Ҳозиқ ўзбек ва форс тилларида ижод қилган. Навоий, Фузулий, Бедил, Зебуннисо шеърларига мухаммаслар боғлаган. Лирикаси мавзуи ранг-баранг, унда замон норасоликлари, жоҳил ва одил ҳукмдорлар ҳақида мулоҳазалар билдирилган, севги ва муҳаббат тараннум этилган. Шеърларида замонасидаги ҳукмдорларни адолатга ундаган.
Ҳозиқ
(XVIII аср – 1843)
Ҳозиқ (тахаллуси; асл исм-шарифи Жунайдулло Исломшайх ўғли) (18-асрнинг охири, Ҳирот — 1843, Шаҳрисабз) — шоир, таржимон. 19-аср ўзбек адабиёти намояндаларидан бири. 1793— 1800 йилларда Бухорога келган ва мадрасада таҳсил кўрган, тиб илмини ўрганган, шеърлар машқ қилган. «Ҳозиқ» тахаллусини ҳам шу ерда олган. Мадрасани тугатгач, шу мадрасада имомлик қилган ва Амир Ҳайдар саройига яқинлашган. 1818 йил сарой аёнлари билан келиша олмай, Қўқонга кетган. Умархон уни яхши кутиб олган. Ҳозиқ Бухорода бошлаган «Юсуф ва Зулайҳо» достонини тугаллаб, хонга тортиқ қилган. Бу ерда ҳам хон атрофидаги сарой аҳли билан келиша олмай, 1825 йилда Бухорога қайтган, сўнг Хоразмга борган ва Мунис, Огаҳий бошчилигидаги адабий гуруҳ таъсирида бўлган. Мунис вафот этгач, Оллоқулихон (1825—42) топшириғи билан «Равзат ус-сафо» асарининг 1-жилди таржимасини ниҳоясига етказган. Сўнг яна Қўқонга қайтган. Насруллахон 1842 йил Кўқонни босиб олгач, Ҳозиқ унинг таъқибидан Шаҳрисабзга қочган ва у ерда амирнинг ёлланган одамлари томонидан ўлдирилган.
Ҳозиқ ўзбек ва форс тилларида ижод қилган. Навоий, Фузулий, Бедил, Зебуннисо шеърларига мухаммаслар боғлаган. Лирикаси мавзуи ранг-баранг, унда замон норасоликлари, жоҳил ва одил ҳукмдорлар ҳақида мулоҳазалар билдирилган, севги ва муҳаббат тараннум этилган. Шеърларида замонасидаги ҳукмдорларни адолатга ундаган.
«Юсуф ва Зулайҳо» доетонида ўзининг ижтимоий-фалсафий мулоҳазаларини, замон ва ҳукмдор ҳақидаги фикрларини баён этган. «Воқеоти исломий» ва «Авлодлар шажараси» рисолалари тарихий-биографик характерда. Маҳмуд Чағминий (11-аср)нинг тиббиётга оид араб тилида ёзган «Қонунча» асарига форс тилида «Таҳқиқ ул-қавоид» («Табобат асарларини ўрганиш», 1822) номли шарҳ ёзган.
Ҳозиқнинг ўзбекча ва форсча шеърларидан тузилган девони Россия Фанлар Академияси Шарқшунослик институти Санкт-Петербург бўлимида, «Юсуф ва Зулайҳо» нинг 7 қўлёзмаси Ўзбекистон Фанлар Академияси Шарқшунослик институтида, 2 девони Хўжандда, Конибодом шаҳридан топилган куллиёти эса хўжандлик адабиётшунос Э. Шодиев қўлида, айрим шеърлари Ўзбекистон Фанлар Академияси Шарқшунослик институтидаги қўлёзма баёз ва мажмуаларда сақланади.
АСАРЛАРИДАН НАМУНАЛАР
ҒАЗАЛЛАР
Димоғим иллатин, бағримни доғин май илож этмаз,
Кавокиб гардишидиндур бу ғам вазъин мизож этмаз.
Дема тожи эрур шаҳнинг ғам ўди бошина чихмиш,
Бу маъни жонига ким равшан ўлса тахту тож этмаз.
Намозу рўзадин бағрин ўлан ошиқлари сўрма,
Нечукким подшоҳ вайрон ўлан ерни хирож этмаз.
Фано аҳлиға хавфи ворму шайтон бирла тангридин,
Ки ўғри муфлиси торож қилмас, шоҳ бож этмаз.
Кел, эй Ҳозиқ, бу дунёни талоқ эт, кимса эр ўлса
Эр ўлуб бу талиқа-ла бисоти издивож этмаз.
* * *
Муҳаббат меҳнатин билган кнши роҳат писанд этмас,
Ачиқ май истаган махмур табъи майли қанд этмас.
Бу шайдо кўнглими чун боғлади зуннори зулфи-ла,
Киши девонани занжир ила бу навъ банд этмас.
Асое нотавон кўнглумға берди қоматинг шавқи
Бу янглиғ нола журьат йўқса мандек дардманд этмас.
Сену кавсар зилолию, мену онинг лабин завқи
Нетай, эй зоҳид, андин ўзга еув кўнглум писанд этмас.
Кел, э, носеҳ эшнт пандим ўзинг, девона бўлмишмен,
Нечунким билмадинг девоналарга суд панд этмас.
Табассум гар лабидин кўз тутарсен, йиғлағил, Ҳозиқ,
Булут оқузмагунча ёшини гул нўшханд этмас.
* * *
Юзунг кўргач кўролмам, тоқате ашким ҳужуминда,
Нечукким тоб қилмас меҳрдин гардун нужуминда.
Хаёлинг бирла сенсиз дўш ширинком бўлмишдим,
Магарким васл тарёки эди ҳижрон самуминда.
Сенинг ҳуснинг киби зулфинг ила наззора кўрган йўқ,
На кокил шом зангинда, на ораз субҳ руминда.
Нечукким субҳидам ранги қуёшнинг панжасин ўпмиш,
Сарафроз эт, сабо, туфроғини ёрим қудуминда.
Ачиқ-сучук сўзи била ёримдин эмин бўлмоғим душвор,
Эрур нўшиға ниш андоқки бўлмиш шаҳд мўминда.
Лаби лаълинг тишинг ила сўзунгнинг обу рангидин
Сочар жавҳар тануринда, терар гавҳар нузуминда.
Эрур кўргач замон бермоқ ошиқларға ҳам вожиб,
Қон ичмак гар ҳалол ўлмиш паривашлар русуминда.
Муҳаббат шуъласидин бўлмағай юз доғи дунёнинг
Қани бир шамъ рух мунда, қани бир лолабў мунда.
Нетонг эрмиш агар Ҳозиқни килкидин шакар томса,
Чу йўқ васфи хатингдин ўзга мазмуне руқуминда.
* * *
Ваҳ надиндурким бу янглиғ анбарафшон этти ел,
Ё саҳар чоғи эсиб зулфин паришон этти ел.
Деди боғ ичра ул оғзи ғунчанинг сўзин магар
Ким уруб гул ўтиға бу ранг домон этти ел.
Ўйла зулфи ёдидин оҳим муаттарким бу навъ,
Кўрмадим деб сайр этиб юз сунбулистон этти ел.
Васлининг пайғомини келтурди лаълидин яна,
Ғунчадек кўнглумға ул сўздин бериб жон этти ел.
Терлаған ҳуснин кўруб ул сарв қошидин келур,
Йўқса нечун шабнам ашки бирла гирён этти ел.
Боғ ароки сарвинозимни гулин сўрдум гаҳе
Сунбулин топдим исин андин чу ҳар ён этти ел.
Мавж урур Ҳозиқ яна ашким ани пайгомидин,
Гўиё бу баҳрни қилмоққа тўфон этти ел.
МУХАММАС
Эйки, холинг лаълинг узрамай била тарёк эмиш.
Хай, жамолингки қуёшни чашмасидин пок эмиш,
Пайкаринг ойдин катон кўнглакда ойдинроқ эмиш,
Сарви раъно қаддидин раъно қадинг чолок эмиш,
Оташин гулдин гули рухсоринг оташнок эмиш.
Мен каби ушшоқ ичинда хастау ғамнок эмас,
Ишқ асрорин не билғай ул ки кўнгли пок эмас,
Билмаса ағёр агар ошиқни ҳолин бок эмас,
Улки айтур кўнглакинг ул ой ғамидин чок эмас,
Англамайдур не гам ул ғофилки кўксим чок эмиш.
Май ичиб гулдек қизартти чеҳраи тобонини,
Равшан этти тийра кўнглум кулбаи вайронинл,
Жон берур деманг олур ошиқларини жонини,
Бир надин усрук чиқиб тўкди улусни қонини,
Аҳли дил, қочингки ул чобук ажаб бебок эмиш.
Ёрими Узроу Шириндек демак йўқтур тилим,
Мен киму ишқ ичра Вомиқ қайсию Фарҳод ким,
Гар Навоий деса дебдур бўйла Ҳозиқ дема ким,
Тушда Мажнунни ҳазину зор кўрдим англадим,
Ким бир ой ҳажрида ул ҳам мен каби ғамнок эмиш.
НАВОИЙ ҒАЗАЛИГА МУХАММАС
Бошима солмиш не савдолар муҳаббат меҳнати,
Бош-оёғим шамъдек ёндурди ул ой фурқати,
Ўлсам осон бўлур эрди ҳажрнинг бу кулфати.
Жонға чун дермен на эркин куймағунг кайфияти,
Дерки боис бўлди жисм ичра маразнинг шиддати.
Чун маразнинг шиддати куйдурди жоним рўзу шаб,
Тоқату тобимни кундин-кунга олди тобу таб,
Ғам ўтининг ҳиддатидин дамба-дам айлаб ғазаб,
Жисмдан сўрсамки бу заъфингга не эрди сабаб,
Дер анга бўлди сабаб ўтлуғ бағирнинг ҳирқати.
Билмадимким, қайси ғам хирмандин ўт тушти менга,
Жайбдин тармашти ё домандин ўт тушти менга,
Топмадимким қайси бир гулхандин ўт тушти менга,
Чун бағирдин сўрдум, айтур тандин ўт тушти менга,
Ким бағирга шуъла солди ишқ барқи офати.
Хаста жонга чун итоб эттимки, эй ҳоли табоҳ,
Мунча жисмим куйдурурсен кеча-кундуз солу моҳ,
Деди, кўнглумдин менинг ҳам рўзгоримдур сиёҳ,
Кўнглума қилсам ғазаб айтурки, кўздиндур гуноҳ.
Кўрмайин ул тушмади бизга бу ишнинг туҳмати.
Билмадимки қайси узвим бирла қилсам можаро,
Ким менинг жонимни куйдирмиш бу янглиғ ғам аро,
Дарди ҳижрон шиддатидин ҳар нафас мен бенаво,
Кўзга чун дерменки, эй тар домани юзи қаро,
Сендин ўлмиш хаста кўнглумнинг балоу меҳнати. .
Бўлмасанг гар сен ул ой рухсориға ойинавор,
Мунча кўнглум бўлмас эрди шавқ ўтидин беқарор.
Равшан ўлдиким менинг жонимға сен урдунг шарор.
Йиғлаб айтур кўзки, йўқ эрди манга ҳам ихтиёр,
Ким кўринди ногаҳон бир шўх маҳваш талъати.
Ҳозиқ, охир кўз бу сўзни чин деди, ўлгунча куй,
Бир-бириға ҳар бири сен-сен деди, ўлгунча куй,
Ўртадин ишқ офати мен-мен деди, ўлгунча куй,
Эй Навоий, барча ўз узрин деди, ўлгунча куй,
Ким санга ишқ ўти ўқ эрмиш азалнинг қисмати.