Яхши асар, ижод маҳсули замон ва маконни тан олмайди, у узоқ, ҳатто абадий яшашга лойиқ. Яхши асар қуёш нури кабидир, у инсонларни эзгуликка, яхшиликка даъат қилади, дунёни англашга ёрдам беради. Истеъдодли таржимон бу қуёшнинг янада ёрқинроқ порлашига ҳисса қўшади.
ЯХШИ АСАР ҚУЁШ НУРИ КАБИДИР»
Таржимон Ойбек Остонов билан суҳбат
Ойбек Остонов — 1982 йилда Самарқанд шаҳрида туғилган. Самарқанд Давлат университетини тамомлаган (1999-2003 й.й). 2005 йилда Германиянинг Гамбург шаҳридаги Гёте институтида «TestDaF» дастури бўйича, 2006 йил Любек университетининг информатика факультетида, 2007 йилда Буюк Британиянинг Лондон шаҳридаги Вестминистер коллежида “Тадбиркорлик маъмурий бошқаруви” йўналиши бўйича таҳсил олган.
У 2008 йилдан буён “Ўзбектуризм миллий компанияси”да туризм йўналиши бўйича билимларини ошириб, 2009 йилдан то ҳозирги вақтга қадар таржимонлик қилмоқда.
Немис драматурги Ҳайнц Эрҳардтнинг китобларини ўзбекчалаштирган. Шунингдек, ўзбек адабиётининг етук намояндалари Абдулла Қаҳҳор, Ғафур Ғулом ва Ўткир Ҳошимов асарларини олмон тилига таржима қилиб, немисзабон китобхонларга улашиб келяпти.
__________________________________
— Бугунги авлод ўқувчилари негадир ўзбек адабиётини чуқур ўрганишдан кўра, чет эл адабиётига иштиёқманддай туюлади. Таржимонларимиз ўз вақтида жаҳон адабиётини ёппасига ўзбекчалаштиришга киришиб кетди ва бугун ўқувчилар оммасининг ўарб адабиётининг «асир»ига айланишига ўзлари билиб-билмай хизмат қилиб қўймадимикин? Ахир, таржимоннинг вазифаси – аввало, ўз адабиётини жаҳонга олиб чиқиш ҳисобланмайдими? Бизнинг адабиёт – илдизи мустаҳкам, ғарбликлардан кўра ҳар жиҳатдан кучли адабиётдир.
— Мен бундай деб ўйламайман. Чунки, 130 йиллик мустабид тузум даврида ҳам маърифатли инсонларда, ижод аҳлида дунёни англашга интилиш кучли бўлган ва бунинг ҳосиласи сифатида нисбатан чекланган бўлса-да, хориж адабиётлари тилимизга янгилик сифатида кириб келган. Биз узоқ йиллар замон тақозоси билан хориж адабиётларини иккинчи тил – рус тилидан она тилимизга ўгириб келдик. Балки бу пайтда кўпроқ рус адиблари асарларининг ўзбек тилига ўгирилишига ҳам сабаб шудир. Лекин яхши асар, ижод маҳсули замон ва маконни тан олмайди, у узоқ, ҳатто абадий яшашга лойиқ. Яхши асар қуёш нури кабидир, у инсонларни эзгуликка, яхшиликка даъат қилади, дунёни англашга ёрдам беради. Истеъдодли таржимон бу қуёшнинг янада ёрқинроқ порлашига ҳисса қўшади.
Бугунги авлод ўқувчилари билим салоҳияти ва яна бошқа қирралари билан олдинги авлод ўқувчиларидан ҳар томонлама фарқ қилади. Биз уларни интернетга қизиқиб кетди, ўзбек адабиётини ўқимаяпти, деб айблашга ҳаққимиз йўқ. Маърифат ва маънавиятни ўз тақдири, ҳаёт йўли деб билган ёшлар ўзбек адабиёти даражасини яхши билади, уларнинг чет эл адабиётига интилиши бу асарларнинг ўзаро қимматини, даражасини англашга интилиш билан изоҳланади, деб ўйлайман. Мана, масалан, ҳамма мақтаётган Пауло Коэлонинг “Кимёгар” асари Жалолиддин Румийдан келтирилган ривоят асосига қурилган.
Жаҳон адабиёти дурдоналарини аслидан ўзбек тилига ўгираётган таржимонларнинг янада кўпайишини хоҳлар эдим. Биз ана шундагина зулматни зиёдан, оқни қорадан, яхшиликни ёмонликдан фарқлаганимиз каби, сиз айтгандай, “ғарб адабиётининг асири” эмас, илдизлари теран бўлган ўзбек адабиётининг тарғиботчиларига айланамиз ва адибларимизнинг ўлмас асарлари жаҳон адабиёти хазиналари сафидан жой олади. Мен бунга ишонаман.
Дунёда энг кўп китоб мутолаа қилинадиган давлатлардан бири бўлмиш Германияда бирорта яхши асар нашрдан чиқса, у тезда қўлма-қўл бўлиб кетади. Оммавий ахборот воситаларида ушбу асар тинимсиз реклама қилинади, гарчи у рекламага муҳтож бўлмаса ҳам. Асар ҳақиқатдан ҳам қизиқарли ёзилган бўлса, унга харидор бўлган нашриёт адиб билан мамлакат бўйлаб ижодий учрашувлар уюштиради ва ушбу ижод маҳсули 20 ва ундан ортиқ тилларга таржима қилинади. Тарғибот ишлари шунчалик яхши йўлга қўйилганки, бу асардан нафақат шу мамлакат, балки бутун дунё хабардор бўлади.
Табиий ҳолки, бу янгилик ўзбекзабон китобхонларимизни ҳам бефарқ қолдирмайди. Талаб бор жойда таклиф бўлиши тайин. Таржимонларимиз ўша асарни она тилимизга ўгиради.
Ўзбек адабиёти ўзбек халқидай узоқ тарихга эга. Қани энди, ўзбек таржимонлари бирлашиб, тилимиз, адабиётимиз нафислигини дунёга олиб чиқсак, ҳамкорликда ишласак, таржимонлар учун махсус рағбатлантириш фондлари ташкил этилса, китоб жавонларимизнинг энг тўридан, юрагимизнинг тўридан жой олган ўзбек адиблари асарлари дунё тилларига таржима қилинса!
— Адабиёт – атомдан кучли, деган эди Абдулла Қаҳҳор. Таржима – ўша атомнинг бир элементи, узвий қисмидир. Четдан кириб келаётган мистик китоблар, фаҳшга, бузғунчиликка, қотиллигу зўравонликка асосланган, бузғунчи ғояларни илгари сурувчи китобларнинг таржимаси китоб каби ҳамин қадар ва шўрванинг шўрвасига айланиб қоляпти. Бироқ айрим нўноқ ёзувчиларимиз бу жараёндан эсон-омон ўтолмаяпти чамамда. Улар мана шундай савияси паст асарларни ўқиб, кўр-кўрона ўарбга эргашиб бугун маънавият бозоримизда ҳам юқоридаги каби китоблар урчиб боряпти. Энг аҳамиятлиси, буғдой ҳам, ажриқ ҳам бирдай Ернинг фарзанди. Демоқчиманки, қўшнингни уйида уруш бўлса, сен ҳаловатда яшолмайсан. Таржима борасидаги бундай «эврилиш»лар ҳеч бир таржимонни четлаб ўтмайди, шекилли…
— Тадқиқотчиларнинг фикрича, ҳозирги пайтда ҳар бир хонадонга кириб борган бир кўзли дажжол – телевизор ва тобора ривожланаётган халқаро ўргимчак – интернет туфайли одамларнинг мия ҳажми кичрайиб бораётган эмиш. Агар аҳвол шу тарзда давом этадиган бўлса, келажакда одамзодни телевизор ва интернет орқали бошқариш ҳам мумкин бўлиб қоларкан. Негаки, хунаса сериаллар, текин ва сийқа ахборотлар, ёлғон-яшиқ ва беҳаё рекламалар билан тўйинтирилган мия тафаккур қилишдан тўхтайди, текинхўрликка ўрганади. Хиёбон газеталари содда одамларни мағзава олди-қочдилар билан боқади, фикрлашга ўрин қолдирмайдиган даражада ақлни ўтмаслаштиришга хизмат қилади. Китоб ўқимай қўйган оломон шу тил билан гапира бошлайди, ҳаётни шу кўз билан идрок қилади. Бу оломонга гап уқтириб бўлмайди, қанчалик асосли фикр бўлмасин, у ўжарлик билан ўз дунёқарашини маъқуллаб тураверади. Улар декабристлар қўзғолони декабр ойи бўлганлиги учун барбод қилинган, октябр инқилоби октябрятлар томонидан амалга оширилган, деб ҳисоблайди.
Лекин жамиятнинг онгли, билимли аъзоси гулни хашакдан, отни эшакдан фарқини билади. Сиз айтган нарсалар, ҳар хил олди-қочдилар сув лойқалашиб, тинганидай, бир кун ўзига келади. Шунинг учун нашриётлар “Ҳа!”, деганда, “Ма!” деб пулини тутқазадиган, олди-қочди ёзишнинг пири бўлиб кетган “алломалар”нинг “китоб”ларини чоп қилишда виждонига (бўлса агар) озгина қулоқ солса, ҳеч бўлмаса, виждонли одамлардан озгина уялса, ҳаммаси яхши бўлиб кетади. Шунда “Қўшнинг тинч, сен тинч” бўласан…
Афсуски ривожланган давлатларда «бестселлер» бўлган кўп китобларда (ҳаммаси эмас) Сиз қайд этган бузуқ ва бузғунчи иллатлар асарни яна ҳам «қизиқарли» қилади, ўқувчини ўз «оғуши»га олади. Кўп тилларга таржима қилиниб, тез орада дунёга машҳур бўлган барча асарлар ҳам бизнинг менталитетимизга тўғри келавермайди. Шунинг учун мен масалан, олмон тилидан бирорта асар таржима қиладиган бўлсам, ундан олдин китобни камида беш маротаба ўқиб чиқаман.
Кейин бу асар ўзбек китобхонига нима беришини, қай даражада ибрат бўла олиши мумкинлигини тарозига солиб кўраман. Таржима қилинган асар, ёшидан қатъий назар, фарзандим дунёқарашига тўғри келадими-йўқми, шунинг ҳисобини оламан. Албатта, бу менинг ўзимга хос лабораториям. Ҳамманинг ўз ўлчами бор.
— Нега айнан немис тилини танлагансиз?
— Мактабда немис тилида таҳсил олганман. Ўзлаштиришим ёмон эмас эди, ўқитувчим билан синфда фақат мен анча ғализ бўлса ҳам немис тилида гаплашардим. Лекин ўша пайтлари математикага жуда қизиқиб кетиб, университетнинг иқтисодиёт факультетига грант асосида ўқишга қирдим. Лекин немис тилини ҳам мустақил ўрганишни давом эттирдим, таҳсил олган давримда ҳам қўлимдан немисча-русча луғат сира тушмасди. Ўқишдан бўш вақтимда бирмунча вақт интернет кафеда ишладим.
Бир куни тонг саҳарда шу ердаги компьютерларнинг бирида ишлаб турган йигитнинг қўл телефони тўсатдан жиринглаб қолди. У ким биландир нақ ўн дақиқа соф немис (ўшанда менга шундай туюлган эди) тилида суҳбатлашди. Мен йигитнинг нималар ҳақида суҳбатлашганини бошидан игнасигача тушуниб турибман, немисча бўлса ҳам бировнинг гапини эшитиб турганимдан ўнғайсизланиб, кўчага чиқиб кетдим. Йигит суҳбатлашиб бўлганидан кейин ичкарига кирганимда, у нима учун чиқиб кетганлигим сабабини сўради. Мен унга немисчалаб жавоб қайтардим. Энди қизариш навбати унга етганди. Мендан кечирим сўради, тилни қаерда ўрганганлигим билан қизиқди. Мустақил ўрганаётганимни эшитиб, тилингизда лаҳжа (акцент) йўқ экан, яхши гапираркансиз, деб мақтади. Ана шу оддий суҳбат сабаб бўлиб, бу тилнинг жозиба ва залворини жиддий ҳис қилганман.
Қолаверса, немислар жуда китобсевар халқ бўлади, ёшу қарисининг қўлидан китоб тушмайди. Шу ҳам немис тилини танлашимга сабаб бўлгандир.
— Сиз таржима қилмоқчи бўлган асарингизни қандай мезонлар асосида танлайсиз?
— Мен аксарият тарихий асарларни севиб ўқийман. Германияда энг машҳур ҳисобланадиган немис ёзувчиларининг кўпгина асарларини аслиятидан ўқиб чиққанман. Илгарилари бирор бир асарни ўзбек тилига таржима қиламан, деган ниятим йўқ эди. Бир оддий китобхон сифатида асарни мутолаа қилсам ҳам, унинг даражасини ўзбек адибларининг асарлари билан таққослаш одатим бор. Шундан келиб чиқадиган бўлсам, халқимиз севиб ўқийдиган адабий асарларнинг нақадар баландлигини ҳис қиламан. Лекин уларни немис тилига таржима қилиш масъулияти жуда кўп ўқишни, изланишни, қолаверса, туғма истеъдодни талаб қилади.
Тўғри, мен китоблар дунёсида, адабий муҳитда ижодкорлар нафасини сезиб улғайганман, отам шоир Нурилло Остон. Отам йиққан китоблар уйимизда мавжуд бўлган Шарқнинг улуғ алломалари, Маҳмуд Қошғарий, Юсуф Хос Ҳожиб, Навоий, Жомий, Фузулий, Низомий, Рабғузий, ХХ аср забардаст ўзбек адибларидан тортиб, хориж адабиётлари, рус адибларининг ўзбек тилига таржима қилинган кўп томликлари, русча, туркча, татарча луғатлар, “Фарҳанги забони тожик”, “ўиёс ул-луғат” сингари жуда кўп китобларни ҳижжалаб чиққанман. Лекин улуғ адибларимизнинг асарларини маромига етказиб таржима қилиш учун булар ҳам етарли эмас, деб ҳисоблаганман. Ва буни тўғри тан олиш деб биламан.
Мени анча йиллардан буён “Нима учун атоқли ўзбек адибларининг асарларини немис тилига таржима қилмаслик керак?” деган савол қийнаб келарди. Лекин бунга қўл уриш учун одам немис тилини ҳам ўз она тилидай билиши кераклигини ҳам биламан. Муттасил равишда машҳур немис адибларининг асарларини мутолаа қилиш давомида “Ўзбек адибларининг асарларини немис тилига албатта таржима қиламан” деб ният қилганман.
— Таржима юксак санъатдир. Биламизки, немисчадан таржима қилганлар, қилувчилар кам эмас. Аммо немисчага таржима қилиш ҳақиқий санъаткорнинг иши… Чунки, таржима қилаётган асарнинг қайси мамлакатга, миллатга тегишли эканлигини теран англаш, миллий қадрият ва анъаналарини, тил ва услуб жиҳатдан тўла етказиб бериш муҳим саналади. Ўзингиз таржима қилаётган асарлар ҳақида, таржимадаги ютуқларингиз ва ўзингиз сезиб-билиб турган камчиликларингиз ҳақида гапирсангиз…
— Кичик бир ҳикояни ёки бутун бир асарни немисчага таржима қилиш – бу йиллаб ушбу лойиҳа устида тер тўкиш дегани. Таржимада бир томондан ёзувчининг асарига «шикаст» етмасин, деб қайғурсангиз, иккинчи томондан немисзабон ўқувчи бу ёки бошқа истилоҳларни қандай тушунар экан, деган ўйлар сизга тинчлик бермайди. Асарни таржима қилиб бошлагандан то уни поёнига етказгунга қадар мутаржим ушбу асар руҳи билан ҳамнафас яшайди.
Албатта, ҳали ёш таржимонман, лекин мен таржима қилган тўртта асар немисзабон китобхонлар томонидан илиқ кутиб олинди. Буни яқинда ўз веб-саҳифамда билдирилган фикрлардан ҳам билиб олиш мумкин.
— Таржима билан шуғулланишингизга нима туртки бўлган?
— Мен ўн йилга яқин вақт мобайнида сайёҳлик йўналишида иш олиб бораман, яъни, таржимонман. Бир куни бир сайёҳ Чингиз Айтматовнинг «Жамила» асарини немис тилидаги китобчасини менга кўрсатиб: «Умримда бунчалар ажойиб севги қиссасини ўқимаганман», деб қолди. «Жамила»ни мен ҳам илгари ўқиганман, лекин уйга келиб яна бир бор уни ўқиб чиқдим. Сайёҳ юртига кетаётганида немис тилидаги «Жамила»ни менга совға қилди. «Жамила» асарининг немисчасини ўзбекчаси билан қиёслаб, ҳижжалаб ўқиб чиқдим. Ўша кундан бошлаб тинчимни йўқотдим. “Ўзбек адибларининг асарларини немис тилига маромига етказиб таржима қилишим керак!” деган мақсадни амалга оширишга ўзимда куч-қудрат топдим. Албатта, одам бирдан таржимон ёки ёзувчи бўлиб қолмайди. Жек Лондонни ёки Абдулла Қаҳҳор ҳазратларининг ҳар бир кичик асар қўлёзмасига бўлган талабчанлигини эътиборга оладиган бўлсак, буни идрок этиш осонроқ кечади.
Интернет ва Германияда яшовчи немис дўстларим орқали немис тилига ўгирилган барча ўзбек асарлари тўғрисида маълумот йиға бошладим. Шўро даврида рус тили орқали немисчага таржима қилинган, бармоқ билан санаса бўладиган асарлардан бошқа бирорта манба йўқ экан. Уларнинг кўпчилигида рус тилидан таржима қилинганлиги учун бўлса керак, фақат ўзбек менталитетига хос бўлган иборалар, бутун бошли боблар рус ёзувчиларига тушунарсиз бўлганлиги учун ташлаб кетилган. Хўрлигим келди. Кейин қисқа ҳикояларни ўзбекчадан немис тилига таржима қилиб, шу соҳа мутахассисларига кўрсатдим. Уларга раҳмат, мени қўллаб-қувватлашди, йўл-йўриқ кўрсатишди. Ҳозир ҳам ҳар бир асар таржимасидан олдин улар билан маслаҳатлашаман, нималарга эътибор бериш тўғрисида фикрларини оламан. Ҳар битта таржимамни кўнглимга ўтирмагунча беш-ўн марталаб қайта ишлаган пайтларим бўлган. Келажакда изланишлар, интилишларни давом эттириш ниятим бор…
Шавкат ОДИЛЖОН суҳбатлашди
Манба:www.kitobdunyosi.uz сайти
Ҳайнц ЭРҲАРДТ
«ЯНА ШЕЪРИЯТ» ТЎПЛАМИДАН ШЕЪРЛАР
Немисчадан Ойбек Останов таржимаси
HISTORISCHES
Vom Alten Fritz, dem Preußenkönig,
weiß man zwar viel, doch viel zu wenig.
So ist es zum Beispiel nicht bekannt,
dass er die Bratkartoffeln erfand!
Drum heißen sie – das ist kein Witz –
Pommes Fritz!
ТАРИХИЙ ВОҚЕА
Пруссия қироли, кекса Фриц ҳақида,
хотиралар кўп эмас, бу халққа хос ақида.
Қилган барча ишлари бир-биридан пурмаъни,
ҳеч ким билмас у топган картошка қовурмани.
Ҳамма уни беҳазил Поммас Фриц* дейишар!
Қовурма картошкани мазза қилиб ейишар.
* Поммас фри – қовурилган картошка қаламчалари. Муаллиф кўпгина шеърларида бир жумладаги ҳарфни тушириб қолдириб ёки ўзгартириб, сўз маъносини ўзгартирган ва ана шундай сўз ўйинлари қўллаган.
DIE MADE
Hinter eines Baumes Rinde
wohnt die Made mit dem Kinde.
Sie ist Witwe, denn der Gatte,
den sie hatte, fiel vom Blatte.
Diente so auf diese Weise
einer Ameise als Speise.
Eines Morgens sprach die Made:
«Liebes Kind, ich sehe grade,
drüben gibt es frischen Kohl,
den ich hol. So leb denn wohl!
Halt, noch eins! Denk, was geschah,
geh nicht aus, denk an Papa!»
Also sprach sie und entwich.-
Made junior aber schlich
hinterdrein; doch das war schlecht!
Denn schon kam ein bunter Specht
und verschlang die kleine fade
Made ohne Gnade. Schade!
Hinter eines Baumes Rinde
ruft die Made nach dem Kinde…
БЕВА ҚУРТ
Кенг дала чорбоғида бир дарахт пўстлоғида,
бева қурт яшар эди, ошини ошар эди.
Емиш топай деб ёри, севимли вафодори.
Баргдан йиқилиб ўлди, чумолига ем бўлди.
Барра карам топай деб,
болажоним боқай деб
бева қурт йўлга юрди,
боласига уқтирди:
«Пўстлоқдан нари чиқма,
ҳар томонга бош тиқма,
эсла, отанг не бўлди!
Баргдан йиқилиб ўлди!»
Қулоқсиз гапга кирмай,
ўрмалади билдирмай;
қизилиштон қуртни тутди,
бир зумда ямлаб ютди.
Бир бева қурт бўзларди,
боласини изларди…
NÄCHSTENLIEBE
Die Nächstenliebe leugnet keiner,
doch ist sie oft nur leerer Wahn,
das merkst am besten du in einer
stark überfüllten Straßenbahn.
Du wirst geschoben und mußt schieben
der Strom der Menge reißt dich mit.
Wie kannst Du da den Nächsten lieben,
wenn er dich auf die Füße tritt?!
ИНСОНПАРВАРЛИК
Ҳеч кимга ёт эмас инсонпарварлик,
аммо алдаб қўяр баъзан бу ёрлиқ,
тирбанд трамвайга чиққан паллада
бу сўздан асар ҳам қолмас каллада.
Туртинар – суртинар тирбанд оломон
Сени судраб кетар ўнгу- сўл томон,
қандай инсонпарварлик бор бу дамда,
оёғингни биров босиб турганда?!
DAS STECKENPFERD
Der eine liebt Konkretes nur,
der andre das Abstrakte,
der dritte schwärmt für die Natur
und deshalb für das Nackte.
Der vierte mag nur Fleisch vom Schwein,
der fünfte Milch und Eier,
der sechste liebt den Moselwein,
der siebte Fräulein Meier.
Für jeden gibt es was von Wert,
für das er lebt und streitet,
und jeder hat sein Steckenpferd,
auf dem er immer reitet.
ҚИЗИҚИШ
Ҳар одамда ҳар хил қизиқиш:
кимдир буюм билан оввора,
кимдир мойил мавҳум майлга,
кимга борлиқ завқи ошкора.
Бири фақат тўнғиз гўштин ер,
сут-тухумга бири чўкар тиз,
бири майни хушлар, бирига –
ёқар Майер деган ойимқиз.
Шундан маъно топади башар,
шунинг учун курашар, яшар,
шундан ҳар кимники ўзига,
дерлар, ой кўринар кўзига.
YAXSHI ASAR QUYOSH NURI KABIDIR»
Tarjimon Oybek Ostonov bilan suhbat
Oybek Ostonov — 1982 yilda Samarqand shahrida tug’ilgan. Samarqand Davlat universitetini tamomlagan (1999-2003 y.y). 2005 yilda Germaniyaning Gamburg shahridagi Gyote institutida «TestDaF» dasturi bo’yicha, 2006 yil Lyubek universitetining informatika fakul`tetida, 2007 yilda Buyuk Britaniyaning London shahridagi Vestminister kollejida “Tadbirkorlik ma’muriy boshqaruvi” yo’nalishi bo’yicha tahsil olgan. U 2008 yildan buyon “O’zbekturizm milliy kompaniyasi”da turizm yo’nalishi bo’yicha bilimlarini oshirib, 2009 yildan to hozirgi vaqtga qadar tarjimonlik qilmoqda.
Nemis dramaturgi Haynts Erhardtning kitoblarini o’zbekchalashtirgan. Shuningdek, o’zbek adabiyotining yetuk namoyandalari Abdulla Qahhor, G’afur G’ulom va O’tkir Hoshimov asarlarini olmon tiliga tarjima qilib, nemiszabon kitobxonlarga ulashib kelyapti.
__________________________________
— Bugungi avlod o’quvchilari negadir o’zbek adabiyotini chuqur o’rganishdan ko’ra, chet el adabiyotiga ishtiyoqmandday tuyuladi. Tarjimonlarimiz o’z vaqtida jahon adabiyotini yoppasiga o’zbekchalashtirishga kirishib ketdi va bugun o’quvchilar ommasining o’arb adabiyotining «asir»iga aylanishiga o’zlari bilib-bilmay xizmat qilib qo’ymadimikin? Axir, tarjimonning vazifasi – avvalo, o’z adabiyotini jahonga olib chiqish hisoblanmaydimi? Bizning adabiyot – ildizi mustahkam, g’arbliklardan ko’ra har jihatdan kuchli adabiyotdir.
— Men bunday deb o’ylamayman. Chunki, 130 yillik mustabid tuzum davrida ham ma’rifatli insonlarda, ijod ahlida dunyoni anglashga intilish kuchli bo’lgan va buning hosilasi sifatida nisbatan cheklangan bo’lsa-da, xorij adabiyotlari tilimizga yangilik sifatida kirib kelgan. Biz uzoq yillar zamon taqozosi bilan xorij adabiyotlarini ikkinchi til – rus tilidan ona tilimizga o’girib keldik. Balki bu paytda ko’proq rus adiblari asarlarining o’zbek tiliga o’girilishiga ham sabab shudir. Lekin yaxshi asar, ijod mahsuli zamon va makonni tan olmaydi, u uzoq, hatto abadiy yashashga loyiq. Yaxshi asar quyosh nuri kabidir, u insonlarni ezgulikka, yaxshilikka da’at qiladi, dunyoni anglashga yordam beradi. Iste’dodli tarjimon bu quyoshning yanada yorqinroq porlashiga hissa qo’shadi.
Bugungi avlod o’quvchilari bilim salohiyati va yana boshqa qirralari bilan oldingi avlod o’quvchilaridan har tomonlama farq qiladi. Biz ularni internetga qiziqib ketdi, o’zbek adabiyotini o’qimayapti, deb ayblashga haqqimiz yo’q. Ma’rifat va ma’naviyatni o’z taqdiri, hayot yo’li deb bilgan yoshlar o’zbek adabiyoti darajasini yaxshi biladi, ularning chet el adabiyotiga intilishi bu asarlarning o’zaro qimmatini, darajasini anglashga intilish bilan izohlanadi, deb o’ylayman. Mana, masalan, hamma maqtayotgan Paulo Koeloning “Kimyogar” asari Jaloliddin Rumiydan keltirilgan rivoyat asosiga qurilgan.
Jahon adabiyoti durdonalarini aslidan o’zbek tiliga o’girayotgan tarjimonlarning yanada ko’payishini xohlar edim. Biz ana shundagina zulmatni ziyodan, oqni qoradan, yaxshilikni yomonlikdan farqlaganimiz kabi, siz aytganday, “g’arb adabiyotining asiri” emas, ildizlari teran bo’lgan o’zbek adabiyotining targ’ibotchilariga aylanamiz va adiblarimizning o’lmas asarlari jahon adabiyoti xazinalari safidan joy oladi. Men bunga ishonaman.
Dunyoda eng ko’p kitob mutolaa qilinadigan davlatlardan biri bo’lmish Germaniyada birorta yaxshi asar nashrdan chiqsa, u tezda qo’lma-qo’l bo’lib ketadi. Ommaviy axborot vositalarida ushbu asar tinimsiz reklama qilinadi, garchi u reklamaga muhtoj bo’lmasa ham. Asar haqiqatdan ham qiziqarli yozilgan bo’lsa, unga xaridor bo’lgan nashriyot adib bilan mamlakat bo’ylab ijodiy uchrashuvlar uyushtiradi va ushbu ijod mahsuli 20 va undan ortiq tillarga tarjima qilinadi. Targ’ibot ishlari shunchalik yaxshi yo’lga qo’yilganki, bu asardan nafaqat shu mamlakat, balki butun dunyo xabardor bo’ladi.
Tabiiy holki, bu yangilik o’zbekzabon kitobxonlarimizni ham befarq qoldirmaydi. Talab bor joyda taklif bo’lishi tayin. Tarjimonlarimiz o’sha asarni ona tilimizga o’giradi.
O’zbek adabiyoti o’zbek xalqiday uzoq tarixga ega. Qani endi, o’zbek tarjimonlari birlashib, tilimiz, adabiyotimiz nafisligini dunyoga olib chiqsak, hamkorlikda ishlasak, tarjimonlar uchun maxsus rag’batlantirish fondlari tashkil etilsa, kitob javonlarimizning eng to’ridan, yuragimizning to’ridan joy olgan o’zbek adiblari asarlari dunyo tillariga tarjima qilinsa!
— Adabiyot – atomdan kuchli, degan edi Abdulla Qahhor. Tarjima – o’sha atomning bir elementi, uzviy qismidir. Chetdan kirib kelayotgan mistik kitoblar, fahshga, buzg’unchilikka, qotilligu zo’ravonlikka asoslangan, buzg’unchi g’oyalarni ilgari suruvchi kitoblarning tarjimasi kitob kabi hamin qadar va sho’rvaning sho’rvasiga aylanib qolyapti. Biroq ayrim no’noq yozuvchilarimiz bu jarayondan eson-omon o’tolmayapti chamamda. Ular mana shunday saviyasi past asarlarni o’qib, ko’r-ko’rona o’arbga ergashib bugun ma’naviyat bozorimizda ham yuqoridagi kabi kitoblar urchib boryapti. Eng ahamiyatlisi, bug’doy ham, ajriq ham birday Yerning farzandi. Demoqchimanki, qo’shningni uyida urush bo’lsa, sen halovatda yasholmaysan. Tarjima borasidagi bunday «evrilish»lar hech bir tarjimonni chetlab o’tmaydi, shekilli…
— Tadqiqotchilarning fikricha, hozirgi paytda har bir xonadonga kirib borgan bir ko’zli dajjol – televizor va tobora rivojlanayotgan xalqaro o’rgimchak – internet tufayli odamlarning miya hajmi kichrayib borayotgan emish. Agar ahvol shu tarzda davom etadigan bo’lsa, kelajakda odamzodni televizor va internet orqali boshqarish ham mumkin bo’lib qolarkan. Negaki, xunasa seriallar, tekin va siyqa axborotlar, yolg’on-yashiq va behayo reklamalar bilan to’yintirilgan miya tafakkur qilishdan to’xtaydi, tekinxo’rlikka o’rganadi. Xiyobon gazetalari sodda odamlarni mag’zava oldi-qochdilar bilan boqadi, fikrlashga o’rin qoldirmaydigan darajada aqlni o’tmaslashtirishga xizmat qiladi. Kitob o’qimay qo’ygan olomon shu til bilan gapira boshlaydi, hayotni shu ko’z bilan idrok qiladi. Bu olomonga gap uqtirib bo’lmaydi, qanchalik asosli fikr bo’lmasin, u o’jarlik bilan o’z dunyoqarashini ma’qullab turaveradi. Ular dekabristlar qo’zg’oloni dekabr oyi bo’lganligi uchun barbod qilingan, oktyabr inqilobi oktyabryatlar tomonidan amalga oshirilgan, deb hisoblaydi.
Lekin jamiyatning ongli, bilimli a’zosi gulni xashakdan, otni eshakdan farqini biladi. Siz aytgan narsalar, har xil oldi-qochdilar suv loyqalashib, tinganiday, bir kun o’ziga keladi. Shuning uchun nashriyotlar “Ha!”, deganda, “Ma!” deb pulini tutqazadigan, oldi-qochdi yozishning piri bo’lib ketgan “allomalar”ning “kitob”larini chop qilishda vijdoniga (bo’lsa agar) ozgina quloq solsa, hech bo’lmasa, vijdonli odamlardan ozgina uyalsa, hammasi yaxshi bo’lib ketadi. Shunda “Qo’shning tinch, sen tinch” bo’lasan…
Afsuski rivojlangan davlatlarda «bestseller» bo’lgan ko’p kitoblarda (hammasi emas) Siz qayd etgan buzuq va buzg’unchi illatlar asarni yana ham «qiziqarli» qiladi, o’quvchini o’z «og’ushi»ga oladi. Ko’p tillarga tarjima qilinib, tez orada dunyoga mashhur bo’lgan barcha asarlar ham bizning mentalitetimizga to’g’ri kelavermaydi. Shuning uchun men masalan, olmon tilidan birorta asar tarjima qiladigan bo’lsam, undan oldin kitobni kamida besh marotaba o’qib chiqaman.
Keyin bu asar o’zbek kitobxoniga nima berishini, qay darajada ibrat bo’la olishi mumkinligini taroziga solib ko’raman. Tarjima qilingan asar, yoshidan qat’iy nazar, farzandim dunyoqarashiga to’g’ri keladimi-yo’qmi, shuning hisobini olaman. Albatta, bu mening o’zimga xos laboratoriyam. Hammaning o’z o’lchami bor.
— Nega aynan nemis tilini tanlagansiz?
— Maktabda nemis tilida tahsil olganman. O’zlashtirishim yomon emas edi, o’qituvchim bilan sinfda faqat men ancha g’aliz bo’lsa ham nemis tilida gaplashardim. Lekin o’sha paytlari matematikaga juda qiziqib ketib, universitetning iqtisodiyot fakul`tetiga grant asosida o’qishga qirdim. Lekin nemis tilini ham mustaqil o’rganishni davom ettirdim, tahsil olgan davrimda ham qo’limdan nemischa-ruscha lug’at sira tushmasdi. O’qishdan bo’sh vaqtimda birmuncha vaqt internet kafeda ishladim.
Bir kuni tong saharda shu yerdagi komp`yuterlarning birida ishlab turgan yigitning qo’l telefoni to’satdan jiringlab qoldi. U kim bilandir naq o’n daqiqa sof nemis (o’shanda menga shunday tuyulgan edi) tilida suhbatlashdi. Men yigitning nimalar haqida suhbatlashganini boshidan ignasigacha tushunib turibman, nemischa bo’lsa ham birovning gapini eshitib turganimdan o’ng’aysizlanib, ko’chaga chiqib ketdim. Yigit suhbatlashib bo’lganidan keyin ichkariga kirganimda, u nima uchun chiqib ketganligim sababini so’radi. Men unga nemischalab javob qaytardim. Endi qizarish navbati unga yetgandi. Mendan kechirim so’radi, tilni qaerda o’rganganligim bilan qiziqdi. Mustaqil o’rganayotganimni eshitib, tilingizda lahja (aktsent) yo’q ekan, yaxshi gapirarkansiz, deb maqtadi. Ana shu oddiy suhbat sabab bo’lib, bu tilning joziba va zalvorini jiddiy his qilganman.
Qolaversa, nemislar juda kitobsevar xalq bo’ladi, yoshu qarisining qo’lidan kitob tushmaydi. Shu ham nemis tilini tanlashimga sabab bo’lgandir.
— Siz tarjima qilmoqchi bo’lgan asaringizni qanday mezonlar asosida tanlaysiz?
— Men aksariyat tarixiy asarlarni sevib o’qiyman. Germaniyada eng mashhur hisoblanadigan nemis yozuvchilarining ko’pgina asarlarini asliyatidan o’qib chiqqanman. Ilgarilari biror bir asarni o’zbek tiliga tarjima qilaman, degan niyatim yo’q edi. Bir oddiy kitobxon sifatida asarni mutolaa qilsam ham, uning darajasini o’zbek adiblarining asarlari bilan taqqoslash odatim bor. Shundan kelib chiqadigan bo’lsam, xalqimiz sevib o’qiydigan adabiy asarlarning naqadar balandligini his qilaman. Lekin ularni nemis tiliga tarjima qilish mas’uliyati juda ko’p o’qishni, izlanishni, qolaversa, tug’ma iste’dodni talab qiladi.
To’g’ri, men kitoblar dunyosida, adabiy muhitda ijodkorlar nafasini sezib ulg’ayganman, otam shoir Nurillo Oston. Otam yiqqan kitoblar uyimizda mavjud bo’lgan Sharqning ulug’ allomalari, Mahmud Qoshg’ariy, Yusuf Xos Hojib, Navoiy, Jomiy, Fuzuliy, Nizomiy, Rabg’uziy, XX asr zabardast o’zbek adiblaridan tortib, xorij adabiyotlari, rus adiblarining o’zbek tiliga tarjima qilingan ko’p tomliklari, ruscha, turkcha, tatarcha lug’atlar, “Farhangi zaboni tojik”, “o’iyos ul-lug’at” singari juda ko’p kitoblarni hijjalab chiqqanman. Lekin ulug’ adiblarimizning asarlarini maromiga yetkazib tarjima qilish uchun bular ham yetarli emas, deb hisoblaganman. Va buni to’g’ri tan olish deb bilaman.
Meni ancha yillardan buyon “Nima uchun atoqli o’zbek adiblarining asarlarini nemis tiliga tarjima qilmaslik kerak?” degan savol qiynab kelardi. Lekin bunga qo’l urish uchun odam nemis tilini ham o’z ona tiliday bilishi kerakligini ham bilaman. Muttasil ravishda mashhur nemis adiblarining asarlarini mutolaa qilish davomida “O’zbek adiblarining asarlarini nemis tiliga albatta tarjima qilaman” deb niyat qilganman.
— Tarjima yuksak san’atdir. Bilamizki, nemischadan tarjima qilganlar, qiluvchilar kam emas. Ammo nemischaga tarjima qilish haqiqiy san’atkorning ishi… Chunki, tarjima qilayotgan asarning qaysi mamlakatga, millatga tegishli ekanligini teran anglash, milliy qadriyat va an’analarini, til va uslub jihatdan to’la yetkazib berish muhim sanaladi. O’zingiz tarjima qilayotgan asarlar haqida, tarjimadagi yutuqlaringiz va o’zingiz sezib-bilib turgan kamchiliklaringiz haqida gapirsangiz…
— Kichik bir hikoyani yoki butun bir asarni nemischaga tarjima qilish – bu yillab ushbu loyiha ustida ter to’kish degani. Tarjimada bir tomondan yozuvchining asariga «shikast» yetmasin, deb qayg’ursangiz, ikkinchi tomondan nemiszabon o’quvchi bu yoki boshqa istilohlarni qanday tushunar ekan, degan o’ylar sizga tinchlik bermaydi. Asarni tarjima qilib boshlagandan to uni poyoniga yetkazgunga qadar mutarjim ushbu asar ruhi bilan hamnafas yashaydi.
Albatta, hali yosh tarjimonman, lekin men tarjima qilgan to’rtta asar nemiszabon kitobxonlar tomonidan iliq kutib olindi. Buni yaqinda o’z veb-sahifamda bildirilgan fikrlardan ham bilib olish mumkin.
— Tarjima bilan shug’ullanishingizga nima turtki bo’lgan?
— Men o’n yilga yaqin vaqt mobaynida sayyohlik yo’nalishida ish olib boraman, ya’ni, tarjimonman. Bir kuni bir sayyoh Chingiz Aytmatovning «Jamila» asarini nemis tilidagi kitobchasini menga ko’rsatib: «Umrimda bunchalar ajoyib sevgi qissasini o’qimaganman», deb qoldi. «Jamila»ni men ham ilgari o’qiganman, lekin uyga kelib yana bir bor uni o’qib chiqdim. Sayyoh yurtiga ketayotganida nemis tilidagi «Jamila»ni menga sovg’a qildi. «Jamila» asarining nemischasini o’zbekchasi bilan qiyoslab, hijjalab o’qib chiqdim. O’sha kundan boshlab tinchimni yo’qotdim. “O’zbek adiblarining asarlarini nemis tiliga maromiga yetkazib tarjima qilishim kerak!” degan maqsadni amalga oshirishga o’zimda kuch-qudrat topdim. Albatta, odam birdan tarjimon yoki yozuvchi bo’lib qolmaydi. Jek Londonni yoki Abdulla Qahhor hazratlarining har bir kichik asar qo’lyozmasiga bo’lgan talabchanligini e’tiborga oladigan bo’lsak, buni idrok etish osonroq kechadi.
Internet va Germaniyada yashovchi nemis do’stlarim orqali nemis tiliga o’girilgan barcha o’zbek asarlari to’g’risida ma’lumot yig’a boshladim. Sho’ro davrida rus tili orqali nemischaga tarjima qilingan, barmoq bilan sanasa bo’ladigan asarlardan boshqa birorta manba yo’q ekan. Ularning ko’pchiligida rus tilidan tarjima qilinganligi uchun bo’lsa kerak, faqat o’zbek mentalitetiga xos bo’lgan iboralar, butun boshli boblar rus yozuvchilariga tushunarsiz bo’lganligi uchun tashlab ketilgan. Xo’rligim keldi. Keyin qisqa hikoyalarni o’zbekchadan nemis tiliga tarjima qilib, shu soha mutaxassislariga ko’rsatdim. Ularga rahmat, meni qo’llab-quvvatlashdi, yo’l-yo’riq ko’rsatishdi. Hozir ham har bir asar tarjimasidan oldin ular bilan maslahatlashaman, nimalarga e’tibor berish to’g’risida fikrlarini olaman. Har bitta tarjimamni ko’nglimga o’tirmaguncha besh-o’n martalab qayta ishlagan paytlarim bo’lgan. Kelajakda izlanishlar, intilishlarni davom ettirish niyatim bor…
Shavkat ODILJON suhbatlashdi
Manba:www.kitobdunyosi.uz sayti
Haynts ERHARDT
«YANA SHE’RIYAT» TO’PLAMIDAN SHE’RLAR
Nemischadan Oybek Ostanov tarjimasi
HISTORISCHES
Vom Alten Fritz, dem Preußenkönig,
weiß man zwar viel, doch viel zu wenig.
So ist es zum Beispiel nicht bekannt,
dass er die Bratkartoffeln erfand!
Drum heißen sie – das ist kein Witz –
Pommes Fritz!
TARIXIY VOQEA
Prussiya qiroli, keksa Frits haqida,
xotiralar ko’p emas, bu xalqqa xos aqida.
Qilgan barcha ishlari bir-biridan purma’ni,
hech kim bilmas u topgan kartoshka qovurmani.
Hamma uni behazil Pommas Frits* deyishar!
Qovurma kartoshkani mazza qilib yeyishar.
* Pommas fri – qovurilgan kartoshka qalamchalari. Muallif ko’pgina she’rlarida bir jumladagi harfni tushirib qoldirib yoki o’zgartirib, so’z ma’nosini o’zgartirgan va ana shunday so’z o’yinlari qo’llagan.
DIE MADE
Hinter eines Baumes Rinde
wohnt die Made mit dem Kinde.
Sie ist Witwe, denn der Gatte,
den sie hatte, fiel vom Blatte.
Diente so auf diese Weise
einer Ameise als Speise.
Eines Morgens sprach die Made:
«Liebes Kind, ich sehe grade,
druben gibt es frischen Kohl,
den ich hol. So leb denn wohl!
Halt, noch eins! Denk, was geschah,
geh nicht aus, denk an Papa!»
Also sprach sie und entwich.-
Made junior aber schlich
hinterdrein; doch das war schlecht!
Denn schon kam ein bunter Specht
und verschlang die kleine fade
Made ohne Gnade. Schade!
Hinter eines Baumes Rinde
ruft die Made nach dem Kinde…
BEVA QURT
Keng dala chorbog’ida bir daraxt po’stlog’ida,
beva qurt yashar edi, oshini oshar edi.
Yemish topay deb yori, sevimli vafodori.
Bargdan yiqilib o’ldi, chumoliga yem bo’ldi.
Barra karam topay deb,
bolajonim boqay deb
beva qurt yo’lga yurdi,
bolasiga uqtirdi:
«Po’stloqdan nari chiqma,
har tomonga bosh tiqma,
esla, otang ne bo’ldi!
Bargdan yiqilib o’ldi!»
Quloqsiz gapga kirmay,
o’rmaladi bildirmay;
qizilishton qurtni tutdi,
bir zumda yamlab yutdi.
Bir beva qurt bo’zlardi,
bolasini izlardi…
NACHSTENLIEBE
Die Nächstenliebe leugnet keiner,
doch ist sie oft nur leerer Wahn,
das merkst am besten du in einer
stark überfüllten Straßenbahn.
Du wirst geschoben und musst schieben,
der Strom der Menge reißt dich mit.
Wie kannst du da den Nächsten lieben,
wenn er dir auf die Füße tritt?
INSONPARVARLIK
Hech kimga yot emas insonparvarlik,
ammo aldab qo’yar ba’zan bu yorliq,
tirband tramvayga chiqqan pallada
bu so’zdan asar ham qolmas kallada.
Turtinar – surtinar tirband olomon
Seni sudrab ketar o’ngu- so’l tomon,
qanday insonparvarlik bor bu damda,
oyog’ingni birov bosib turganda?!
DAS STECKENPFERD
Der eine liebt Konkretes nur,
der andre das Abstrakte,
der dritte schwarmt fur die Natur
und deshalb fur das Nackte.
Der vierte mag nur Fleisch vom Schwein,
der funfte Milch und Eier,
der sechste liebt den Moselwein,
der siebte Fraulein Meier.
Fur jeden gibt es was von Wert,
fur das er lebt und streitet,
und jeder hat sein Steckenpferd,
auf dem er immer reitet.
QIZIQISH
Har odamda har xil qiziqish:
kimdir buyum bilan ovvora,
kimdir moyil mavhum maylga,
kimga borliq zavqi oshkora.
Biri faqat to’ng’iz go’shtin yer,
sut-tuxumga biri cho’kar tiz,
biri mayni xushlar, biriga –
yoqar Mayer degan oyimqiz.
Shundan ma’no topadi bashar,
shuning uchun kurashar, yashar,
shundan har kimniki o’ziga,
derlar, oy ko’rinar ko’ziga.
