Ўзбекнинг истеъдодли ёзувчиси Шукур Холмирзаевнинг миллий озодлик ҳаракати қаламга олинган бир қатор асарлари, чунончи, «Табассум» ҳикояси (1984), «Остин-устин» эссеси (1984), «Қора камар» драмаси (1987), «Эсиз Эшниёз» (1987-1988), «Абдулла Наби ўғлининг сўнгги кунлари» қиссалари (1983), «Қил кўприк» романи (1978-1982) осилиб турган ойболта остида яратилган битиклар ўлароқ юзага келган, дейиш мумкин.
ТАРИХИЙ ҲАҚИҚАТНИНГ ХОЛИС БАДИИЙ ТАЛҚИНИ
Отабек САФАРОВ,
ЎзМУ тадқиқотчиси
Тарих – доимо холис баҳога муҳтож. Зеро, ўтмишдан ибрат олиниши, қачондир йўл қўйилган хатолар такрорланмаслиги, эришилган муваффақиятлар мустаҳкамланиши учун алоҳида бир шахс ҳам, бутун бир миллат ҳам тарихий ҳақиқатни боридай билиши керак бўлади. Таассуфки, шўро тузуми даврида ўтмиш ҳам, ҳозиру келажак ҳам фақатгина мафкурага маъқул келадиган шаклда талқин этилди. Тарихнинг сохталаштирилиши, ҳаётнинг ёлғонга ўралиши оқибатида келажак саробга айлантирилди. Жумладан, туркий халқлар тарихидаги энг қудратли салтанатлардан бирини тузган Амир Темурдай тенгсиз сиймо «ёвуз», «босқинчи», «қонхўр» кимса сифатида қораланди. Сўфийлик адабиётининг машҳур намояндаси, бутун умри Ҳаққа интилиш билан ўтган Бобораҳим Машрабнинг шаънига нисбатан «динга қарши курашган, прогрессив шоир» деган, моҳиятан бутунлай тескари сифат ёпиштирилди.
Худди шундай нохолис ёндашув ХХ асрнинг бошларида Туркистон ўлкасининг катта қисмини қамраган миллий озодлик ҳаракатига нисбатан ҳам қарор топди. Аниқроғи, ўша давр иштирокчиларига нисбатан фақатгина икки тусда: «душман» ва «тарафдор» тарзида баҳо берилди. Натижада талотўплардан фойдаланиб, халқни талаган, ўзининг чиркин манфаатинигина ўйлаган кимсалар қаторида она-Ватанини босқинчилардан озод қилишни орзулаган, миллатнинг эркин, мустақил, ҳур яшашини истаган фидойи ўғлонлар ҳам «босмачи», «талончи», «каллакесар», «халқ қонини сўрган зулук» деган ҳақоратли номлар билан аталди. Бошқача айтганда, миллий озодлик ҳаракати иштирокчилари шўроларнинг қурол-яроғидан талофат кўрган бўлсалар, уларнинг авлодлари маккор душманнинг кучлироқ ва самаралироқ қуроли – ғоявий урушдан унданда кўпроқ зарба олдилар.
Бу мафкуравий кураш шўро ҳукумати ўрнатилганидан сўнг янада қатъий изчиллик билан олиб борилди. Оқибатда «босмачилик» ва «босмачилар» ҳақидаги ёлғон ҳақиқатга эврилди, ушбу «ёвуз» ҳаракатнинг истиқболсизлиги ва ундан миллат истиқболига етган зарарни «исботловчи» илмий-сиёсий тадқиқотлар урчиб кетди. Аслида ҳаётнинг ҳаққоний бадиий барометри бўлишга даъват этилган адабиётда ҳам мафкуравий тазйиқлар оқибатида айнан шундай ёндашув ёйилди. Чунончи, ўзбек совет адабиётининг рус яловбардорларидан бири бўлмиш Михаил Шевердиннинг «Жўра», «Санжар ботир» каби битикларида «босмачи»лар одамдан кўра кўпроқ ваҳший ҳайвонга менгзайдиган, қилар иши ўғирлашу сўйиш, босишу эзишдан иборат кимсалар тарзида тасвирланди.
Шу тариқа салкам етмиш йил мобайнида босмачилик, талончилик, шафқатсизлик тимсоли сифатида кўрсатиб келинган халқ ҳаракати тўғрисида наинки бадиий асар битиш, балки холис туриб, чин гапни айтиш ҳам кишидан улкан жасорат талаб қиладиган юмушга айланди. Чунки ўша «носоғлом муҳитда анавини ёзиш мумкину буни ёзиш мумкин эмас деган нуқтаи назар тепангда бамисоли ойболтадек осилиб турар, шунинг учун… аксарият ёзувчилар рост гапни ёзишмас эди» (1) .
Шу маънода ўзбекнинг истеъдодли ёзувчиси Шукур Холмирзаевнинг миллий озодлик ҳаракати қаламга олинган бир қатор асарлари, чунончи, «Табассум» ҳикояси (1984), «Остин-устин» эссеси (1984), «Қора камар» драмаси (1987), «Эсиз Эшниёз» (1987-1988), «Абдулла Наби ўғлининг сўнгги кунлари» қиссалари (1983), «Қил кўприк» романи (1978-1982) осилиб турган ойболта остида яратилган битиклар ўлароқ юзага келган, дейиш мумкин.
Зотан, ушбу асарларда адибнинг тасвирланган воқеликка муносабати ва улардаги қаҳрамонлар тақдирини ифодалаш йўсинида шўро мафкураси зуғумидаги адабиёт учун тансиқ сифатга айланган холислик, ҳақиқатга содиқлик тамойили устунлик қилади. Ёзувчи ўша давр воқеалари – «…яқин тарихимиздаги энг қонли-даҳшатли, ҳаётнинг базис ва усқуртмаларини ўзгартириб юборган гражданлар уруши, аниқроғи, ўзимиздаги «босмачилар» билан Қизил Армия қисмлари ҳамда уларнинг (шўроларнинг) ерлик тарафдорлари ўртасидаги уруш» (2) ҳақида ёзаётганда, юртсуяр ёзувчи энг асосийси – «уни (тарихни – О.С.) тушуниш, таҳлил этиш ва имкон етган қадар тўғри акс эттиришдирки, тарих айни мана шунга муҳтож» (3) эканини чуқур англаган ҳолда қалам тебратди.
Натижада шўро мафкураси йўриғида ёзилган аксар битикларда қўли қонга ботган, ваҳший, зўравон, уст-бошидан тортиб бутун аҳвол-руҳиясигача афтода аҳволда кўрсатиладиган «босмачилар» ўзбек адабиётида биринчи бор Шукур Холмирзаев асарларида буткул ўзгача қиёфада акс эттирилди.
Адиб тарих ҳақиқатига қарши бормасдан тасвирлаган, шўро даврида нафақат бадиий қаҳрамон сифатида кўрсатиш, балки тилга олиш ҳам кишининг ўз бошига ташвишларни орттириши билан баробар бўлган қаҳрамонлардан бири Анвар пошо тимсолидир. Ушбу тарихий шахсга нисбатан шўро мафкурасининг муносабати муросасиз: пошо илмий, сиёсий ва бадиий адабиётларда яккаш «авантюрачи», «инглиз-америка жосуси» деб атаб келинган, у ҳақда ижобий фикр билдириш тугул, хиёл юмшоқроқ гап айтишнинг ҳам иложи йўқ, бунга журъат қиладиганларнинг эса «пантуркизм» ва «панисломизм»да айбланиши шубҳасиз эди. «Қил кўприк» романида Анвар пошо юртни босган ёвни қувмоққа ҳозирланаётган лашкари исломга кўмакка отланган, тажрибали, обрўли саркарда сифатида намоён бўладики, ушбу ёндашувнинг ўзиёқ муаллифнинг тарихий ҳақиқат борасидаги тамойилларига нечоғлик қатъий амал қилганини кўрсатади.
Маълумки, Ўзбекистон мустақилликка эришгач, аста-секинлик билан тарихий ҳодисаларга ҳақиқат нуқтаи назаридан ёндашиш қарор топди, хусусан, «босмачилик» номи билан бадном қилинган, аслида халқимизнинг ўз эрки, маънавияти йўлидаги кураши – миллий озодлик ҳаракатини қайта баҳолаш бошланди» (4). Шўро таъсирида юзага келган адабиётларда туркий халқларнинг миллий қаҳрамони Анвар пошо фаолияти «Анвар пошо табиатининг асосий белгилари бўлмиш шуҳратпарастлик ва таваккалчилик унинг Кавказ, Туркистон ва Ҳиндистонгача бўлган мусулмон ўлкаларни босиб олишдан иборат бўлган ва немислар томонидан қўллаб-қувватланган пантуркистик ва панисломистик ниятларида яққол намоён бўлди» (5), дея баҳоланган бўлса, 2000 йилда чоп этилган «Ўзбекистон миллий энциклопедияси»да у тўғрида шундай дейилади: «Анвар Пошо – ёш турклар инқилобининг фаол иштирокчиси, «Иттиҳод ва тараққий» партияси раҳбарларидан бири. 1908 йил Туркияда давлат тўнтаришига раҳбарлик қилиб, Султон Аблуҳамид II ҳокимиятига чек қўйди, Туркиянинг чет давлатлар томонидан бўлиб ташланишига барҳам берди. Туркиянинг Германия билан ҳарбий иттифоқ тузиш ва 1-жаҳон урушига қўшилиши ташаббускори бўлди, бош қўмондон – султоннинг ноиби сифатида урушда турк қўшинларига қўмондонлик қилди. Туркия урушда енгилгач, Анвар пошо аввал Германия, Россияга ва ниҳоят 1921 йил кузида Бухорога келди ва Туркистон истиқлолчилари тарафига ўтганини эълон этди. Большевикларга қарши курашга қўшилган Анвар пошо 1922 йил август куни… Болжувонга кириб келган қизил қўшинга қарши ҳужум вақтида шаҳид бўлди» (6).
Табиийки, ўтган асрнинг биринчи чорагида ўлкамизда содир бўлган қонли воқеалар ва уларнинг иштирокчилари ҳаётини қаламга олган ёзувчи Шукур Холмирзаев Анвар пошо шахсини четлаб ўтолмасди. Сабаби, ўша вақтда бу ўлкадаги озодлик ҳаракати раҳнамолари фаолияти Анвар пошо билан бир муддат бўлса-да, узвий боғланган эди. Аниқроғи, большевиклар босқинига қарши ХХ асрнинг 20-йилларида Фарғона, Хоразм, Самарқанд, Шарқий Бухоро музофотларида Шермуҳаммадбек, Жунаидхон, Баҳромхон, Иброҳимбек, Хуррамбек каби йўлбошчилар курашга отлансада, биринчидан, уларнинг ҳар бири тарқоқ ҳолда ўз бошича ҳаракат қилар, иккинчидан, ушбу йўлбошчиларнинг ҳарбий салоҳияти ҳам, қурол-яроғи ҳам шўро тарафдорлариникига нисбатан ибтидоий, большевиклар қўшини эса жаҳон уруши тажрибасига эга, ҳарбий стратегиядан яхши хабардор мунтазам аскарлардан ташкил топган эди. Миллий озодлик ҳаракати йўлбошчиларига шундай кучли душманга қарши самарали курашмоқ ва чет давлатлар кўмагидан фойдаланмоқ учун «дипломатия йўриқларида ҳам тажрибали, уруш кўрган, хорижий давлат бошлиқлари билан тик туриб гаплаша оладиган бир саркарда» (7) керак бўлади ва бу тарихий миссия муайян сабабларга кўра Анвар пошо зиммасига тушади.
Шукур Холмирзаев «Қил кўприк» романи ва «Остин-устин» эссесида Анвар пошо образида ҳақиқатан ҳам шўро раҳнамоларининг манфаатига зид ва юртни озод қилмоққа шайланган курашчиларга кўмакчи инсон қиёфасини кўрсатишга эришади. Бунда ёзувчи бадиий тасвирнинг турли усулларидан фойдаланади. Чунончи, ёзувчи ҳаёт ҳақиқатига зид бормайди. Асарларида Анвар пошо образини асоссиз кўкка кўтармайди ва нохолислик билан унинг хизматларидан кўз юммайди. Бунинг учун пошони бевосита эмас, балки қарашлари бир-биридан кескин фарқланувчи уч тоифадаги кишилар нуқтаи назари орқали бавосита тасвирлайди. Биринчи тоифага Олимжон Арслонов, Гаврил Говоронский, Қурбон тимсолидаги шўро тарафдорлари киради. Улар Анвар пошони ўзларига хавфли душман деб билишади, шу боис ҳам, аввалига пошонинг манзилига етолмаслиги чорасини кўришади, бунинг иложи бўлмагач, у билан маҳаллий йўлбошчилар орасига нифоқ солишга ҳаракат қилишади. Шу аснода унинг шахси ва фаолиятига муайян муносабат билдиришади. Чунончи, Қурбон наздида Анвар пошонинг «лашкари исломга Бош қўмондон бўлгани» ёмонлик нишонаси эди. У пошонинг «улуғ давлат арбоблари ила тенг туриб гаплаша» олишига иқрор ўлароқ, бу янгиликдан лашкари исломга янги раҳнамо келганидан Шўро раҳбарларини хабардор қилмоқни ўз бурчи деб билади. Ёки шўро аскарларидан бирининг қуйидаги эътирофида ҳам пошонинг ҳарбий салоҳияти яққол намоён бўлади: «Пошо сезгир, жанг майдонида манёвр қилишни биладиган, қўшинни яхши бошқарадиган саркарда эди. У бехато отарди» (8).
Эшони Судур, Пўлатхўжа Усмонхўжаев сингари иккинчи тоифадаги образлар Анвар пошога ҳаммаслак кишилардир. Аслида Эшони Судур, Усмонхўжа Пўлатхўжаевнинг Анвар пошо тимсолида юртни ёвдан қутқарувчи саркардани кўришларини тасвирлаши ҳам ёзувчининг жасорати эди. Зотан, советларнинг пошони «империалист» деб қоралагани, империализмни эса социализмнинг биринчи душмани деб билгани нуқтаи назаридан қаралса, шўроларнинг энг катта бошлиқларидан бири бўлган П.Усмонхўжаевнинг Анвар пошога садоқат кўрсатиши, унинг шўролар ичидан хотиржам чиқиб кетишига шароит яратиб бериши-ю пировардида ўзининг ҳам лашкари ислом томонга ўтишини ёзиш баайни шўроларга тавқилаънат бостиришдай гап, тўғрироғи, собиқ мафкура бу ёндашувни худди шундай қинғиркўз билан қабул қилиши турган гап эди. Суҳбатларидан бирида Шукур Холмирзаев: «Қилкўприкдан ўтдик, жаннатга эмас, дўзахга ўтдик». Шу охирги жумла чиқмаган. Аслида охири бундай тугаган эди: «Дўстлик қабристон тепасида бир неча кишилар пайдо бўлди. «Э, бу бойнинг қизи экан-ку. Бу Эшони Судурнинг набираси экан-ку», деб уларнинг сўнгакларини олиб, Бойсунсойга ташладилар. Итлар ғажиб ташлади». Мен шу жумла учун бу асарни ёзган эдим» (9), деб эслайдики, бундан ёзувчининг жасорати самимий қабул қилинмагани кўринади. Аммо адибнинг ўз қарашларини қатъий туриб ҳимоя қилгани, ҳақиқатга, виждонига зид бормагани алал-оқибат тарихимизнинг ёлғонга эврилган саҳифалари юзидаги ғуборни кетказишга сабаб бўлди.
Романда тасвирланган Анвар пошо шахсиятига муносабат билдирувчи учинчи тоифа Иброҳимбек ва унинг ортидаги кишилардир. Улар жоҳилликлари сабаб шўро айғоқчилари томонидан алданадилар ва шу сабабли пошо шахсиятига ғашлик билан муносабатда бўладилар. Пошонинг таъсир кучи ортиб кетишини истамайдилар. Бу истакни, ҳатто умумий мақсад ёвга қарши курашиш зарурати ҳам енга олмайди ва оқибатда, киши билмас, пошонинг ҳам, ўзларининг ҳам пайи қирқилади. Роман ҳамда «Остин-устун» эссесида Иброҳимбек ва унинг яқинларининг пошога бундай муносабатларидан шўро тарафдорлари усталик билан фойдаланганлари тасвирланади. Чунончи, эсседа Иброҳимбек Бойсун гарнизонидан келган хатдаги Анвар пошонинг «хорижий муҳожир, инглиз-америка жосуси, маккор» эканлиги, унинг Иброҳимбекка «яхшилик ва барори олий»ни раво кўрмаслиги, бинобарин, Анвар «тузоғидан» эҳтиёт бўлиш лозимлиги ҳақидаги иғвога ишониши, ўз навбатида, Анвар пошога ҳам Иброҳимбекнинг «хиёнати» баён этилган шундай мактуб етказилгани, пировардида лашкари ислом раҳнамолари орасига нифоқ солишга эришилгани ҳаққоний акс эттирилади (10). Шу каби қилвирликлар шўро тарафдорлари ғалабасини таъминлаган омиллар сифатида кўрсатилишининг ўзи ҳам ёзувчининг ижодий жасоратидан далолат эди.
Анвар пошо шахсиятига янгича ҳамда холис муносабатни «Қил кўприк»да ушбу образнинг аччиқ тақдири борича акс эттирилганида ҳам кўриш мумкин. Романда пошонинг ютуқлари-ю хатолари ҳам, ғалаба ва мағлубияти ҳам очиқчасига кўрсатилади. Масалан, Иброҳимбек Анвар пошонинг чақириғидан қандай қарорга келишни билмай, охири Тўғайсари баҳодирни унинг ҳузурига юборганида, алқисса, баҳодир ҳам киришни истамай, ўзининг ўнг қўли Гўппонбойдан пошо номига «Иброҳимбек ҳазрат олийлари сизнинг олдингизга келадиган одам эмас! Тезда йигитларингиз билан борсангиз бордингиз, бормасангиз, бу шаккоклик учун жавоб берасиз!» деган талабни билдирганида Анвар пошонинг дипломатик санъати намоён бўлади. У амирдан ваколат олганини пеш қилмайди, балки «Иброҳимбек ҳазратларидан узр сўраюрмиз», дея Иброҳимбекнинг олдига отланади. Асарда пошонинг бундай тадбирли, оғир-вазмин сиёсатчи, дунёқараши кенг инсон эканлиги қуруқ баён этилмайди, аксинча, холис тасвирдан ситилиб чиқади.
«Қил кўприк» романида муаллифнинг Анвар пошо фаолияти, ҳаётдаги тутумлари ҳақида «…у (азалдан) халқнинг кучига ишонади. Ҳа, раҳнамоларни-да, бор қиладиган ҳам халқ, йўқ қиладиган ҳам халқ. Сардордан фақат бир нарса талаб этилади: халқ қалбига кириш, унинг эҳтиёжларини билиш ва… шунга монанд иш тутиш», дейиши ҳам амалдаги мафкура талабларига зид эди. Шунга қарамай, ёзувчи Анвар пошо табиатини тўғри кўрсатмоқ, унинг ютуғи нимада-ю камчиликлари нималардан иборат эканини холис ифодаламоқ учун юқоридагидай тасвирларни-да чўчимай иншо этади.
«Урушнинг яхши-ёмони бўлмайди. Аммо энг даҳшатлиси фуқаролар урушидир. Чунки бунда ғолиб йўқ», деган экан файласуфлардан бири. Чиндан ҳам, бир халқнинг турли қутқулар таъсирида майда бўлакларга бўлиниб, бир-бирининг жонига қасд қилиши энг ачинарли фожиадир. Шукур Холмирзаев миллий озодлик ҳаракати мавзусидаги асарларида адашган авлод фожиасини ҳам кўрсатиб берди. Гарчи, бугун биз «ёшкамолу ўша яловбардорларнинг кўп ҳолларда чин юракдан ишонч ва имон билан қилган ишлари – фидойиликлари охир-оқибат нима натижага олиб келганини кўриб» (11) турган эсакда, улар – шўролар хизматига кирган ватандошларимиз ўз вақтида бутун ҳаётини шу йўлга тиккан, орзу-умидлари ижобатини шу тузумда кўрган эдилар. Чунончи, Абдулла Наби ўғли («Қора камар»), Эшниёз командир («Эсиз Эшниёз»), Қурбон («Қилкўприк») ва шунга ўхшаш қаҳрамонлар сохта, ёлғон-яшиқ ваъдаларга чин кўнгилдан ишонишади, ҳатто кун келиб, бошларига не бир балолар тушганда ҳам уларнинг тузумга бўлган садоқатига дарз кетмайди…
«Қора камар» драмасида Хуррамбек қўрбошининг Абдулла Наби ўғлига қарата: «Сизлар, шўрочилар шу халққа… Ватанга, мана бу осмондай кенг ўлкага озодлик бера оласизларми? Ўрислар юртдан чиқиб кетадими? Ў, шўрлик бола!.. Қачон инсон кўрибди босқинчи босиб олган ўлкасидан чиқиб кетганини? Ахир уям қон тўкаяпти! Ўз қонини… тушунаяпсанми?..
Лекин сенинг сафдошларинг бир кун келиб йиғлайдилар! Ўша ўрис йиғлатади… Босқинчи ҳеч қачон босиб олган мамлакати фуқаросининг бошини силамайди! Силаса, алдаш учун силайди!.. Нега тикилиб қолдинг? Ишонмайсанми? Сен роса-а… Эссиз, сенга ҳавасим келади. Лекин ёмон алдангансан, жигар», деган хитобида ҳам ана шу адашган авлод фожиаси, тўғрироғи, уларни кутаётган муқаррар алданиш изтироби акс этади.
Тарих кечди, замон ўзгарди, қарашлар янгиланди. Аммо энди биз учун оддий ҳақиқат бўлиб туйилаётган ўтган аср аввалида ўлкамизда кечган озодлик учун бўлган курашлар ва унинг оқибати ҳақидаги ҳақиқат аслида осонликча қарор топгани йўқ. Бу ғам миллатнинг асл фарзандлари номларига қора чаплангани, хотираси топталаётгани ўзликни таниш сари қадам қўйган чин ойдинларнинг юрагини тирнар, улар тарих холис баҳосини олишни исташсада, бу йўлда қатъий ҳаракат қилишга журъат этишолмасди. Зотан, Шукур Холмирзаев иқрор бўлганидек, «кеча қулаган тузум каби истибдод тузуми оламда бўлмаган Ахир у одамзоднинг иродасини букиш, руҳини синдиришга қаратилган эди» (12).
Ҳақиқатгўй ёзувчи Шукур Холмирзаев ўз асарларида ўтмишга холис ёндашиш билан босқинчи ҳеч қачон, ҳеч кимга эзгулик келтирмаслигини акс эттириб, ҳақиқатга чин садоқатини кўрсатди. Бинобарин, «Қил кўприк», «Қора камар» сингари асарлар нафақат Инсон руҳиятидаги англаб бўлмас чигалликлар бадиий талқин этилгани билан, айни пайтда миллий тарихнинг юзига тортилган қалин пардани кўтаришга бўлган илк уринишлар сифатида ҳам қадрлидир.
Изоҳлар
1. Холмирзаев Ш. Муаммоларнинг муаммоси – одам (суҳбатдош Ш.Отабоев)//«Ўзбекистон адабиёти ва санъати», 1986 йил, 26 декабрь.
2. Холмирзаев Ш. Етилдикмикан?//«Ўзбекистон адабиёти ва санъати», 1990 йил, 5 январь.
3. Холмирзаев Ш. Усмонов Т. Кўчки//Бир неча калима изоҳ. –Тошкент: Ёш гвардия, 1985 йил. 3-бет.
4. Қосимов Б. Миллий уйғониш: жасорат, маърифат, фидойилик. – Тошкент: «Маънавият», 2002 йил. 15–16-бетлар.
5. http://dic.academic.ru/dic.nsf/dic_diplomatic/1351/
6. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1-жилд. –Тошкент: «ЎзМЭ», 2000 йил. 311-бет.
7. Холмирзаев Ш., Усмонов Т. Кўчки. Эсиз Эшниёз (қисса). –Тошкент: «Ёш гвардия», 1990 йил. 162-бет.
8. Холмирзаев Ш., Усмонов Т. Кўчки. Остин-устин (эссе). –Тошкент: «Ёш гвардия», 1990 йил. 32-бет.
9. Холмирзаев Ш. «Фақат ўзлигимни англаш учун ёзаман…» (суҳбатдош Ш.Дониёрова)//«Ўзбекистон адабиёти ва санъати», 2000 йил, 25 февраль.
10. Холмирзаев Ш., Усмонов Т. Кўчки. Остин-устин (эссе). –Тошкент: «Ёш гвардия», 1990 йил. 30-бет.
11. Холмирзаев Ш., Усмонов Т. Кўчки. Бир неча калима изоҳ (кириш сўз ўрнида). –Тошкент: «Ёш гвардия», 1990 йил. 3-бет.
12. Холмирзаев Ш. Адабиёт ўладими?//«Тафаккур», 1998 йил, 1-сон, 74-бет.
TARIXIY HAQIQATNING XOLIS BADIIY TALQINI
Otabek SAFAROV,
O’zMU tadqiqotchisi
Tarix – doimo xolis bahoga muhtoj. Zero, o’tmishdan ibrat olinishi, qachondir yo’l qo’yilgan xatolar takrorlanmasligi, erishilgan muvaffaqiyatlar mustahkamlanishi uchun alohida bir shaxs ham, butun bir millat ham tarixiy haqiqatni boriday bilishi kerak bo’ladi. Taassufki, sho’ro tuzumi davrida o’tmish ham, hoziru kelajak ham faqatgina mafkuraga ma’qul keladigan shaklda talqin etildi. Tarixning soxtalashtirilishi, hayotning yolg’onga o’ralishi oqibatida kelajak sarobga aylantirildi. Jumladan, turkiy xalqlar tarixidagi eng qudratli saltanatlardan birini tuzgan Amir Temurday tengsiz siymo «yovuz», «bosqinchi», «qonxo’r» kimsa sifatida qoralandi. So’fiylik adabiyotining mashhur namoyandasi, butun umri Haqqa intilish bilan o’tgan Boborahim Mashrabning sha’niga nisbatan «dinga qarshi kurashgan, progressiv shoir» degan, mohiyatan butunlay teskari sifat yopishtirildi.
Xuddi shunday noxolis yondashuv XX asrning boshlarida Turkiston o’lkasining katta qismini qamragan milliy ozodlik harakatiga nisbatan ham qaror topdi. Aniqrog’i, o’sha davr ishtirokchilariga nisbatan faqatgina ikki tusda: «dushman» va «tarafdor» tarzida baho berildi. Natijada taloto’plardan foydalanib, xalqni talagan, o’zining chirkin manfaatinigina o’ylagan kimsalar qatorida ona-Vatanini bosqinchilardan ozod qilishni orzulagan, millatning erkin, mustaqil, hur yashashini istagan fidoyi o’g’lonlar ham «bosmachi», «talonchi», «kallakesar», «xalq qonini so’rgan zuluk» degan haqoratli nomlar bilan ataldi. Boshqacha aytganda, milliy ozodlik harakati ishtirokchilari sho’rolarning qurol-yarog’idan talofat ko’rgan bo’lsalar, ularning avlodlari makkor dushmanning kuchliroq va samaraliroq quroli – g’oyaviy urushdan undanda ko’proq zarba oldilar.
Bu mafkuraviy kurash sho’ro hukumati o’rnatilganidan so’ng yanada qat’iy izchillik bilan olib borildi. Oqibatda «bosmachilik» va «bosmachilar» haqidagi yolg’on haqiqatga evrildi, ushbu «yovuz» harakatning istiqbolsizligi va undan millat istiqboliga yetgan zararni «isbotlovchi» ilmiy-siyosiy tadqiqotlar urchib ketdi. Aslida hayotning haqqoniy badiiy barometri bo’lishga da’vat etilgan adabiyotda ham mafkuraviy tazyiqlar oqibatida aynan shunday yondashuv yoyildi. Chunonchi, o’zbek sovet adabiyotining rus yalovbardorlaridan biri bo’lmish Mixail Sheverdinning «Jo’ra», «Sanjar botir» kabi bitiklarida «bosmachi»lar odamdan ko’ra ko’proq vahshiy hayvonga mengzaydigan, qilar ishi o’g’irlashu so’yish, bosishu ezishdan iborat kimsalar tarzida tasvirlandi.
Shu tariqa salkam yetmish yil mobaynida bosmachilik, talonchilik, shafqatsizlik timsoli sifatida ko’rsatib kelingan xalq harakati to’g’risida nainki badiiy asar bitish, balki xolis turib, chin gapni aytish ham kishidan ulkan jasorat talab qiladigan yumushga aylandi. Chunki o’sha «nosog’lom muhitda anavini yozish mumkinu buni yozish mumkin emas degan nuqtai nazar tepangda bamisoli oyboltadek osilib turar, shuning uchun… aksariyat yozuvchilar rost gapni yozishmas edi» (1) .
Shu ma’noda o’zbekning iste’dodli yozuvchisi Shukur Xolmirzayevning milliy ozodlik harakati qalamga olingan bir qator asarlari, chunonchi, «Tabassum» hikoyasi (1984), «Ostin-ustin» essesi (1984), «Qora kamar» dramasi (1987), «Esiz Eshniyoz» (1987-1988), «Abdulla Nabi o’g’lining so’nggi kunlari» qissalari (1983), «Qil ko’prik» romani (1978-1982) osilib turgan oybolta ostida yaratilgan bitiklar o’laroq yuzaga kelgan, deyish mumkin.
Zotan, ushbu asarlarda adibning tasvirlangan voqelikka munosabati va ulardagi qahramonlar taqdirini ifodalash yo’sinida sho’ro mafkurasi zug’umidagi adabiyot uchun tansiq sifatga aylangan xolislik, haqiqatga sodiqlik tamoyili ustunlik qiladi. Yozuvchi o’sha davr voqealari – «…yaqin tariximizdagi eng qonli-dahshatli, hayotning bazis va usqurtmalarini o’zgartirib yuborgan grajdanlar urushi, aniqrog’i, o’zimizdagi «bosmachilar» bilan Qizil Armiya qismlari hamda ularning (sho’rolarning) yerlik tarafdorlari o’rtasidagi urush» (2) haqida yozayotganda, yurtsuyar yozuvchi eng asosiysi – «uni (tarixni – O.S.) tushunish, tahlil etish va imkon yetgan qadar to’g’ri aks ettirishdirki, tarix ayni mana shunga muhtoj» (3) ekanini chuqur anglagan holda qalam tebratdi.
Natijada sho’ro mafkurasi yo’rig’ida yozilgan aksar bitiklarda qo’li qonga botgan, vahshiy, zo’ravon, ust-boshidan tortib butun ahvol-ruhiyasigacha aftoda ahvolda ko’rsatiladigan «bosmachilar» o’zbek adabiyotida birinchi bor Shukur Xolmirzaev asarlarida butkul o’zgacha qiyofada aks ettirildi.
Adib tarix haqiqatiga qarshi bormasdan tasvirlagan, sho’ro davrida nafaqat badiiy qahramon sifatida ko’rsatish, balki tilga olish ham kishining o’z boshiga tashvishlarni orttirishi bilan barobar bo’lgan qahramonlardan biri Anvar posho timsolidir. Ushbu tarixiy shaxsga nisbatan sho’ro mafkurasining munosabati murosasiz: posho ilmiy, siyosiy va badiiy adabiyotlarda yakkash «avantyurachi», «ingliz-amerika josusi» deb atab kelingan, u haqda ijobiy fikr bildirish tugul, xiyol yumshoqroq gap aytishning ham iloji yo’q, bunga jur’at qiladiganlarning esa «panturkizm» va «panislomizm»da ayblanishi shubhasiz edi. «Qil ko’prik» romanida Anvar posho yurtni bosgan yovni quvmoqqa hozirlanayotgan lashkari islomga ko’makka otlangan, tajribali, obro’li sarkarda sifatida namoyon bo’ladiki, ushbu yondashuvning o’ziyoq muallifning tarixiy haqiqat borasidagi tamoyillariga nechog’lik qat’iy amal qilganini ko’rsatadi.
Ma’lumki, O’zbekiston mustaqillikka erishgach, asta-sekinlik bilan tarixiy hodisalarga haqiqat nuqtai nazaridan yondashish qaror topdi, xususan, «bosmachilik» nomi bilan badnom qilingan, aslida xalqimizning o’z erki, ma’naviyati yo’lidagi kurashi – milliy ozodlik harakatini qayta baholash boshlandi» (4). Sho’ro ta’sirida yuzaga kelgan adabiyotlarda turkiy xalqlarning milliy qahramoni Anvar posho faoliyati «Anvar posho tabiatining asosiy belgilari bo’lmish shuhratparastlik va tavakkalchilik uning Kavkaz, Turkiston va Hindistongacha bo’lgan musulmon o’lkalarni bosib olishdan iborat bo’lgan va nemislar tomonidan qo’llab-quvvatlangan panturkistik va panislomistik niyatlarida yaqqol namoyon bo’ldi» (5), deya baholangan bo’lsa, 2000 yilda chop etilgan «O’zbekiston milliy entsiklopediyasi»da u to’g’rida shunday deyiladi: «Anvar Posho – yosh turklar inqilobining faol ishtirokchisi, «Ittihod va taraqqiy» partiyasi rahbarlaridan biri. 1908 yil Turkiyada davlat to’ntarishiga rahbarlik qilib, Sulton Abluhamid II hokimiyatiga chek qo’ydi, Turkiyaning chet davlatlar tomonidan bo’lib tashlanishiga barham berdi. Turkiyaning Germaniya bilan harbiy ittifoq tuzish va 1-jahon urushiga qo’shilishi tashabbuskori bo’ldi, bosh qo’mondon – sultonning noibi sifatida urushda turk qo’shinlariga qo’mondonlik qildi. Turkiya urushda yengilgach, Anvar posho avval Germaniya, Rossiyaga va nihoyat 1921 yil kuzida Buxoroga keldi va Turkiston istiqlolchilari tarafiga o’tganini e’lon etdi. Bol`sheviklarga qarshi kurashga qo’shilgan Anvar posho 1922 yil avgust kuni… Boljuvonga kirib kelgan qizil qo’shinga qarshi hujum vaqtida shahid bo’ldi» (6).
Tabiiyki, o’tgan asrning birinchi choragida o’lkamizda sodir bo’lgan qonli voqealar va ularning ishtirokchilari hayotini qalamga olgan yozuvchi Shukur Xolmirzaev Anvar posho shaxsini chetlab o’tolmasdi. Sababi, o’sha vaqtda bu o’lkadagi ozodlik harakati rahnamolari faoliyati Anvar posho bilan bir muddat bo’lsa-da, uzviy bog’langan edi. Aniqrog’i, bol`sheviklar bosqiniga qarshi XX asrning 20-yillarida Farg’ona, Xorazm, Samarqand, Sharqiy Buxoro muzofotlarida Shermuhammadbek, Junaidxon, Bahromxon, Ibrohimbek, Xurrambek kabi yo’lboshchilar kurashga otlansada, birinchidan, ularning har biri tarqoq holda o’z boshicha harakat qilar, ikkinchidan, ushbu yo’lboshchilarning harbiy salohiyati ham, qurol-yarog’i ham sho’ro tarafdorlarinikiga nisbatan ibtidoiy, bol`sheviklar qo’shini esa jahon urushi tajribasiga ega, harbiy strategiyadan yaxshi xabardor muntazam askarlardan tashkil topgan edi. Milliy ozodlik harakati yo’lboshchilariga shunday kuchli dushmanga qarshi samarali kurashmoq va chet davlatlar ko’magidan foydalanmoq uchun «diplomatiya yo’riqlarida ham tajribali, urush ko’rgan, xorijiy davlat boshliqlari bilan tik turib gaplasha oladigan bir sarkarda» (7) kerak bo’ladi va bu tarixiy missiya muayyan sabablarga ko’ra Anvar posho zimmasiga tushadi.
Shukur Xolmirzaev «Qil ko’prik» romani va «Ostin-ustin» essesida Anvar posho obrazida haqiqatan ham sho’ro rahnamolarining manfaatiga zid va yurtni ozod qilmoqqa shaylangan kurashchilarga ko’makchi inson qiyofasini ko’rsatishga erishadi. Bunda yozuvchi badiiy tasvirning turli usullaridan foydalanadi. Chunonchi, yozuvchi hayot haqiqatiga zid bormaydi. Asarlarida Anvar posho obrazini asossiz ko’kka ko’tarmaydi va noxolislik bilan uning xizmatlaridan ko’z yummaydi. Buning uchun poshoni bevosita emas, balki qarashlari bir-biridan keskin farqlanuvchi uch toifadagi kishilar nuqtai nazari orqali bavosita tasvirlaydi. Birinchi toifaga Olimjon Arslonov, Gavril Govoronskiy, Qurbon timsolidagi sho’ro tarafdorlari kiradi. Ular Anvar poshoni o’zlariga xavfli dushman deb bilishadi, shu bois ham, avvaliga poshoning manziliga yetolmasligi chorasini ko’rishadi, buning iloji bo’lmagach, u bilan mahalliy yo’lboshchilar orasiga nifoq solishga harakat qilishadi. Shu asnoda uning shaxsi va faoliyatiga muayyan munosabat bildirishadi. Chunonchi, Qurbon nazdida Anvar poshoning «lashkari islomga Bosh qo’mondon bo’lgani» yomonlik nishonasi edi. U poshoning «ulug’ davlat arboblari ila teng turib gaplasha» olishiga iqror o’laroq, bu yangilikdan lashkari islomga yangi rahnamo kelganidan Sho’ro rahbarlarini xabardor qilmoqni o’z burchi deb biladi. Yoki sho’ro askarlaridan birining quyidagi e’tirofida ham poshoning harbiy salohiyati yaqqol namoyon bo’ladi: «Posho sezgir, jang maydonida manyovr qilishni biladigan, qo’shinni yaxshi boshqaradigan sarkarda edi. U bexato otardi» (8).
Eshoni Sudur, Po’latxo’ja Usmonxo’jaev singari ikkinchi toifadagi obrazlar Anvar poshoga hammaslak kishilardir. Aslida Eshoni Sudur, Usmonxo’ja Po’latxo’jaevning Anvar posho timsolida yurtni yovdan qutqaruvchi sarkardani ko’rishlarini tasvirlashi ham yozuvchining jasorati edi. Zotan, sovetlarning poshoni «imperialist» deb qoralagani, imperializmni esa sotsializmning birinchi dushmani deb bilgani nuqtai nazaridan qaralsa, sho’rolarning eng katta boshliqlaridan biri bo’lgan P.Usmonxo’jaevning Anvar poshoga sadoqat ko’rsatishi, uning sho’rolar ichidan xotirjam chiqib ketishiga sharoit yaratib berishi-yu pirovardida o’zining ham lashkari islom tomonga o’tishini yozish baayni sho’rolarga tavqila’nat bostirishday gap, to’g’rirog’i, sobiq mafkura bu yondashuvni xuddi shunday qing’irko’z bilan qabul qilishi turgan gap edi. Suhbatlaridan birida Shukur Xolmirzaev: «Qilko’prikdan o’tdik, jannatga emas, do’zaxga o’tdik». Shu oxirgi jumla chiqmagan. Aslida oxiri bunday tugagan edi: «Do’stlik qabriston tepasida bir necha kishilar paydo bo’ldi. «E, bu boyning qizi ekan-ku. Bu Eshoni Sudurning nabirasi ekan-ku», deb ularning so’ngaklarini olib, Boysunsoyga tashladilar. Itlar g’ajib tashladi». Men shu jumla uchun bu asarni yozgan edim» (9), deb eslaydiki, bundan yozuvchining jasorati samimiy qabul qilinmagani ko’rinadi. Ammo adibning o’z qarashlarini qat’iy turib himoya qilgani, haqiqatga, vijdoniga zid bormagani alal-oqibat tariximizning yolg’onga evrilgan sahifalari yuzidagi g’uborni ketkazishga sabab bo’ldi.
Romanda tasvirlangan Anvar posho shaxsiyatiga munosabat bildiruvchi uchinchi toifa Ibrohimbek va uning ortidagi kishilardir. Ular johilliklari sabab sho’ro ayg’oqchilari tomonidan aldanadilar va shu sababli posho shaxsiyatiga g’ashlik bilan munosabatda bo’ladilar. Poshoning ta’sir kuchi ortib ketishini istamaydilar. Bu istakni, hatto umumiy maqsad yovga qarshi kurashish zarurati ham yenga olmaydi va oqibatda, kishi bilmas, poshoning ham, o’zlarining ham payi qirqiladi. Roman hamda «Ostin-ustun» essesida Ibrohimbek va uning yaqinlarining poshoga bunday munosabatlaridan sho’ro tarafdorlari ustalik bilan foydalanganlari tasvirlanadi. Chunonchi, esseda Ibrohimbek Boysun garnizonidan kelgan xatdagi Anvar poshoning «xorijiy muhojir, ingliz-amerika josusi, makkor» ekanligi, uning Ibrohimbekka «yaxshilik va barori oliy»ni ravo ko’rmasligi, binobarin, Anvar «tuzog’idan» ehtiyot bo’lish lozimligi haqidagi ig’voga ishonishi, o’z navbatida, Anvar poshoga ham Ibrohimbekning «xiyonati» bayon etilgan shunday maktub yetkazilgani, pirovardida lashkari islom rahnamolari orasiga nifoq solishga erishilgani haqqoniy aks ettiriladi (10). Shu kabi qilvirliklar sho’ro tarafdorlari g’alabasini ta’minlagan omillar sifatida ko’rsatilishining o’zi ham yozuvchining ijodiy jasoratidan dalolat edi.
Anvar posho shaxsiyatiga yangicha hamda xolis munosabatni «Qil ko’prik»da ushbu obrazning achchiq taqdiri boricha aks ettirilganida ham ko’rish mumkin. Romanda poshoning yutuqlari-yu xatolari ham, g’alaba va mag’lubiyati ham ochiqchasiga ko’rsatiladi. Masalan, Ibrohimbek Anvar poshoning chaqirig’idan qanday qarorga kelishni bilmay, oxiri To’g’aysari bahodirni uning huzuriga yuborganida, alqissa, bahodir ham kirishni istamay, o’zining o’ng qo’li Go’pponboydan posho nomiga «Ibrohimbek hazrat oliylari sizning oldingizga keladigan odam emas! Tezda yigitlaringiz bilan borsangiz bordingiz, bormasangiz, bu shakkoklik uchun javob berasiz!» degan talabni bildirganida Anvar poshoning diplomatik san’ati namoyon bo’ladi. U amirdan vakolat olganini pesh qilmaydi, balki «Ibrohimbek hazratlaridan uzr so’rayurmiz», deya Ibrohimbekning oldiga otlanadi. Asarda poshoning bunday tadbirli, og’ir-vazmin siyosatchi, dunyoqarashi keng inson ekanligi quruq bayon etilmaydi, aksincha, xolis tasvirdan sitilib chiqadi.
«Qil ko’prik» romanida muallifning Anvar posho faoliyati, hayotdagi tutumlari haqida «…u (azaldan) xalqning kuchiga ishonadi. Ha, rahnamolarni-da, bor qiladigan ham xalq, yo’q qiladigan ham xalq. Sardordan faqat bir narsa talab etiladi: xalq qalbiga kirish, uning ehtiyojlarini bilish va… shunga monand ish tutish», deyishi ham amaldagi mafkura talablariga zid edi. Shunga qaramay, yozuvchi Anvar posho tabiatini to’g’ri ko’rsatmoq, uning yutug’i nimada-yu kamchiliklari nimalardan iborat ekanini xolis ifodalamoq uchun yuqoridagiday tasvirlarni-da cho’chimay insho etadi.
«Urushning yaxshi-yomoni bo’lmaydi. Ammo eng dahshatlisi fuqarolar urushidir. Chunki bunda g’olib yo’q», degan ekan faylasuflardan biri. Chindan ham, bir xalqning turli qutqular ta’sirida mayda bo’laklarga bo’linib, bir-birining joniga qasd qilishi eng achinarli fojiadir. Shukur Xolmirzaev milliy ozodlik harakati mavzusidagi asarlarida adashgan avlod fojiasini ham ko’rsatib berdi. Garchi, bugun biz «yoshkamolu o’sha yalovbardorlarning ko’p hollarda chin yurakdan ishonch va imon bilan qilgan ishlari – fidoyiliklari oxir-oqibat nima natijaga olib kelganini ko’rib» (11) turgan esakda, ular – sho’rolar xizmatiga kirgan vatandoshlarimiz o’z vaqtida butun hayotini shu yo’lga tikkan, orzu-umidlari ijobatini shu tuzumda ko’rgan edilar. Chunonchi, Abdulla Nabi o’g’li («Qora kamar»), Eshniyoz komandir («Esiz Eshniyoz»), Qurbon («Qilko’prik») va shunga o’xshash qahramonlar soxta, yolg’on-yashiq va’dalarga chin ko’ngildan ishonishadi, hatto kun kelib, boshlariga ne bir balolar tushganda ham ularning tuzumga bo’lgan sadoqatiga darz ketmaydi…
«Qora kamar» dramasida Xurrambek qo’rboshining Abdulla Nabi o’g’liga qarata: «Sizlar, sho’rochilar shu xalqqa… Vatanga, mana bu osmonday keng o’lkaga ozodlik bera olasizlarmi? O’rislar yurtdan chiqib ketadimi? O’, sho’rlik bola!.. Qachon inson ko’ribdi bosqinchi bosib olgan o’lkasidan chiqib ketganini? Axir uyam qon to’kayapti! O’z qonini… tushunayapsanmi?..
Lekin sening safdoshlaring bir kun kelib yig’laydilar! O’sha o’ris yig’latadi… Bosqinchi hech qachon bosib olgan mamlakati fuqarosining boshini silamaydi! Silasa, aldash uchun silaydi!.. Nega tikilib qolding? Ishonmaysanmi? Sen rosa-a… Essiz, senga havasim keladi. Lekin yomon aldangansan, jigar», degan xitobida ham ana shu adashgan avlod fojiasi, to’g’rirog’i, ularni kutayotgan muqarrar aldanish iztirobi aks etadi.
Tarix kechdi, zamon o’zgardi, qarashlar yangilandi. Ammo endi biz uchun oddiy haqiqat bo’lib tuyilayotgan o’tgan asr avvalida o’lkamizda kechgan ozodlik uchun bo’lgan kurashlar va uning oqibati haqidagi haqiqat aslida osonlikcha qaror topgani yo’q. Bu g’am millatning asl farzandlari nomlariga qora chaplangani, xotirasi toptalayotgani o’zlikni tanish sari qadam qo’ygan chin oydinlarning yuragini tirnar, ular tarix xolis bahosini olishni istashsada, bu yo’lda qat’iy harakat qilishga jur’at etisholmasdi. Zotan, Shukur Xolmirzaev iqror bo’lganidek, «kecha qulagan tuzum kabi istibdod tuzumi olamda bo’lmagan Axir u odamzodning irodasini bukish, ruhini sindirishga qaratilgan edi» (12).
Haqiqatgo’y yozuvchi Shukur Xolmirzaev o’z asarlarida o’tmishga xolis yondashish bilan bosqinchi hech qachon, hech kimga ezgulik keltirmasligini aks ettirib, haqiqatga chin sadoqatini ko’rsatdi. Binobarin, «Qil ko’prik», «Qora kamar» singari asarlar nafaqat Inson ruhiyatidagi anglab bo’lmas chigalliklar badiiy talqin etilgani bilan, ayni paytda milliy tarixning yuziga tortilgan qalin pardani ko’tarishga bo’lgan ilk urinishlar sifatida ham qadrlidir.
Izohlar
1. Xolmirzaev SH. Muammolarning muammosi – odam (suhbatdosh SH.Otaboev)//«O’zbekiston adabiyoti va san’ati», 1986 yil, 26 dekabr`.
2. Xolmirzaev SH. Yetildikmikan?//«O’zbekiston adabiyoti va san’ati», 1990 yil, 5 yanvar`.
3. Xolmirzaev SH. Usmonov T. Ko’chki//Bir necha kalima izoh. –Toshkent: Yosh gvardiya, 1985 yil. 3-bet.
4. Qosimov B. Milliy uyg’onish: jasorat, ma’rifat, fidoyilik. – Toshkent: «Ma’naviyat», 2002 yil. 15–16-betlar.
5. http://dic.academic.ru/dic.nsf/dic_diplomatic/1351/
6. O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 1-jild. –Toshkent: «O’zME», 2000 yil. 311-bet.
7. Xolmirzaev SH., Usmonov T. Ko’chki. Esiz Eshniyoz (qissa). –Toshkent: «Yosh gvardiya», 1990 yil. 162-bet.
8. Xolmirzaev SH., Usmonov T. Ko’chki. Ostin-ustin (esse). –Toshkent: «Yosh gvardiya», 1990 yil. 32-bet.
9. Xolmirzaev SH. «Faqat o’zligimni anglash uchun yozaman…» (suhbatdosh SH.Doniyorova)//«O’zbekiston adabiyoti va san’ati», 2000 yil, 25 fevral`.
10. Xolmirzaev SH., Usmonov T. Ko’chki. Ostin-ustin (esse). –Toshkent: «Yosh gvardiya», 1990 yil. 30-bet.
11. Xolmirzaev SH., Usmonov T. Ko’chki. Bir necha kalima izoh (kirish so’z o’rnida). –Toshkent: «Yosh gvardiya», 1990 yil. 3-bet.
12. Xolmirzaev SH. Adabiyot o’ladimi?//«Tafakkur», 1998 yil, 1-son, 74-bet.
