Саккокийнинг ижоди, хусусан, Мирзо Улуғбек подшоҳлик қилган даврда (1409-1449) камол топди. Маълумки, бу даврда Самарқанд пойтахт сифатида барча илм ва адабиёт аҳлини ўзида жамлаган эди. Саккокий шулар жумласидан бўлиб, ғазалнависликда санъаткорлик маҳоратини яхши эгаллаб, ўзбек қасидачилигининг асосчиларидан бири бўлди…

Машҳура Ҳасанова
САККОКИЙ (САЙРОНИЙМИ? САБРОНИЙ?!)

XV аср биринчи ярмида яшаб ижод этган номдор шоирлардан бири – Саккокийнинг ҳаёти ва адабий фаолияти ҳақида жуда оз маълумот сақланиб қолган. Саккокийнинг ўз девони, Алишер Навоийнинг “Мажолис ун-нафоис” ва “Хутбаи давовин” асарлари, Шайх Аҳмад Тарозийнинг “Фунун ул-балоға”си унинг яшаган даври, адабий фаолияти ва ХV аср адабий ҳаётида тутган ўрни хусусида бирмунча маълумот беради. Шайх Аҳмад Тарозий шоирни “Мажмаъ ул ақл”, “Заҳир ул мутааххирин”, деб улуғласа; Яқиний ўзининг “Ўқ ва ёй” мунозарасида Саккокийни “турк (ўзбек) шоирларининг мужтаҳиди (ғайратлиси ёки янгилик яратувчиси)”, деб таьрифлайди.

Саккокий – шоирнинг тахаллуси бўлиб, унинг асл исми маълум эмас. Саккокий сўзи “саккок” (пичоқча) сўзидан олинган бўлиб, “ий” шахс оти ясовчи қўшимчаси билан “пичоқча ясовчи” деган маънони билдиради. Бинобарин, шоир ҳунарманд оилада туғилган бўлиши мумкин.

Шайх Аҳмад Тарозийнинг “Фунун ул-балоға” асари сирасида ўзбек адабиёти янги шоирларнинг номлари, асарлари билан бойиб, кўпгина илмий муаммолар ўзининг ечимини топди. Ушбу асар орқали биз қўлимиздаги қўлёзмаларда бўлмаган Саккокийнинг бир неча байтлари, бир рубоийси билан танишишга муяссар бўлдик. Яна бир муҳим томони шундаки, мазкур асарда Саккокий “Сайроний” нисбаси билан тилга олинган.

Биз тадқиқотлар жараёнида бу сўзнинг маъносини изоҳлаш учун бир нечта манбаларни қарадик. Бу сўзга яқин “кезиш”, “айланиш” маъносини билдирадиган “сайр” сўзидан бошқа сўзни топа олмадик.

Саккокий қасидаларидан тўрттаси Мирзо Улуғбекнинг ишончли амирларидан бири, ўша даврдаги Туркистон шаҳрининг шимолида мавжуд бўлган Саброн вилояти ҳокими Арслон Хожа Тархонга бағишланган. Адабиётшунослар, жумладан, Эргаш Рустамов Саккокийни маълум давр унинг саройида яшаган деб маълумот беради. Қасидалардан бирида шоир мамдуҳга қарата, “бойқушлар уйи бўлган хароб Туркистон сизнинг муборак ҳимматингиздан боғи Эрамга айланди”, деб, яна бир қасидасида “Туркистон эли ўз хожасини топди”, деб лутф этади. Демак, Туркистоннинг хароблиги, шоирни изтиробга солганлиги, уни обод этган амир шоир томонидан мадҳ этилиши шунчаки бир тасодиф эмасга ўхшайди. Чунки, бу байтларни юрти тақдиридан ташвишга тушган, воқеаларни ўз кўзлари билан кўрган кишигина ёзиши мумкин.

Биз “Фунун ул-балоға”нинг Абдуқодир Ҳайитметов нашрга тайёрлаган варианти билан кифояландик, мулоҳазаларни баён этишда ҳам шу вариантга таянамиз. “Сайроний” сўзи араб алифбосида – ﺳﻳﺭﺍﻧﻰ шаклида ёзилса, “Саброний” сўзи – ﺳﺑﺭﺍﻧﻰ шаклида ёзилади. Яъни, “ёй” ва “бе” ҳарфларининг битта нуқта ҳисобига фарқланишини ҳисобга олсак, бу сўз қўлёзмада нотўғри ёзилганлиги (яъни, бир нуқта тушиб қолганлиги) оқибатида, “Сайроний”га “айланиб қолган” бўлиши мумкин. Демак, шоир нафақат Сабронда маълум вақт яшаган, балки шу ерда туғилган ва шунинг учун ҳам Саброний нисбаси билан аталган.

Саккокий девонида 810 ҳижрий, рамазон ойининг қадр кечаси – милодий 1407, январь ойида Амир Темурнинг набираси подшоҳ Халил Султонга (1405-1409) бағишлаб ёзилган бир қасида бўлиб, унда:

Тарихқа саккиз юз доғи ўн эрдию қадр ахшоми,
Бир ой туғулди дунёда ким мамлакатда хон эрур, – деган байт бор.

Қасида жанри, бирмунча, оғир, шоирдан масъулият талаб этадиган жанр бўлганлиги боис, адабиётшунослар ушбу қасидани Саккокий маълум ижодий тажриба тўплаган чоғида, чамаси, ўттиз ёшларида ёзган деган фикрни билдиришади. Бизнингча ҳам шундай, балки ёши ундан ҳам ўтганда ёзгандир.

Шоирнинг Халил Султон ва Мирзо Улуғбекларга бағишлаган қасидаларининг бадиий жиҳатдан пишиқлиги мазкур темурийзодалар ҳукмронлик қилган йилларда Саккокий ижодининг ривож топганлигини англатади. Унинг Мирзо Улуғбекка бағишланган бир қасидасидаги:

Фалак қадро! Манинг худ йўқ ҳунардо фазлим, асросанг,
Ва лекин пири ожизман, мани тангри учун асро –

байтига назар солсак, Мирзо Улуғбек ҳукмронлик қилган даврда шоирнинг ёши анча улуғ бўлганлигини (“пири ожиз”), шундай гўзал қасидалар бағишлаган Мирзо Улуғбекнинг фожиали ўлими тўғрисида бирор нарса ёзмаганлигини, шоир 1449 йилгача вафот этган дея тахмин қилиш мумкин.

Саккокийнинг ижоди, хусусан, Мирзо Улуғбек подшоҳлик қилган даврда (1409-1449) камол топди. Маълумки, бу даврда Самарқанд пойтахт сифатида барча илм ва адабиёт аҳлини ўзида жамлаган эди. Саккокий шулар жумласидан бўлиб, ғазалнависликда санъаткорлик маҳоратини яхши эгаллаб, ўзбек қасидачилигининг асосчиларидан бири бўлди.

Бизгача Саккокий қасидалари ва ғазаллари жамланган девонининг иккита нотўлиқ, деярли бир хил: Британия музейида (тахминан ХVI аср ўрталарида кўчирилган нусха) 2079, Ўзбекистон ФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида (1937 йил Шоислом котиб томонидан кўчирилган нусха) 7685 рақами остида сақланаётган нусхалари етиб келган.

Таниқли тилшунос олим Эргаш Умаров томонидан шоир девонининг АҚШ Блумингтон шаҳридаги Индиана университетида сақланаётган яна бир нусхаси фотокопияси Ўзбекистонга олиб келинганлиги ва у Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтига топширилганлиги тўғрисида маълумотга эгамиз, холос. Афсуски, бу фотонусхани топишнинг иложи бўлмади.

Саккокий XV асрда яшаган қасидагўй шоирлар орасида бизгача энг кўп қасидалари етиб келган шоир бўлиб, Навоий негадир унинг қасидачиликдаги ўрни, ёки қасидалари борасида ҳеч нарса демаган.

Саккокий девонида 1 ҳамд, 1 наът ва 11 мадҳ қасида мавжуд. Мадҳ қасидаларнинг биттаси Хожа Муҳаммад Порсога, биттаси Халил Султонга, тўрттаси Улуғбек Мирзога, 1 таси Шоҳрух Султонга (аммо, бу қасида девонда “Улуғбек мирзо мадҳи” сарлавҳаси билан берилган), тўрттаси Арслон Хожа Тархонга бағишланган. Жами қасидалар 407 байт ёки 814 мисрани ташкил этади.

1958 йилда Қавомиддин Муниров томонидан нашрга тайёрланган шоирнинг “Танланган асарлари”да 56 та ғазал, “Ўзбек адабиёти бўстони” сериясида нашр этилган “Ҳаёт васфи” китобида 55 ғазал, ҳар икки нашрда ҳам “Келди” радифли қасидаси киритилган. Тошкент қўлёзма нусхасида ҳам, Британия музейи қўлёзма нусхасида ҳам 57 тадан ғазал мавжуд. (“Мевлана Саккаки дивани”да Тошкент қўлёзма нусхасининг 41-42 бетлари нима учундир берилмай, 52 та ғазал саналган.)

Девонларда ғазаллар “Кунилармен” радифли бирор сабаб билан матлаъси тушиб қолган ғазал билан бошланиб, “Эй лабунг эглик кўнгулларнинг давоу марҳами” мисраси билан бошланувчи ғазал билан тугайди. Девонда жами 2 та “нун”, 15 та “ҳойи ҳавваз”, 40 та “ёй” ҳарфлари билан тугалланувчи, жами 57 ғазал мавжуд. Тошкент қўлёзма нусхасида Британия музейи нусхасидан фарқли равишда “Сочингдин нофа доим кин ичинда”, деб бошланувчи ғазалнинг сўнгги 2 байти, “Эй боди сабо, биздин айит ёр қошинда”, деб бошланувчи ғазалнинг сўнгги тўрт байти йўқ.

Тошкент қўлёзма нусхаси чиройли ва тушунарли хатда ёзилган. Қўлёзманинг ўзида хатолар мавжудлигидан у жуда кўп марта кўчирилган нусхага ўхшайди. Баъзи ўринларда сўзларни фақат маъносидангина англаш мумкин. Девоннинг 54-(сўнгги) бетидаги маълумотга кўра, Саккокийнинг шу девонини Шоислом котиб Фитратнинг қўлида бўлган қалам нусхадан кўчирган.

Девондаги ғазаллардан ташқари, бир қатор бошқа манбаларда Саккокийга нисбат берилган ғазаллар, байтлар мавжуд. Уларнинг сони 10дан зиёд бўлиб, жумладан, “Мевлана Саккаки дивани”да Сулаймония кутубхонаси, Аёсофия бўлимида 4757 рақам остида сақланувчи бир мажмуадаги Саккокий тахаллуси билан ёзилган 3 та ғазал матни келтирилган. Улар “Эй зулфи занжирим бирор девоналарни ёд қил…”, “Эй менинг кўнглумни зулфитек паришон айлаган…”, “Эй орази барги гулу вей қомати сарви суман…” матлаълари билан бошланади. Демак, шоирнинг девондаги 57, юқоридаги мажмуадаги 3 ғазали билан жами 60 та тўлиқ ғазали етиб келган. Бундан ташқари, Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис»да Саккокийга нисбат қилинадиган девонга киритилмаган қуйидаги матлаъни:

Не нозу бу не шевадур, эй жоду кўзлук шўхшанг,
Кабки дарий, товусда йўқ, албатта, бу рафтору ранг.

Яқиний “Ўқ ва ёй” мунозарасида қуйидаги байтни:

Жоним фидо бўлсун сенинг ғамзанг ўқина нечаким,
Ҳар неча қошинг эгмаси ўқтек бўюмни “ё(й)” қилур.

Шайх Аҳмад Тарозий “Фунун ул-балоға” асарида қуйидаги байтларни:

Эй сочинг шайдо кўнгулларнинг саводи аъзами,
Ҳалқа-ҳалқа руҳнинг сарманзалидур ҳар хами…

Солди куйган кўнглума ул энглари гулнор нор,
Бўлмади ҳаргиз манга ул дилбари айёр ёр…

Бўстонда гул юзунгға ўзни ҳар дам ўхшатиб,
Бўлмиш арақ то ғарқу ҳануз инфиоли бор…

Санувбароки, сенинг лабингда мунча хавос,
Ким ани сўрса балодин топар жаҳонда халос…

Юзунг гули музайян этар ҳусн боғини,
Холинг саводи наҳв қилур кўз чароғини…

Атлас эрур сақоллари, барча булутлари насаж,
Гарчики дурру донадур оғзини очса тўдаси…

Сарв не ҳад бирла саркашлик қилур қаддинг била,
Билгурур майдон ичинда ҳар кишининг пояси…

Ва ушбу:

Гулюзунгни кўрса булбул дар чаман,
Кечиб ўз савдосидин бўлғай чу ман.
Лабларингға тенг тутар ўзни ақиқ,
Билмасу беҳуда сўзлар ул Яман,

– рубоийни келтиради.

Шайх Аҳмад Тарозийнинг ушбу маълумотлари орқали биз Саккокийнинг нисбаси Саброний эканлиги, шунингдек, у нафақат ғазал ва қасида жанрларида ижод қилганлиги, балки рубоийлар ҳам ёзганлигидан хабардор бўлдик. Фақат бу рубоий вазнида эмас, туюқ жанри вазнида битилган. Бундан шундай хулосага келиш мумкинки, Алишер Навоийга қадар туркий шеъриятда рубоий туюқ жанри вазнида ёзилган. Бу икки жанрнинг биргина фарқи қофиянинг тажнис ёки тажнис эмаслигида бўлганга ўхшайди. Буни Лутфийнинг “Сенсан севарим” китобига киритилган рубоийларида ҳам кузатиш мумкин.

Бошқа масалаларни ойдинлаштириш учун шоирнинг тўлиқ девони топилишига умид боғлаб қоламиз.

Манба: «Шарқ юлдузи»,2011-6

САККОКИЙ
ҒАЗАЛЛАР ВА ҚАСИДА

САККОКИЙ (15-а.) шоир. Исми, туғилган ва вафот этган йиллари номаълум. Самарқандда Халил Султон (1405-09) ва Улуғбек ҳукмронлиги даврида яшаб, ижод этган. Алишер Навоий Саккокий ижодига юксак баҳо берган: «Туркий алфозининг булағосиндин Мавлоно Саккокий ҳам Лутфийларким, бирининг ширин абётининг иштиҳори Туркистонда бағоят ва бирининг латиф ғазалиётининг интишори Ироқ ва Хуросонда бениҳоятдудур» («Хутбаи давовин»), Саккокий халқининг бой оғзаки ижодини, салафлари асарларини пухта ўрганган ва ижодий озиқланган. Туркий тилда асарлар яратиш, унинг бой ички имкониятларидан фойдаланиш борасида кўп иш қилган. Асарларида инсон муҳаббати, орзу-тилакларини, дард-аламларини, табиат гўзалликларини тасвирлаган. Ғазалларида маъно ва шакл бирлигини сақлаб, сўз ўйинлари ва қочиримлардан унумли фойдаланган. Унинг лирикасида жаҳолат ва нодонликка қарши адолатпарварлик ғоялари илгари сурилган. Бундай ғоялар Саккокийнинг қасидаларида очиқроқ намоён бўлган.

Саккокий ўзбек адабиётида қасида жанрига асос солган шоирлардан. Хожа Муҳаммад Порсо, Халил Султон, Улуғбек ва Арслон Хожа Тархонларга бағишлаб қасидалар ёзган. Қасидаларидан бирида Улуғбекни халқнинг меҳрибон ҳукмдори, маърифатпарвар ва буюк олим сифатида улуғлайди. Шундай маърифатпарвар подшоҳ билан замондош бўлганидан фахрланади ва:

Фалак йиллар керак сайр этсаю келтирса илкига,
Менингдек шоири турку сенингдек шоҳи донони,

деган мисрларини ёзган.

Саккокийнинг адабий фаолияти замондошлари Лутфий, Гадоий, Атоий каби Навоий ижодига ҳам катта таъсир кўрсатган; ўзбек дунёвий лирикасини ҳам мазмун, ҳам шакл жиҳатдан бойитган. Шоир ғазаллари ва қасидалари девон қилиб тўпланган бўлса-да, тўлиқ нусхаси бизгача етиб келмаган. Шоир девони Лондонда, Британия музейида ва Ўзбекистон ФА Шарқшунослик ин-тида (инв. № 7685) сақланади (Ўзбекистон Миллий энциклопедиясидан).

__________________________________

* **

Гул ғунча бўлар кўрса юзини чаман ичра,
Титрар кўруб ой элини шамъ анжуман ичра.

Ким кўрди анинг иринин*,  минг бошима минг зар,
Бир лаъл Бадаҳшондау бир дурр Адан ичра.

Бўю юзу лаъл ирну хату ҳаддина туш йўқ,
Сарву гулу мул настарину ёсуман ичра.

Жоду кўзини Кашмир эли халқи кўрубон,
Туттуқ дедилар сени мусаллам бу фан ичра.

Хўблар чу ясаб юз ясалар зулф черигин,
Билгулук эрур юзунг, эй шоҳим, туман ичра.

Юзунг била лоф урғали кўп лофда уялгай,
Шамъе  эрур, ул ғояти ер, кўк лаган ичра.

Саккокидин, эй жон, ғаминг элчиси тилар жон,
Жон бирла равон қилдим агар бўлса тан ичра.

*  ирин (ир) — лаб, дудоқ

***

Бу эшикта ким қул эрмас бўлмағай ҳеч иззати,
Бахт агар сизга канизак бўлмаса йўқ давлати.

Мен сенинг қадингға мойил, тубиға зоҳид, бале,
Бўлур ўз андозасинча ҳар кишининг ҳиммати.

Ҳар гадонинг зоҳирин кўрсанг паришон, зинҳор,
Сен они хўр (хор)  кўрмагил, маълум эрмас нията,

Эй санинг зулфунгға Лайлитек туман минг бандалар,
Ҳолиё даврон бизингдур, кечди Мажнун навбати,

Сен малоҳат мулкининг шоҳисену султонисен*,
Хуш ярошур қаддинга ҳусну малоҳат хилъати,

Қоматингдин дунёда ҳардам қиёматлар қўпор,
Зулфунг ул олам балоси, кўзларинг жон офати.

Ғамзангиз қон тўккали қасд этса ҳардам ул замон,
Лаълингиздин кўп бўлур Саккокига жон миннати.

*Қўл ёзмада «султон сени» ёзилган.

* **

Гар ҳажринг ўти жону жигарга ёқа келди,
Жонимға не хуш шарбати васлинг ёқа келди.

Ҳажр ўти неча мажруҳ этиб бузди жигарни,
Васлинг бу шифо марҳамини хуш ёқа келди.

Девона бикин* тишлаб эмас юграюрурда,
Жон пора қилур ҳолда элимга ёқа келди.

Дарё бўлуб оллимда кўзум ёши ҳамиша,
Сайёд менгизлик** менинг ўрнум ёқа келди.

Зулфунгни қачон солдинг ўшул ол янгоқ* узра,
Жонимға менинг илса ул ўтни ёқа келди,

Девона дединг мению зулфунг санга занжир,
Ошиқлара маъшуқи мунунгтек ёқа келди.

Девона бу Саккокию зулфунг анга занжир,
Ҳинду чу макис фил бошиға қоқа келди.

*  бикин — каби
*  менгиз, мингиз — бет, юз, чеҳра
*  янгоқ, ёнгоқ — юз, юз рухи, ёноқ

* **

Нор янгоқинг орзусинда жонни бемор айлама,
Ҳеч йўқ эркон ёзуқум, мени гирифтор айлама,

Ёлғону чиндин читиб ҳар лаҳза қошингни манга,
Кенг жаҳонни бу заиф кўнглум бикин тор айлама.

Эй юзи гул ғунча ўлдум жавридин, ҳардам менинг
Кўзларим қон ёшидин оламни гулзор айлама.

Кўп мусулмондин қўюб, тарсо бўлурни қовласанг,
Сен букундин сўнгра ҳеч зулфунгни зуннор айлама.

Қилдинг аввал барги гул янглиғ кўнгулни лутф этиб,
Бўлмасун эмди дилозор, охир озор айлама.

Босқон из туфроқитек Саккокини хор айладинг,
Супиройин юз эдиб андин дағи хор айлама.

* **

Сентек жаҳонда қўзлари айни бало қани?
Ментек анинг балоси била мубтало қани?

Ирнинг ақиқи гарчи жаҳонда ягонадур,
Чеҳрам менгизли ҳам яна бир каҳрабо қани?

Кўзни ғубор тутти фироқингда йиғлаю,
Изинг тўзиндин ўзга анга тутиё қани?

Лаълинг шароби бўлди кўнгул дардина даво,
Бу дард жонга етти, вале ул даво қани?

Юзумни олтун этти сенинг ишқинг, эй санам,
Мундоғ  бақирни* олтун этар кимиё қани?

Қадду ҳадингға сарву гул ўзин тутар шабиҳ,
Ўнла бўю юзинда бу обу ҳаво қани?

Ҳуснун закоти бергали бир қибла изласанг,
Саккокитек бу дунйода бир бенаво қани?

*  бақир — мис

* **

Ол элга ойина, юз кўр бу расму ойинда,
Тароватиму кўрунгай пари чиройинда,

Ким ой кўрди санингтек бошинда тўпуки бор,
Не сарв кўрди қадингтек Қирим биқойинда*.

Сен ўз бегимсен улуснунг ичинда, онинг учун
Қиёт кўзум, санинг ўрнунг кўнгул саройинда.

Сени ман ой теган эрдим вале бу равшандур,
Юзунг фуруғи кўрунмас фалакнинг ойинда,

Рақиб ройи ул эрмиш мени сен ўлтурсанг,
Жонимға тоза тириклик анинг бу ройинда.

Юзунг сифатини кўйинда гар симоъ* этса,
Киши турубму бўлур эл оҳу войинда.

Эшикинг итлари Саккокидин қилур фарёд —
Ким, уйқу бизга ҳаром ўлди ушку бойинда.

*  биқоъ — жой, ер
*  симоъ — сайраш, куйлаш

* **

Эй гул, юзингга ҳуру пари бандаи жони,
Толтек бўюнг озоди эрур сарви равони.

Хўблар сони кўп Чину Хитову Хўтан ичра,
Йетмас санга лекин тилаган дунёда соний.

Ул тишингу ирнингни кўруб бир куларингда,
Бу икки кўзум лаълу гуҳар баҳрию кони,

Юзунгни қилур тоза кўзум ёшию оҳим,
Гул тоза бўлур топса бале обу ҳавони.

Ушшоқ қонин тўккали элга* қилич олсанг —
Ким, илгару тутмас бўюн — ўз бўйнина қони.

Ойдур сенинг олингда бу кун бир ҳабаший қул,
Тонса юзида зоҳир ўлур доғ нишони.

Он дерлар эмиш кўрклу кишилар намакингга,
Саккокий сенинг юзунга боқса кўрар они.

*  эл — қўл

* **

Гул юзунгни орзулаб юз, кўзни гулзор айлади,
Шаккар ирнингни тилаб жон танни афгор айлади.

Оймудур юзунг ёхуд хуршеди тобон, эй санам,
Бор анингтек шуъласи кўзларни пайкор айлади.

Элтти оғзингдин ўғурлаб писта торлиқни, анга
Туз суйин қуйдилар онча ондин иқрор айлади.

Эй Масиҳодам* бегим, бир дам била бергил шифо,
Шева бирла кўзларииг жонимни бемор айлади.

Зоҳидиким кўрди зулфунг куфрин, йимондин* кечиб,
Бўйнида тасбиҳини белига зуннор айлади.

Кўнглум эмганмас*, бале, сен неча аччиғ сўзласанг,
Чун яротиғда Ўғон гул қўнгшисин* хор айлади.

Ишқ ишин Саккокий аввал билмайин осон кўруб,
Охири ўз жонининг ишини душвор айлади.

*  Масиҳодам — Исо нафасли, яъни тирилтирувчи, ҳаёт бағишловчи
*  йимон — иймон
*  эмганмас — қийналмас
* қўнгши  — қўшни

* **

Кун тушта кўрса ҳусну жамолинг камолини,
Уйғониб ихтиёр этар ўз заволини.

Бўстонда гул юзунгни кўруб кўп уфтаниб,
Юзи қизорди, кўрдум анинг инфиолини.

Ийд оқшоми назорада кўрди қошинг магар,
Гардун этоги асра яшурди ҳилолини,

Кўрди кўнгул кўзунгнию бемор бўлди зор,
Ирнинг масиҳи сўрмади бу хаста ҳолини.

Ол бирла солди олма янгоқинг кўнгулга тор,
Бир бурқаъ ол*, кўрайин анинг нозук олини.

Бизни рақиблар ўлтурадур, йўқ санга хабар,
Эй вой, нечча тортали итлар мажолини.

Қоним ҳалол тўкса қиличнингға сув бикин,
Олдим чу бўйнума ўзум онинг вуболини.

Кўз ёши йиғлаю тушайин дер аёғингға,
Билмон недур тобуғда бу сойил саволини.

Ҳар лаҳза Қофтек келур оллимға қайғу, оҳ,
Саккокийнинг не кўрмади бу қаттиғ олини.

* Бир бурқаъ ол  — юзингдаги пардани ол

***

Эй кўзум бирдам дам ур, бағримда ҳеч қон қолмади,
Вей бало, раҳм эт, танимда қайғудин қон қолмади.

Ким кўруб наргис бикин кўз била гултек юзини,
Елга бериб ақлу фаҳмин масту ҳайрон қолмади.

Тун чаман ичра ниқобин олмиш ул гул юзидин,
Ғунча янглиғ бўлмаган чок ҳеч гирибон қолмади.

Хотирин жамъ этти, зулфинга етиб бир дам сабо,
Бору бу йўлда менингтек ул паришон қолмади.

Қону дарёни хижил қилди кўзумнинг санъати,
Лаълу дурға худ аёқ остинда ҳеч сон қолмади.

Ғам менинг зотимга вожиб бўлди, бўлмас мумтаниъ,
Ўзга ҳамл этма, жафо кўтрурға имкон қолмади.

Чунким ул Исонафас қасд этти Саккокий санга,
Дарди дил бирла ўлардии ўзга дармон қолмади.

***

Эй қомати сарву кўзи наргис, энги лола,
Зулфунг эрур ул лола уза мушки калола.

Олингда мени чоп, дағи сол итга танимни,
Ҳижрон ўқини жонима қилғонча ҳавола.

Тишлар қопинга борсам эшигингга гадо теб,
Итликни магар қилди ул ўзина қабола.

Найтек бўюнгиз орзуси тушголи кўнгулга,
Ушшоқ ора солди нафасим зорию нола.

Жонлар не қилур зулфуни тоғитса паришон,
Боғлар бу кўнгулларни агар тўкса на ғола.

Ишқ қайғуға тушса қилур ул ошиқи содиқ,
Бу икки жаҳон қайғусини бир навола.

Саккокийни ўлтурса, йўқ ул қилча жониндин
Қайғуси, вале қайғум ул ой кирга* вабола.

* Киргайнинг қисқаргани бўлиб, кирса-тушса маъносида ишлатилган

* **•

Кўруб гултек кўзунг рангини кўздин юз чаман бўлди,
Ақиқ ирнингни кўргали кўзум ҳоли яман бўлди.

Тун оқшом тўлгану сунбул бикин зулфунгдин оҳ урдум,
Ҳавони ғолия* тутти жаҳон мушки Хўтан бўлди.

Қилиб раъно қадинг ёдин саҳарда онча йиғлади,
Кўзумнинг жўйбори ичра сарви норван бўлди.

Менингтек гўиё кўрди юзуигни абри наврўзи,
Кўзининг ёшидин ер юзи варди ёсуман бўлди.

Сабо зулфунгни тоғини магар ҳоли хаёлимда,
Ёзилди, аждаҳо бўлди, ўралди — Аҳраман* бўлди.

Кўрадургач кўзунг кўнглум санинг зулфунгга боғлади,
Кўрунг ул жодудин бу ҳам яна бир ўзга фан бўлди.

Агар Ширин учун Фарҳод ишқи кўҳкан бўлса,
Не тонг Саккокий ҳам жоно йўлунгда жонкан бўлди.

*  ғолия — қош ва сочга суртиш учун мушку анбардан ясалган хушбўй қора модда
* Аҳраман — даҳшатли дев

* * *

Эй рост қадинг сарви равон жон чаманинда,
Юзунг киби гул йўқ гулистон чаманинда.

Бу шева била сен юрусанг ҳар чаман ичра,
Жўр юримагай олтина ризвон чаманинда.

Тун бирла кула кечтингу оғзингда латофат,
Қон қилди боғир ғунчаи хандон чаманинда.

Қаддингни кўруб сарви сиҳи ирғаю бошни,
Қолди тикилиб бехуду ҳайрон чаманинда.

Қуллуққа битик беруру юз шодлик айлар,
Зулфу қаддинга сунбулу райҳон чаманинда.

Юз пора қилур гул юзинг олинда ўзини,
Чун топмади ул равнақу навқон чаманинда.

Саккокитек оғзингни кўруб кони латофат,
Чоқ айлади гулғунча гирибон чаманинда.

Mashhura Hasanova
SAKKOKIY (SAYRONIYMI? SABRONIY?!)

XV asr birinchi yarmida yashab ijod etgan nomdor shoirlardan biri – Sakkokiyning hayoti va adabiy faoliyati haqida juda oz ma’lumot saqlanib qolgan. Sakkokiyning o’z devoni, Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois” va “Xutbai davovin” asarlari, Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog’a”si uning yashagan davri, adabiy faoliyati va XV asr adabiy hayotida tutgan o’rni xususida birmuncha ma’lumot beradi. Shayx Ahmad Taroziy shoirni “Majma’ ul aql”, “Zahir ul mutaaxxirin”, deb ulug’lasa; Yaqiniy o’zining “O’q va yoy” munozarasida Sakkokiyni “turk (o’zbek) shoirlarining mujtahidi (g’ayratlisi yoki yangilik yaratuvchisi)”, deb ta`riflaydi.

Sakkokiy – shoirning taxallusi bo’lib, uning asl ismi ma’lum emas. Sakkokiy so’zi “sakkok” (pichoqcha) so’zidan olingan bo’lib, “iy” shaxs oti yasovchi qo’shimchasi bilan “pichoqcha yasovchi” degan ma’noni bildiradi. Binobarin, shoir hunarmand oilada tug’ilgan bo’lishi mumkin.

Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog’a” asari sirasida o’zbek adabiyoti yangi shoirlarning nomlari, asarlari bilan boyib, ko’pgina ilmiy muammolar o’zining yechimini topdi. Ushbu asar orqali biz qo’limizdagi qo’lyozmalarda bo’lmagan Sakkokiyning bir necha baytlari, bir ruboiysi bilan tanishishga muyassar bo’ldik. Yana bir muhim tomoni shundaki, mazkur asarda Sakkokiy “Sayroniy” nisbasi bilan tilga olingan.

Biz tadqiqotlar jarayonida bu so’zning ma’nosini izohlash uchun bir nechta manbalarni qaradik. Bu so’zga yaqin “kezish”, “aylanish” ma’nosini bildiradigan “sayr” so’zidan boshqa so’zni topa olmadik.

Sakkokiy qasidalaridan to’rttasi Mirzo Ulug’bekning ishonchli amirlaridan biri, o’sha davrdagi Turkiston shahrining shimolida mavjud bo’lgan Sabron viloyati hokimi Arslon Xoja Tarxonga bag’ishlangan. Adabiyotshunoslar, jumladan, Ergash Rustamov Sakkokiyni ma’lum davr uning saroyida yashagan deb ma’lumot beradi. Qasidalardan birida shoir mamduhga qarata, “boyqushlar uyi bo’lgan xarob Turkiston sizning muborak himmatingizdan bog’i Eramga aylandi”, deb, yana bir qasidasida “Turkiston eli o’z xojasini topdi”, deb lutf etadi. Demak, Turkistonning xarobligi, shoirni iztirobga solganligi, uni obod etgan amir shoir tomonidan madh etilishi shunchaki bir tasodif emasga o’xshaydi. Chunki, bu baytlarni yurti taqdiridan tashvishga tushgan, voqealarni o’z ko’zlari bilan ko’rgan kishigina yozishi mumkin.

Biz “Funun ul-balog’a”ning Abduqodir Hayitmetov nashrga tayyorlagan varianti bilan kifoyalandik, mulohazalarni bayon etishda ham shu variantga tayanamiz.
“Sayroniy” so’zi arab alifbosida – ﺳﻳﺭﺍﻧﻰ shaklida yozilsa, “Sabroniy” so’zi – ﺳﺑﺭﺍﻧﻰ   shaklida yoziladi. Ya’ni, “yoy” va “be” harflarining bitta nuqta hisobiga farqlanishini hisobga olsak, bu so’z qo’lyozmada noto’g’ri yozilganligi (ya’ni, bir nuqta tushib qolganligi) oqibatida, “Sayroniy”ga “aylanib qolgan” bo’lishi mumkin. Demak, shoir nafaqat Sabronda ma’lum vaqt yashagan, balki shu yerda tug’ilgan va shuning uchun ham Sabroniy nisbasi bilan atalgan.

Sakkokiy devonida 810 hijriy, ramazon oyining qadr kechasi – milodiy 1407, yanvar` oyida Amir Temurning nabirasi podshoh Xalil Sultonga (1405-1409) bag’ishlab yozilgan bir qasida bo’lib, unda:

Tarixqa sakkiz yuz dog’i o’n erdiyu qadr axshomi,
Bir oy tug’uldi dunyoda kim mamlakatda xon erur, – degan bayt bor.

Qasida janri, birmuncha, og’ir, shoirdan mas’uliyat talab etadigan janr bo’lganligi bois, adabiyotshunoslar ushbu qasidani Sakkokiy ma’lum ijodiy tajriba to’plagan chog’ida, chamasi, o’ttiz yoshlarida yozgan degan fikrni bildirishadi. Bizningcha ham shunday, balki yoshi undan ham o’tganda yozgandir.

Shoirning Xalil Sulton va Mirzo Ulug’beklarga bag’ishlagan qasidalarining badiiy jihatdan pishiqligi mazkur temuriyzodalar hukmronlik qilgan yillarda Sakkokiy ijodining rivoj topganligini anglatadi. Uning Mirzo Ulug’bekka bag’ishlangan bir qasidasidagi:

Falak qadro! Maning xud yo’q hunardo fazlim, asrosang,
Va lekin piri ojizman, mani tangri uchun asro –

baytiga nazar solsak, Mirzo Ulug’bek hukmronlik qilgan davrda shoirning yoshi ancha ulug’ bo’lganligini (“piri ojiz”), shunday go’zal qasidalar bag’ishlagan Mirzo Ulug’bekning fojiali o’limi to’g’risida biror narsa yozmaganligini, shoir 1449 yilgacha vafot etgan deya taxmin qilish mumkin.

Sakkokiyning ijodi, xususan, Mirzo Ulug’bek podshohlik qilgan davrda (1409-1449) kamol topdi. Ma’lumki, bu davrda Samarqand poytaxt sifatida barcha ilm va adabiyot ahlini o’zida jamlagan edi. Sakkokiy shular jumlasidan bo’lib, g’azalnavislikda san’atkorlik mahoratini yaxshi egallab, o’zbek qasidachiligining asoschilaridan biri bo’ldi.

Bizgacha Sakkokiy qasidalari va g’azallari jamlangan devonining ikkita noto’liq, deyarli bir xil: Britaniya muzeyida (taxminan XVI asr o’rtalarida ko’chirilgan nusxa) 2079, O’zbekiston FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida (1937 yil Shoislom kotib tomonidan ko’chirilgan nusxa) 7685 raqami ostida saqlanayotgan nusxalari yetib kelgan.

Taniqli tilshunos olim Ergash Umarov tomonidan shoir devonining AQSH Blumington shahridagi Indiana universitetida saqlanayotgan yana bir nusxasi fotokopiyasi O’zbekistonga olib kelinganligi va u Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutiga topshirilganligi to’g’risida ma’lumotga egamiz, xolos. Afsuski, bu fotonusxani topishning iloji bo’lmadi.

Sakkokiy XV asrda yashagan qasidago’y shoirlar orasida bizgacha eng ko’p qasidalari yetib kelgan shoir bo’lib, Navoiy negadir uning qasidachilikdagi o’rni, yoki qasidalari borasida hech narsa demagan.

Sakkokiy devonida 1 hamd, 1 na’t va 11 madh qasida mavjud. Madh qasidalarning bittasi Xoja Muhammad Porsoga, bittasi Xalil Sultonga, to’rttasi Ulug’bek Mirzoga, 1 tasi Shohrux Sultonga (ammo, bu qasida devonda “Ulug’bek mirzo madhi” sarlavhasi bilan berilgan), to’rttasi Arslon Xoja Tarxonga bag’ishlangan. Jami qasidalar 407 bayt yoki 814 misrani tashkil etadi.

1958 yilda Qavomiddin Munirov tomonidan nashrga tayyorlangan shoirning “Tanlangan asarlari”da 56 ta g’azal, “O’zbek adabiyoti bo’stoni” seriyasida nashr etilgan “Hayot vasfi” kitobida 55 g’azal, har ikki nashrda ham “Keldi” radifli qasidasi kiritilgan. Toshkent qo’lyozma nusxasida ham, Britaniya muzeyi qo’lyozma nusxasida ham 57 tadan g’azal mavjud. (“Mevlana Sakkaki divani”da Toshkent qo’lyozma nusxasining 41-42 betlari nima uchundir berilmay, 52 ta g’azal sanalgan.)

Devonlarda g’azallar “Kunilarmen” radifli biror sabab bilan matla’si tushib qolgan g’azal bilan boshlanib, “Ey labung eglik ko’ngullarning davou marhami” misrasi bilan boshlanuvchi g’azal bilan tugaydi. Devonda jami 2 ta “nun”, 15 ta “hoyi havvaz”, 40 ta “yoy” harflari bilan tugallanuvchi, jami 57 g’azal mavjud.

Toshkent qo’lyozma nusxasida Britaniya muzeyi nusxasidan farqli ravishda “Sochingdin nofa doim kin ichinda”, deb boshlanuvchi g’azalning so’nggi 2 bayti, “Ey bodi sabo, bizdin ayit yor qoshinda”, deb boshlanuvchi g’azalning so’nggi to’rt bayti yo’q.

Toshkent qo’lyozma nusxasi chiroyli va tushunarli xatda yozilgan. Qo’lyozmaning o’zida xatolar mavjudligidan u juda ko’p marta ko’chirilgan nusxaga o’xshaydi. Ba’zi o’rinlarda so’zlarni faqat ma’nosidangina anglash mumkin. Devonning 54-(so’nggi) betidagi ma’lumotga ko’ra, Sakkokiyning shu devonini Shoislom kotib Fitratning qo’lida bo’lgan qalam nusxadan ko’chirgan.

Devondagi g’azallardan tashqari, bir qator boshqa manbalarda Sakkokiyga nisbat berilgan g’azallar, baytlar mavjud. Ularning soni 10dan ziyod bo’lib, jumladan, “Mevlana Sakkaki divani”da Sulaymoniya kutubxonasi, Ayosofiya bo’limida 4757 raqam ostida saqlanuvchi bir majmuadagi Sakkokiy taxallusi bilan yozilgan 3 ta g’azal matni keltirilgan. Ular “Ey zulfi zanjirim biror devonalarni yod qil…”, “Ey mening ko’nglumni zulfitek parishon aylagan…”, “Ey orazi bargi gulu vey qomati sarvi suman…” matla’lari bilan boshlanadi. Demak, shoirning devondagi 57, yuqoridagi majmuadagi 3 g’azali bilan jami 60 ta to’liq g’azali yetib kelgan.

Bundan tashqari, Alisher Navoiy «Majolis un-nafois»da Sakkokiyga nisbat qilinadigan devonga kiritilmagan quyidagi matla’ni:

Ne nozu bu ne shevadur, ey jodu ko’zluk sho’xshang,
Kabki dariy, tovusda yo’q, albatta, bu raftoru rang.

Yaqiniy “O’q va yoy” munozarasida quyidagi baytni:

Jonim fido bo’lsun sening g’amzang o’qina nechakim,
Har necha qoshing egmasi o’qtek bo’yumni “yo(y)” qilur.

Shayx Ahmad Taroziy “Funun ul-balog’a” asarida quyidagi baytlarni:

Ey soching shaydo ko’ngullarning savodi a’zami,
Halqa-halqa ruhning sarmanzalidur har xami…

Soldi kuygan ko’ngluma ul englari gulnor nor,
Bo’lmadi hargiz manga ul dilbari ayyor yor…

Bo’stonda gul yuzungg’a o’zni har dam o’xshatib,
Bo’lmish araq to g’arqu hanuz infioli bor…

Sanuvbaroki, sening labingda muncha xavos,
Kim ani so’rsa balodin topar jahonda xalos…

Yuzung guli muzayyan etar husn bog’ini,
Xoling savodi nahv qilur ko’z charog’ini…

Atlas erur saqollari, barcha bulutlari nasaj,
Garchiki durru donadur og’zini ochsa to’dasi…

Sarv ne had birla sarkashlik qilur qadding bila,
Bilgurur maydon ichinda har kishining poyasi…

Va ushbu:

Gulyuzungni ko’rsa bulbul dar chaman,
Kechib o’z savdosidin bo’lg’ay chu man.
Lablaringg’a teng tutar o’zni aqiq,
Bilmasu behuda so’zlar ul Yaman,

– ruboiyni keltiradi.

Shayx Ahmad Taroziyning ushbu ma’lumotlari orqali biz Sakkokiyning nisbasi Sabroniy ekanligi, shuningdek, u nafaqat g’azal va qasida janrlarida ijod qilganligi, balki ruboiylar ham yozganligidan xabardor bo’ldik. Faqat bu ruboiy vaznida emas, tuyuq janri vaznida bitilgan. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, Alisher Navoiyga qadar turkiy she’riyatda ruboiy tuyuq janri vaznida yozilgan. Bu ikki janrning birgina farqi qofiyaning tajnis yoki tajnis emasligida bo’lganga o’xshaydi. Buni Lutfiyning “Sensan sevarim” kitobiga kiritilgan ruboiylarida ham kuzatish mumkin.

Boshqa masalalarni oydinlashtirish uchun shoirning to’liq devoni topilishiga umid bog’lab qolamiz.

Manba: «Sharq yulduzi»,2011-6

SAKKOKIY
G’AZALLAR VA QASIDA

SAKKOKIY (15-a.) shoir. Ismi, tug’ilgan va vafot etgan yillari noma’lum. Samarqandda Xalil Sulton (1405-09) va Ulug’bek hukmronligi davrida yashab, ijod etgan. Alisher Navoiy Sakkokiy ijodiga yuksak baho bergan: «Turkiy alfozining bulag’osindin Mavlono Sakkokiy ham Lutfiylarkim, birining shirin abyotining ishtihori Turkistonda bag’oyat va birining latif g’azaliyotining intishori Iroq va Xurosonda benihoyatdudur» («Xutbai davovin»), Sakkokiy xalqining boy og’zaki ijodini, salaflari asarlarini puxta o’rgangan va ijodiy oziqlangan. Turkiy tilda asarlar yaratish, uning boy ichki imkoniyatlaridan foydalanish borasida ko’p ish qilgan. Asarlarida inson muhabbati, orzu-tilaklarini, dard-alamlarini, tabiat go’zalliklarini tasvirlagan. G’azallarida ma’no va shakl birligini saqlab, so’z o’yinlari va qochirimlardan unumli foydalangan. Uning lirikasida jaholat va nodonlikka qarshi adolatparvarlik g’oyalari ilgari surilgan. Bunday g’oyalar Sakkokiyning qasidalarida ochiqroq namoyon bo’lgan.

Sakkokiy o’zbek adabiyotida qasida janriga asos solgan shoirlardan. Xoja Muhammad Porso, Xalil Sulton, Ulug’bek va Arslon Xoja Tarxonlarga bag’ishlab qasidalar yozgan. Qasidalaridan birida Ulug’bekni xalqning mehribon hukmdori, ma’rifatparvar va buyuk olim sifatida ulug’laydi. Shunday ma’rifatparvar podshoh bilan zamondosh bo’lganidan faxrlanadi va:

Falak yillar kerak sayr etsayu keltirsa ilkiga,
Meningdek shoiri turku seningdek shohi dononi,

degan misrlarini yozgan.

Sakkokiyning adabiy faoliyati zamondoshlari Lutfiy, Gadoiy, Atoiy kabi Navoiy ijodiga ham katta ta’sir ko’rsatgan; o’zbek dunyoviy lirikasini ham mazmun, ham shakl jihatdan boyitgan. Shoir g’azallari va qasidalari devon qilib to’plangan bo’lsa-da, to’liq nusxasi bizgacha yetib kelmagan. Shoir devoni Londonda, Britaniya muzeyida va O’zbekiston FA Sharqshunoslik in-tida (inv. № 7685) saqlanadi (O’zbekiston Milliy entsiklopediyasidan).

__________________________________

* **

Gul g‘uncha bo‘lar ko‘rsa yuzini chaman ichra,
Titrar ko‘rub oy elini sham’ anjuman ichra.

Kim ko‘rdi aning irinin*, ming boshima ming zar,
Bir la’l Badahshondau bir durr Adan ichra.

Bo‘yu yuzu la’l irnu xatu haddina tush yo‘q,
Sarvu gulu mul nastarinu yosuman ichra.

Jodu ko‘zini Kashmir eli xalqi ko‘rubon,
Tuttuq dedilar seni musallam bu fan ichra.

Xo‘blar chu yasab yuz yasalar zulf cherigin,
Bilguluk erur yuzung, ey shohim, tuman ichra.

Yuzung bila lof urg‘ali ko‘p lofda uyalgay,
Shamye erur, ul g‘oyati yer, ko‘k lagan ichra.

Sakkokidin, ey jon, g‘aming elchisi tilar jon,
Jon birla ravon qildim agar bo‘lsa tan ichra.

* irin (ir) — lab, dudoq

***

Bu eshikta kim qul ermas bo‘lmag‘ay hech izzati,
Baxt agar sizga kanizak bo‘lmasa yo‘q davlati.

Men sening qadingg‘a moyil, tubig‘a zohid, bale,
Bo‘lur o‘z andozasincha har kishining himmati.

Har gadoning zohirin ko‘rsang parishon, zinhor,
Sen oni xo‘r (xor) ko‘rmagil, ma’lum ermas niyata,

Ey saning zulfungg‘a Laylitek tuman ming bandalar,
Holiyo davron bizingdur, kechdi Majnun navbati,

Sen malohat mulkining shohisenu sultonisen*,
Xush yaroshur qaddinga husnu malohat xil’ati,

Qomatingdin dunyoda hardam qiyomatlar qo‘por,
Zulfung ul olam balosi, ko‘zlaring jon ofati.

G‘amzangiz qon to‘kkali qasd etsa hardam ul zamon,
La’lingizdin ko‘p bo‘lur Sakkokiga jon minnati.

*Qo‘l yozmada «sulton seni» yozilgan.

* **

Gar hajring o‘ti jonu jigarga yoqa keldi,
Jonimg‘a ne xush sharbati vasling yoqa keldi.

Hajr o‘ti necha majruh etib buzdi jigarni,
Vasling bu shifo marhamini xush yoqa keldi.

Devona bikin* tishlab emas yugrayururda,
Jon pora qilur holda elimga yoqa keldi.

Daryo bo‘lub ollimda ko‘zum yoshi hamisha,
Sayyod mengizlik** mening o‘rnum yoqa keldi.

Zulfungni qachon solding o‘shul ol yangoq* uzra,
Jonimg‘a mening ilsa ul o‘tni yoqa keldi,

Devona deding meniyu zulfung sanga zanjir,
Oshiqlara ma’shuqi munungtek yoqa keldi.

Devona bu Sakkokiyu zulfung anga zanjir,
Hindu chu makis fil boshig‘a qoqa keldi.

* bikin — kabi
* mengiz, mingiz — bet, yuz, chehra
* yangoq, yongoq — yuz, yuz ruxi, yonoq

* **

Nor yangoqing orzusinda jonni bemor aylama,
Hech yo‘q erkon yozuqum, meni giriftor aylama,

Yolg‘onu chindin chitib har lahza qoshingni manga,
Keng jahonni bu zaif ko‘nglum bikin tor aylama.

Ey yuzi gul g‘uncha o‘ldum javridin, hardam mening
Ko‘zlarim qon yoshidin olamni gulzor aylama.

Ko‘p musulmondin qo‘yub, tarso bo‘lurni qovlasang,
Sen bukundin so‘ngra hech zulfungni zunnor aylama.

Qilding avval bargi gul yanglig‘ ko‘ngulni lutf etib,
Bo‘lmasun emdi dilozor, oxir ozor aylama.

Bosqon iz tufroqitek Sakkokini xor aylading,
Supiroyin yuz edib andin dag‘i xor aylama.

* **

Sentek jahonda qo‘zlari ayni balo qani?
Mentek aning balosi bila mubtalo qani?

Irning aqiqi garchi jahonda yagonadur,
Chehram mengizli ham yana bir kahrabo qani?

Ko‘zni g‘ubor tutti firoqingda yig‘layu,
Izing to‘zindin o‘zga anga tutiyo qani?

La’ling sharobi bo‘ldi ko‘ngul dardina davo,
Bu dard jonga yetti, vale ul davo qani?

Yuzumni oltun etti sening ishqing, ey sanam,
Mundog‘ baqirni* oltun etar kimiyo qani?

Qaddu hadingg‘a sarvu gul o‘zin tutar shabih,
O‘nla bo‘yu yuzinda bu obu havo qani?

Husnun zakoti bergali bir qibla izlasang,
Sakkokitek bu dunyoda bir benavo qani?

* baqir — mis

* **

Ol elga oyina, yuz ko‘r bu rasmu oyinda,
Tarovatimu ko‘rungay pari chiroyinda,

Kim oy ko‘rdi saningtek boshinda to‘puki bor,
Ne sarv ko‘rdi qadingtek Qirim biqoyinda*.

Sen o‘z begimsen ulusnung ichinda, oning uchun
Qiyot ko‘zum, saning o‘rnung ko‘ngul saroyinda.

Seni man oy tegan erdim vale bu ravshandur,
Yuzung furug‘i ko‘runmas falakning oyinda,

Raqib royi ul ermish meni sen o‘ltursang,
Jonimg‘a toza tiriklik aning bu royinda.

Yuzung sifatini ko‘yinda gar simo’* etsa,
Kishi turubmu bo‘lur el ohu voyinda.

Eshiking itlari Sakkokidin qilur faryod —
Kim, uyqu bizga harom o‘ldi ushku boyinda.

* biqo’ — joy, yer
* simo’ — sayrash, kuylash

* **

Ey gul, yuzingga huru pari bandai joni,
Toltek bo‘yung ozodi erur sarvi ravoni.

Xo‘blar soni ko‘p Chinu Xitovu Xo‘tan ichra,
Yetmas sanga lekin tilagan dunyoda soniy.

Ul tishingu irningni ko‘rub bir kularingda,
Bu ikki ko‘zum la’lu guhar bahriyu koni,

Yuzungni qilur toza ko‘zum yoshiyu ohim,
Gul toza bo‘lur topsa bale obu havoni.

Ushshoq qonin to‘kkali elga* qilich olsang —
Kim, ilgaru tutmas bo‘yun — o‘z bo‘ynina qoni.

Oydur sening olingda bu kun bir habashiy qul,
Tonsa yuzida zohir o‘lur dog‘ nishoni.

On derlar emish ko‘rklu kishilar namakingga,
Sakkokiy sening yuzunga boqsa ko‘rar oni.

* el — qo‘l

* **

Gul yuzungni orzulab yuz, ko‘zni gulzor ayladi,
Shakkar irningni tilab jon tanni afgor ayladi.

Oymudur yuzung yoxud xurshedi tobon, ey sanam,
Bor aningtek shu’lasi ko‘zlarni paykor ayladi.

Eltti og‘zingdin o‘g‘urlab pista torliqni, anga
Tuz suyin quydilar oncha ondin iqror ayladi.

Ey Masihodam* begim, bir dam bila bergil shifo,
Sheva birla ko‘zlariig jonimni bemor ayladi.

Zohidikim ko‘rdi zulfung kufrin, yimondin* kechib,
Bo‘ynida tasbihini beliga zunnor ayladi.

Ko‘nglum emganmas*, bale, sen necha achchig‘ so‘zlasang,
Chun yarotig‘da O‘g‘on gul qo‘ngshisin* xor ayladi.

Ishq ishin Sakkokiy avval bilmayin oson ko‘rub,
Oxiri o‘z jonining ishini dushvor ayladi.

* Masihodam — Iso nafasli, ya’ni tiriltiruvchi, hayot bag‘ishlovchi
* yimon — iymon
* emganmas — qiynalmas
* qo‘ngshi — qo‘shni

* **

Kun tushta ko‘rsa husnu jamoling kamolini,
Uyg‘onib ixtiyor etar o‘z zavolini.

Bo‘stonda gul yuzungni ko‘rub ko‘p uftanib,
Yuzi qizordi, ko‘rdum aning infiolini.

Iyd oqshomi nazorada ko‘rdi qoshing magar,
Gardun etogi asra yashurdi hilolini,

Ko‘rdi ko‘ngul ko‘zungniyu bemor bo‘ldi zor,
Irning masihi so‘rmadi bu xasta holini.

Ol birla soldi olma yangoqing ko‘ngulga tor,
Bir burqa’ ol*, ko‘rayin aning nozuk olini.

Bizni raqiblar o‘lturadur, yo‘q sanga xabar,
Ey voy, nechcha tortali itlar majolini.

Qonim halol to‘ksa qilichningg‘a suv bikin,
Oldim chu bo‘ynuma o‘zum oning vubolini.

Ko‘z yoshi yig‘layu tushayin der ayog‘ingg‘a,
Bilmon nedur tobug‘da bu soyil savolini.

Har lahza Qoftek kelur ollimg‘a qayg‘u, oh,
Sakkokiyning ne ko‘rmadi bu qattig‘ olini.

* Bir burqa’ ol — yuzingdagi pardani ol

***

Ey ko‘zum birdam dam ur, bag‘rimda hech qon qolmadi,
Vey balo, rahm et, tanimda qayg‘udin qon qolmadi.

Kim ko‘rub nargis bikin ko‘z bila gultek yuzini,
Yelga berib aqlu fahmin mastu hayron qolmadi.

Tun chaman ichra niqobin olmish ul gul yuzidin,
G‘uncha yanglig‘ bo‘lmagan chok hech giribon qolmadi.

Xotirin jam’ etti, zulfinga yetib bir dam sabo,
Boru bu yo‘lda meningtek ul parishon qolmadi.

Qonu daryoni xijil qildi ko‘zumning san’ati,
La’lu durg‘a xud ayoq ostinda hech son qolmadi.

G‘am mening zotimga vojib bo‘ldi, bo‘lmas mumtani’,
O‘zga haml etma, jafo ko‘trurg‘a imkon qolmadi.

Chunkim ul Isonafas qasd etti Sakkokiy sanga,
Dardi dil birla o‘lardii o‘zga darmon qolmadi.

***

Ey qomati sarvu ko‘zi nargis, engi lola,
Zulfung erur ul lola uza mushki kalola.

Olingda meni chop, dag‘i sol itga tanimni,
Hijron o‘qini jonima qilg‘oncha havola.

Tishlar qopinga borsam eshigingga gado teb,
Itlikni magar qildi ul o‘zina qabola.

Naytek bo‘yungiz orzusi tushgoli ko‘ngulga,
Ushshoq ora soldi nafasim zoriyu nola.

Jonlar ne qilur zulfuni tog‘itsa parishon,
Bog‘lar bu ko‘ngullarni agar to‘ksa na g‘ola.

Ishq qayg‘ug‘a tushsa qilur ul oshiqi sodiq,
Bu ikki jahon qayg‘usini bir navola.

Sakkokiyni o‘ltursa, yo‘q ul qilcha jonindin
Qayg‘usi, vale qayg‘um ul oy kirga* vabola.

* Kirgayning qisqargani bo‘lib, kirsa-tushsa ma’nosida ishlatilgan

* **•

Ko‘rub gultek ko‘zung rangini ko‘zdin yuz chaman bo‘ldi,
Aqiq irningni ko‘rgali ko‘zum holi yaman bo‘ldi.

Tun oqshom to‘lganu sunbul bikin zulfungdin oh urdum,
Havoni g‘oliya* tutti jahon mushki Xo‘tan bo‘ldi.

Qilib ra’no qading yodin saharda oncha yig‘ladi,
Ko‘zumning jo‘ybori ichra sarvi norvan bo‘ldi.

Meningtek go‘iyo ko‘rdi yuzuigni abri navro‘zi,
Ko‘zining yoshidin yer yuzi vardi yosuman bo‘ldi.

Sabo zulfungni tog‘ini magar holi xayolimda,
Yozildi, ajdaho bo‘ldi, o‘raldi — Ahraman* bo‘ldi.

Ko‘radurgach ko‘zung ko‘nglum saning zulfungga bog‘ladi,
Ko‘rung ul jodudin bu ham yana bir o‘zga fan bo‘ldi.

Agar Shirin uchun Farhod ishqi ko‘hkan bo‘lsa,
Ne tong Sakkokiy ham jono yo‘lungda jonkan bo‘ldi.

* g‘oliya — qosh va sochga surtish uchun mushku anbardan yasalgan xushbo‘y qora modda
* Ahraman — dahshatli dev

* * *

Ey rost qading sarvi ravon jon chamaninda,
Yuzung kibi gul yo‘q guliston chamaninda.

Bu sheva bila sen yurusang har chaman ichra,
Jo‘r yurimagay oltina rizvon chamaninda.

Tun birla kula kechtingu og‘zingda latofat,
Qon qildi bog‘ir g‘unchai xandon chamaninda.

Qaddingni ko‘rub sarvi sihi irg‘ayu boshni,
Qoldi tikilib bexudu hayron chamaninda.

Qulluqqa bitik beruru yuz shodlik aylar,
Zulfu qaddinga sunbulu rayhon chamaninda.

Yuz pora qilur gul yuzing olinda o‘zini,
Chun topmadi ul ravnaqu navqon chamaninda.

Sakkokitek og‘zingni ko‘rub koni latofat,
Choq ayladi gulg‘uncha giribon chamaninda.

Sakkokiy. Tanlangan Asarlar 1958 by Khurshid Davron on Scribd