Чингиз Айтматов таваллуд топган кун олдидан

   …Буларнинг ҳаммаси ҳеч кутилмаганда юз берди. Ўша кезларда мен моторлаштирилган қисмда ҳарбий хизматни ўтаб бўлиб, армиядан эндигина қайтиб келган эдим. Ҳарбий хизматга боргунимча ўн йилликни тамомлаб, шофёрлик қилардим.

Чингиз АЙТМАТОВ
САРВҚОМАТ ДИЛБАРИМ (1)
Асил Рашидов таржимаси

МУҚАДДИМА ЎРНИДА

Касбим журналист бўлганлиги сабабли Тянь-Шанда тез-тез бўлиб туришга тўғри келарди. Бундан бир ярим йил муқаддам, баҳор кунларидан бирида мени шошилинч суратда редакцияга чақириб қолишди. Бу вақт мен Тянь-Шань областининг маркази Норинда эдим. Автостанцияга етиб келсам, бундан бир неча минут илгари автобус жўнаб кетган экан. Навбатдаги машинани яна беш соатлар чамаси кутиш керак эди. Хуллас, бирорта йўловчи машинада кетишга уриниб кўришдан бошқа илож қолмаган эди. Шу мақсадда шаҳар чеккасидаги тош йўлга қараб югурдим.
Муюлишдаги бензин колонкаси олдида бир юк машинаси турарди. Шофёр машинага эндигина бензин қуйиб бўлган экан. Севиниб кетдим. Кабина ойнасига халқаро қатнов белгиси «511» — «Совет Иттифоқи», деб ёзиб қўйилган эди. Демак, машина Хитойдан Рибачедаги чет эллар билан алоқа қиладиган транспорт автобазасига келаётган экан. У ердан истаган вақтда Фрунзега кетиш мумкин эди.
— Сиз ҳозир жўнайсизми? Мени ҳам Рибачегача олиб кетсангиз! — деб илтимос қилдим шофёрдан.
У ўгирилиб, елкаси оша менга қараб қўйди-да, қаддини ростлаб, хотиржамгина:
— Йўқ, оға, иложим йўқ, — деди.
— Ўтиниб сўрайман, мени зарур иш билан Фрунзега чақиртиришибди.
Шофёр менга яна хўмрайиб қаради.
— Тушуняпман, аммо хафа бўлманг, оға. Ҳеч кимни олмайман.
Мен ҳайрон бўлиб қолдим. Кабинаси-ку бўш, бир кишини олиб кетса нима қиларкин. Шошилиб турганимни, нафасим бўғзимга тиқилиб кетаётганини кўриб турган бўлса.
— Мен журналистман. Жуда шошиляпман. Истаганингизча ҳақини тўлашим мумкин…
— Гап пулда эмас, оға! — деб сўзимни шартта бўлди шофёр. Сўнгра жаҳл билан баллонни тепиб кўрди. — Бошқа сафар бепул ҳам олиб кетаман. Аммо ҳозир сира иложим йўқ. Мендан ранжиманг. Ҳадемай бошқа машиналаримиз ҳам келиб қолади, хоҳлаганингизга тушиб кетишингиз мумкин, лекин мен олиб кета олмайман…
Йўлда кабинага бировни олса керак, деб ўйладим ва:
— Кузовда-чи? — деб сўрадим.
— Барибир… Кечирасиз мени, оғажон.
Шофёр соатига бир қаради-ю, жўнашга шошилди.
Жуда бошим қотиб, елкамни қисиб қўйдим-да, боядан бери будка дарчасидан бизни жимгина кузатиб турган бензинчи кекса рус аёлига ҳайрон бўлиб қарадим. У гўё: «Тегманг, уни ўз ҳолига қўйинг», — деяётгандек бош чайқарди. Қизиқ.
Шофёр кабинага ўтирди ва оғзига тутатилмаган папиросни қистириб, моторни юргизиб юборди.
У ҳали ёш, ўттизлар чамасидаги, бир оз букчайган, аммо баланд бўйли йигит эди. Унинг рул чамбарагини ушлаб олган салмокдор чайир қўллари, ғамгин, ўйчан кўзлари ва чарчаб-ҳориганидан салқиб кетган қовокkари хотирамда сақланиб қолди. Йўлга тушишдан олдин у юзини кафти билан силади ва чуқур хўрсиниб қўйди, тоғ оралаб кетадиган йўлга ташвишланиб назар ташлади. Машина елдек учиб кетди.
Тянь-Шань шофёрлари кўринишдан баджаҳл бўлсалар ҳам, жой бўлса йўловчиларнинг илтимосини ҳеч қачон рад этмас эдилар. Бу гал эса қандайдир тушуниб бўлмайдиган қайсар бир шофёрга учраб қолдим.
Бензинчи аёл будкадан чиқди. Афтидан, у мени юпатмоқчи бўлди шекилли:
— Хафа бўлманг, ҳозир сиз ҳам кетасиз, — деди.
— Шошиб турмаганимда майли эди-я!.. — деб тўнғилладим аламимга чидай олмай.
— Модомики шундай экан…
— Нима эди?
— Йўқ, шунчаки айтдим-да! — деб аёл кимгадир ачингандек қўл силтади ва шлангни колонка олдига йиғиштириб қўяр экан, хўрсиниб қўйди: — Бу воқеанинг тарихи узоқ…
Мен жим турардим.
— Йигит бечоранинг бошига ташвиш тушган. Бир вақтлар у биз билан шу ерда, довондаги базада ишларди.
Бензинчи аёлнинг гапини охиригача тинглаш менга насиб бўлмади. Йўловчи «Победа» келиб қолди, биз йўлга тушдик.
Юк машинасига ҳадеганда етиб ололмадик, фақат Дўлан довони этакларидагина етиб олдик. У ҳатто кўпни кўрган Тянь-Шань шофёрларига ҳам рухсат этилмайдиган ғоят тезлик билан учиб борарди. Машина бурилишларда ҳам тезлигини камайтирмай, қоялар остидан ғувиллаб ўтиб борар, шиддат билан баландликларга учиб чиқар ва бирдан худди ағдарилиб кетгандек пастга томон шўнғир, яна бир зумда устига ёпилган брезентнинг чеккалари шалоп-шалоплаб бортга урилиб, ҳирпираганча олдинда пайдо бўлар эди.
Барибир «Победа» «Победа»лигини қилди. Биз юк машинасини қувиб ўта бошладик. Мен ўгирилиб қарадим: бу одам мунча умидсизликка тушган, қаёққа бунчалик елиб кетяпти? Шу пайт ёмғир аралаш дўл шаррос қуйиб берди. Бизда, довонда бундай ёғингарчилик тез-тез бўлиб турарди. Қиялаб, чапарастасига ураётган дўл аралаш ёмғир томчилари орасидан ранглари оппоқ оқариб кетган, папирос тишлаб олган жиддий тусдаги қиёфа кабина ойнаси орқасидан лип этиб кўриниб ўтди. Унинг қўллари рул чамбарагида тез-тез ҳаракат қиларди. Кабинада ҳам, кузовда ҳам ҳеч ким йўқ эди.
Мана шу тасодифий учрашувдан сўнг орадан кўп ўтмай мени Қирғизистоннинг жанубига, ўш областига командировкага юборишди. Одатдагича биз журналистларнинг вақтимиз ҳамма вақт зиқ бўлади. Оқшом поезд жўнаши олдидан вокзалга чопганча етиб келдим ва вагонга сакраб чиқиб, ўз купемга кирдим, ҳадеганда деразадан ташқарига қараб ўтирган пассажирга эътибор ҳам бермабман. Назаримда, бу купега иккаламиздан бошқа ҳеч ким чиқмайдиганга ўхшарди. Ҳамроҳим менга қайрилиб қарамади ҳам. У бошини ойнага қадаганча ё шунчаки ташқарига тикилиб ўтирарди, ёки бўлмаса алланималар ҳақида ўйларди.
Поезд тезлигини ошира борди. Радиодан музика овози янгради: таниш куй ижро этилаётган эди. Бу қирғиз классик куйи менга доим ғира-шира оқшом пайти даштда кетиб бораётган ёлғиз отлиқнинг ашуласини эслатарди. Йўл узоқ, бепоён дашт. Эгарда ўтириб хаёл суриб, биронта ашулани аста хиргойи қилинса ҳам бўлади. Хиргойи қилганда ҳам қалбдан чиқариб куйласанг. Ахир от туёқларининг тапир-тупур садолари остида ёлғиз ўзи хиргойи қилиб бораётган йўловчининг қалбида турли хил ўй-хаёллар озмунча бўлади дейсизми?.. Ариқдаги сув майда ялтироқ тошлар устидан шилдираб оқаётгандек, қўбиз торларидан оромбахш майин куй аста-секин тараларди. Қўбиз адирлар орқасига ёнбошлаётган қуёш ҳақида, ҳар ёққа салқинлик таратаётган майин шабада ҳақида, йўл ёқалаб кетган кўм-кўк ёвшан ва сап-сариқ чаловларнинг секин-секин тебратиб, гул чангларини тўкаётгани ҳақида куйларди. Дашт ҳам чавандознинг ашуласини тинглайди ва у билан бирга ўйнаб, бирга куйлайди…
Эҳтимол, ҳозир биз поездда елиб бораётган бу ердан ўша чавандоз ҳам қачонлардир юргандир… балки ўшанда, худди ҳозиргидек, дашт уфқида шафақ секин-аста оч-сариқ тусга кириб, сўна борган, тоғ бағридаги қор эса худди ҳозиргидек қуёшнинг сўнгги шуълаларини эмиб, пушти рангга кирган-у яна дарҳол хиралашиб сўниб қолгандир.
Дераза ортидан боғ-роғлар, токзорлар, қулф уриб ётган кўм-кўк маккажўхори далалари ўтиб борарди. Янги ўрилган барра йўнғичқа ортилган қўш отли арава темир йўл чорраҳаси томон йўртиб борарди. У шлагбаум олдида тўхтади. Қуёшда қорайган, ранги унниқиб кетган йиртиқ майка кийиб, иштонини тиззасигача шимариб олган аравакаш бола ўрнидан турди-да, поезд томон ҳавас билан боқиб, илжайганича кимгадир қўл силтади.
Радиодан таралаётган куй поезднинг тарақа-туруғуга жўр бўлиб, кишини ҳайратга соларли даражада бир-бири билан уйғунлашиб кетарди. Отнинг дукур-дукури рельсларнинг туташган жойига урилаётган ғилдирак товуши билан алмашингандек эди. Қўшним бўлса қўлини столчага тираб, кўзларини ҳамон ташқаридан узмай ўтирарди. Назаримда, у ҳам ўзича ўша танҳо отлиқнинг ашуласини унсиз куйлаётгандек эди. У хафами ёки бирон нарсани ўйлаяптими, ҳарқалай, унинг қиёфасидан бошида қандайдир чуқур қайғу, юрагида ўчмас алам борлиги сезилиб турарди. У ўзини шу қадар унутган эдики, купеда менинг ўтирганимни ҳам пайқамасди. Мен унинг юзини кўришга интилдим. Қаерда учратган эдим бу одамни? Ҳатто буғдойранг қўллари, узун ва бақувват бармоқлари ҳам таниш кўринади.
Ниҳоят уни танидим: бу мени машинасига олмаган ўша шофёрнинг худди ўзгинаси эди. «Бирон ёққа ўз иши билан кетаётган бўлса керак», — деб ўйладим ва шу билан хотиржам бўлдим. Чамадондан китоб олдим. Ўзимни унга танитишимнинг ҳожати бормиди? Эҳтимол, у аллақачонлар унутиб юборгандир. Шофёрларга йўлда озмунча йўловчи дуч келади дейсизми?
Шундай қилиб, биз яна анча вақтгача ўзимиз билан ўзимиз овора бўлиб, жим кетдик. Кеч кириб, қош қорая бошлади. Ҳамроҳим чекмоқчи бўлиб ёнидан папирос чиқарди ва гугурт чақиш олдидан чуқур хўрсиниб қўйди. Сўнгра бошини кўтарди-ю, ҳайратланиб менга қаради ва шу заҳотиёқ қизариб кетди. Таниди.
— Салом, оға! — деди у айбдор кишидек кулимсираб. Мен ҳам унга қўл чўздим.
— Узоққа кетяпсизми? — деб сўрадим.
— Ҳа… Узоққа! — деди у папирос тутунини таратаркан ва бир оздан кейин қўшиб қўйди: — Помирга.
— Помирга! Демак, ҳамроҳ бўлар эканмиз-да. Мен Ўшга кетяпман.
— Мен ҳам худди ўша томонга.
— Жуда соз бўлди, зерикмас эканмиз.
— Эҳтимол, — дея ишончсизлик билан тўнғиллади у.
— Дам олганими? Ёки ўша ёққа ишга жойлашмоқчимисиз?
— Ҳа, шунга ўхшашроқ… Чекасизми? — деб папирос узатди у.
Биз папиросни тутатиб, бир оз жимиб қолдик. Дастлаб бошқа ҳеч қандай гапимиз қолмагандек туюлди. Ҳамроҳим яна хаёлга чўмди. У бошини қуйи солиб, поезд ҳаракатига мос тебраниб борарди. У, назаримда, биринчи учрашганимиздагига қараганда жуда ўзгариб кетгандек кўринди. Анча ўзини олдириб қўйган, пешонасидаги уч қатор ажин янада ичкарироқ ботиб кирган, чимирилган қошлари эса юзига ғамгин соя солиб тургандек эди. У тўсатдан бошини кўтарди-да, қийиқ қўйкўзларини менга тикиб:
— Сиз ўшанда мендан қаттиқ хафа бўлгандирсиз-а, оға? — деб сўради маъюс жилмайиб.
— Қачон? Негадир эслолмаяпман, — мен унинг ноқулай аҳволга тушиб қолишини истамас эдим. Ростини айтганда, ўтган иш хафа бўлишга арзимасди ҳам. Лекин у менга шундай бир самимият билан тикилиб турардики, менинг тезда иқрор бўлишдан бошқа иложим қолмаган эди. — Э, ҳа… унга анча бўлди-ку… Арзимаган гап эди, эсимдан ҳам чиқиб кетипти. Бунинг нимаси бор экан. Йўлда ҳар хил ҳодиса содир бўлиши мумкин. Сиз ўша учрашганимизни ҳали эслаб юрибсизми?
— Бошқа вақтда бўлганда, эҳтимол, унутиб юборган ҳам бўлардим. Лекин ўша кунни унутолмайман…
— Нима бўлган эди? Бирор фалокат юз берганми-ди?— деб сўрадим мен ундан беихтиёр, унинг ўша кунги машинани қандай бошқараётганини эслаб.
— Йўқ, нима десам бўларкин? Фалокат юз бермаган эди! — деди у бир оз дурустроқ сўз танлаб, сўнг кулиб юборди, тўғрироғи, ўзини кулишга мажбур қилди.— Ҳозир бўлса, истаган томонингизга машинада сайр қилдириб келар эдим-у, аммо кўриб турибсиз, ўзим ҳам йўловчиман…
— Ҳечқиси йўқ, от бир босган изидан минг марта юради, дейдилар-ку, эҳтимол, вақт-соати келиб, яна йўлда учрашиб қолармиз…
— Агар насиб қилиб учрашиб қолсак, албатта ўзим зўрлаб кабинага чиқариб оламан, — деди у бошини силкиб.
— Демак, келишдикми? — деб ҳазиллашдим мен.
— Сўз бераман, оға! — деди у хурсанд бўлиб.
— Шундай қилиб, нега ўшанда мени олиб кетмаган эдингиз?
— Нега дейсизми? — деди-ю, шу ондаёқ маъюс бўлиб қолди.
У тарвузи қўлтиғидан тушгандек жим қолиб, папирос тутунини жон-жаҳди билан торта бошлади. Мен ўринсиз савол берганимни пайқаб қолиб, гапни бошқа ёққа буришга интилдим. Бироқ вақт ўтганди. У папиросини ўчирди-да:
— Иложим йўқ эди… Ўғлимни ўйнатиб олиб юрган эдим… — деди зўр-базўр ғўлдираб.
— Ўғлимни? — Ҳайрон бўлдим мен. — Каттагинами у?
— Йўқ! — дея жилмайди у, энди унинг кўзлари менга табассум билан боқарди. — Ҳали ёш, энди бешга қадам қўйди…
— Нима, у сизни бирон жойда кутиб турганмиди?
— Ҳа, довонда.
— Хўш, кейин нима бўлди? — мен ҳали ҳам ҳеч нарса тушуна олмаётган эдим. Қизиқ, нега ўғли у ерда бўлади, умуман, боланинг бу гапга нима алоқаси бор?
— Биласизми… Гап бундай… Сизга қандай тушунтирсам экан… — деб у пешанасига сизиб чиқаётган тер қатраларини артди, ҳаяжонини босиш учун чекди, сўнг менга жиддий тикилди.
Ана шундай қилиб, мен шофёрнинг ўз тақдири ҳақидаги ҳикоясини эшитишга муяссар бўлдим. Лекин у ҳеч кимга, айниқса, менга — журналистга ўз ҳаёти тўғрисида батафсил гапириб бермаслигига қаттиқ ишонардим. Кейинроқ билишимча, бу одам дуч келган йўловчига юрагидаги сир-асрорини тўкиб соладиган одамлардан эмас экан. Аммо шофёрнинг бошидан кечирган саргузаштлари шундай эдики, унинг хоҳиши-истагидан қатъий назар, воқеани бирма-бир айтиб беришга мажбур эди. Акс ҳолда мен ҳатто Тянь-Шань йўлида орамизда бўлиб ўтган арзимас ҳодисани ҳам тушуниб етмаган бўлардим.
Манзилга етгунча ҳали вақтимиз кўп эди. Поезд Ўшгача деярли икки кеча-кундуз юради. Мен уни шоширмасдим ва турли саволлар бериб гапини ҳам бўлавермасдим. Киши ўз кечирганларини қайта бошидан кечираётгандек ҳис этиб, гоҳ сўзи оғзида қолиб тўхтаб, гоҳ ўйланиб, энтикиб ҳикоя қилиб берса — жуда мароқли бўлади. Аммо уни ҳикоясига қўшилиб кетмаслик учун мен ўзимни зўр-базўр тутиб турардим. Чунки мен кутилмаганда шуни билиб қолдимки, шароитга кўрами ёки ўзимнинг ҳар нарсага аралашиб кетаверадиган журналистлик касбимга кўрами, ҳарҳолда, шахсан бу йигит ҳақида бўлмаса ҳам тақдир унга учратган, аммо шофёрга унча таниш бўлмаган кишилар тўғрисида унча-мунча нарса билардим. Шунинг учун ҳам мен унинг ҳикоясини давом эттиришим, баъзи тафсилотлар билан тўлдиришим, унга номаълум бўлган кўп нарсаларни сўзлаб беришим мумкин эди. (Дарвоқе, қиссанинг иккинчи ҳикоясида худди мана шу тафсилотлар баён этилади). Аммо мен буни шофёрнинг ҳикоясини охиригача тинглаб бўлганимдан кейин айтиб беришга қарор қилдим. Сўнгра эса у фикримдан ҳам қайтиб, унга ҳеч нарса гапирмадим. Шундай қилганим яхши бўлди, деб ўйлайман. Нега? Чунки бу тафсилотни кейинроқ, қиссанинг энг охирида сўзлаб беришни лозим кўрдим.
Модомики асосий мавзудан четлашиб кетган эканман, шунга кўра бу ўринда бир лирик чекиниш қила қолай.
Эҳтимол, ўқувчилар «Икки ҳикоядан иборат қисса» деган ғалати сарлавҳачага эътибор қилишгандир. Ҳа, дарвоқе, шундай. Бу шунчаки авторнинг хоҳиши билан бўлган нарса эмас. Маъдумки, одатда, агар зарурат туғилса, адабий асарларни бўлим, боб ва қисмларга ажратилади. Ҳикоя эса ўз-ўзидан маълумки, алоҳида мустақил адабий асардир. Бироқ бу ерда гап форма ҳақида кетаётгани йўқ.
«Бу воқеанинг тарихи узоқ!» — деган эди бензин колонкасидаги аёл. Ҳақиқатан ҳам мен сўзлаб бермоқчи бўлган воқеа жуда узоқ ва эҳтимол, одатдаги ҳикояларга мутлақо ўхшамас. Мен бу ҳақда аллақачон автор тилидан кичкинагина қисса ҳам ёзгандим. Яъни, ташқаридан кузатиб туриб, воқеа-ҳодисалар ва кишилар характерларини чизиб бергандим. Шундай қилиб, тасвирланаётган ҳаёт қайновида автор сифатида ўзим ҳам қатнашгандим. Қиссани ўқиб чиқиш учун ўртоқларимга берарканман, бирданига устимга дўлдай таъна ва танбеҳлар ёғила бошлади. Айтилган фикрлар ҳеч бир-бирига тўғри келмасди: баъзилар мени ҳақ, автор ўз қаҳрамонларига нисбатан шундай позицияда бўлиши керак, дейишса, баъзилар мени койишиб, ғазабланиб, автор ноҳақ, асарни бундай эмас, бошқачароқ ёзиш керак эди, дедилар. Айниқса, қиссанинг хотима қисми кўпчиликнинг аччиғини келтирганди. Хуллас, улар ҳар тўғрида баҳслашишарди. Ахлоқ ҳақида, қаҳрамонларнинг ҳатти-ҳаракатлари ҳақида тортишишиб, ё уларни қоралашар, ё маъқуллашарди. Аммо кишиларнинг ҳаётга нисбатан бу шахсий қарашлари билан боғлиқ бўлган барча эътирозлари менга, авторга қаратилган бўлиб, гўё буларнинг ҳаммаси менинг хоҳишим билан рўй бергандек эди.
Ўртоқларимдан қайси бирининг фикри қанчалик тўғри ёки нотўғри эканлигини муҳокама қилиб ўтиришни ўз зиммамга олмайман, таҳлил қилиш ниятим ҳам йўқ. Бироқ узоқ фикр юритишлардан сўнг шундай хулосага келдим, яъни қиссани ҳаётда қай тарзда эшитган бўлсам, худди шу тарзда ёзишим керак. Мен бу қиссани икки кишидан эшитганман, шунинг учун ҳам қисса икки ҳикоядан ташкил топган. У икки кишининг бошидан кечирганларидир. Мен нимани эшитган бўлсам, шунигина ёзяпман. Яхшиси, қаҳрамонларнинг ўзлари ҳикоя қилиб бера қолишсин.

ШОФЁР ҲИКОЯСИ

…Буларнинг ҳаммаси ҳеч кутилмаганда юз берди. Ўша кезларда мен моторлаштирилган қисмда ҳарбий хизматни ўтаб бўлиб, армиядан эндигина қайтиб келган эдим. Ҳарбий хизматга боргунимча ўн йилликни тамомлаб, шофёрлик қилардим. Ўзим болалар уйида тарбияланганман. Дўстим Алибек Жонтурин мендан бир йил олдин ҳарбий хизматдан бўшаб келиб, Рибачедаги автобазада ишлаётган эди. Хизматни ўтаб бўлгач, мен ҳам тўппа-тўғри ўша автобазага келдим. Биз Алибек иккимиз Тянь-Шанда ёки Помирда ишлашни доим орзу қилиб юрардик. Автобазада мени яхши кутиб олишди. Ётоқхонага жойлаштиришди. Ҳатто бирор ери ҳам лат емаган яп-янги «ЗИЛ» машинасини беришди. Тўғрисини айтсам, машинамни одамни севгандек севардим. Мотори жуда кучли, ажойиб машина эди. Шундай бўлса ҳам биз унчалик ортиқча юк билан юрмасдик. Тянь-Шань йўлини ўзингиз яхши биласиз — бу автотрасса дунёдаги энг баланд тоғли йўллардан бири, қанчадан-қанча даралар, довонлар бор. Тоғда сув истаганча топилади, шунга қарамай, ҳаммавақт эҳтиётдан сув олиб юришга тўғри келарди.
Эҳтимол, кузовнинг олди бурчагидаги устунчага осиб қўйилган сувли камерага кўзингиз тушган бўлса керак. Юк ёз бўлса ҳам, олис ва ўнқир-чўнқир йўлларда мотор тез қизиб, радиатор эриб кетиши ҳеч гап эмас. Шунинг учун доим сув олиб юриш керак. Дастлаб мен ҳам қандай бўлмасин, машинага кўпроқ юк ортиш чораларини кўзлаб узоқ вақт бош қотирдим. Бироқ ҳеч нима чиқмади. Ҳарқалай, тоғ тоғлигини қилади.
Шундай бўлса ҳам ўз ишимдан кўнглим тўқ эди. Бу ернинг ўзи ҳам, табиати ҳам менга ёқарди. Автобазамиз шундайгина Иссиқкўлнинг қирғоғида жойлашган эди. Бу ерга чет эллик туристлар ҳам келиб туришарди. Улар кўл соҳилида сеҳрлангандек бир неча соатлаб томоша қилиб туриб қолишарди, ана шундай пайтларда мен ўзимча: «Қаранг, Иссиқкўлимиз қандай ажойиб! Бунчалик гўзал, бунчалик кўркам манзарани топа олиш мумкинми?..» — деб фахрланардим.
Дастлабки кунларда негадир бир оз сиқилиб юрдим. Баҳор, ишлар қайнаган пайт, сентабрь Пленумидан кейин дастлабки кунларданоқ колхозчилар қурилиш ишларини авж олдириб юборишган эди. Улар бутун вужуди билан ишга шўнғиб кетишди-ю, аммо техника етишмасди. Шунинг учун ҳам автобазадаги машиналарнинг бир қисмини колхозларга ёрдамга юборишарди. Айниқса, ишга янги кирганларни, шу жумладан, мени ҳам нуқул ўша ёққа юборишарди. Трассага ўтиб, энди йўлга кўникдим деганда, яна у ердан олиб овулларга ҳайдашарди. Ишнинг қанчалик муҳим ва зарур эканлигини тушунардим. Аммо мен ҳарҳолда шофёрман, машинага жоним ачирди-да. Машина эмас, балки мен ўзим ўнқир-чўнқирлардан сакраб отилиб, қишлоқ бўйлаб лой кечиб бораётгандек бўлардим. Йўллар шунақанги расвоки, бунақасини ҳатто тушингизда ҳам кўрмагансиз.
Кунлардан бирида янги молхона учун колхозга шифер олиб бораётгандим. Бу овул тоғ этагида жойлашган бўлиб, унга борадиган йўл ҳам худди ана шу тоғ ёнбағридаги дашт бўйлаб ўтарди. Машина бемалол бораётган эди, йўл ҳам селгиб қолган экан. Бироқ овулга етай деб қолганимда, машинам бирдан қандайдир ариққа тиқилиб қолди. Бу йўл баҳордан бери юрилавериб шунчалик ағдар-тўнтар қилиб ташланган эдики, ҳатто туя чўкиб кетса ҳам топиб олиш қийин эди. Ундай қилиб кўрдим, бундай қилиб кўрдим, машинани турли томонга ҳайдаб кўрдим — ҳеч нарса чиқмади. Лаънати лой уни қаърига шунчалик тортиб кетган эдики, худди қисқичда тутиб тургандек, ҳеч қаёққа қўзғатмасди. Бунинг устига рулни жаҳл билан қаттиқ буриб юборган эканман, машинанинг қаеридир шилқ этиб чиқиб кетди. Яна унинг остига киришга тўғри келди. Ҳаммаёғим лойга беланиб қора терга тушиб, йўлни оғзимга келган сўзлар билан сўкиб ётган эдим, кимнингдир шу томон юриб келаётган оёқ шарпасини эшитиб қолдим. Ётган жойимдан менга фақат резина этиккина кўринарди. Этиклар яқинлашиб келиб, қаршимда қимир этмай тураверди. Жаҳлим чиқиб кетди. Нимани томоша қилади-я, цирк борми бу ерда!..
— Қани, тепамда турма, йўлингга равона бўл! — деб қичқирдим машина остидан. Эскириб, гўнг тегиб ифлос бўлиб кетган кўйлак этагига кўзим тушиб қолди. Назаримда, аллақандай кампирга ўхшади, овулга олиб бориб қўяр, деб кутиб турган бўлса керак.
— Йўлингдан қолма, кампир! — дедим унга яна. — Бу ерда ҳали анча вақт айланишиб қоламан, кутавериб тоқатинг тоқ бўлади…
У бўлса:
— Мен кампир эмасман! — деди.
У бу сўзларни қандайдир ишончсизлик билан уялинқираб айтган эди.
— Кимсан бўлмаса? — дедим аччиғим чиқиб.
— Қиз боламан.
— Қиз боламан? — деб этикларига яна кўз қиримни ташладим. Жеркиб берганлигим учун хижолат тортиб, буёғини ҳазилга бурдим:
— Чиройлимисан? — деб сўрадим.
Этиклар кетишга ҳозирланиб, четга қараб одимлай бошлади. Шунда мен дарров машина остидан чиқдим. Қарасам, ҳақиқатан ҳам қошлари жиддий чимирилган ва каттакон, кўринишидан отасиники бўлса керак, камзулини елкасига ташлаб олган қизил дуррачали, нозиккина бир қиз турибди. У менга жимгина термилиб турарди. Мен бўлсам ерда ўтирганимни ҳам, лой ва балчиққа беланганимни ҳам унутиб юбориб:
— Чакки эмас! Чиройли экансан-ку! — дея унинг бошидан оёғигача назар ташлаб чиқар эканман, илжайиб қўйдим. У ҳақиқатан ҳам гўзал эди:
— Шу оёқларингга туфличалар бўлсами! — деб ҳазиллашдим ўрнимдан турарканман.
Қиз тўсатдан шартта бурилди-да, орқасига қайрилиб ҳам қарамай, жадаллаганча кета бошлади.
Нима бўлди унга? Хафа бўлдими? Ҳазил-мутойиба қилиб ўтиришнинг вақти эмас! Эс-ҳушимни йиғиб олдим, ортидан югуриб етиб олмоқчи бўлдим, кейин яна орқага қайтиб, асбобларни тезда йиғиштириб олдиму кабинага ирғиб чиқдим ва машинани гоҳ олдинга, гоҳ орқага зарб билан ҳайдаб тебрата бошладим. Фақат биргина нарсани — унга етиб олишни ўйлардим, холос. Мотор эса зўр бериб тириллар, машина силкинар эди. Бироқ у жойидан бир қадам ҳам силжимасди. Қиз бўлса борган сари узоқлашиб борарди. Мен лойга ботиб, турган жойида дириллаб айланиб ётган ғилдиракларнинг остига қараб:
— Қўйиб юбор! Қўйиб юбор деяпман! Эшитяпсанми? — деб бақирардим, кимга қичқираётганимни ўзим ҳам билмай.
Жонимнинг борича акселераторни сиқдим. Машина ўкириб секин-аста олға силжий бошлади ва қандайдир бир мўъжиза билан ботқоқдан отилиб чиқди. Ўзимда йўқ қувониб кетдим! Машинани йўлга чиқариб, рўмолча билан юзимдаги лойни артдим ва сочларимни силаб тартибга солдим. Қизга ёнма-ён келгач, машинага тормоз бердим, бунчалик журъат қаердан пайдо бўлди менда, ўзим ҳам билмайман, ўриндикда ўтирган еримда ёнбошлаганча абжирлик билан кабина эшигини шартта очдим-да:
— Марҳамат! — деб эҳтиром билан қўл узатдим. Қиз тўхтамади. «Ана холос!» — дея бошимни қаший бошладим. Бояги жасорат ва эҳтиромдан асар ҳам қолмаганди. Мен унга яна етиб олдим. Бу гал узр сўраб, илтимос қила бошладим:
— Хафа бўлманг. Мен, ахир, шунчаки… Ўтиринг. Аммо қиз лом-мим демади.
Шунда мен уни қувиб ўтиб, машинамни йўлга кўндаланг қилиб қўйдим-да, кабинадан сакраб тушиб, ўнг томонга югуриб ўтдим, эшикни очиб, уни ушлаб туравердим. У, оббо, мунча ёпишиб олди бу тентак, дегандек ҳадиксираб менга яқинлашди. Мен ҳеч нарса демадим, нима ҳам қила олардим. Бош эгиб кутиб туравердим. Менга раҳми келдими ёки шунчакими, ҳайтовур, бир бош чайқаб қўйди-да, индамай кабинага чиқиб ўтирди.
Биз йўлга тушдик.
Мен индамай ўтирардим, қандай гап бошлашни ўйлардим. Қизлар билан биринчи марта учрашаётганим йўқ, шундай бўлса ҳам ҳозир у билан гаплашишга юрагим дов бермай турарди. Нега шундай-а? Рул чамбарагини айлантирар эканман, унга зимдан қараб қўярдим.
Қоп-қора нозик ва майин сочлари қўнғироқ-қўнғироқ бўлиб бўйнига тушиб турарди. Камзули эса елкасидан сирғалиб тушиб кетди, уни тирсаги билан тутиб турарди, ўзи бўлса менга тегиб кетишдан қўрқиб, нарироқ сурилиб ўтирди. Қарашлари жиддий бўлса ҳам, умуман, қиёфасидан меҳрибонлик ва самимийлик сезилиб турарди. Юзлари ойдек, ранги тиниқ эди. Пешанасини тириштириб, чимирилмоқчи бўларди-ю, бироқ уддалай олмасди ва йўл-йўлакай эҳтиёткорлик билан менга қараб-қараб қўярди. Кўзимиз кўзимизга тушиб қолди. У жилмайиб қўйди. Ана шундан кейин мен гап бошлашга қарор қилдим.
— Сиз у ёқда, машина олдида нега тўхтаган эдингиз? — деб оғзимга келганини сўраб қўя қолдим.
— Сизга ёрдамлашмоқчи эдим.
— Ёрдамлашмоқчи? — деб кулиб юбордим. — Дарҳақиқат, ёрдамингиз тегди! Агар сиз бўлмаганингизда, кечгача ўша ерда қолиб кетган бўлардим… Сиз доим шу йўлдан юрасизми?
— Ҳа. Фермада ишлайман.
— Жуда яхши! — деб қувониб кетдим, аммо дар-ров ўзимни ўнглаб олиб, сўзимни тўғрилаб қўйдим. — Йўл жуда яхши!
Худди шу пайт машина чуқурликка тушиб қаттиқ силкинган эди, елкаларимиз бир-бирига тегиб кетди. Мен томоқ қириб қўйдим, кўзларимни қаёққа яширишни билмай, қип-қизариб кетдим. У эса кулиб юборди. Шунда мен ҳам ўзимни тутиб туролмай, хахолаб кулиб юбордим.
— Мен бўлсам колхозга бормайман деб юрибман-а, — дедим кулги аралаш. — Агар йўлда сизга ўхшаган ёрдамчи учрашини билганимда эди, диспетчер билан ади-бади айтишиб ўтирмаган бўлардим… Эҳ, Илёс, Илёс! — дея ўзимни ўзим койидим. — Бу менинг исмим, — деб тушунтирдим сўнг қизга.
— Менинг исмим Асал…
Биз овулга яқинлаша бошладик. Энди йўл анча текис эди. Мен машинани яна қичаброқ ҳайдадим. Шабада кабина деразасига урилиб, Асалнинг бошидаги дуррачасини юлқилар ва сочларини тўзитар эди. Биз чурқ этмасдик. Иккимиз ҳам илиқ ҳислар қучоғига чўмиб борардик. Тирсаги тирсагингга тегай-тегай деб ўтирган мана шу қиз ҳақида бундан бир соат илгари сен ҳеч нарса билмасдинг, энди бўлса нима учундир фақат унинг тўғрисида ўйлагинг келади. Шундай пайтларда машинани ҳайдаш ҳам жуда осон, жуда марокли бўлар экан… Асалнинг кўнглида нималар кечаётганини билмасдим, аммо унинг кўзлари табассум билан порларди. Эҳтимол, у ҳам менга ўхшаб ҳеч қачон ажралмаслик учун узоқ ва тинимсиз юришни истаётгандир. Бу менинг орзу-хаёлларим, албатта. Шу чоғ машина овул кўчаларидан ўтиб бораётган эди. Шунда Асал машинада кетаётгани тўсатдан эсига тушиб қолгандек:
— Тўхтатинг, тушаман! — деди чўчинқираб. Мен машинага тормоз бердим.
— Етиб келдик шекилли? Шу ерда турасизми?
— Йўқ, — деди у негадир ҳаяжонланиб, безовталаниб. — Яхшиси, шу ерда тушиб қўя қолай.
— Нега энди? Тўппа-тўғри уйингизга олиб бориб қўяман! — деб унинг эътироз биддиришига имкон бермай, машинани яна ҳайдаб кетдим.
— Шу ерда тушаман, — деди Асал ниҳоят. — Раҳмат!
— Марҳамат! — дедим аранг, сўнг: — Агар эртага машинам яна бояги ерда тиқилиб қолса, ёрдам берасизми? — дедим ҳазил аралаш жиддийлик билан.
У жавоб беришга улгуролмади. Яқиндаги ҳовлининг кўча эшиги очилиб, алланимадан ташвишланган кексагина аёл югуриб чиқди.
— Асал! — деб қичқирди у нимадандир огоҳлантирмоқчи бўлгандек, қўли билан оғзини беркитиб.
— Қаёқларда дайдиб юрибсан, худо кўтарсин сени! Бор, тезроқ кийимларингни алмаштир, совчилар келишди!
Асал уялиб кетди. Елкасидан камзулини ҳам тушириб юборди, сўнгра уни ердан олди-да, итоаткорона онаси орқасидан кетди. У эшик олдига борганда орқасига бир қайрилиб қаради, аммо шу заҳотиёқ эшик «тақ» этиб ёпилди.
Мен кўчадаги қозиқда боғлоғлиқ турган эгарланган ва узоқ йўл юриб терга ботиб келган отларни эндигина пайқабман. Ўтирган еримдан туриб, девор оша ҳовлига қарай бошладим. Ўчоқбошида хотин-халаж уймалашиб юришарди. Катта рух самовардан бурқсаб тутун чиқиб турарди. Икки киши айвонда янги сўйилган қўй терисини шилмоқда. Хуллас, совчиларни кўнгилдагидек кутиб олишаётган эдилар. Менинг бу ерда қиладиган ишим қолмаганди. Бориб юкларни туширишим керак эди.
Автобазага кеч кирганда қайтдим. Машинани ювиб, гаражга киритиб қўйдим. Бу ерда анча вақтгача ўралашиб юрдим, машинанинг у ёқ-бу ёғини кўздан кечириб, тузатган бўлдим. Бугунги воқеани кўнглимга шунчалик яқин олганимни негадир ўзим ҳам тушунмасдим. Бутун йўл бўйи ўзимни ўзим дам койирдим, дам юпатардим: «Хўш, сенга нима? Қанақа аҳмоқсан ўзинг? Ахир у сенинг киминг бўлади ўзи? Қайлиғингми? Ё синглингми? Тасодифан йўлда учрашиб қолиб, уйига олиб бориб қўйибсан, хўш, нима бўпти? Гўё илгаридан бир-бирларингни севиб юргандек куюнишингни қара-ю! Эҳтимол, у сенинг ҳақингда ўйлашни ҳам истамас. Сенга жуда кўзи учиб тургани ҳам йўқдир! Ахир қизнинг айттириб қўйган куёви бўлса, сен унинг кими бўласан, ҳеч кими! Йўлда учраган бегона шофёр бўлсанг, сенга ўхшаган шофёрлар сон-саноқсиз-ку, ахир… Яна бировларнинг ишига аралашишга нима ҳаддинг бор: улар қуда-анда бўлишяпти, яқинда тўй қилишади, уларнинг ишига тумшуғингни суқиб нима қиласан? Ҳаммасига тупур. Сенинг ишинг нима? Яхшиси, рулингни айлантириб юравер!..»
Аммо бутун бало шунда эдики, ўзимни ҳар қанча аврасам ҳам у қизни ёдимдан чиқара олмасдим.
Машина олдида қиладиган ишим ҳам қолмади. Ётоқхонага борсам бўларди. У ерда шовқин-суронли, гавжум жой — қизил бурчак ҳам бор. Менинг у ёққа боргим йўқ. Кўнглим ёлғиз бўлишни истарди. Қўлларимни бошим остига қўйиб, машина қанотига чалқанчасига ётдим. Ёнгинамда, машина остида Жонтой деган шофёр ивирсиб юрган эди. У чуқурдан бошини чиқарди-да:
— Сенга нима бўлди, чиройли йигит? Хаёл суряпсанми? — деди масхараомуз тўнғиллаб.
— Ҳа, пул ҳақида! — деб шартта кесдим гапини. Мен уни ёқтирмасдим, у уччига чиққан хасис, айёр ва ҳасадгўй йигит эди. У бошқаларга ўхшаб ётоқхонада турмасди. Аллақандай бир аёлникида ижарага турарди. Айтишларича, унга уйланишга ваъда берганмиш, нима бўлса ҳам уй-жойли бўлиб олади-да.
Мен тескари ўгирилиб олдим. Ҳовлида, машиналар ювиладиган жойда йигитларимиз қий-чув кўтариб, ҳазил-ҳузул қилишяпти. Кимдир кабинага чиқиб олиб, навбат кутиб турган шофёрлар тўдасига қарата брандспойтдан вишиллатиб сув сепмоқда. Улар бутун автобазани бошларига кўтариб қаҳқаҳлашарди. Отилиб чиқаётган сув шунчалик кучли эдики, бориб урилган одамини бемалол гандираклатиб юборарди. Бояги йигитни кабина устидан туширишмоқчи бўлишар эди-ю, аммо у турган жойида ирғишлаб, гўё автоматдан ўқ ёғдираётгандек, кишиларнинг орқасига сув билан савалаб, бош кийимларини учириб юборар эди. Бирдан отилиб чиқаётган сув осмонга кўтарилди-ю, қуёш нурлари остида камалакка ўхшаб эгилиб туша бошлади. Қарасам, диспетчеримиз Хадича турибди. Сув эса унинг устидан учиб ўтмоқда. Бироқ у қимир этмасди. Хадича ўз қадр-қимматини биларди, ҳамманинг ўзига суқланиб қарашини ҳам сезарди. У ўзини қандай тутишни яхши билар, унча-мунча одамни ўзига осонликча яқин йўлатмасди. Ҳозир ҳам у ишонч билан ҳеч нарсадан чўчимай, қани сепиб кўрчи, ожизлик қиласан, дегандек, парвойи фалак турарди. Этикли оёқларини кериб, шпилкаларни оғзида тишлаб, кулимсираганча уни сочларига қадарди. Майда, кумушсимон сув заррачалари унинг боши узра тушаётган эди. Йигитлар қаҳқаҳлашиб, кабина устидаги йигитни гиж-гижлашарди.
— Хадичани чўмилтириб қўй!
— Бир бопла!
— Қўлидан келмайди!
— Қочиб қол, Хадича!
Йигит журъат эта олмай, отилиб чиқаётган сув оқимини юқорилатиб-пастлатиб ўйнарди. Унинг ўрнида мен бўлганимдами, бошидан оёғигача сувга чўмилтирардим, шунда ҳам у менга ҳеч нарса демаган бўларди, куларди-қўярди, холос. Мен буни мақтанчоқлик қилиб айтаётганим йўқ. Хадичанинг бошқаларга қараганда менга қандайдир бошқача муносабатда эканини доим сезиб юрардим. У мен билан гаплашганда бошқачароқ: мулойим, сал тантиқроқ бўлиб қоларди. Ҳазиллашиб тегажоқлик қилсам ҳам, бошини силасам ҳам унга ёқиб кетарди. Унинг доим мен билан баҳслашиб, жанжаллашиб қолиб, яна дарҳол, ҳатто ноҳақ бўлсамда, таслим бўлишини яхши кўрардим. Баъзан уни кинога олиб тушардим, уйи ётоқхона йўлида бўлгани учун кузатиб ҳам қўярдим. Унинг олдига, диспетчер хонасига тўппа-тўғри кириб бораверардим, бошқалар эса фақат туйнукча орқали мурожаат қилишарди.
Аммо ҳозир Хадича ҳам кўнглимга сиғмасди. Майли, у эркалигини қилаверсин.
Хадича сўнгги шпилкасини қадаб бўлди:
— Бас, етар энди шунча ўйнашганинг! — деди у амирона.
— Хўп бўлади, ўртоқ диспетчер! — деб кабина устидаги йигит қўлини чаккасига қўйиб чест берди-ю, ҳукмни осонлик билан бажо келтирди. Атрофдагилар хахолашганича йигитни кабина устидан судраб туширдилар.
Хадича эса биз турган гаражга қараб келаверди. У Жонтойнинг машинаси ёнида тўхтаб, кимнидир излай бошлади. У хийла пайтгача мени пайқамади. Орамизда гаражни хона-хона қилиб ажратиб турувчи сим тўрлар бор эди. Жонтой чуқурдан бошини чиқариб:
— Салом, сулув қиз! — деб саломлашди.
— Э, Жонтой…
У кўзларини лўқ қилиб, Хадичанинг оёқларига тикилиб турарди. Хадича эса энсаси қотгандек елкасини қимтиб қўйди-да:
— Хўш, намунча тикиласан? — деб этикчасининг учи билан Жонтойнинг иягига сал туртиб қўйди.
Бошқа одам бўлганда, эҳтимол уни сўкиб берган ёки ранжиб қолган бўлармиди. Бу бўлса гўё бўса олгандек оғзи қулоғига етиб, чуқурга шўнғиб кетди.
Хадича тўсиққа яқинлашаркан, менга кўзи тушиб қолиб:
— Дам оляпсанми, Илёс? — деди.
— Ҳа, пар тўшакда ётгандек!
У юзини сим тўрга қадаб, менга тикилиб қаради ва секингина:
— Диспетчерхонага кир, — деди.
— Хўп.
Хадича кетди. Ўрнимдан туриб, кетишга ҳозирландим. Жонтой яна бошини чиқарди:
— Яхши нарса-я! — деди қўлларини ишқалаб, менга кўз қисиб.
— Аммо сенинг тенгинг эмас! — деб гапнинг пўскалласини айтдим-қўйдим.
Мен унинг жаҳли чиқар, мен билан уришиб кетар, деб ўйлаган эдим. Уриш-жанжал ишқибозларидан эмасману, аммо юрагим шу даража азоб чекаётган эдики, ўзимни қўярга жой топа олмай турган эдим. Бироқ Жонтой хафа бўлишни хаёлига ҳам кетирмади:
— Ҳечқиси йўқ! — деб тўнғиллади у. — Омон бўлсак, кўрармиз…
Диспетчер хонасида ҳеч ким йўқ эди. Нима бало? Қаёққа йўқ бўлди у: ичкари киришим билан эшик ёпилди. Орқага ўгирилдим-у кўкрагим Хадичанинг кўкрагига қадалиб, тўқнашиб қолдик. У бошини орқага ташлаб, эшикка суяниб турарди. Кўзлари киприклари остида чақнарди. Қайноқ нафаси юзимга уриларди. У менинг қучоқлаб олишимни, ўпишимни кутиб тургандек эди. Ўзимни тута олмай қолдим. У томон интилдим-у, яна шу заҳотиёқ орқага тисландим. Бу гап қанчалик ғалати туюлмасин, мен ўша дақиқада ўзимни Асалимга хиёнат қилаётгандек ҳис этдим. Бундай фикрнинг жуда кулгили эканлиги хаёлимга ҳам келмади.
— Нега чақирдинг? — деб сўрадим норози оҳангда.
Хадича ҳамон менга жимгина боқиб турарди.
— Гапир, нима? — дедим тоқатим тоқ бўлиб.
— Наҳотки нимагалигини билмасанг? — деди у дили оғригандек. — Негадир қиё боқмайдиган бўлиб қолдинг. Ёки бошқа биронтаси топилиб қолдими?
Мен довдираб қолдим. Нега мендан ўпкалаяпти? Қаёқдан била қолдийкин?
Шу пайтда туйнукчанинг зулфини шиқиллаб қолди.
Жонтой бошини тиқиб мўралади. У қисиқ кўзларини ўйнатиб тиржайиб турарди. Пойламоқчи бўлибди-да! Эҳ, кўнглимда нималар борлигини билганда эди, бундай қилмаган бўларди!
— Марҳамат, ўртоқ диспетчер! — деди у ичиқоралик билан Хадичага қандайдир қоғозни узатаркан.
Хадича жаҳл билан унга хўмрайиб қаради-ю, қоғозни олмади. Алам билан юзимга тўрсиллатиб гапира кетди:
— Сен учун йўлланмани ким олади? Алоҳида таклиф қилишларини кутиб юрибсанми?
Хадича қўли билан мени четлатиб, стол томон тез ўтди.
— Ма! — деб йўлланмани узатди.
Мен уни олдим. Эрталик йўлланма яна ўша колхозга берилган эди. Юрагим муз бўлиб кетди: Асалнинг қай аҳволдалигини кўра била туриб, яна ўша ёққа бораманми… Нега ўзи доим мени колхозма-колхоз ҳайдашгани-ҳайдашган ?
Ғазабим қайнаб, қизишиб кетдим.
— Яна колхозгами? Яна гўнг-у ғишт ташишгами? Бормайман! — деб йўлланмани столга улоқтирдим. — Бас, шунча лой кечганим етар. Бошқаларни ҳам юборишсин!
— Бақирма! Нарядинг бир ҳафталик! Лозим бўлса тағин юборишади! — деди Хадича менга.
Мен эса хотиржамлик билан:
— Бормайман! — дедим қатъий.
Ҳар галгидек ҳозир ҳам Хадича бирдан шаштидан тушиб қолди.
— Хўп, майли. Мен бошлиқлар билан гаплашиб кўраман, — деди.
У столдан йўлланмани олди.
«Демак, бормайдиган бўлдимми? — дея ўйладим мен. — Энди Асални ҳам ҳеч қачон кўрмайманми?» Баттарроқ қийнала бошладим. Негадир тезда ўз ҳукмимдан қайтдим-да, яна уёққа боришга аҳд қилдим. Агар шундай қилмасам, кейин умр бўйи афсусланиб юришим менга аён бўлди. «Майли, нима бўлса бўлсин, аммо бораман!..»
— Майли, буёққа бер! — деб йўлланмани тортиб олдим.
Туйнукчадан мўралаб турган Жонтой пиқиллаб кулиб юборди-да:
— Овулдаги бувимга салом айтиб қўй! — деди. Мен ҳеч нарса демадим. Тумпгуғига боплаб туширсанг! Эшикни тарақлатиб ёпдим-да, ётоққа кетдим.
Эртаси йўлда кетаётиб чор тарафга назар ташлаб, кўзларим тўрт бўлди. Қани у? Қани энди, унинг сарвноз қомати кўрина қолса. Қизил дуррачали сарвқоматим! Эҳтимол, резина этик, отасининг камзулини кийиб олган дерсиз! Бекор гап! Мен унинг қанақа эканлигини ўз кўзим билан кўрганман! Унинг нимаси мени ром этди, қалбимни нега бунчалик ўртаяпти?
Теварак-атрофга назар ташлаб бормоқдаман. Йўқ, ҳеч қаерда кўринмайди. Бу сафар эмас, турган-битгани азоб бўлди. Қани у, уни қандай топсам экан? Овулга етдим, сўнгра қишлоқ кўчаси бўйлаб ҳайдадим, унинг ҳовлисига яқинлашарканман, машинани секинлатиб, охири тўхтадим. Эҳтимол, у уйидадир? Қандай чақираман, унга нима дейман? У билан яна учрашиш менга насиб этмас экан-да. Юкни олиб бориб ташлаш учун машинага газ бердим. Юкни туширишяпти-ю, кўнглимда ҳамон умид учқунлари ёнмоқда. Балки қайтишда учратиб қоларман? Бироқ қайтишда ҳам учратмадим. Шундан кейин машинани ферма томон бурдим. Уларнинг кўҳна фермаси анчагина чеккада, овулдан узоқда экан. У ерга етиб келиб, бир қиздан сўрадим. У, Асал йўқ, бугун ишга чиқмади, деди. «Демак, йўлда мен билан учрашмаслик учун атайин ишга чиқмаган», — деб ўйладим-да, жуда хафа бўлиб кетдим. Автобазага ғамгин бўлиб қайтдим.
Иккинчи куни яна йўлга чиқдим. Аммо энди уни учратишни хаёлимга ҳам келтирмасдим. Дарвоқе, менинг унга нима керагим бор? Агар қиз унаштирилган бўлса, уни безовта қилишдан нима фойда? Аммо негадир бундай бўлишига сира ишонгим келмасди. Ахир овулларимизда ҳанузгача қиз билан йигитни бир-бирига кўрсатмай, орқаворатдан фотиҳа қилиб юбораверадилар-ку! Бу ҳакда неча марта газеталарда ҳам ўқидим. Бироқ ёзган билан фойдаси қанча? Тўйдан кейин ноғора чалишнинг фойдаси йўқ, фотиҳани бузиб бўлмайди. Унаштирилгандан кейин гап тамом. Фотиҳани бузиш — хайрли иш эмас, икки ёшнинг турмуши бузилди, деган гап… Мана шундай ўй-хаёллар миямда чувалашиб кетганди…
Ўша кезлар айни баҳор чоғи эди. Тоғ этакларида лолалар товланарди. Болалигимданоқ мен бу чўғдек қип-қизил гулларни севардим, ялангоёқ чопқиллаб юриб қучоқ-қучоқ лола терсанг-у унга келтириб берсанг! Аммо қани энди у, топиб кўрчи…
Бир маҳал, қарасам, Асал. Кўзларимга ишонгим келмайди! Ўтган гал машинам тиқилиб қолган жойнинг нақ ўзгинасида бир четда, харсанг тош устида ўтирибди. Бировни кутиб ўтирганга ўхшайди. У чўчиб ўрнидан турди ва саросимага тушиб, бошидан дуррасини юлқиб олди-ю, қўлида ғижимлай бошлади. Асал бу сафар чиройли кўйлак ва туфли кийиб олган эди. Йўл шунчалик олис бўлса ҳам у пошнали туфли кийиб олибди. Машинани тўхтатишга шошилдим. Юрагим эса така-пука бўлиб ўйнарди.
— Салом, Асал!
— Салом, — деди у секингина.
Мен кабинага ўтиришга ёрдамлашмоқчи бўлдим, у бурилиб, йўл бўйлаб аста юриб кетди. Демак, кабинага чиқишни хоҳламаяпти. Машинанинг эшигини очганимча у билан ёнма-ён секин ҳайдаб кетавердим. Шу зайлда, у йўл чеккасида, мен эса рулда жимгина борардик. Мен нима ҳакда гапиришни ҳам билмасдим, бир пайт у:
— Кеча фермага келган сизмидингиз? — деб сўраб қолди.
— Ҳа, нима эди?
— Шунчаки ўзим. У ерга борманг.
— Сизни кўрмоқчи эдим. У ҳеч нарса демади.
Миямдан эса ўша лаънати унашиш сира нари кетмасди. Нима бўлганини билгим келарди. Аммо сўрашга тилим бормасди. Юрагим дов бермасди. Унинг нима деб жавоб беришидан чўчирдим.
Асал менга қараб қўйди.
— Ўша гап ростми?
У бош ирғади. Рул қўлимдан чиқиб кетаёзди.
— Тўй қачон? — деб сўрадим.
— Яқинда, — деди у оҳиста.
Машинани ғизиллатиб, бошим оққан томонга кетиб қолишимга сал қолди. Тезликни ошириш ўрнига аксинча қилиб қўйибман. Мотор бекорга гуриллаб айланарди. Асал чўчиб ўзини четга олди. Мен эса ҳатто ундан узр ҳам сўрамабман, ўша маҳал узр сўраш эсга келармиди.
— Энди бошқа учрашмас эканмиз-да? — дедим.
— Билмадим. Учрашмаганимиз маъқулроқ.
— Мен эса, мен барибир… Истасангиз-истамасангиз доим сизни излайман!
Биз яна жим қолдик. Эҳтимол, иккимиз ҳам бир нарса ҳақида ўйлаётгандирмиз, аммо иккимиз икки йўлдан кетаётгандек, гўё ўртамизда менинг унга яқинлашишимга, унинг эса менинг кабинамга ўтиришига имкон бермайдиган қандайдир девор тургандек эди.
— Асал! — дедим. — Мендан ўзингизни тортманг. Сизга ҳеч ҳам халал бермайман. Сизни узокдан кўриб юраман. Майлими?
— Билмадим, балки…
— Ўтиринг, Асал.
— Йўқ, майли, кетаверинг. Овулга яқинлашиб қолдик.
Шундан кейин ҳам биз учрашиб турдик, ҳар сафар учрашганимизда гўё тасодифан тўқнашиб қолгандек бўлардик. Юришимиз ҳам аввалгидек. У йўл четидан, мен эса кабинада борардим. Жуда алам қиларди, аммо нима қила олардим, бировни зўрлаб кабинага чиқариб бўлмайди-ку, ахир.
Куёв ҳақида оғиз очмасдим. Ноқулай аҳволда қолиши мумкин, қолаверса, сўрашни ҳам истамасдим. Аммо сўзларимдан тушунишимча, Асал уни яхши билмас экан. У она томондан бир оз чатишган экан, ўзи эса узоқда, тоғдаги ўрмон хўжалигида яшармиш. Бу оилалар қадимдан бир-бирлари билан қиз беришиб, қиз олишиб, шу билан авлодма-авлод қариндош-уруғчилик алоқаларини сақлаб келишаркан. Бизда эса бундай уруғ-аймоқчилик жуда ҳурмат қилинади. Асалнинг ота-онаси уни бегонага беришни хаёлларига ҳам келтирмасди. Мен ҳақимда сўз ҳам бўлиши мумкин эмасди. Мен ким бўлибман? Аллақандай келгинди, таг-зотининг тайини йўқ бир шофёрман-да. Очиғини айтганда ўзим ҳам қиздан умидвор бўлиб оғиз очолмаган бўлардим.
Ўша кунлари Асал камгап бўлиб қолди. Ғам-ғусса чекиб, доим алданималар ҳақида ўйлаб юрарди. Менинг эса бутун умид ва ишончларим совурилган эди. Унинг такдири ҳал бўлмоқда, учрашиш ҳам бефойда эди. Бироқ биз худди ёш болалардек, гапиришганда бу ҳақда сўз очмай, четлаб ўтардик ва у билан шу тахлитда учрашавердик, чунки учрашмасдан туролмас эдик. Иккаламизга ҳам бусиз яшаш мумкин эмасдек туюларди. Аммо бизни олдинда нималар кутаётганини тасаввур ҳам қила олмасдик.
Орадан беш кун ўтди. Шу куни эрталаб автобазада йўлга тайёргарлик кўраётган эдим. Бир ўртоғим келиб, сени диспетчерхонага чақиришяпти, деди. Чопиб кетдим.
— Суюнчи бер! — деди қувонч билан Хадича. — Сени Синцзян йўлига ўтказишди!
Мен турган еримда қотиб қолдим. Синцзянга мени биринчи марта юбораётганлари йўқ эди. Шундай бўлиши турган гап эди, аммо кейинги кунларда менга умрбод колхозга қатнашим шартдек бўлиб қолганди.
Хитойга қатнаш кўп кунлик йўл, ким билсин, Асални кўришга вақт топа олармикинман. Уни хабардор қилмасдан тўсатдан ғойиб бўлиб кетаманми?
— Сенга маъқул тушмади дейман-а? — деди Хади-ча.
— Колхоз нима бўлади? — дедим ҳаяжонланиб. — У ердаги ишлар ҳам тамом бўлгани йўқ-ку.
Хадича елкасини қисиб қўйди:
— Уёққа боришни илгари ўзинг истамаган эдинг-ку. «Оббо, қўлга туширди-ю!» — деб ўйладим мен ва жаҳлим чиқиб:
— Илгари истамаган бўлсам истамагандирман-да! — дедим.
Стулга ўтирдим, нима қилишимни билмай қолдим.
Жонтой югуриб кириб келди. Маълум бўлишича, менинг ўрнимга уни колхозга юборишаётган экан. Мен сергакланиб турдим. Жонтой бош тортса керак, чунки қишлоққа қатнаганда норма камайиб кетар эди. Бу эса қўлга оз пул тегади деган сўз. Аммо у, билмадим, нима учундир, йўлланмани олди, яна бунинг устига мамнун бўлиб:
— Хоҳлаган томонингга юборавер, Хадича, дунёнинг нариги чеккасига бўлса ҳам майли! Ҳозир овулда қўйларнинг айни қўзилаётган пайти, сенга ҳам олиб келайми? — деди. Кейин буёкда мен ўтирганимни кўриб: — Кечирасан, халақит бердим шекилли, — деб қўйди.
— Йўқол бу ердан! — деб ўшқирдим бошимни кўтармасдан.
— Хўш, нега ўтирибсан, Илёс! — деб елкамга туртди Хадича.
— Колхозга мен боришим керак, мени юбор, Хадича! — деб илтимос қилдим ундан.
— Акдинг жойидами ўзи, иложим йўқ, наряд тамом бўлган, — деди-да, менга ташвишланиб тикилди. — Намунча колхозга қатнагинг келиб қолди?
Мен ҳеч нарса демай, чиқиб кетдим. Гаражга келдим. Жонтой мени масхара қилгандек ёнимдан машинасини ғизиллатиб ўтиб кетди, қаноти билан уриб кетишига сал қолди.
Машина ёнида алламаҳалгача ивирсиб юрдим, аммо бирон илож топа олмасдим. Юк ортиладиган станцияга бордим. У ерда бир тўда шофёрлар навбат кутиб туришган эди.
Ўртокларим папирос чекишамиз, деб чақиришди, аммо мен кабинадан чиқмай ўтиравердим. Кўзимни юмдим-у Асалнинг йўлда мени беҳуда кутиб ўтирганини кўз ўнгимга келтирдим. Бир кун кутар, икки кун, уч кун… Сўнг менинг ҳақимда нима деб ўйлаши мумкин? Қўрқоқ, қочиб қолди, деб ўйласа-я!
Менинг навбатим эса яқинлашмоқда эди. Олдимдаги машинага юк орта бошлашди. Кран қандайдир катта-катта яшикларни кузовга туширмоқда. Яна бир оздан кейин кран остига менинг машинам туриши керак. «Кечир мени, Асал! — деб ўйладим мен. — Кечир, мени, гўзалим, сарвқоматим! Сени огоҳлантиролмадим!» Аммо шу пайт тўсатдан миямга оддийгина бир фикр келиб қолди: ахир мен у ёққа аллақачоноқ бориб унга айтиб қайтишим мумкин эди-ку. Йўлга бир неча соат кечикиб чиқсам, осмон қулаб ерга тушмас?
Автобаза бошлиғига кейинчалик тушунтирарман, балки тушунар, тушунмаса бир оз койир, ҳайфсан эълон қила қолар ёки жуда зўр келса ишини олар. Аллақачон шундай қилишим керак эди! Кетдим!
Машинамни орқага юргизмоқчи бўлиб, дарҳол моторни юргиздим. Аммо ортимда машиналар тирбанд эди. Бу орада олдимдаги юк ортилган машина ўз жойини бўшатди. Навбат менга келди. Мен сал ҳаяллаб қолдим.
— Машинангни келтир! Ҳей, сен! — деб бақирди кранчи менга қараб.
Юк олиш учун машинамни оддинга силжитдим. Краннинг хартуми тепамга яқинлашиб келмоқда. Бўдди, иш тамом! Экспорт юки билан бирон ёққа жилиб кўр-чи. Нега ахир шуни илгарироқ ўйлаб кўрмабман-а? Сафарга жўнатувчи киши келиб, ҳужжатларга белги қила бошлади. Мен кабинанинг орқа деразачасига қарадим. Тепадан кузовга контейнер тебраниб тушмоқда эди. У борган сари кузовга яқинлашиб келаверди.
Ана шунда мен:
— Пўшт! — деб қичқирдим-да, машинани шиддат билан контейнер остидан олиб қочдим. Хайриятки, мотор ўчирилмаган эди. Орқадан қичқириқ, ҳуштак ва сўкиш овозлари эшитилди. Бироқ мен эътибор бермасдан машинани омборлар, тахлаб қўйилган ёғочлар ва кўмир уюмлари ёнидан ғизиллатиб борардим. Пастқам йўллар билан шаҳардан чиқиб олдим ва тоғ этагига, кимсасиз йўлга етиб келгач, рулга маҳкам ёпишиб оддим. Машина елиб борарди, «ЗИЛ» гоҳ у томон, гоҳ бу томон чайқалиб кетарди. Аммо биз бунга кўникиб қолган эдик.
Кўп ўтмай Жонтойни қувиб етдим. Оддинга ўтиб кетмоқчи бўлиб сигнал бердим. У кабинадан бошини чиқариб хўмрайиб қаради. Довдираб қолиб, кўзлари қинидан чиқиб кетаёзди: мени таниди. Аблаҳни қаранг! Бировнинг шошилаётганини кўриб тургандан кейин унга йўл бериш керак-да. Аммо у-чи, йўл бергиси келмайди, бошимни айлантирмоқчи. Шунда мен машинани четга бурдим-да, уни тўғри пайкал билан қувиб боравердим. Жонтой ҳам машинасини қистай бошлади. Энди у йўлга чиқиб олишга имкон бермасди.
Биладики, атрофда ҳаракат қоидаларини бузганлиги учун жавобгарликка тортадиган бирон кимса йўқ. Бунинг устига, ҳозир уни ҳеч нима қила олмаслигимни билади. Шу зайлда учиб борардик: у йўлда, мен пайкал ичи билан. Иккаламиз ҳам рулга ёпишиб олганмиз, йиртқичлардек бир-биримизга кўз олайтирамиз, сўкинамиз.
— Сен қаёққа? Нега? — деб бақирди у менга. Мен унга мушт ўқталиб дўқ қилардим. Ҳарҳолда менинг машинам юксиз эди. Уни қувиб ўтдим, орқамга қайрилиб қарасам, у энди шошмай, тинчгина келарди. Ҳа, иблис, менга деса баттар бўл.
Асални ҳеч қаерда учратолмадим. Овулга келиб, машинани уларнинг ҳовлиси олдида тўхтатдим. Худди пиёда чопиб келгандек нафасим бўғзимга тиқила бошлади. Ҳовлида ҳам, кўчада ҳам ҳеч ким кўринмасди. Фақат эгарланган отгина қозиққа боғлокдик турарди, холос. Нима қилсам экан? Кутишга аҳд қилдим. Машинани кўриб кўчага чиқар, деб ўйладим ўзимча. Гўё бир нарсани тузатаётгандек моторни очиб, у ёқ-бу ёғини қарай бошладим, аммо ўзим эшикдан кўзимни узмасдим. Унчалик узоқ кутмадим: эшик очилиб, ичкаридан Асалнинг онаси ва тўладан келган, қора соқолли, икки қават тўн кийган чол чиқди. Қўлида ажойиб қамчи. Афтидан, у ҳозиргина чой ичган бўлса керак, терлаб-пишиб, бўрсиб кетганди. Улар от боғланган қозиққа яқинлашдилар. Асалнинг онаси иззату икром билан узангини ушлаб туриб, чолнинг эгарга чиқиб олишига ёрдамлашди. Билсам у совчини кузатаётган экан.
— Биз сиздан хурсандмиз, қуда! — деди у. — Аммо биздан ҳам кўнглингиз тўқ бўлсин. Ўз қизимиз учун ҳеч нарсани аямаймиз. Худога шукур, қўлимиз қуруқ эмас.
— Э,-е, бойвучча, хафа бўлмаймиз, — деди у эгарга тузукроқ ўрнаша туриб. — Олло таоло ёшларга умр берсин. Яхшилик қилсак бегонага эмас, ўз фарзандларимизга қиламиз. Худога шукур, биринчи марта қудалашаётганимиз йўқ. Хўп, омон бўл, бойвучча. Шундай қилиб, жума кунига келишдик-а!
— Ҳа, жума куни кутамиз. Жума — улуғ кун. Оқ йўл сизга. Қудамга салом айтинг!
«Нега улар жума куни ҳақида гапириб қолиш-ди?» — деб ўйладим мен. «Бугун қанақа кун? Чоршанба… Наҳотки жума куни олиб кетишса? Эҳ, қачонгача эски урф-одатлар биз ёшларнинг ҳаётимизни поймол этади?»
Чол отини тоғ томон йўрттириб кетди. Асалнинг онаси отлиқ узоқлашиб кетгунча кутиб турди, сўнгра менга томон ўгирилиб, хўмрайиб қаради.
— Нега бу ерда пашшахўрда бўлиб қолдинг, ҳо такасалтанг? — деди у. — Бу ер сенга карвонсарой эмас! Туёғингни шиқиллатиб қол! Қани жўна, эшитяпсанми? Сенга айтяпман.
Демак, аллақачон сезиб қолибди.
— Машинам бузилиб қолди! — дедим ўжарлик билан пўнғиллаб ва белимгача капотнинг остига шўнғиб кетдим. Йўқ, уни кўрмагунимча ҳеч қаёққа кетмайман, дердим ўзимча.
Кампир жавраб-жавраб кириб кетди.
Мен капотнинг остидан чиқдим-да, машина зинасига ўтириб олиб, чека бошладим. Қаёқдандир кичкинагина қизча пайдо бўлиб қолди. У бир оёқлаб ҳаккалаб машина атрофида гир айлана бошлади. Қизча сал Асалга ўхшарди. Унинг синглиси эмасмикин?
— Асал кетиб қолди, — деди у, ўзи эса ҳамон сакраб-сакраб ўйнарди.
— Қаёққа? — деб ушлаб олдим уни. — Қаёққа кетди?
— Мен қаёқдан билай! Қўйвор! — деб қўлимдан юлқиниб чиқди-да, қочиб кетаётиб тилини кўрсатиб қўйди.
Капотни тақ этиб ёпиб, рулга ўтирдим. Қаёққа борай, уни қаердан излай? Вақт ўтиб кетяпти, қайтишим керак. Мен орқага қайтдим, даштга етиб келиб, ариқдан ўтиш жойида машинани тўхтатдим. Нима қилиш кераклигига сира ақлим етмасди. Кабинадан тушдим-да, ерга ағанаб ётдим. Юрагим сиқила бошлади. Асални ҳам топа олмадим, сафарни ҳам барбод қилдим. Орқага қайтишнинг фойдаси йўқ. Бўлар иш бўдди. Нима бўлса бўлар. Ўйга ботдим, кўзимга ҳеч нарса кўринмас, қулоғимга ҳеч нарса эшитилмасди. Шу кўйда қанча вақт ётдим, билмайман. Ҳарқалай, анчагина ётган бўлсам керак. Кейин, нима учунлигини ҳали ҳам билмайман: бир маҳал бошимни кўтардим.
Машинанинг нариги томонида туфлича кийган оёкдар тўхтади. Ўша! Дарров танидим. Шундай қувониб кетдимки, ўрнимдан туролмай, чўккалаганча ўтириб қолдим. Бу сафар ҳам биз ўша жойда — биринчи марта учрашган ерда кўришдик.
— Йўлингдан қолма, кампир! — дедим машина остидан «туфличалардан» кўз узмай.
— Ҳеч ҳам кампир эмасман-да! — деб ҳазилга ҳазил билан жавоб қайтарди Асал.
— Кимсан бўлмаса?
— Қиз боламан?
— Қиз боламан? Чиройлимисан?
— Қараб кўринг-чи!
Иккаламиз ҳам бараварига кулиб юбордик. Мен сакраб туриб, унга томон отилдим. У ҳам менга қараб югурди. Юзма-юз тўхтадик. Бахтиёр болалардек қувнаб кулардик.
— Гўзалларнинг гўзали! — дедим мен. Қўлтиғида иккита китоб, эгнида калта енгли кўйлак, юзлари гул-гул ёниб, шабадада тебраниб турган нозиккина сарв дарахтига ўхшарди у.
— Менинг бу ердалигимни қаёқдан билдинг?
— Кутубхонадан келаётган эдим, қарасам, йўлда сизнинг машинангизнинг излари!
— Ростданми?
Мен учун бу «севаман» сўзидан ҳам азизроқ, қимматлироқ эди. У ҳам менинг ҳақимда ўйлар экан, ҳатто машинамнинг изини ҳам таниркан, демак, мени севар экан-да. Орқадаги чап ғиддиракнинг покришкаси икки хил эди, қиз ана шундан хабардор экан.
— Мен изга кўзим тушиши биланоқ бу ёққа югурдим, кўнглимда сиз худди шу ерда кутиб тургандек бўлавердингиз!
Мен унинг қўлидан ушладим:
— Бу ёққа чиқ, Асал, бир оз айланамиз.
У жон деб рози бўлди. Энди у ҳам, мен ҳам гўё бутунлай бошқа одам эдик. Барча ташвишу ғам-ғуссалар унутилиб, улардан асар ҳам қолмаган эди. Кўзимизга самою ер ва иккимиздан бошқа ҳеч нарса кўринмасди, биз бахтиёр эдик. Кабина эшигини очиб, уни ўтқаздим, ўзим эса рулни тутдим.
Йўлга тушдик. Йўл бўйлаб боравердик, қаёққа ва нега — ўзимиз ҳам билмасдик. Аммо биз учун бунинг аҳамияти йўқ эди. Ёнма-ён ўтирсак, бир-биримизга кулиб қарасак, қўлга қўл тегиб турса, бунинг ўзгача гашти бор-да. Асал менинг солдатча шапкамни тўғрилаб қўйди. Мен уни икки йилдан бери кийиб юрган эдим.
— Шундай кийсангиз ярашаркан! — деди у ва эркаланиб елкамга суйкала бошлади.
Машина даштда қушдек учиб борарди. Бутун борлиқ ҳаракатга келгандек эди. Тоғлар, даралар, дов-дарахтлар — ҳамма-ҳаммаси бизни қарши олишга ошиқарди. Қаршимиздан шамол урилар — биз олға қараб елиб борардик, қуёш бизга табассум билан боқарди, чунки биз қувнаб-кулиб борардик. Ҳаво ёвшан ва гуллолаларнинг хушбўй ҳидини таратарди, чунки биз тўйиб-тўйиб нафас олаётган эдик.
Яккаю ёлғиз қабр устидаги кўҳна гумбаз харобаларида ўтирган чўл калхати кўтарилиб, қанотларини силкиб-силкиб машина билан биргама-бирга йўл бўйлаб ер бағирлаб учиб борарди.
Йўлда кетаётган икки чавандоз чўчиб кетиб, ўзларини четга олди. Кейин дағдаға билан қийқириб, орқамиздан от қўйди.
— Ҳе-е, тўхта! Тўхта — деб қийқириб, ер ўпиб чопиб келаётган отларини қамчилашарди. Уларнинг ким эканлигини билмасдим. Балки Асалнинг овулидандир. Аммо биз уларни тез чанг-тўзонда қолдириб кетдик.
Олдинда қандайдир арава йўл четига бурилди. Аравада ўтирган йигит билан қиз ўринларидан қўзғалиб чўккалашди-да, қўлларини бир-бировларининг елкасига ташлаганча иккинчи қўлларини силкиб қолишди.
— Раҳмат! — дея кабинадан қичқирдим уларга. Дашт тамом бўлиб, катта йўлга чиқиб олдик. Ғилдираклар остида асфальт ғувиллай бошлади.
Машина бизни кўл томон элтарди. Мен уни шартта йўлдан четга бурдим-да, тўппа-тўғри қўриқ ерга солдим, ўт-ўланларни босиб-янчиб қирғоққа томон ҳайдадим. Тепаликда, нақ сув тепасида тўхтадик.
Ў, Иссиқкўл, қирғиз диёрининг сўнмас қўшиғи! Бу денгиз ошиқ-маъшуқлар ҳақидаги афсона ва қўшиқлар диёри эканлигига ишонмай бўладими, ахир. У шу дамда мавжланиб, қатра ғуборсиз, ранг-баранг товланиб турарди.
Кўкимтир тўлқинлар ўркач-ўркач бўлиб, гўё қўл ушлашиб олишгандек, сарғимтир қирғоқлар сари елиб-югурарди. Тоғлар ортида қуёш ботмоқда, сувнинг этаклари кўзни қамаштириб, пушти ранг касб этган эди. Узоқларда осмон гумбазига бош урган қорли тоғларнинг оч бинафша ранг тизмалари кўзга чалинади. Бу тизмалар устида кул ранг булутлар сузиб юрарди.
— Уни қара, Асал! Оққушлар! — деб қичқириб юбордим мен. Оққушлар Иссиқкўлга фақат кузда учиб келишиб, шу ерда қишлашади. Баҳорда эса бу ерга жуда камдан-кам келишади. Одамларнинг айтишича, булар шимолга кўчиб кетаётган жануб оққушлари эмиш. Уларнинг келиши яхшиликдан, бахтдан дарак берар эмиш…
Оққушлар галаси оқшомги кўл узра учиб юришарди, Қушлар гоҳ юқорига кўтарилар, гоҳ қанотларини ёйиб пастга сузишарди. Улар сувга қўнар, қанотлари билан шалоплатиб уриб, кўпириб турган сув томчиларини узоқларга сачратардилар-да, яна осмонга кўтариларди. Сўнгра улар турнақатор тизилиб, бир текисда қанот қоқишиб, тунамоқ учун кўрфазнинг қумлоқ соҳиллари томон учиб кетишарди.
Биз кабинада ўтириб, кўлни жимгина томоша қилардик. Гўё ҳамма нарсани ҳал қилиб қўйгандек, шундай дедим:
— Ҳу-ув анови қирғоқдаги тунука томларни кўряпсанми, у бизнинг автобазамиз бўлади. Мана бу бўлса, — деб кабинани кўрсатдим, — бизнинг уйимиз!— дедим-да, бирдан кулиб юбордим. Уни қаёққа ҳам олиб борардим.
Асал кўзларимга тикилиб, ўзини кўксимга ташлади. У менинг пинжимга тиқиларкан, ҳам йиғлар, ҳам куларди.
— Жонгинам, азизим! Менга ҳовли-жойнинг кераги йўқ! Фақат ота-онам, кейинчалик бўлса ҳам қачон бўлмасин, мени тушуниб, гуноҳимни кечиришса бўлгани. Улар мендан умрбод хафа бўлишарди, буни яхши биламан… Аммо айб мендами ахир…
Тезда қош қорая бошлади. Кўкни булутлар қоплаб олди, — кўлга сокинлик чўкиб, энди қорайиб кўринарди. Тоғ тизмаларига гўё электр пайвандчи ўтириб олгандек, бирдан ўт чақнаб, кўзларни қамаштирар ва яна ўчар эди. Момақалдироқ босиб келаётган эди. Оққушларнинг йўлларини ўзгартганлари ҳам бежиз эмас. Тоғда ёғингарчиликка дуч келишларини олдиндан сезганлар.
Мана, момақалдироқ гумбурлади. Ёмғир шаррос қуя бошлади. Кўл чайқалиб тўлқинланиб қирғоқларга урила кетди. Бу биринчи баҳор момақалдироғи эди.
Бу — бизнинг бирга ўтказган биринчи тунимиз эди. Кабина устидан, ойналардан ёмғир пақирлаб сув қуйгандек оқиб, сизиб тушарди. Олис-олисларга чўзилган оч яшил яшинлар қоп-қора кўлга сузиб тушарди. Биз эса бир-биримизнинг пинжимизга кириб, шивирлашиб гаплашардик. Асалнинг чўчиганиданми ё совуқ қотганиданми, сал титраётганини сезиб турардим. Уни камзулим билан ўраб, қаттиқроқ қучоқладим. Шунда ўзимга ўзим жуда кучли, улкан одамдек бўлиб кўриндим. Ўзимда шунчалик меҳр ва муҳаббат борлигини ҳеч қачон сезмаган эдим, бировга меҳрибонлик ва ғамхўрлик қилиш шунчалик завқли эканини ҳам билмасдим. Унинг қулоғига: «Ҳеч кимга, ҳеч қачон сени хафа қилдириб қўймайман, қизил дуррачали сарвиқоматим!» — деб пичирладим.
Ана-мана дегунча ёмғир ҳам анча шаштидан тушиб қолди. Аммо чайқалиб ётган кўл ҳамон бешик-бешик бўлиб тўлқинланар, ёмғир шивалаб ёғарди.
Мен кабина токчасидаги сафарда олиб юриладиган радиоприёмникни олдим. Ўша кезлардаги менинг топган-тутганим шу эди. Музика тинглашни жуда яхши кўраман, шунинг учун ҳам приёмникни доим ўзим билан бирга олиб юрардим. Унинг у ёқ-бу ёғини созлаб, керакли тўлқинни тутдим. Ҳозиргидек эсимда: ўша кеча театрдан «Чўлпон» балетини олиб эшиттиришмоқда эди. Балетда куйланаётган ёқимли ва кишини ўзига тортувчи қудратли музика садолари худди ўша ашулада куйланган чин севги каби тошлар оша, чўққилар оша кабинага оқиб келаётган эди. Бутун зал ҳаяжонга келган, гулдурос қарсаклар билан артистларни олқишлар, томошабинлар уларнинг номларини айтиб қичқиришар эди, эҳтимол раққос ва раққосаларнинг оёқлари остига гуллар отишаётгандир. Аммо, менимча, театрда ўтирганлардан биронтаси ҳам биз каби — тўлқинлар мавжланиб, шиддат билан қирғоққа урилаётган кўл соҳилида, шаррос ёмғир остида кабинада ўтирган ошиқ-маъшуқлар сингари завқ-шавққа тўлиб ҳаяжонланаётган бўлмаса керак. Бу бизнинг балетимиз, биринчи кечамиздаги илк балетимиз эди. Ўз бахтини излаб кетган қиз — Чўлпоннинг тақдири бизнинг қалбимизга нақадар яқин эди. Менинг Чўлпоним — тонг юлдузим мен билан бирга, ёнгинамда ўтирибди. Ярим кечага бориб у елкамга бошини қўйганча ухлаб қолади, мен эса алламаҳалгача ўзимни боса олмай, ширин хаёллар оғушига чўмдим. Унинг юз-кўзини, бетларини аста-секин силар, тиниб-тинчимас Иссиқкўлнинг қандай тўлғанаётганини, хўрсиниб чуқур нафас олаётганини тинглар, кузатар эдим.
Эрталаб биз автобазага етиб келдик. Яхшигина дакки едим. Аммо бундай қувончли воқеа муносабати билан кечирдилар. Кейинчалик менинг юк ортувчи кран остидан қандай қочиб қолганимни эслашиб, анчагача кулиб юрдик.
Мен сафарга — Хитойга жўнашим керак эди. Асални ҳам ўзим билан бирга олволдим. Уни йўлда дўстим Алибек Жонтуриннинг уйида қолдирмоқчи бўлдим. У оиласи билан бирга довондаги базада, Нориннинг шундай ёнгинасида яшарди. Бу жой чегарадан унча узоқ эмас эди. Бу йўлдан юрганда доим уникига тушиб ўтардим. Алибекнинг хотини яхши аёл эди, уни жуда ҳурмат қилардим.
Биз йўлга чиқдик. Биринчи навбатда йўл ёқасидаги магазиндан Асалга унча-мунча кийим-кечак олдик. Унинг эгнида биргина кўйлаги-ю, қўлида кутубхонадан олган икки дона китобидан бўлак ҳеч нарсаси йўқ эди. Булардан ташқари, каттакон, гулдор шолрўмол ҳам сотиб олдик. Бу ишимиз жуда яхши бўлган экан. Йўлда биринчи учраган кишимиз кекса шофёр, оқсоқолимиз Ўрмат ака бўлди. У олисданоқ менга тўхта, деб ишора қилди. Машинага тормоз бериб тўхтатдим. Кабинадан тушиб саломлашдик:
— Ассалому алайкум, Ўрмат ака!
— Ваалайкум ассалом, Илёс! Илёс! Қўлингга бахт қуши қўнибди, худойим бахт берсин, ували-жували бўлинглар! — деб фотиҳа берган бўлди менга.
— Раҳмат! Қаёқдан била қолдингиз, Ўрмат ака? — деб таажжубландим мен.
— Э, ўғлим, хушхабарнинг садағаси кетай. Бутун трасса бўйлаб оғизма-оғиз кўчиб юрибди.
— Йўғ-е! — деб баттарроқ таажжубландим.
Йўл устида туриб гаплашардик, Ўрмат ака ҳатто машинага яқин ҳам келмади. Асалга кўз қирини ҳам ташламади. Яхшиямки, буни Асалнинг ўзи фаҳмлаб қолиб, бошига рўмолини ташлаб, юзини беркитди. Шунда Ўрмат ака мамнунлик билан жилмайди-да:
— Мана бу ишинг жойида! — деди у ва кабинага яқинлашиб келиб, Асалга бокди. — Раҳмат, қизим, ҳурмат қилганинг учун раҳмат. Бундан буён сен бизнинг келинимизсан, автобазадаги ҳамма оқсоқоллар келинисан, қизим. Ҳали улар йўлда учраб қолишади. Мана, Илёс, кўрмана. Келинни қурукдан қуруққа кўрсатмайдилар, — деб у пул узатди. Мен қўлини қайтара олмадим, йўқса, хафа қилиб қўярдим.
Биз хайрлашдик. Асал ҳамон бошидан рўмолини олмасди. Одатдагича тагли-тахтли қирғиз оиласига тушган келиндек, у одамлар билан учрашганда уятчанлик билан юзини беркитарди. Ўзимиз ёлғиз қолганимизда эса ўзаро кулишардик, бошига рўмол ташлаб олган Асал менга янада гўзалроқ бўлиб кўринарди.
— Жонгинам, қани, бошингни кўтар, мени бир ўпиб қўй-чи, — дедим унга.
— Мумкин эмас, оқсоқоллар кўриб қолишади, — деди-ю, шу заҳотиёқ кулги аралаш, гўё биров кўриб қолмасин деяётгандек, эҳтиётлик билан чаккамдан ўпиб олди.
Йўлда борарканмиз, яна ҳам қизиқроқ ҳодисаларга дуч келдик. Автобазанинг трассадаги ҳамма шофёрлари учрашганда бизни қайта-қайта тўхтатишиб табриклашарди, бахт-саодат тилашарди. Уларнинг кўпчилиги йўл-йўлакай гул териб, гулдаста ясабгина қолмай, ҳатто совғалар тайёрлаб қўйишга ҳам улгуришибди. Билмадим, кимнинг ақлига келди экан бу. Бу фикрни ҳойнаҳой рус йигитларимиз ўйлаб топишган бўлса керак. Улар қишлокда тўй бўлиб қолса, машинани боплаб безатадилар. Ҳозир ҳам улар машинамизга қизил, кўк, яшил ленталар тақиб, шойи дурралар, гулдасталар ила бошладилар. Машинамиз турли-туман рангларга ғарқ бўлиб, чўғдек товланардики, эҳтимол у ўнлаб километр наридан кўзга ташланиб турган бўлса керак.
Асал иккимиз ғоятда бахтиёр эдик, мен дўстларимнинг бу илтифотидан қалбдан фахрланардим. Дўст кулфат-да синалади, дейдилар. Менимча, улар бахтли дамларда ҳам синаладилар.
Йўлда энг яқин дўстим Алибек Жонтурин ҳам учради. У мендан икки ёш катта. У — калласи катта, норғул йигит эди, ўзи анча ёш бўлса ҳам сермулоҳаза, оғир, вазмин йигит бўлиб, ажойиб шофёр эди. Базада уни жуда ҳурмат қилишарди. Алибекни профком қилиб ҳам сайлашганди. Қани, у нима деркин, деб ўйлаб турибман.
Алибек машинамизга жимгина қаради-да, бош тебратиб қўйди, сўнгра Асалга яқин келиб, қўл бериб саломлашди ва уни табриклади.
— Қани, йўлланмангни бу ёққа бер-чи! — деди у. Мен бундай кутиб олар деб ўйламаган эдим. Ҳеч нарсага тушунмай, қоғозни жимгина узатдим. У авторучкасини олди-да, йўлланмага кўндалангига тўлдириб, бурчакма-бурчак қилиб йирик ҳарфлар билан ёза бошлади: «Тўй сафари, № 167!»
— Нима қиляпсан? — деб довдираб қолдим. — Ахир бу ҳужжат-ку!
— Тарихий бўлиб сақланиб қолади! — деб кулимсиради у. — Нима, бухгалтерияда ўтирганларни одам эмас деб ўйлаяпсанми? Энди қўлингни бер! — деб мени маҳкам қучоқлаб ўпди. Биз хахолаб кулиб юбордик. Кейин машиналаримизга қараб юра бошладик, аммо Алибек мени тўхтатиб:
— Қаерда турадиган бўлдинглар? — деб сўраб қолди.
Мен елкамни қисиб қўйдим.
— Мана бизнинг уйимиз! — деб машинани кўрсат-дим.
— Кабинадами? Эҳтимол, болаларингизни ҳам ўша ерда боқарсизлар?.. Менга қара, довондаги уйимизга жойлашаверинглар, база бошлиқлари билан ўзим гаплашаман. Биз ўз уйимизга кўчиб ўтармиз.
— Уйинг ҳали битмаган-ку?
Алибек Рибачеда, автобаза яқинида уй қурмоқда эди. Бўш вақтларимда мен ҳам унга ёрдамлашиб турардим.
— Ҳечқиси йўқ! Озгина иши қолган, аммо ундан ортиқроғини умид қилмай қўя қол, ўзинг биласан, уй-жой масаласи анча чатоқ.
— Хўп, раҳмат! Бизга шунинг ўзи ҳам кифоя.
— Хуллас, бизникига тушинглар, қайтишда эса мени кутиб тура тур. Мен етиб келаман, кейин хотинларимиз билан ҳамма нарсани ҳал этиб оламиз! — деб Асал томонга қараб кўз қисиб қўйди.
Ҳа, энди тузлиқ тўрва бўйинга илинди.
— Тўй сафарингиз хайрли бўлсин! — деб қичқириб қолди Алибек орқамиздан. Оббо хумпар-е! Сафаримиз тўй саёҳати эканига ўзимизнинг ҳам фаҳмимиз етмабдия.
Ҳамма ишимиз ўнгидан келаётганига биз хурсанд эдик. Фақат бир учрашувгина кайфиятимни бир оз бузди.
Йўлда, муюлишлардан бирида тўсатдан олдимизда Жонтойнинг машинаси чиқиб қолди. У қаёқдандир келаётган эди. У ёлғиз эмас эди. Кабинада Хадича ўтирарди. У менга қўл силкиб қўйди. Мен машинага шартта тормоз бердим. Машиналар борти бортига яқинлаб тўхтади. Жонтой деразадан калласини чиқариб:
— Намунча ясан-тусан қилиб олибсан, тўйми дейман? — деди.
— Тўй бўлганда қандоқ! — дедим мен.
— Йўғ-е? — деб ишонқирамай сўради у чўзиб ва Хадичага қараб қўйди. — Биз бўлсак сени излаб юрибмиз! — деган сўз оғзидан чиқиб кетди унинг.
Хадича қандай ўтирган бўлса, шундайича ҳангу манг бўлиб, ранги ўчиб, қотиб қолганди.
— Салом, Хадича! — дедим унга хушмуомалалик билан. У жимгина бош ирғаб қўйди.
— Ҳали ёнимдаги қайлиғим дегин? — нима гаплигини эндигина англаган эди Жонтой.
— Йўқ, хотиним, — деб эътироз билдирдим-да, Асалнинг елкаларидан қучоқладим.
— Э, ҳали шунақа де? — деб Жонтой кўзларини баттарроқ олайтирди. У хурсанд бўлишини ҳам, хафа бўлишини ҳам билмасди. — Э-е, табриклайман, чин қалбимдан табриклайман…
— Раҳмат!
Жонтой разилона тиржайиб:
— Жуда учар экансан! Қалинсиз қўлга туширгандирсан-а? — деди.
— Аҳмоқ! — деб сўкдим уни машинани ҳайдаётиб. Аблаҳни қаранг-а! Шунақа одамлар ҳам бўладида дунёда. Яна ҳам боплаб сўкмоқчи бўлдим. Кабинадан бош чиқариб қарадим: олдинда йўл сўл томонга кескин бурилади-да, тепаликка кўтарилади. Шундай қарасам, Жонтой машина ёнида туриб, чаккасини қашлаб, Хадичага алланималар деб қичқириб, мушт ўқталиб дўқ урарди. Хадича бўлса йўлдан четга, дала томонга югуриб кетяпти. Чопиб-чопиб бориб, гуп этиб йиғилди-да, бошини қўллари билан бекитди. Ораларида нима гап бўлганини билмасам ҳам кўнглим ғаш бўлди, гўё бунга мен ҳам айбдордек, унга раҳмим келди, ичим ачиди. Асалга ҳеч нарса демадим. Унинг кайфиятини бузгим келмади.
Бир ҳафтадан кейин Алибек хотини билан яшаган довондаги уйга жойлашиб олдик.
Уйчамиз унча катта эмас эди: икки хона ва бир даҳлиз. Бундай уйлардан у ерда бир нечта эди. Уларда шофёрлар оилалари билан ҳамда ёнилғи пунктининг ишчилари яшарди. Уйимиз тор бўлишига қарамай, яхши жой эди, йўлнинг шундай ёқасида, Норин дарёси ҳам жуда яқин эди. Ҳарқалай, област марказида. Кинога, магазинга бориб келиш жуда ўнғай, касалхона ҳам бор… Яна шу жиҳатдан ҳам қулай эдики, довондаги бу база йўлнинг қоқ ўртасида эди. Биз асосан Рибачье билан Синцзян ўртасида қатнардик. У томонга ўтганда ҳам, бу томонга ўтганда ҳам йўл-йўлакай уйга тушиб дам олиш, ҳатто тунаб қолиш ҳам мумкин эди. Мен деярли ҳар куни уйга кириб ўтардим. Мабодо йўлда тутилиб қолсамда, барибир ярим тунда бўлса ҳам уйга етиб келардим. Асал доим мени кутиб ўтирарди, хавотирланарди, то келгунимча мижжа қоқмасди.
Биз энди уй-рўзғор учун зарур унча-мунча буюмларни сотиб ола бошладик. Хуллас, турмушимиз аста-секин яхшиланиб бормоқда эди. Асал ҳам ишлаши керак, деган қарорга кеддик. Унинг ўзи қаттиқ туриб олди: овулда туғилиб-ўсган эмасми, иш жон-дили эди. Аммо кутилмаганда янги бахтга эришдик: Асалнинг она бўлишига оз қолган эди. Негадир, биз буни ҳадеганда пайқамабмиз. Асалнинг кўзи ёриган куни мен Хитойдан қайтиб келаётган эдим. Жуда шошилиб, ҳаяжонланиб кетяпман. Асал Нориндаги туғуруқхонада ётган эди. Келсам, ўғил туғибди.
Унинг олдига кирмоқчи бўлдим, бироқ ҳар қанча тушунтирсам ҳам қўйишмади. Лекин барибир хурсанд эдим. Машинага ўтирдим-да, тоғма-тоғ ғизиллатиб ҳайдаб кетдим. Ўзимни тута олмай, машинани тобора қаттиқроқ қувардим. Бу қишда бўлган эди. Теварак-атрофда фақат қорли қоялар. Атрофимдан оқ, қора ранг ғириллаб ўтаверганидан кўзларим жимирлашиб кетарди. Дўлан довонининг тепасига елдек учиб чиқдим. Осмонўпар улкан баландлик, булутлар ер бағирлаб сузиб юргандек эди, пастдаги азамат тоғлар ҳам унинг қаршисида пак-пакана бўлиб кўринарди. Мен кабинадан сакраб тушиб, дара ёқасига чопиб бордим ва соф ҳаводан ўпкамни тўлдириб нафас олдим-да, бутун олам эшитгудек қилиб қичқирдим:
— Э-й, тоғлар! Мен ўғил кўрдим!
Назаримда, тоғлар ҳам ларзага келгандек бўлди. Улар менинг сўзларимни такрорлади ва дарадан-дарага таралиб, узоқ вақтгача акс садо бериб янграб турди.
Ўғилчамизни Самад деб атадик. Унга мен шундай деб ном қўйдим. Самад бизнинг эрмагимиз бўлиб қолди: Самад, бизнинг Самад жилмайди, унинг тишчалари чиқиб қолди. Хуллас, ҳамма ёш ота-оналардек биз ҳам уни севиб ардоқлар эдик. Биз бир-биримизни севардик, аҳил ва иноқ яшардик, сўнгра эса… Сўнгра бахтсизлик юз берди…

Chingiz AYTMATOV
SARVQOMAT DILBARIM (01)
Asil Rashidov tarjimasi

MUQADDIMA O‘RNIDA

Kasbim jurnalist bo‘lganligi sababli Tyan-Shanda tez-tez bo‘lib turishga to‘g‘ri kelardi. Bundan bir yarim yil muqaddam, bahor kunlaridan birida meni shoshilinch suratda redaktsiyaga chaqirib qolishdi. Bu vaqt men Tyan-Shan oblastining markazi Norinda edim. Avtostantsiyaga yetib kelsam, bundan bir necha minut ilgari avtobus jo‘nab ketgan ekan. Navbatdagi mashinani yana besh soatlar chamasi kutish kerak edi. Xullas, birorta yo‘lovchi mashinada ketishga urinib ko‘rishdan boshqa iloj qolmagan edi. Shu maqsadda shahar chekkasidagi tosh yo‘lga qarab yugurdim.
Muyulishdagi benzin kolonkasi oldida bir yuk mashinasi turardi. Shofyor mashinaga endigina benzin quyib bo‘lgan ekan. Sevinib ketdim. Kabina oynasiga xalqaro qatnov belgisi «511» — «Sovet Ittifoqi», deb yozib qo‘yilgan edi. Demak, mashina Xitoydan Ribachedagi chet ellar bilan aloqa qiladigan transport avtobazasiga kelayotgan ekan. U yerdan istagan vaqtda Frunzega ketish mumkin edi.
— Siz hozir jo‘naysizmi? Meni ham Ribachegacha olib ketsangiz! — deb iltimos qildim shofyordan.

U o‘girilib, yelkasi osha menga qarab qo‘ydi-da, qaddini rostlab, xotirjamgina:

— Yo‘q, og‘a, ilojim yo‘q, — dedi.

— O‘tinib so‘rayman, meni zarur ish bilan Frunzega chaqirtirishibdi.

Shofyor menga yana xo‘mrayib qaradi.
— Tushunyapman, ammo xafa bo‘lmang, og‘a. Hech kimni olmayman.

Men hayron bo‘lib qoldim. Kabinasi-ku bo‘sh, bir kishini olib ketsa nima qilarkin. Shoshilib turganimni, nafasim bo‘g‘zimga tiqilib ketayotganini ko‘rib turgan bo‘lsa.

— Men jurnalistman. Juda shoshilyapman. Istaganingizcha haqini to‘lashim mumkin…
— Gap pulda emas, og‘a! — deb so‘zimni shartta bo‘ldi shofyor. So‘ngra jahl bilan ballonni tepib ko‘rdi. — Boshqa safar bepul ham olib ketaman. Ammo hozir sira ilojim yo‘q. Mendan ranjimang. Hademay boshqa mashinalarimiz ham kelib qoladi, xohlaganingizga tushib ketishingiz mumkin, lekin men olib keta olmayman…
Yo‘lda kabinaga birovni olsa kerak, deb o‘yladim va:

— Kuzovda-chi? — deb so‘radim.

— Baribir… Kechirasiz meni, og‘ajon.

Shofyor soatiga bir qaradi-yu, jo‘nashga shoshildi.

Juda boshim qotib, yelkamni qisib qo‘ydim-da, boyadan beri budka darchasidan bizni jimgina kuzatib turgan benzinchi keksa rus ayoliga hayron bo‘lib qaradim. U go‘yo: «Tegmang, uni o‘z holiga qo‘ying», — deyayotgandek bosh chayqardi. Qiziq.

Shofyor kabinaga o‘tirdi va og‘ziga tutatilmagan papirosni qistirib, motorni yurgizib yubordi.
U hali yosh, o‘ttizlar chamasidagi, bir oz bukchaygan, ammo baland bo‘yli yigit edi. Uning rul chambaragini ushlab olgan salmokdor chayir qo‘llari, g‘amgin, o‘ychan ko‘zlari va charchab-horiganidan salqib ketgan qovokkari xotiramda saqlanib qoldi. Yo‘lga tushishdan oldin u yuzini kafti bilan siladi va chuqur xo‘rsinib qo‘ydi, tog‘ oralab ketadigan yo‘lga tashvishlanib nazar tashladi. Mashina yeldek uchib ketdi.

Tyan-Shan shofyorlari ko‘rinishdan badjahl bo‘lsalar ham, joy bo‘lsa yo‘lovchilarning iltimosini hech qachon rad etmas edilar. Bu gal esa qandaydir tushunib bo‘lmaydigan qaysar bir shofyorga uchrab qoldim.

Benzinchi ayol budkadan chiqdi. Aftidan, u meni yupatmoqchi bo‘ldi shekilli:

— Xafa bo‘lmang, hozir siz ham ketasiz, — dedi.
— Shoshib turmaganimda mayli edi-ya!.. — deb to‘ng‘illadim alamimga chiday olmay.

— Modomiki shunday ekan…

— Nima edi?

— Yo‘q, shunchaki aytdim-da! — deb ayol kimgadir achingandek qo‘l siltadi va shlangni kolonka oldiga yig‘ishtirib qo‘yar ekan, xo‘rsinib qo‘ydi: — Bu voqeaning tarixi uzoq…

Men jim turardim.

— Yigit bechoraning boshiga tashvish tushgan. Bir vaqtlar u biz bilan shu yerda, dovondagi bazada ishlardi.

Benzinchi ayolning gapini oxirigacha tinglash menga nasib bo‘lmadi. Yo‘lovchi «Pobeda» kelib qoldi, biz yo‘lga tushdik.

Yuk mashinasiga hadeganda yetib ololmadik, faqat Do‘lan dovoni etaklaridagina yetib oldik. U hatto ko‘pni ko‘rgan Tyan-Shan shofyorlariga ham ruxsat etilmaydigan g‘oyat tezlik bilan uchib borardi. Mashina burilishlarda ham tezligini kamaytirmay, qoyalar ostidan g‘uvillab o‘tib borar, shiddat bilan balandliklarga uchib chiqar va birdan xuddi ag‘darilib ketgandek pastga tomon sho‘ng‘ir, yana bir zumda ustiga yopilgan brezentning chekkalari shalop-shaloplab bortga urilib, hirpiragancha oldinda paydo bo‘lar edi.
Baribir «Pobeda» «Pobeda»ligini qildi. Biz yuk mashinasini quvib o‘ta boshladik. Men o‘girilib qaradim: bu odam muncha umidsizlikka tushgan, qayoqqa bunchalik yelib ketyapti? Shu payt yomg‘ir aralash do‘l sharros quyib berdi. Bizda, dovonda bunday yog‘ingarchilik tez-tez bo‘lib turardi. Qiyalab, chaparastasiga urayotgan do‘l aralash yomg‘ir tomchilari orasidan ranglari oppoq oqarib ketgan, papiros tishlab olgan jiddiy tusdagi qiyofa kabina oynasi orqasidan lip etib ko‘rinib o‘tdi. Uning qo‘llari rul chambaragida tez-tez harakat qilardi. Kabinada ham, kuzovda ham hech kim yo‘q edi.

Mana shu tasodifiy uchrashuvdan so‘ng oradan ko‘p o‘tmay meni Qirg‘izistonning janubiga, o‘sh oblastiga komandirovkaga yuborishdi. Odatdagicha biz jurnalistlarning vaqtimiz hamma vaqt ziq bo‘ladi. Oqshom poezd jo‘nashi oldidan vokzalga chopgancha yetib keldim va vagonga sakrab chiqib, o‘z kupemga kirdim, hadeganda derazadan tashqariga qarab o‘tirgan passajirga e’tibor ham bermabman. Nazarimda, bu kupega ikkalamizdan boshqa hech kim chiqmaydiganga o‘xshardi. Hamrohim menga qayrilib qaramadi ham. U boshini oynaga qadagancha yo shunchaki tashqariga tikilib o‘tirardi, yoki bo‘lmasa allanimalar haqida o‘ylardi.

Poezd tezligini oshira bordi. Radiodan muzika ovozi yangradi: tanish kuy ijro etilayotgan edi. Bu qirg‘iz klassik kuyi menga doim g‘ira-shira oqshom payti dashtda ketib borayotgan yolg‘iz otliqning ashulasini eslatardi. Yo‘l uzoq, bepoyon dasht. Egarda o‘tirib xayol surib, bironta ashulani asta xirgoyi qilinsa ham bo‘ladi. Xirgoyi qilganda ham qalbdan chiqarib kuylasang. Axir ot tuyoqlarining tapir-tupur sadolari ostida yolg‘iz o‘zi xirgoyi qilib borayotgan yo‘lovchining qalbida turli xil o‘y-xayollar ozmuncha bo‘ladi deysizmi?.. Ariqdagi suv mayda yaltiroq toshlar ustidan shildirab oqayotgandek, qo‘biz torlaridan orombaxsh mayin kuy asta-sekin taralardi. Qo‘biz adirlar orqasiga yonboshlayotgan quyosh haqida, har yoqqa salqinlik taratayotgan mayin shabada haqida, yo‘l yoqalab ketgan ko‘m-ko‘k yovshan va sap-sariq chalovlarning sekin-sekin tebratib, gul changlarini to‘kayotgani haqida kuylardi. Dasht ham chavandozning ashulasini tinglaydi va u bilan birga o‘ynab, birga kuylaydi…

Ehtimol, hozir biz poezdda yelib borayotgan bu yerdan o‘sha chavandoz ham qachonlardir yurgandir… balki o‘shanda, xuddi hozirgidek, dasht ufqida shafaq sekin-asta och-sariq tusga kirib, so‘na borgan, tog‘ bag‘ridagi qor esa xuddi hozirgidek quyoshning so‘nggi shu’lalarini emib, pushti rangga kirgan-u yana darhol xiralashib so‘nib qolgandir.

Deraza ortidan bog‘-rog‘lar, tokzorlar, qulf urib yotgan ko‘m-ko‘k makkajo‘xori dalalari o‘tib borardi. Yangi o‘rilgan barra yo‘ng‘ichqa ortilgan qo‘sh otli arava temir yo‘l chorrahasi tomon yo‘rtib borardi. U shlagbaum oldida to‘xtadi. Quyoshda qoraygan, rangi unniqib ketgan yirtiq mayka kiyib, ishtonini tizzasigacha shimarib olgan aravakash bola o‘rnidan turdi-da, poezd tomon havas bilan boqib, iljayganicha kimgadir qo‘l siltadi.
Radiodan taralayotgan kuy poezdning taraqa-turug‘uga jo‘r bo‘lib, kishini hayratga solarli darajada bir-biri bilan uyg‘unlashib ketardi. Otning dukur-dukuri relslarning tutashgan joyiga urilayotgan g‘ildirak tovushi bilan almashingandek edi. Qo‘shnim bo‘lsa qo‘lini stolchaga tirab, ko‘zlarini hamon tashqaridan uzmay o‘tirardi. Nazarimda, u ham o‘zicha o‘sha tanho otliqning ashulasini unsiz kuylayotgandek edi. U xafami yoki biron narsani o‘ylayaptimi, harqalay, uning qiyofasidan boshida qandaydir chuqur qayg‘u, yuragida o‘chmas alam borligi sezilib turardi. U o‘zini shu qadar unutgan ediki, kupeda mening o‘tirganimni ham payqamasdi. Men uning yuzini ko‘rishga intildim. Qaerda uchratgan edim bu odamni? Hatto bug‘doyrang qo‘llari, uzun va baquvvat barmoqlari ham tanish ko‘rinadi.

Nihoyat uni tanidim: bu meni mashinasiga olmagan o‘sha shofyorning xuddi o‘zginasi edi. «Biron yoqqa o‘z ishi bilan ketayotgan bo‘lsa kerak», — deb o‘yladim va shu bilan xotirjam bo‘ldim. Chamadondan kitob oldim. O‘zimni unga tanitishimning hojati bormidi? Ehtimol, u allaqachonlar unutib yuborgandir. Shofyorlarga yo‘lda ozmuncha yo‘lovchi duch keladi deysizmi?

Shunday qilib, biz yana ancha vaqtgacha o‘zimiz bilan o‘zimiz ovora bo‘lib, jim ketdik. Kech kirib, qosh qoraya boshladi. Hamrohim chekmoqchi bo‘lib yonidan papiros chiqardi va gugurt chaqish oldidan chuqur xo‘rsinib qo‘ydi. So‘ngra boshini ko‘tardi-yu, hayratlanib menga qaradi va shu zahotiyoq qizarib ketdi. Tanidi.

— Salom, og‘a! — dedi u aybdor kishidek kulimsirab. Men ham unga qo‘l cho‘zdim.
— Uzoqqa ketyapsizmi? — deb so‘radim.

— Ha… Uzoqqa! — dedi u papiros tutunini taratarkan va bir ozdan keyin qo‘shib qo‘ydi: — Pomirga.

— Pomirga! Demak, hamroh bo‘lar ekanmiz-da. Men O‘shga ketyapman.

— Men ham xuddi o‘sha tomonga.

— Juda soz bo‘ldi, zerikmas ekanmiz.

— Ehtimol, — deya ishonchsizlik bilan to‘ng‘illadi u.

— Dam olganimi? Yoki o‘sha yoqqa ishga joylashmoqchimisiz?

— Ha, shunga o‘xshashroq… Chekasizmi? — deb papiros uzatdi u.

Biz papirosni tutatib, bir oz jimib qoldik. Dastlab boshqa hech qanday gapimiz qolmagandek tuyuldi. Hamrohim yana xayolga cho‘mdi. U boshini quyi solib, poezd harakatiga mos tebranib borardi. U, nazarimda, birinchi uchrashganimizdagiga qaraganda juda o‘zgarib ketgandek ko‘rindi. Ancha o‘zini oldirib qo‘ygan, peshonasidagi uch qator ajin yanada ichkariroq botib kirgan, chimirilgan qoshlari esa yuziga g‘amgin soya solib turgandek edi. U to‘satdan boshini ko‘tardi-da, qiyiq qo‘yko‘zlarini menga tikib:
— Siz o‘shanda mendan qattiq xafa bo‘lgandirsiz-a, og‘a? — deb so‘radi ma’yus jilmayib.

— Qachon? Negadir eslolmayapman, — men uning noqulay ahvolga tushib qolishini istamas edim. Rostini aytganda, o‘tgan ish xafa bo‘lishga arzimasdi ham. Lekin u menga shunday bir samimiyat bilan tikilib turardiki, mening tezda iqror bo‘lishdan boshqa ilojim qolmagan edi. — E, ha… unga ancha bo‘ldi-ku… Arzimagan gap edi, esimdan ham chiqib ketipti. Buning nimasi bor ekan. Yo‘lda har xil hodisa sodir bo‘lishi mumkin. Siz o‘sha uchrashganimizni hali eslab yuribsizmi?

— Boshqa vaqtda bo‘lganda, ehtimol, unutib yuborgan ham bo‘lardim. Lekin o‘sha kunni unutolmayman…
— Nima bo‘lgan edi? Biror falokat yuz berganmi-di?— deb so‘radim men undan beixtiyor, uning o‘sha kungi mashinani qanday boshqarayotganini eslab.

— Yo‘q, nima desam bo‘larkin? Falokat yuz bermagan edi! — dedi u bir oz durustroq so‘z tanlab, so‘ng kulib yubordi, to‘g‘rirog‘i, o‘zini kulishga majbur qildi.— Hozir bo‘lsa, istagan tomoningizga mashinada sayr qildirib kelar edim-u, ammo ko‘rib turibsiz, o‘zim ham yo‘lovchiman…
— Hechqisi yo‘q, ot bir bosgan izidan ming marta yuradi, deydilar-ku, ehtimol, vaqt-soati kelib, yana yo‘lda uchrashib qolarmiz…

— Agar nasib qilib uchrashib qolsak, albatta o‘zim zo‘rlab kabinaga chiqarib olaman, — dedi u boshini silkib.

— Demak, kelishdikmi? — deb hazillashdim men.

— So‘z beraman, og‘a! — dedi u xursand bo‘lib.

— Shunday qilib, nega o‘shanda meni olib ketmagan edingiz?

— Nega deysizmi? — dedi-yu, shu ondayoq ma’yus bo‘lib qoldi.

U tarvuzi qo‘ltig‘idan tushgandek jim qolib, papiros tutunini jon-jahdi bilan torta boshladi. Men o‘rinsiz savol berganimni payqab qolib, gapni boshqa yoqqa burishga intildim. Biroq vaqt o‘tgandi. U papirosini o‘chirdi-da:

— Ilojim yo‘q edi… O‘g‘limni o‘ynatib olib yurgan edim… — dedi zo‘r-bazo‘r g‘o‘ldirab.
— O‘g‘limni? — Hayron bo‘ldim men. — Kattaginami u?

— Yo‘q! — deya jilmaydi u, endi uning ko‘zlari menga tabassum bilan boqardi. — Hali yosh, endi beshga qadam qo‘ydi…
— Nima, u sizni biron joyda kutib turganmidi?

— Ha, dovonda.

— Xo‘sh, keyin nima bo‘ldi? — men hali ham hech narsa tushuna olmayotgan edim. Qiziq, nega o‘g‘li u yerda bo‘ladi, umuman, bolaning bu gapga nima aloqasi bor?

— Bilasizmi… Gap bunday… Sizga qanday tushuntirsam ekan… — deb u peshanasiga sizib chiqayotgan ter qatralarini artdi, hayajonini bosish uchun chekdi, so‘ng menga jiddiy tikildi.
Ana shunday qilib, men shofyorning o‘z taqdiri haqidagi hikoyasini eshitishga muyassar bo‘ldim. Lekin u hech kimga, ayniqsa, menga — jurnalistga o‘z hayoti to‘g‘risida batafsil gapirib bermasligiga qattiq ishonardim. Keyinroq bilishimcha, bu odam duch kelgan yo‘lovchiga yuragidagi sir-asrorini to‘kib soladigan odamlardan emas ekan. Ammo shofyorning boshidan kechirgan sarguzashtlari shunday ediki, uning xohishi-istagidan qat’iy nazar, voqeani birma-bir aytib berishga majbur edi. Aks holda men hatto Tyan-Shan yo‘lida oramizda bo‘lib o‘tgan arzimas hodisani ham tushunib yetmagan bo‘lardim.

Manzilga yetguncha hali vaqtimiz ko‘p edi. Poezd O‘shgacha deyarli ikki kecha-kunduz yuradi. Men uni shoshirmasdim va turli savollar berib gapini ham bo‘lavermasdim. Kishi o‘z kechirganlarini qayta boshidan kechirayotgandek his etib, goh so‘zi og‘zida qolib to‘xtab, goh o‘ylanib, entikib hikoya qilib bersa — juda maroqli bo‘ladi. Ammo uni hikoyasiga qo‘shilib ketmaslik uchun men o‘zimni zo‘r-bazo‘r tutib turardim. Chunki men kutilmaganda shuni bilib qoldimki, sharoitga ko‘rami yoki o‘zimning har narsaga aralashib ketaveradigan jurnalistlik kasbimga ko‘rami, harholda, shaxsan bu yigit haqida bo‘lmasa ham taqdir unga uchratgan, ammo shofyorga uncha tanish bo‘lmagan kishilar to‘g‘risida uncha-muncha narsa bilardim. Shuning uchun ham men uning hikoyasini davom ettirishim, ba’zi tafsilotlar bilan to‘ldirishim, unga noma’lum bo‘lgan ko‘p narsalarni so‘zlab berishim mumkin edi. (Darvoqe, qissaning ikkinchi hikoyasida xuddi mana shu tafsilotlar bayon etiladi). Ammo men buni shofyorning hikoyasini oxirigacha tinglab bo‘lganimdan keyin aytib berishga qaror qildim. So‘ngra esa u fikrimdan ham qaytib, unga hech narsa gapirmadim. Shunday qilganim yaxshi bo‘ldi, deb o‘ylayman. Nega? Chunki bu tafsilotni keyinroq, qissaning eng oxirida so‘zlab berishni lozim ko‘rdim. Modomiki asosiy mavzudan chetlashib ketgan ekanman, shunga ko‘ra bu o‘rinda bir lirik chekinish qila qolay.

Ehtimol, o‘quvchilar «Ikki hikoyadan iborat qissa» degan g‘alati sarlavhachaga e’tibor qilishgandir. Ha, darvoqe, shunday. Bu shunchaki avtorning xohishi bilan bo‘lgan narsa emas. Ma’dumki, odatda, agar zarurat tug‘ilsa, adabiy asarlarni bo‘lim, bob va qismlarga ajratiladi. Hikoya esa o‘z-o‘zidan ma’lumki, alohida mustaqil adabiy asardir. Biroq bu yerda gap forma haqida ketayotgani yo‘q.
«Bu voqeaning tarixi uzoq!» — degan edi benzin kolonkasidagi ayol. Haqiqatan ham men so‘zlab bermoqchi bo‘lgan voqea juda uzoq va ehtimol, odatdagi hikoyalarga mutlaqo o‘xshamas. Men bu haqda allaqachon avtor tilidan kichkinagina qissa ham yozgandim. Ya’ni, tashqaridan kuzatib turib, voqea-hodisalar va kishilar xarakterlarini chizib bergandim. Shunday qilib, tasvirlanayotgan hayot qaynovida avtor sifatida o‘zim ham qatnashgandim. Qissani o‘qib chiqish uchun o‘rtoqlarimga berarkanman, birdaniga ustimga do‘lday ta’na va tanbehlar yog‘ila boshladi. Aytilgan fikrlar hech bir-biriga to‘g‘ri kelmasdi: ba’zilar meni haq, avtor o‘z qahramonlariga nisbatan shunday pozitsiyada bo‘lishi kerak, deyishsa, ba’zilar meni koyishib, g‘azablanib, avtor nohaq, asarni bunday emas, boshqacharoq yozish kerak edi, dedilar. Ayniqsa, qissaning xotima qismi ko‘pchilikning achchig‘ini keltirgandi. Xullas, ular har to‘g‘rida bahslashishardi. Axloq haqida, qahramonlarning hatti-harakatlari haqida tortishishib, yo ularni qoralashar, yo ma’qullashardi. Ammo kishilarning hayotga nisbatan bu shaxsiy qarashlari bilan bog‘liq bo‘lgan barcha e’tirozlari menga, avtorga qaratilgan bo‘lib, go‘yo bularning hammasi mening xohishim bilan ro‘y bergandek edi.
O‘rtoqlarimdan qaysi birining fikri qanchalik to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini muhokama qilib o‘tirishni o‘z zimmamga olmayman, tahlil qilish niyatim ham yo‘q. Biroq uzoq fikr yuritishlardan so‘ng shunday xulosaga keldim, ya’ni qissani hayotda qay tarzda eshitgan bo‘lsam, xuddi shu tarzda yozishim kerak. Men bu qissani ikki kishidan eshitganman, shuning uchun ham qissa ikki hikoyadan tashkil topgan. U ikki kishining boshidan kechirganlaridir. Men nimani eshitgan bo‘lsam, shunigina yozyapman. Yaxshisi, qahramonlarning o‘zlari hikoya qilib bera qolishsin.

SHOFYOR HIKOYASI

…Bularning hammasi hech kutilmaganda yuz berdi. O‘sha kezlarda men motorlashtirilgan qismda harbiy xizmatni o‘tab bo‘lib, armiyadan endigina qaytib kelgan edim. Harbiy xizmatga borgunimcha o‘n yillikni tamomlab, shofyorlik qilardim. O‘zim bolalar uyida tarbiyalanganman. Do‘stim Alibek Jonturin mendan bir yil oldin harbiy xizmatdan bo‘shab kelib, Ribachedagi avtobazada ishlayotgan edi. Xizmatni o‘tab bo‘lgach, men ham to‘ppa-to‘g‘ri o‘sha avtobazaga keldim. Biz Alibek ikkimiz Tyan-Shanda yoki Pomirda ishlashni doim orzu qilib yurardik. Avtobazada meni yaxshi kutib olishdi. Yotoqxonaga joylashtirishdi. Hatto biror yeri ham lat yemagan yap-yangi «ZIL» mashinasini berishdi. To‘g‘risini aytsam, mashinamni odamni sevgandek sevardim. Motori juda kuchli, ajoyib mashina edi. Shunday bo‘lsa ham biz unchalik ortiqcha yuk bilan yurmasdik. Tyan-Shan yo‘lini o‘zingiz yaxshi bilasiz — bu avtotrassa dunyodagi eng baland tog‘li yo‘llardan biri, qanchadan-qancha daralar, dovonlar bor. Tog‘da suv istagancha topiladi, shunga qaramay, hammavaqt ehtiyotdan suv olib yurishga to‘g‘ri kelardi.
Ehtimol, kuzovning oldi burchagidagi ustunchaga osib qo‘yilgan suvli kameraga ko‘zingiz tushgan bo‘lsa kerak. Yuk yoz bo‘lsa ham, olis va o‘nqir-cho‘nqir yo‘llarda motor tez qizib, radiator erib ketishi hech gap emas. Shuning uchun doim suv olib yurish kerak. Dastlab men ham qanday bo‘lmasin, mashinaga ko‘proq yuk ortish choralarini ko‘zlab uzoq vaqt bosh qotirdim. Biroq hech nima chiqmadi. Harqalay, tog‘ tog‘ligini qiladi.

Shunday bo‘lsa ham o‘z ishimdan ko‘nglim to‘q edi. Bu yerning o‘zi ham, tabiati ham menga yoqardi. Avtobazamiz shundaygina Issiqko‘lning qirg‘og‘ida joylashgan edi. Bu yerga chet ellik turistlar ham kelib turishardi. Ular ko‘l sohilida sehrlangandek bir necha soatlab tomosha qilib turib qolishardi, ana shunday paytlarda men o‘zimcha: «Qarang, Issiqko‘limiz qanday ajoyib! Bunchalik go‘zal, bunchalik ko‘rkam manzarani topa olish mumkinmi?..» — deb faxrlanardim.

Dastlabki kunlarda negadir bir oz siqilib yurdim. Bahor, ishlar qaynagan payt, sentabr Plenumidan keyin dastlabki kunlardanoq kolxozchilar qurilish ishlarini avj oldirib yuborishgan edi. Ular butun vujudi bilan ishga sho‘ng‘ib ketishdi-yu, ammo texnika yetishmasdi. Shuning uchun ham avtobazadagi mashinalarning bir qismini kolxozlarga yordamga yuborishardi. Ayniqsa, ishga yangi kirganlarni, shu jumladan, meni ham nuqul o‘sha yoqqa yuborishardi. Trassaga o‘tib, endi yo‘lga ko‘nikdim deganda, yana u yerdan olib ovullarga haydashardi. Ishning qanchalik muhim va zarur ekanligini tushunardim. Ammo men harholda shofyorman, mashinaga jonim achirdi-da. Mashina emas, balki men o‘zim o‘nqir-cho‘nqirlardan sakrab otilib, qishloq bo‘ylab loy kechib borayotgandek bo‘lardim. Yo‘llar shunaqangi rasvoki, bunaqasini hatto tushingizda ham ko‘rmagansiz.

Kunlardan birida yangi molxona uchun kolxozga shifer olib borayotgandim. Bu ovul tog‘ etagida joylashgan bo‘lib, unga boradigan yo‘l ham xuddi ana shu tog‘ yonbag‘ridagi dasht bo‘ylab o‘tardi. Mashina bemalol borayotgan edi, yo‘l ham selgib qolgan ekan. Biroq ovulga yetay deb qolganimda, mashinam birdan qandaydir ariqqa tiqilib qoldi. Bu yo‘l bahordan beri yurilaverib shunchalik ag‘dar-to‘ntar qilib tashlangan ediki, hatto tuya cho‘kib ketsa ham topib olish qiyin edi. Unday qilib ko‘rdim, bunday qilib ko‘rdim, mashinani turli tomonga haydab ko‘rdim — hech narsa chiqmadi. La’nati loy uni qa’riga shunchalik tortib ketgan ediki, xuddi qisqichda tutib turgandek, hech qayoqqa qo‘zg‘atmasdi. Buning ustiga rulni jahl bilan qattiq burib yuborgan ekanman, mashinaning qaeridir shilq etib chiqib ketdi. Yana uning ostiga kirishga to‘g‘ri keldi. Hammayog‘im loyga belanib qora terga tushib, yo‘lni og‘zimga kelgan so‘zlar bilan so‘kib yotgan edim, kimningdir shu tomon yurib kelayotgan oyoq sharpasini eshitib qoldim. Yotgan joyimdan menga faqat rezina etikkina ko‘rinardi. Etiklar yaqinlashib kelib, qarshimda qimir etmay turaverdi. Jahlim chiqib ketdi. Nimani tomosha qiladi-ya, tsirk bormi bu yerda!..
— Qani, tepamda turma, yo‘lingga ravona bo‘l! — deb qichqirdim mashina ostidan. Eskirib, go‘ng tegib iflos bo‘lib ketgan ko‘ylak etagiga ko‘zim tushib qoldi. Nazarimda, allaqanday kampirga o‘xshadi, ovulga olib borib qo‘yar, deb kutib turgan bo‘lsa kerak.
— Yo‘lingdan qolma, kampir! — dedim unga yana. — Bu yerda hali ancha vaqt aylanishib qolaman, kutaverib toqating toq bo‘ladi…

U bo‘lsa:

— Men kampir emasman! — dedi.

U bu so‘zlarni qandaydir ishonchsizlik bilan uyalinqirab aytgan edi.
— Kimsan bo‘lmasa? — dedim achchig‘im chiqib.

— Qiz bolaman.

— Qiz bolaman? — deb etiklariga yana ko‘z qirimni tashladim. Jerkib berganligim uchun xijolat tortib, buyog‘ini hazilga burdim:

— Chiroylimisan? — deb so‘radim.

Etiklar ketishga hozirlanib, chetga qarab odimlay boshladi. Shunda men darrov mashina ostidan chiqdim. Qarasam, haqiqatan ham qoshlari jiddiy chimirilgan va kattakon, ko‘rinishidan otasiniki bo‘lsa kerak, kamzulini yelkasiga tashlab olgan qizil durrachali, nozikkina bir qiz turibdi. U menga jimgina termilib turardi. Men bo‘lsam yerda o‘tirganimni ham, loy va balchiqqa belanganimni ham unutib yuborib:
— Chakki emas! Chiroyli ekansan-ku! — deya uning boshidan oyog‘igacha nazar tashlab chiqar ekanman, iljayib qo‘ydim. U haqiqatan ham go‘zal edi:

— Shu oyoqlaringga tuflichalar bo‘lsami! — deb hazillashdim o‘rnimdan turarkanman.

Qiz to‘satdan shartta burildi-da, orqasiga qayrilib ham qaramay, jadallagancha keta boshladi. Nima bo‘ldi unga? Xafa bo‘ldimi? Hazil-mutoyiba qilib o‘tirishning vaqti emas! Es-hushimni yig‘ib oldim, ortidan yugurib yetib olmoqchi bo‘ldim, keyin yana orqaga qaytib, asboblarni tezda yig‘ishtirib oldimu kabinaga irg‘ib chiqdim va mashinani goh oldinga, goh orqaga zarb bilan haydab tebrata boshladim. Faqat birgina narsani — unga yetib olishni o‘ylardim, xolos. Motor esa zo‘r berib tirillar, mashina silkinar edi. Biroq u joyidan bir qadam ham siljimasdi. Qiz bo‘lsa borgan sari uzoqlashib borardi. Men loyga botib, turgan joyida dirillab aylanib yotgan g‘ildiraklarning ostiga qarab:
— Qo‘yib yubor! Qo‘yib yubor deyapman! Eshityapsanmi? — deb baqirardim, kimga qichqirayotganimni o‘zim ham bilmay.

Jonimning boricha akseleratorni siqdim. Mashina o‘kirib sekin-asta olg‘a siljiy boshladi va qandaydir bir mo‘‘jiza bilan botqoqdan otilib chiqdi. O‘zimda yo‘q quvonib ketdim! Mashinani yo‘lga chiqarib, ro‘molcha bilan yuzimdagi loyni artdim va sochlarimni silab tartibga soldim. Qizga yonma-yon kelgach, mashinaga tormoz berdim, bunchalik jur’at qaerdan paydo bo‘ldi menda, o‘zim ham bilmayman, o‘rindikda o‘tirgan yerimda yonboshlagancha abjirlik bilan kabina eshigini shartta ochdim-da:
— Marhamat! — deb ehtirom bilan qo‘l uzatdim. Qiz to‘xtamadi. «Ana xolos!» — deya boshimni qashiy boshladim. Boyagi jasorat va ehtiromdan asar ham qolmagandi. Men unga yana yetib oldim. Bu gal uzr so‘rab, iltimos qila boshladim:

— Xafa bo‘lmang. Men, axir, shunchaki… O‘tiring. Ammo qiz lom-mim demadi.

Shunda men uni quvib o‘tib, mashinamni yo‘lga ko‘ndalang qilib qo‘ydim-da, kabinadan sakrab tushib, o‘ng tomonga yugurib o‘tdim, eshikni ochib, uni ushlab turaverdim. U, obbo, muncha yopishib oldi bu tentak, degandek hadiksirab menga yaqinlashdi. Men hech narsa demadim, nima ham qila olardim. Bosh egib kutib turaverdim. Menga rahmi keldimi yoki shunchakimi, haytovur, bir bosh chayqab qo‘ydi-da, indamay kabinaga chiqib o‘tirdi.
Biz yo‘lga tushdik.
Men indamay o‘tirardim, qanday gap boshlashni o‘ylardim. Qizlar bilan birinchi marta uchrashayotganim yo‘q, shunday bo‘lsa ham hozir u bilan gaplashishga yuragim dov bermay turardi. Nega shunday-a? Rul chambaragini aylantirar ekanman, unga zimdan qarab qo‘yardim.

Qop-qora nozik va mayin sochlari qo‘ng‘iroq-qo‘ng‘iroq bo‘lib bo‘yniga tushib turardi. Kamzuli esa yelkasidan sirg‘alib tushib ketdi, uni tirsagi bilan tutib turardi, o‘zi bo‘lsa menga tegib ketishdan qo‘rqib, nariroq surilib o‘tirdi. Qarashlari jiddiy bo‘lsa ham, umuman, qiyofasidan mehribonlik va samimiylik sezilib turardi. Yuzlari oydek, rangi tiniq edi. Peshanasini tirishtirib, chimirilmoqchi bo‘lardi-yu, biroq uddalay olmasdi va yo‘l-yo‘lakay ehtiyotkorlik bilan menga qarab-qarab qo‘yardi. Ko‘zimiz ko‘zimizga tushib qoldi. U jilmayib qo‘ydi. Ana shundan keyin men gap boshlashga qaror qildim.

— Siz u yoqda, mashina oldida nega to‘xtagan edingiz? — deb og‘zimga kelganini so‘rab qo‘ya qoldim.

— Sizga yordamlashmoqchi edim.

— Yordamlashmoqchi? — deb kulib yubordim. — Darhaqiqat, yordamingiz tegdi! Agar siz bo‘lmaganingizda, kechgacha o‘sha yerda qolib ketgan bo‘lardim… Siz doim shu yo‘ldan yurasizmi?

— Ha. Fermada ishlayman.

— Juda yaxshi! — deb quvonib ketdim, ammo dar-rov o‘zimni o‘nglab olib, so‘zimni to‘g‘rilab qo‘ydim. — Yo‘l juda yaxshi!
Xuddi shu payt mashina chuqurlikka tushib qattiq silkingan edi, yelkalarimiz bir-biriga tegib ketdi. Men tomoq qirib qo‘ydim, ko‘zlarimni qayoqqa yashirishni bilmay, qip-qizarib ketdim. U esa kulib yubordi. Shunda men ham o‘zimni tutib turolmay, xaxolab kulib yubordim.

— Men bo‘lsam kolxozga bormayman deb yuribman-a, — dedim kulgi aralash. — Agar yo‘lda sizga o‘xshagan yordamchi uchrashini bilganimda edi, dispetcher bilan adi-badi aytishib o‘tirmagan bo‘lardim… Eh, Ilyos, Ilyos! — deya o‘zimni o‘zim koyidim. — Bu mening ismim, — deb tushuntirdim so‘ng qizga.
— Mening ismim Asal…

Biz ovulga yaqinlasha boshladik. Endi yo‘l ancha tekis edi. Men mashinani yana qichabroq haydadim. Shabada kabina derazasiga urilib, Asalning boshidagi durrachasini yulqilar va sochlarini to‘zitar edi. Biz churq etmasdik. Ikkimiz ham iliq hislar quchog‘iga cho‘mib borardik. Tirsagi tirsagingga tegay-tegay deb o‘tirgan mana shu qiz haqida bundan bir soat ilgari sen hech narsa bilmasding, endi bo‘lsa nima uchundir faqat uning to‘g‘risida o‘ylaging keladi. Shunday paytlarda mashinani haydash ham juda oson, juda marokli bo‘lar ekan… Asalning ko‘nglida nimalar kechayotganini bilmasdim, ammo uning ko‘zlari tabassum bilan porlardi. Ehtimol, u ham menga o‘xshab hech qachon ajralmaslik uchun uzoq va tinimsiz yurishni istayotgandir. Bu mening orzu-xayollarim, albatta. Shu chog‘ mashina ovul ko‘chalaridan o‘tib borayotgan edi. Shunda Asal mashinada ketayotgani to‘satdan esiga tushib qolgandek:

— To‘xtating, tushaman! — dedi cho‘chinqirab. Men mashinaga tormoz berdim.

— Yetib keldik shekilli? Shu yerda turasizmi?

— Yo‘q, — dedi u negadir hayajonlanib, bezovtalanib. — Yaxshisi, shu yerda tushib qo‘ya qolay.

— Nega endi? To‘ppa-to‘g‘ri uyingizga olib borib qo‘yaman! — deb uning e’tiroz biddirishiga imkon bermay, mashinani yana haydab ketdim.

— Shu yerda tushaman, — dedi Asal nihoyat. — Rahmat!

— Marhamat! — dedim arang, so‘ng: — Agar ertaga mashinam yana boyagi yerda tiqilib qolsa, yordam berasizmi? — dedim hazil aralash jiddiylik bilan.
U javob berishga ulgurolmadi. Yaqindagi hovlining ko‘cha eshigi ochilib, allanimadan tashvishlangan keksagina ayol yugurib chiqdi.

— Asal! — deb qichqirdi u nimadandir ogohlantirmoqchi bo‘lgandek, qo‘li bilan og‘zini berkitib.

— Qayoqlarda daydib yuribsan, xudo ko‘tarsin seni! Bor, tezroq kiyimlaringni almashtir, sovchilar kelishdi!

Asal uyalib ketdi. Yelkasidan kamzulini ham tushirib yubordi, so‘ngra uni yerdan oldi-da, itoatkorona onasi orqasidan ketdi. U eshik oldiga borganda orqasiga bir qayrilib qaradi, ammo shu zahotiyoq eshik «taq» etib yopildi.
Men ko‘chadagi qoziqda bog‘log‘liq turgan egarlangan va uzoq yo‘l yurib terga botib kelgan otlarni endigina payqabman. O‘tirgan yerimdan turib, devor osha hovliga qaray boshladim. O‘choqboshida xotin-xalaj uymalashib yurishardi. Katta rux samovardan burqsab tutun chiqib turardi. Ikki kishi ayvonda yangi so‘yilgan qo‘y terisini shilmoqda. Xullas, sovchilarni ko‘ngildagidek kutib olishayotgan edilar. Mening bu yerda qiladigan ishim qolmagandi. Borib yuklarni tushirishim kerak edi.
Avtobazaga kech kirganda qaytdim. Mashinani yuvib, garajga kiritib qo‘ydim. Bu yerda ancha vaqtgacha o‘ralashib yurdim, mashinaning u yoq-bu yog‘ini ko‘zdan kechirib, tuzatgan bo‘ldim. Bugungi voqeani ko‘nglimga shunchalik yaqin olganimni negadir o‘zim ham tushunmasdim. Butun yo‘l bo‘yi o‘zimni o‘zim dam koyirdim, dam yupatardim: «Xo‘sh, senga nima? Qanaqa ahmoqsan o‘zing? Axir u sening kiming bo‘ladi o‘zi? Qaylig‘ingmi? Yo singlingmi? Tasodifan yo‘lda uchrashib qolib, uyiga olib borib qo‘yibsan, xo‘sh, nima bo‘pti? Go‘yo ilgaridan bir-birlaringni sevib yurgandek kuyunishingni qara-yu! Ehtimol, u sening haqingda o‘ylashni ham istamas. Senga juda ko‘zi uchib turgani ham yo‘qdir! Axir qizning ayttirib qo‘ygan kuyovi bo‘lsa, sen uning kimi bo‘lasan, hech kimi! Yo‘lda uchragan begona shofyor bo‘lsang, senga o‘xshagan shofyorlar son-sanoqsiz-ku, axir… Yana birovlarning ishiga aralashishga nima hadding bor: ular quda-anda bo‘lishyapti, yaqinda to‘y qilishadi, ularning ishiga tumshug‘ingni suqib nima qilasan? Hammasiga tupur. Sening ishing nima? Yaxshisi, rulingni aylantirib yuraver!..»

Ammo butun balo shunda ediki, o‘zimni har qancha avrasam ham u qizni yodimdan chiqara olmasdim.

Mashina oldida qiladigan ishim ham qolmadi. Yotoqxonaga borsam bo‘lardi. U yerda shovqin-suronli, gavjum joy — qizil burchak ham bor. Mening u yoqqa borgim yo‘q. Ko‘nglim yolg‘iz bo‘lishni istardi. Qo‘llarimni boshim ostiga qo‘yib, mashina qanotiga chalqanchasiga yotdim. Yonginamda, mashina ostida Jontoy degan shofyor ivirsib yurgan edi. U chuqurdan boshini chiqardi-da:

— Senga nima bo‘ldi, chiroyli yigit? Xayol suryapsanmi? — dedi masxaraomuz to‘ng‘illab.

— Ha, pul haqida! — deb shartta kesdim gapini. Men uni yoqtirmasdim, u uchchiga chiqqan xasis, ayyor va hasadgo‘y yigit edi. U boshqalarga o‘xshab yotoqxonada turmasdi. Allaqanday bir ayolnikida ijaraga turardi. Aytishlaricha, unga uylanishga va’da berganmish, nima bo‘lsa ham uy-joyli bo‘lib oladi-da.

Men teskari o‘girilib oldim. Hovlida, mashinalar yuviladigan joyda yigitlarimiz qiy-chuv ko‘tarib, hazil-huzul qilishyapti. Kimdir kabinaga chiqib olib, navbat kutib turgan shofyorlar to‘dasiga qarata brandspoytdan vishillatib suv sepmoqda. Ular butun avtobazani boshlariga ko‘tarib qahqahlashardi. Otilib chiqayotgan suv shunchalik kuchli ediki, borib urilgan odamini bemalol gandiraklatib yuborardi. Boyagi yigitni kabina ustidan tushirishmoqchi bo‘lishar edi-yu, ammo u turgan joyida irg‘ishlab, go‘yo avtomatdan o‘q yog‘dirayotgandek, kishilarning orqasiga suv bilan savalab, bosh kiyimlarini uchirib yuborar edi. Birdan otilib chiqayotgan suv osmonga ko‘tarildi-yu, quyosh nurlari ostida kamalakka o‘xshab egilib tusha boshladi. Qarasam, dispetcherimiz Xadicha turibdi. Suv esa uning ustidan uchib o‘tmoqda. Biroq u qimir etmasdi. Xadicha o‘z qadr-qimmatini bilardi, hammaning o‘ziga suqlanib qarashini ham sezardi. U o‘zini qanday tutishni yaxshi bilar, uncha-muncha odamni o‘ziga osonlikcha yaqin yo‘latmasdi. Hozir ham u ishonch bilan hech narsadan cho‘chimay, qani sepib ko‘rchi, ojizlik qilasan, degandek, parvoyi falak turardi. Etikli oyoqlarini kerib, shpilkalarni og‘zida tishlab, kulimsiragancha uni sochlariga qadardi. Mayda, kumushsimon suv zarrachalari uning boshi uzra tushayotgan edi. Yigitlar qahqahlashib, kabina ustidagi yigitni gij-gijlashardi.

— Xadichani cho‘miltirib qo‘y!

— Bir bopla!

— Qo‘lidan kelmaydi!

— Qochib qol, Xadicha!

Yigit jur’at eta olmay, otilib chiqayotgan suv oqimini yuqorilatib-pastlatib o‘ynardi. Uning o‘rnida men bo‘lganimdami, boshidan oyog‘igacha suvga cho‘miltirardim, shunda ham u menga hech narsa demagan bo‘lardi, kulardi-qo‘yardi, xolos. Men buni maqtanchoqlik qilib aytayotganim yo‘q. Xadichaning boshqalarga qaraganda menga qandaydir boshqacha munosabatda ekanini doim sezib yurardim. U men bilan gaplashganda boshqacharoq: muloyim, sal tantiqroq bo‘lib qolardi. Hazillashib tegajoqlik qilsam ham, boshini silasam ham unga yoqib ketardi. Uning doim men bilan bahslashib, janjallashib qolib, yana darhol, hatto nohaq bo‘lsamda, taslim bo‘lishini yaxshi ko‘rardim. Ba’zan uni kinoga olib tushardim, uyi yotoqxona yo‘lida bo‘lgani uchun kuzatib ham qo‘yardim. Uning oldiga, dispetcher xonasiga to‘ppa-to‘g‘ri kirib boraverardim, boshqalar esa faqat tuynukcha orqali murojaat qilishardi.

Ammo hozir Xadicha ham ko‘nglimga sig‘masdi. Mayli, u erkaligini qilaversin. Xadicha so‘nggi shpilkasini qadab bo‘ldi:

— Bas, yetar endi shuncha o‘ynashganing! — dedi u amirona.

— Xo‘p bo‘ladi, o‘rtoq dispetcher! — deb kabina ustidagi yigit qo‘lini chakkasiga qo‘yib chest berdi-yu, hukmni osonlik bilan bajo keltirdi. Atrofdagilar xaxolashganicha yigitni kabina ustidan sudrab tushirdilar.

Xadicha esa biz turgan garajga qarab kelaverdi. U Jontoyning mashinasi yonida to‘xtab, kimnidir izlay boshladi. U xiyla paytgacha meni payqamadi. Oramizda garajni xona-xona qilib ajratib turuvchi sim to‘rlar bor edi. Jontoy chuqurdan boshini chiqarib:

— Salom, suluv qiz! — deb salomlashdi.

— E, Jontoy…
U ko‘zlarini lo‘q qilib, Xadichaning oyoqlariga tikilib turardi. Xadicha esa ensasi qotgandek yelkasini qimtib qo‘ydi-da:

— Xo‘sh, namuncha tikilasan? — deb etikchasining uchi bilan Jontoyning iyagiga sal turtib qo‘ydi.

Boshqa odam bo‘lganda, ehtimol uni so‘kib bergan yoki ranjib qolgan bo‘larmidi. Bu bo‘lsa go‘yo bo‘sa olgandek og‘zi qulog‘iga yetib, chuqurga sho‘ng‘ib ketdi.
Xadicha to‘siqqa yaqinlasharkan, menga ko‘zi tushib qolib:

— Dam olyapsanmi, Ilyos? — dedi.

— Ha, par to‘shakda yotgandek!

U yuzini sim to‘rga qadab, menga tikilib qaradi va sekingina:
— Dispetcherxonaga kir, — dedi.

— Xo‘p.

Xadicha ketdi. O‘rnimdan turib, ketishga hozirlandim. Jontoy yana boshini chiqardi:
— Yaxshi narsa-ya! — dedi qo‘llarini ishqalab, menga ko‘z qisib.

— Ammo sening tenging emas! — deb gapning po‘skallasini aytdim-qo‘ydim.

Men uning jahli chiqar, men bilan urishib ketar, deb o‘ylagan edim. Urish-janjal ishqibozlaridan emasmanu, ammo yuragim shu daraja azob chekayotgan ediki, o‘zimni qo‘yarga joy topa olmay turgan edim. Biroq Jontoy xafa bo‘lishni xayoliga ham ketirmadi:

— Hechqisi yo‘q! — deb to‘ng‘illadi u. — Omon bo‘lsak, ko‘rarmiz…

Dispetcher xonasida hech kim yo‘q edi. Nima balo? Qayoqqa yo‘q bo‘ldi u: ichkari kirishim bilan eshik yopildi. Orqaga o‘girildim-u ko‘kragim Xadichaning ko‘kragiga qadalib, to‘qnashib qoldik. U boshini orqaga tashlab, eshikka suyanib turardi. Ko‘zlari kipriklari ostida chaqnardi. Qaynoq nafasi yuzimga urilardi. U mening quchoqlab olishimni, o‘pishimni kutib turgandek edi. O‘zimni tuta olmay qoldim. U tomon intildim-u, yana shu zahotiyoq orqaga tislandim. Bu gap qanchalik g‘alati tuyulmasin, men o‘sha daqiqada o‘zimni Asalimga xiyonat qilayotgandek his etdim. Bunday fikrning juda kulgili ekanligi xayolimga ham kelmadi.

— Nega chaqirding? — deb so‘radim norozi ohangda. Xadicha hamon menga jimgina boqib turardi.

— Gapir, nima? — dedim toqatim toq bo‘lib.

— Nahotki nimagaligini bilmasang? — dedi u dili og‘rigandek. — Negadir qiyo boqmaydigan bo‘lib qolding. Yoki boshqa birontasi topilib qoldimi?

Men dovdirab qoldim. Nega mendan o‘pkalayapti? Qayoqdan bila qoldiykin? Shu paytda tuynukchaning zulfini shiqillab qoldi.
Jontoy boshini tiqib mo‘raladi. U qisiq ko‘zlarini o‘ynatib tirjayib turardi. Poylamoqchi bo‘libdi-da! Eh, ko‘nglimda nimalar borligini bilganda edi, bunday qilmagan bo‘lardi!

— Marhamat, o‘rtoq dispetcher! — dedi u ichiqoralik bilan Xadichaga qandaydir qog‘ozni uzatarkan.

Xadicha jahl bilan unga xo‘mrayib qaradi-yu, qog‘ozni olmadi. Alam bilan yuzimga to‘rsillatib gapira ketdi:

— Sen uchun yo‘llanmani kim oladi? Alohida taklif qilishlarini kutib yuribsanmi?

Xadicha qo‘li bilan meni chetlatib, stol tomon tez o‘tdi.

— Ma! — deb yo‘llanmani uzatdi.

Men uni oldim. Ertalik yo‘llanma yana o‘sha kolxozga berilgan edi. Yuragim muz bo‘lib ketdi: Asalning qay ahvoldaligini ko‘ra bila turib, yana o‘sha yoqqa boramanmi… Nega o‘zi doim meni kolxozma-kolxoz haydashgani-haydashgan ?

G‘azabim qaynab, qizishib ketdim.
— Yana kolxozgami? Yana go‘ng-u g‘isht tashishgami? Bormayman! — deb yo‘llanmani stolga uloqtirdim. — Bas, shuncha loy kechganim yetar. Boshqalarni ham yuborishsin!
— Baqirma! Naryading bir haftalik! Lozim bo‘lsa tag‘in yuborishadi! — dedi Xadicha menga. Men esa xotirjamlik bilan:

— Bormayman! — dedim qat’iy.

Har galgidek hozir ham Xadicha birdan shashtidan tushib qoldi.
— Xo‘p, mayli. Men boshliqlar bilan gaplashib ko‘raman, — dedi. U stoldan yo‘llanmani oldi.

«Demak, bormaydigan bo‘ldimmi? — deya o‘yladim men. — Endi Asalni ham hech qachon ko‘rmaymanmi?» Battarroq qiynala boshladim. Negadir tezda o‘z hukmimdan qaytdim-da, yana uyoqqa borishga ahd qildim. Agar shunday qilmasam, keyin umr bo‘yi afsuslanib yurishim menga ayon bo‘ldi. «Mayli, nima bo‘lsa bo‘lsin, ammo boraman!..»

— Mayli, buyoqqa ber! — deb yo‘llanmani tortib oldim. Tuynukchadan mo‘ralab turgan Jontoy piqillab kulib yubordi-da:
— Ovuldagi buvimga salom aytib qo‘y! — dedi. Men hech narsa demadim. Tumpgug‘iga boplab tushirsang! Eshikni taraqlatib yopdim-da, yotoqqa ketdim.

Ertasi yo‘lda ketayotib chor tarafga nazar tashlab, ko‘zlarim to‘rt bo‘ldi. Qani u? Qani endi, uning sarvnoz qomati ko‘rina qolsa. Qizil durrachali sarvqomatim! Ehtimol, rezina etik, otasining kamzulini kiyib olgan dersiz! Bekor gap! Men uning qanaqa ekanligini o‘z ko‘zim bilan ko‘rganman! Uning nimasi meni rom etdi, qalbimni nega bunchalik o‘rtayapti?

Tevarak-atrofga nazar tashlab bormoqdaman. Yo‘q, hech qaerda ko‘rinmaydi. Bu safar emas, turgan-bitgani azob bo‘ldi. Qani u, uni qanday topsam ekan? Ovulga yetdim, so‘ngra qishloq ko‘chasi bo‘ylab haydadim, uning hovlisiga yaqinlasharkanman, mashinani sekinlatib, oxiri to‘xtadim. Ehtimol, u uyidadir? Qanday chaqiraman, unga nima deyman? U bilan yana uchrashish menga nasib etmas ekan-da. Yukni olib borib tashlash uchun mashinaga gaz berdim. Yukni tushirishyapti-yu, ko‘nglimda hamon umid uchqunlari yonmoqda. Balki qaytishda uchratib qolarman? Biroq qaytishda ham uchratmadim. Shundan keyin mashinani ferma tomon burdim. Ularning ko‘hna fermasi anchagina chekkada, ovuldan uzoqda ekan. U yerga yetib kelib, bir qizdan so‘radim. U, Asal yo‘q, bugun ishga chiqmadi, dedi. «Demak, yo‘lda men bilan uchrashmaslik uchun atayin ishga chiqmagan», — deb o‘yladim-da, juda xafa bo‘lib ketdim. Avtobazaga g‘amgin bo‘lib qaytdim.
Ikkinchi kuni yana yo‘lga chiqdim. Ammo endi uni uchratishni xayolimga ham keltirmasdim. Darvoqe, mening unga nima keragim bor? Agar qiz unashtirilgan bo‘lsa, uni bezovta qilishdan nima foyda? Ammo negadir bunday bo‘lishiga sira ishongim kelmasdi. Axir ovullarimizda hanuzgacha qiz bilan yigitni bir-biriga ko‘rsatmay, orqavoratdan fotiha qilib yuboraveradilar-ku! Bu hakda necha marta gazetalarda ham o‘qidim. Biroq yozgan bilan foydasi qancha? To‘ydan keyin nog‘ora chalishning foydasi yo‘q, fotihani buzib bo‘lmaydi. Unashtirilgandan keyin gap tamom. Fotihani buzish — xayrli ish emas, ikki yoshning turmushi buzildi, degan gap… Mana shunday o‘y-xayollar miyamda chuvalashib ketgandi…

O‘sha kezlar ayni bahor chog‘i edi. Tog‘ etaklarida lolalar tovlanardi. Bolaligimdanoq men bu cho‘g‘dek qip-qizil gullarni sevardim, yalangoyoq chopqillab yurib quchoq-quchoq lola tersang-u unga keltirib bersang! Ammo qani endi u, topib ko‘rchi…

Bir mahal, qarasam, Asal. Ko‘zlarimga ishongim kelmaydi! O‘tgan gal mashinam tiqilib qolgan joyning naq o‘zginasida bir chetda, xarsang tosh ustida o‘tiribdi. Birovni kutib o‘tirganga o‘xshaydi. U cho‘chib o‘rnidan turdi va sarosimaga tushib, boshidan durrasini yulqib oldi-yu, qo‘lida g‘ijimlay boshladi. Asal bu safar chiroyli ko‘ylak va tufli kiyib olgan edi. Yo‘l shunchalik olis bo‘lsa ham u poshnali tufli kiyib olibdi. Mashinani to‘xtatishga shoshildim. Yuragim esa taka-puka bo‘lib o‘ynardi.
— Salom, Asal!

— Salom, — dedi u sekingina.

Men kabinaga o‘tirishga yordamlashmoqchi bo‘ldim, u burilib, yo‘l bo‘ylab asta yurib ketdi.

Demak, kabinaga chiqishni xohlamayapti. Mashinaning eshigini ochganimcha u bilan yonma-yon sekin haydab ketaverdim. Shu zaylda, u yo‘l chekkasida, men esa rulda jimgina borardik. Men nima hakda gapirishni ham bilmasdim, bir payt u:

— Kecha fermaga kelgan sizmidingiz? — deb so‘rab qoldi.
— Ha, nima edi?

— Shunchaki o‘zim. U yerga bormang.

— Sizni ko‘rmoqchi edim. U hech narsa demadi.

Miyamdan esa o‘sha la’nati unashish sira nari ketmasdi. Nima bo‘lganini bilgim kelardi. Ammo so‘rashga tilim bormasdi. Yuragim dov bermasdi. Uning nima deb javob berishidan cho‘chirdim.

Asal menga qarab qo‘ydi.
— O‘sha gap rostmi?

U bosh irg‘adi. Rul qo‘limdan chiqib ketayozdi.
— To‘y qachon? — deb so‘radim.

— Yaqinda, — dedi u ohista.

Mashinani g‘izillatib, boshim oqqan tomonga ketib qolishimga sal qoldi. Tezlikni oshirish o‘rniga aksincha qilib qo‘yibman. Motor bekorga gurillab aylanardi. Asal cho‘chib o‘zini chetga oldi. Men esa hatto undan uzr ham so‘ramabman, o‘sha mahal uzr so‘rash esga kelarmidi.

— Endi boshqa uchrashmas ekanmiz-da? — dedim.
— Bilmadim. Uchrashmaganimiz ma’qulroq.

— Men esa, men baribir… Istasangiz-istamasangiz doim sizni izlayman!

Biz yana jim qoldik. Ehtimol, ikkimiz ham bir narsa haqida o‘ylayotgandirmiz, ammo ikkimiz ikki yo‘ldan ketayotgandek, go‘yo o‘rtamizda mening unga yaqinlashishimga, uning esa mening kabinamga o‘tirishiga imkon bermaydigan qandaydir devor turgandek edi.

— Asal! — dedim. — Mendan o‘zingizni tortmang. Sizga hech ham xalal bermayman. Sizni uzokdan ko‘rib yuraman. Maylimi?

— Bilmadim, balki…

— O‘tiring, Asal.

— Yo‘q, mayli, ketavering. Ovulga yaqinlashib qoldik.

Shundan keyin ham biz uchrashib turdik, har safar uchrashganimizda go‘yo tasodifan to‘qnashib qolgandek bo‘lardik. Yurishimiz ham avvalgidek. U yo‘l chetidan, men esa kabinada borardim. Juda alam qilardi, ammo nima qila olardim, birovni zo‘rlab kabinaga chiqarib bo‘lmaydi-ku, axir.

Kuyov haqida og‘iz ochmasdim. Noqulay ahvolda qolishi mumkin, qolaversa, so‘rashni ham istamasdim. Ammo so‘zlarimdan tushunishimcha, Asal uni yaxshi bilmas ekan. U ona tomondan bir oz chatishgan ekan, o‘zi esa uzoqda, tog‘dagi o‘rmon xo‘jaligida yasharmish. Bu oilalar qadimdan bir-birlari bilan qiz berishib, qiz olishib, shu bilan avlodma-avlod qarindosh-urug‘chilik aloqalarini saqlab kelisharkan. Bizda esa bunday urug‘-aymoqchilik juda hurmat qilinadi. Asalning ota-onasi uni begonaga berishni xayollariga ham keltirmasdi. Men haqimda so‘z ham bo‘lishi mumkin emasdi. Men kim bo‘libman? Allaqanday kelgindi, tag-zotining tayini yo‘q bir shofyorman-da. Ochig‘ini aytganda o‘zim ham qizdan umidvor bo‘lib og‘iz ocholmagan bo‘lardim.

O‘sha kunlari Asal kamgap bo‘lib qoldi. G‘am-g‘ussa chekib, doim aldanimalar haqida o‘ylab yurardi. Mening esa butun umid va ishonchlarim sovurilgan edi. Uning takdiri hal bo‘lmoqda, uchrashish ham befoyda edi. Biroq biz xuddi yosh bolalardek, gapirishganda bu haqda so‘z ochmay, chetlab o‘tardik va u bilan shu taxlitda uchrashaverdik, chunki uchrashmasdan turolmas edik. Ikkalamizga ham busiz yashash mumkin emasdek tuyulardi. Ammo bizni oldinda nimalar kutayotganini tasavvur ham qila olmasdik.
Oradan besh kun o‘tdi. Shu kuni ertalab avtobazada yo‘lga tayyorgarlik ko‘rayotgan edim. Bir o‘rtog‘im kelib, seni dispetcherxonaga chaqirishyapti, dedi. Chopib ketdim.

— Suyunchi ber! — dedi quvonch bilan Xadicha. — Seni Sintszyan yo‘liga o‘tkazishdi!

Men turgan yerimda qotib qoldim. Sintszyanga meni birinchi marta yuborayotganlari yo‘q edi. Shunday bo‘lishi turgan gap edi, ammo keyingi kunlarda menga umrbod kolxozga qatnashim shartdek bo‘lib qolgandi.

Xitoyga qatnash ko‘p kunlik yo‘l, kim bilsin, Asalni ko‘rishga vaqt topa olarmikinman. Uni xabardor qilmasdan to‘satdan g‘oyib bo‘lib ketamanmi?

— Senga ma’qul tushmadi deyman-a? — dedi Xadi-cha.

— Kolxoz nima bo‘ladi? — dedim hayajonlanib. — U yerdagi ishlar ham tamom bo‘lgani yo‘q-ku. Xadicha yelkasini qisib qo‘ydi:

— Uyoqqa borishni ilgari o‘zing istamagan eding-ku. «Obbo, qo‘lga tushirdi-yu!» — deb o‘yladim men va jahlim chiqib:

— Ilgari istamagan bo‘lsam istamagandirman-da! — dedim.

Stulga o‘tirdim, nima qilishimni bilmay qoldim.
Jontoy yugurib kirib keldi. Ma’lum bo‘lishicha, mening o‘rnimga uni kolxozga yuborishayotgan ekan. Men sergaklanib turdim. Jontoy bosh tortsa kerak, chunki qishloqqa qatnaganda norma kamayib ketar edi. Bu esa qo‘lga oz pul tegadi degan so‘z. Ammo u, bilmadim, nima uchundir, yo‘llanmani oldi, yana buning ustiga mamnun bo‘lib:

— Xohlagan tomoningga yuboraver, Xadicha, dunyoning narigi chekkasiga bo‘lsa ham mayli! Hozir ovulda qo‘ylarning ayni qo‘zilayotgan payti, senga ham olib kelaymi? — dedi. Keyin buyokda men o‘tirganimni ko‘rib: — Kechirasan, xalaqit berdim shekilli, — deb qo‘ydi.

— Yo‘qol bu yerdan! — deb o‘shqirdim boshimni ko‘tarmasdan.

— Xo‘sh, nega o‘tiribsan, Ilyos! — deb yelkamga turtdi Xadicha.

— Kolxozga men borishim kerak, meni yubor, Xadicha! — deb iltimos qildim undan.

— Akding joyidami o‘zi, ilojim yo‘q, naryad tamom bo‘lgan, — dedi-da, menga tashvishlanib tikildi. — Namuncha kolxozga qatnaging kelib qoldi?

Men hech narsa demay, chiqib ketdim. Garajga keldim. Jontoy meni masxara qilgandek yonimdan mashinasini g‘izillatib o‘tib ketdi, qanoti bilan urib ketishiga sal qoldi.

Mashina yonida allamahalgacha ivirsib yurdim, ammo biron iloj topa olmasdim. Yuk ortiladigan stantsiyaga bordim. U yerda bir to‘da shofyorlar navbat kutib turishgan edi.
O‘rtoklarim papiros chekishamiz, deb chaqirishdi, ammo men kabinadan chiqmay o‘tiraverdim. Ko‘zimni yumdim-u Asalning yo‘lda meni behuda kutib o‘tirganini ko‘z o‘ngimga keltirdim. Bir kun kutar, ikki kun, uch kun… So‘ng mening haqimda nima deb o‘ylashi mumkin? Qo‘rqoq, qochib qoldi, deb o‘ylasa-ya!

Mening navbatim esa yaqinlashmoqda edi. Oldimdagi mashinaga yuk orta boshlashdi. Kran qandaydir katta-katta yashiklarni kuzovga tushirmoqda. Yana bir ozdan keyin kran ostiga mening mashinam turishi kerak. «Kechir meni, Asal! — deb o‘yladim men. — Kechir, meni, go‘zalim, sarvqomatim! Seni ogohlantirolmadim!» Ammo shu payt to‘satdan miyamga oddiygina bir fikr kelib qoldi: axir men u yoqqa allaqachonoq borib unga aytib qaytishim mumkin edi-ku. Yo‘lga bir necha soat kechikib chiqsam, osmon qulab yerga tushmas?
Avtobaza boshlig‘iga keyinchalik tushuntirarman, balki tushunar, tushunmasa bir oz koyir, hayfsan e’lon qila qolar yoki juda zo‘r kelsa ishini olar. Allaqachon shunday qilishim kerak edi! Ketdim!

Mashinamni orqaga yurgizmoqchi bo‘lib, darhol motorni yurgizdim. Ammo ortimda mashinalar tirband edi. Bu orada oldimdagi yuk ortilgan mashina o‘z joyini bo‘shatdi. Navbat menga keldi. Men sal hayallab qoldim.
— Mashinangni keltir! Hey, sen! — deb baqirdi kranchi menga qarab.

Yuk olish uchun mashinamni oddinga siljitdim. Kranning xartumi tepamga yaqinlashib kelmoqda. Bo‘ddi, ish tamom! Eksport yuki bilan biron yoqqa jilib ko‘r-chi. Nega axir shuni ilgariroq o‘ylab ko‘rmabman-a? Safarga jo‘natuvchi kishi kelib, hujjatlarga belgi qila boshladi. Men kabinaning orqa derazachasiga qaradim. Tepadan kuzovga konteyner tebranib tushmoqda edi. U borgan sari kuzovga yaqinlashib kelaverdi. Ana shunda men:

— Po‘sht! — deb qichqirdim-da, mashinani shiddat bilan konteyner ostidan olib qochdim. Xayriyatki, motor o‘chirilmagan edi. Orqadan qichqiriq, hushtak va so‘kish ovozlari eshitildi. Biroq men e’tibor bermasdan mashinani omborlar, taxlab qo‘yilgan yog‘ochlar va ko‘mir uyumlari yonidan g‘izillatib borardim. Pastqam yo‘llar bilan shahardan chiqib oldim va tog‘ etagiga, kimsasiz yo‘lga yetib kelgach, rulga mahkam yopishib oddim. Mashina yelib borardi, «ZIL» goh u tomon, goh bu tomon chayqalib ketardi. Ammo biz bunga ko‘nikib qolgan edik.
Ko‘p o‘tmay Jontoyni quvib yetdim. Oddinga o‘tib ketmoqchi bo‘lib signal berdim. U kabinadan boshini chiqarib xo‘mrayib qaradi. Dovdirab qolib, ko‘zlari qinidan chiqib ketayozdi: meni tanidi. Ablahni qarang! Birovning shoshilayotganini ko‘rib turgandan keyin unga yo‘l berish kerak-da. Ammo u-chi, yo‘l bergisi kelmaydi, boshimni aylantirmoqchi. Shunda men mashinani chetga burdim-da, uni to‘g‘ri paykal bilan quvib boraverdim. Jontoy ham mashinasini qistay boshladi. Endi u yo‘lga chiqib olishga imkon bermasdi.
Biladiki, atrofda harakat qoidalarini buzganligi uchun javobgarlikka tortadigan biron kimsa yo‘q. Buning ustiga, hozir uni hech nima qila olmasligimni biladi. Shu zaylda uchib borardik: u yo‘lda, men paykal ichi bilan. Ikkalamiz ham rulga yopishib olganmiz, yirtqichlardek bir-birimizga ko‘z olaytiramiz, so‘kinamiz.

— Sen qayoqqa? Nega? — deb baqirdi u menga. Men unga musht o‘qtalib do‘q qilardim. Harholda mening mashinam yuksiz edi. Uni quvib o‘tdim, orqamga qayrilib qarasam, u endi shoshmay, tinchgina kelardi. Ha, iblis, menga desa battar bo‘l.
Asalni hech qaerda uchratolmadim. Ovulga kelib, mashinani ularning hovlisi oldida to‘xtatdim. Xuddi piyoda chopib kelgandek nafasim bo‘g‘zimga tiqila boshladi. Hovlida ham, ko‘chada ham hech kim ko‘rinmasdi. Faqat egarlangan otgina qoziqqa bog‘lokdik turardi, xolos. Nima qilsam ekan? Kutishga ahd qildim. Mashinani ko‘rib ko‘chaga chiqar, deb o‘yladim o‘zimcha. Go‘yo bir narsani tuzatayotgandek motorni ochib, u yoq-bu yog‘ini qaray boshladim, ammo o‘zim eshikdan ko‘zimni uzmasdim. Unchalik uzoq kutmadim: eshik ochilib, ichkaridan Asalning onasi va to‘ladan kelgan, qora soqolli, ikki qavat to‘n kiygan chol chiqdi. Qo‘lida ajoyib qamchi. Aftidan, u hozirgina choy ichgan bo‘lsa kerak, terlab-pishib, bo‘rsib ketgandi. Ular ot bog‘langan qoziqqa yaqinlashdilar. Asalning onasi izzatu ikrom bilan uzangini ushlab turib, cholning egarga chiqib olishiga yordamlashdi. Bilsam u sovchini kuzatayotgan ekan.

— Biz sizdan xursandmiz, quda! — dedi u. — Ammo bizdan ham ko‘nglingiz to‘q bo‘lsin. O‘z qizimiz uchun hech narsani ayamaymiz. Xudoga shukur, qo‘limiz quruq emas.

— E,-e, boyvuchcha, xafa bo‘lmaymiz, — dedi u egarga tuzukroq o‘rnasha turib. — Ollo taolo yoshlarga umr bersin. Yaxshilik qilsak begonaga emas, o‘z farzandlarimizga qilamiz. Xudoga shukur, birinchi marta qudalashayotganimiz yo‘q. Xo‘p, omon bo‘l, boyvuchcha. Shunday qilib, juma kuniga kelishdik-a!
— Ha, juma kuni kutamiz. Juma — ulug‘ kun. Oq yo‘l sizga. Qudamga salom ayting!

«Nega ular juma kuni haqida gapirib qolish -di?» — deb o‘yladim men. «Bugun qanaqa kun? Chorshanba… Nahotki juma kuni olib ketishsa? Eh, qachongacha eski urf-odatlar biz yoshlarning hayotimizni poymol etadi?»

Chol otini tog‘ tomon yo‘rttirib ketdi. Asalning onasi otliq uzoqlashib ketguncha kutib turdi, so‘ngra menga tomon o‘girilib, xo‘mrayib qaradi.

— Nega bu yerda pashshaxo‘rda bo‘lib qolding, ho takasaltang? — dedi u. — Bu yer senga karvonsaroy emas! Tuyog‘ingni shiqillatib qol! Qani jo‘na, eshityapsanmi? Senga aytyapman.

Demak, allaqachon sezib qolibdi.

— Mashinam buzilib qoldi! — dedim o‘jarlik bilan po‘ng‘illab va belimgacha kapotning ostiga sho‘ng‘ib ketdim. Yo‘q, uni ko‘rmagunimcha hech qayoqqa ketmayman, derdim o‘zimcha.

Kampir javrab-javrab kirib ketdi.
Men kapotning ostidan chiqdim-da, mashina zinasiga o‘tirib olib, cheka boshladim. Qayoqdandir kichkinagina qizcha paydo bo‘lib qoldi. U bir oyoqlab hakkalab mashina atrofida gir aylana boshladi. Qizcha sal Asalga o‘xshardi. Uning singlisi emasmikin?

— Asal ketib qoldi, — dedi u, o‘zi esa hamon sakrab-sakrab o‘ynardi.
— Qayoqqa? — deb ushlab oldim uni. — Qayoqqa ketdi?

— Men qayoqdan bilay! Qo‘yvor! — deb qo‘limdan yulqinib chiqdi-da, qochib ketayotib tilini ko‘rsatib qo‘ydi.

Kapotni taq etib yopib, rulga o‘tirdim. Qayoqqa boray, uni qaerdan izlay? Vaqt o‘tib ketyapti, qaytishim kerak. Men orqaga qaytdim, dashtga yetib kelib, ariqdan o‘tish joyida mashinani to‘xtatdim. Nima qilish kerakligiga sira aqlim yetmasdi. Kabinadan tushdim-da, yerga ag‘anab yotdim. Yuragim siqila boshladi. Asalni ham topa olmadim, safarni ham barbod qildim. Orqaga qaytishning foydasi yo‘q. Bo‘lar ish bo‘ddi. Nima bo‘lsa bo‘lar. O‘yga botdim, ko‘zimga hech narsa ko‘rinmas, qulog‘imga hech narsa eshitilmasdi. Shu ko‘yda qancha vaqt yotdim, bilmayman. Harqalay, anchagina yotgan bo‘lsam kerak. Keyin, nima uchunligini hali ham bilmayman: bir mahal boshimni ko‘tardim.

Mashinaning narigi tomonida tuflicha kiygan oyokdar to‘xtadi. O‘sha! Darrov tanidim. Shunday quvonib ketdimki, o‘rnimdan turolmay, cho‘kkalagancha o‘tirib qoldim. Bu safar ham biz o‘sha joyda

— birinchi marta uchrashgan yerda ko‘rishdik.

— Yo‘lingdan qolma, kampir! — dedim mashina ostidan «tuflichalardan» ko‘z uzmay.

— Hech ham kampir emasman-da! — deb hazilga hazil bilan javob qaytardi Asal.

— Kimsan bo‘lmasa?

— Qiz bolaman?

— Qiz bolaman? Chiroylimisan?

— Qarab ko‘ring-chi!

Ikkalamiz ham baravariga kulib yubordik. Men sakrab turib, unga tomon otildim. U ham menga qarab yugurdi. Yuzma-yuz to‘xtadik. Baxtiyor bolalardek quvnab kulardik.

— Go‘zallarning go‘zali! — dedim men. Qo‘ltig‘ida ikkita kitob, egnida kalta yengli ko‘ylak, yuzlari gul-gul yonib, shabadada tebranib turgan nozikkina sarv daraxtiga o‘xshardi u.
— Mening bu yerdaligimni qayoqdan bilding?

— Kutubxonadan kelayotgan edim, qarasam, yo‘lda sizning mashinangizning izlari!

— Rostdanmi?

Men uchun bu «sevaman» so‘zidan ham azizroq, qimmatliroq edi. U ham mening haqimda o‘ylar ekan, hatto mashinamning izini ham tanirkan, demak, meni sevar ekan-da. Orqadagi chap g‘iddirakning pokrishkasi ikki xil edi, qiz ana shundan xabardor ekan.

— Men izga ko‘zim tushishi bilanoq bu yoqqa yugurdim, ko‘nglimda siz xuddi shu yerda kutib turgandek bo‘laverdingiz!

Men uning qo‘lidan ushladim:

— Bu yoqqa chiq, Asal, bir oz aylanamiz.

U jon deb rozi bo‘ldi. Endi u ham, men ham go‘yo butunlay boshqa odam edik. Barcha tashvishu g‘am-g‘ussalar unutilib, ulardan asar ham qolmagan edi. Ko‘zimizga samoyu yer va ikkimizdan boshqa hech narsa ko‘rinmasdi, biz baxtiyor edik. Kabina eshigini ochib, uni o‘tqazdim, o‘zim esa rulni tutdim.

Yo‘lga tushdik. Yo‘l bo‘ylab boraverdik, qayoqqa va nega — o‘zimiz ham bilmasdik. Ammo biz uchun buning ahamiyati yo‘q edi. Yonma-yon o‘tirsak, bir- birimizga kulib qarasak, qo‘lga qo‘l tegib tursa, buning o‘zgacha gashti bor-da. Asal mening soldatcha shapkamni to‘g‘rilab qo‘ydi. Men uni ikki yildan beri kiyib yurgan edim.

— Shunday kiysangiz yarasharkan! — dedi u va erkalanib yelkamga suykala boshladi.
Mashina dashtda qushdek uchib borardi. Butun borliq harakatga kelgandek edi. Tog‘lar, daralar, dov-daraxtlar — hamma-hammasi bizni qarshi olishga oshiqardi. Qarshimizdan shamol urilar — biz olg‘a qarab yelib borardik, quyosh bizga tabassum bilan boqardi, chunki biz quvnab-kulib borardik. Havo yovshan va gullolalarning xushbo‘y hidini taratardi, chunki biz to‘yib-to‘yib nafas olayotgan edik.

Yakkayu yolg‘iz qabr ustidagi ko‘hna gumbaz xarobalarida o‘tirgan cho‘l kalxati ko‘tarilib, qanotlarini silkib-silkib mashina bilan birgama-birga yo‘l bo‘ylab yer bag‘irlab uchib borardi.

Yo‘lda ketayotgan ikki chavandoz cho‘chib ketib, o‘zlarini chetga oldi. Keyin dag‘dag‘a bilan qiyqirib, orqamizdan ot qo‘ydi.

— He-e, to‘xta! To‘xta — deb qiyqirib, yer o‘pib chopib kelayotgan otlarini qamchilashardi. Ularning kim ekanligini bilmasdim. Balki Asalning ovulidandir. Ammo biz ularni tez chang-to‘zonda qoldirib ketdik.

Oldinda qandaydir arava yo‘l chetiga burildi. Aravada o‘tirgan yigit bilan qiz o‘rinlaridan qo‘zg‘alib cho‘kkalashdi-da, qo‘llarini bir-birovlarining yelkasiga tashlagancha ikkinchi qo‘llarini silkib qolishdi.
— Rahmat! — deya kabinadan qichqirdim ularga. Dasht tamom bo‘lib, katta yo‘lga chiqib oldik. G‘ildiraklar ostida asfalt g‘uvillay boshladi.

Mashina bizni ko‘l tomon eltardi. Men uni shartta yo‘ldan chetga burdim-da, to‘ppa-to‘g‘ri qo‘riq yerga soldim, o‘t-o‘lanlarni bosib-yanchib qirg‘oqqa tomon haydadim. Tepalikda, naq suv tepasida to‘xtadik.

O‘, Issiqko‘l, qirg‘iz diyorining so‘nmas qo‘shig‘i! Bu dengiz oshiq-ma’shuqlar haqidagi afsona va qo‘shiqlar diyori ekanligiga ishonmay bo‘ladimi, axir. U shu damda mavjlanib, qatra g‘uborsiz, rang-barang tovlanib turardi.
Ko‘kimtir to‘lqinlar o‘rkach-o‘rkach bo‘lib, go‘yo qo‘l ushlashib olishgandek, sarg‘imtir qirg‘oqlar sari yelib-yugurardi. Tog‘lar ortida quyosh botmoqda, suvning etaklari ko‘zni qamashtirib, pushti rang kasb etgan edi. Uzoqlarda osmon gumbaziga bosh urgan qorli tog‘larning och binafsha rang tizmalari ko‘zga chalinadi. Bu tizmalar ustida kul rang bulutlar suzib yurardi.

— Uni qara, Asal! Oqqushlar! — deb qichqirib yubordim men. Oqqushlar Issiqko‘lga faqat kuzda uchib kelishib, shu yerda qishlashadi. Bahorda esa bu yerga juda kamdan-kam kelishadi. Odamlarning aytishicha, bular shimolga ko‘chib ketayotgan janub oqqushlari emish. Ularning kelishi yaxshilikdan, baxtdan darak berar emish…
Oqqushlar galasi oqshomgi ko‘l uzra uchib yurishardi, Qushlar goh yuqoriga ko‘tarilar, goh qanotlarini yoyib pastga suzishardi. Ular suvga qo‘nar, qanotlari bilan shaloplatib urib, ko‘pirib turgan suv tomchilarini uzoqlarga sachratardilar-da, yana osmonga ko‘tarilardi. So‘ngra ular turnaqator tizilib, bir tekisda qanot qoqishib, tunamoq uchun ko‘rfazning qumloq sohillari tomon uchib ketishardi.
Biz kabinada o‘tirib, ko‘lni jimgina tomosha qilardik. Go‘yo hamma narsani hal qilib qo‘ygandek, shunday dedim:

— Hu-uv anovi qirg‘oqdagi tunuka tomlarni ko‘ryapsanmi, u bizning avtobazamiz bo‘ladi. Mana bu bo‘lsa, — deb kabinani ko‘rsatdim, — bizning uyimiz!— dedim-da, birdan kulib yubordim. Uni qayoqqa ham olib borardim.

Asal ko‘zlarimga tikilib, o‘zini ko‘ksimga tashladi. U mening pinjimga tiqilarkan, ham yig‘lar, ham kulardi.
— Jonginam, azizim! Menga hovli-joyning keragi yo‘q! Faqat ota-onam, keyinchalik bo‘lsa ham qachon bo‘lmasin, meni tushunib, gunohimni kechirishsa bo‘lgani. Ular mendan umrbod xafa bo‘lishardi, buni yaxshi bilaman… Ammo ayb mendami axir…

Tezda qosh qoraya boshladi. Ko‘kni bulutlar qoplab oldi, — ko‘lga sokinlik cho‘kib, endi qorayib ko‘rinardi. Tog‘ tizmalariga go‘yo elektr payvandchi o‘tirib olgandek, birdan o‘t chaqnab, ko‘zlarni qamashtirar va yana o‘char edi. Momaqaldiroq bosib kelayotgan edi. Oqqushlarning yo‘llarini o‘zgartganlari ham bejiz emas. Tog‘da yog‘ingarchilikka duch kelishlarini oldindan sezganlar.
Mana, momaqaldiroq gumburladi. Yomg‘ir sharros quya boshladi. Ko‘l chayqalib to‘lqinlanib qirg‘oqlarga urila ketdi. Bu birinchi bahor momaqaldirog‘i edi.

Bu — bizning birga o‘tkazgan birinchi tunimiz edi. Kabina ustidan, oynalardan yomg‘ir paqirlab suv quygandek oqib, sizib tushardi. Olis-olislarga cho‘zilgan och yashil yashinlar qop-qora ko‘lga suzib tushardi. Biz esa bir-birimizning pinjimizga kirib, shivirlashib gaplashardik. Asalning cho‘chiganidanmi yo sovuq qotganidanmi, sal titrayotganini sezib turardim. Uni kamzulim bilan o‘rab, qattiqroq quchoqladim. Shunda o‘zimga o‘zim juda kuchli, ulkan odamdek bo‘lib ko‘rindim. O‘zimda shunchalik mehr va muhabbat borligini hech qachon sezmagan edim, birovga mehribonlik va g‘amxo‘rlik qilish shunchalik zavqli ekanini ham bilmasdim. Uning qulog‘iga: «Hech kimga, hech qachon seni xafa qildirib qo‘ymayman, qizil durrachali sarviqomatim!» — deb pichirladim.

Ana-mana deguncha yomg‘ir ham ancha shashtidan tushib qoldi. Ammo chayqalib yotgan ko‘l hamon beshik-beshik bo‘lib to‘lqinlanar, yomg‘ir shivalab yog‘ardi.

Men kabina tokchasidagi safarda olib yuriladigan radiopriyomnikni oldim. O‘sha kezlardagi mening topgan-tutganim shu edi. Muzika tinglashni juda yaxshi ko‘raman, shuning uchun ham priyomnikni doim o‘zim bilan birga olib yurardim. Uning u yoq-bu yog‘ini sozlab, kerakli to‘lqinni tutdim. Hozirgidek esimda: o‘sha kecha teatrdan «Cho‘lpon» baletini olib eshittirishmoqda edi. Baletda kuylanayotgan yoqimli va kishini o‘ziga tortuvchi qudratli muzika sadolari xuddi o‘sha ashulada kuylangan chin sevgi kabi toshlar osha, cho‘qqilar osha kabinaga oqib kelayotgan edi. Butun zal hayajonga kelgan, gulduros qarsaklar bilan artistlarni olqishlar, tomoshabinlar ularning nomlarini aytib qichqirishar edi, ehtimol raqqos va raqqosalarning oyoqlari ostiga gullar otishayotgandir. Ammo, menimcha, teatrda o‘tirganlardan birontasi ham biz kabi — to‘lqinlar mavjlanib, shiddat bilan qirg‘oqqa urilayotgan ko‘l sohilida, sharros yomg‘ir ostida kabinada o‘tirgan oshiq-ma’shuqlar singari zavq-shavqqa to‘lib hayajonlanayotgan bo‘lmasa kerak. Bu bizning baletimiz, birinchi kechamizdagi ilk baletimiz edi. O‘z baxtini izlab ketgan qiz — Cho‘lponning taqdiri bizning qalbimizga naqadar yaqin edi. Mening Cho‘lponim — tong yulduzim men bilan birga, yonginamda o‘tiribdi. Yarim kechaga borib u yelkamga boshini qo‘ygancha uxlab qoladi, men esa allamahalgacha o‘zimni bosa olmay, shirin xayollar og‘ushiga cho‘mdim. Uning yuz-ko‘zini, betlarini asta-sekin silar, tinib-tinchimas Issiqko‘lning qanday to‘lg‘anayotganini, xo‘rsinib chuqur nafas olayotganini tinglar, kuzatar edim.

Ertalab biz avtobazaga yetib keldik. Yaxshigina dakki yedim. Ammo bunday quvonchli voqea munosabati bilan kechirdilar. Keyinchalik mening yuk ortuvchi kran ostidan qanday qochib qolganimni eslashib, anchagacha kulib yurdik.

Men safarga — Xitoyga jo‘nashim kerak edi. Asalni ham o‘zim bilan birga olvoldim. Uni yo‘lda do‘stim Alibek Jonturinning uyida qoldirmoqchi bo‘ldim. U oilasi bilan birga dovondagi bazada, Norinning shunday yonginasida yashardi. Bu joy chegaradan uncha uzoq emas edi. Bu yo‘ldan yurganda doim unikiga tushib o‘tardim. Alibekning xotini yaxshi ayol edi, uni juda hurmat qilardim.

Biz yo‘lga chiqdik. Birinchi navbatda yo‘l yoqasidagi magazindan Asalga uncha -muncha kiyim-kechak oldik. Uning egnida birgina ko‘ylagi-yu, qo‘lida kutubxonadan olgan ikki dona kitobidan bo‘lak hech narsasi yo‘q edi. Bulardan tashqari, kattakon, guldor sholro‘mol ham sotib oldik. Bu ishimiz juda yaxshi bo‘lgan ekan. Yo‘lda birinchi uchragan kishimiz keksa shofyor, oqsoqolimiz O‘rmat aka bo‘ldi. U olisdanoq menga to‘xta, deb ishora qildi. Mashinaga tormoz berib to‘xtatdim. Kabinadan tushib salomlashdik:
— Assalomu alaykum, O‘rmat aka!

— Vaalaykum assalom, Ilyos! Ilyos! Qo‘lingga baxt qushi qo‘nibdi, xudoyim baxt bersin, uvali-juvali bo‘linglar! — deb fotiha bergan bo‘ldi menga.

— Rahmat! Qayoqdan bila qoldingiz, O‘rmat aka? — deb taajjublandim men.

— E, o‘g‘lim, xushxabarning sadag‘asi ketay. Butun trassa bo‘ylab og‘izma-og‘iz ko‘chib yuribdi.

— Yo‘g‘-e! — deb battarroq taajjublandim.

Yo‘l ustida turib gaplashardik, O‘rmat aka hatto mashinaga yaqin ham kelmadi. Asalga ko‘z qirini ham tashlamadi. Yaxshiyamki, buni Asalning o‘zi fahmlab qolib, boshiga ro‘molini tashlab, yuzini berkitdi. Shunda O‘rmat aka mamnunlik bilan jilmaydi-da:

— Mana bu ishing joyida! — dedi u va kabinaga yaqinlashib kelib, Asalga bokdi. — Rahmat, qizim, hurmat qilganing uchun rahmat. Bundan buyon sen bizning kelinimizsan, avtobazadagi hamma oqsoqollar kelinisan, qizim. Hali ular yo‘lda uchrab qolishadi. Mana, Ilyos, ko‘rmana. Kelinni qurukdan quruqqa ko‘rsatmaydilar, — deb u pul uzatdi. Men qo‘lini qaytara olmadim, yo‘qsa, xafa qilib qo‘yardim.
Biz xayrlashdik. Asal hamon boshidan ro‘molini olmasdi. Odatdagicha tagli-taxtli qirg‘iz oilasiga tushgan kelindek, u odamlar bilan uchrashganda uyatchanlik bilan yuzini berkitardi. O‘zimiz yolg‘iz qolganimizda esa o‘zaro kulishardik, boshiga ro‘mol tashlab olgan Asal menga yanada go‘zalroq bo‘lib ko‘rinardi.

— Jonginam, qani, boshingni ko‘tar, meni bir o‘pib qo‘y-chi, — dedim unga.

— Mumkin emas, oqsoqollar ko‘rib qolishadi, — dedi-yu, shu zahotiyoq kulgi aralash, go‘yo birov ko‘rib qolmasin deyayotgandek, ehtiyotlik bilan chakkamdan o‘pib oldi.

Yo‘lda borarkanmiz, yana ham qiziqroq hodisalarga duch keldik. Avtobazaning trassadagi hamma shofyorlari uchrashganda bizni qayta-qayta to‘xtatishib tabriklashardi, baxt-saodat tilashardi. Ularning ko‘pchiligi yo‘l-yo‘lakay gul terib, guldasta yasabgina qolmay, hatto sovg‘alar tayyorlab qo‘yishga ham ulgurishibdi. Bilmadim, kimning aqliga keldi ekan bu. Bu fikrni hoynahoy rus yigitlarimiz o‘ylab topishgan bo‘lsa kerak. Ular qishlokda to‘y bo‘lib qolsa, mashinani boplab bezatadilar. Hozir ham ular mashinamizga qizil, ko‘k, yashil lentalar taqib, shoyi durralar, guldastalar ila boshladilar. Mashinamiz turli-tuman ranglarga g‘arq bo‘lib, cho‘g‘dek tovlanardiki, ehtimol u o‘nlab kilometr naridan ko‘zga tashlanib turgan bo‘lsa kerak.

Asal ikkimiz g‘oyatda baxtiyor edik, men do‘stlarimning bu iltifotidan qalbdan faxrlanardim. Do‘st kulfat-da sinaladi, deydilar. Menimcha, ular baxtli damlarda ham sinaladilar.

Yo‘lda eng yaqin do‘stim Alibek Jonturin ham uchradi. U mendan ikki yosh katta. U — kallasi katta, norg‘ul yigit edi, o‘zi ancha yosh bo‘lsa ham sermulohaza, og‘ir, vazmin yigit bo‘lib, ajoyib shofyor edi. Bazada uni juda hurmat qilishardi. Alibekni profkom qilib ham saylashgandi. Qani, u nima derkin, deb o‘ylab turibman.
Alibek mashinamizga jimgina qaradi-da, bosh tebratib qo‘ydi, so‘ngra Asalga yaqin kelib, qo‘l berib salomlashdi va uni tabrikladi.

— Qani, yo‘llanmangni bu yoqqa ber-chi! — dedi u. Men bunday kutib olar deb o‘ylamagan edim. Hech narsaga tushunmay, qog‘ozni jimgina uzatdim. U avtoruchkasini oldi-da, yo‘llanmaga ko‘ndalangiga to‘ldirib, burchakma-burchak qilib yirik harflar bilan yoza boshladi: «To‘y safari, № 167!»
— Nima qilyapsan? — deb dovdirab qoldim. — Axir bu hujjat-ku!

— Tarixiy bo‘lib saqlanib qoladi! — deb kulimsiradi u. — Nima, buxgalteriyada o‘tirganlarni odam emas deb o‘ylayapsanmi? Endi qo‘lingni ber! — deb meni mahkam quchoqlab o‘pdi. Biz xaxolab kulib yubordik. Keyin mashinalarimizga qarab yura boshladik, ammo Alibek meni to‘xtatib:

— Qaerda turadigan bo‘ldinglar? — deb so‘rab qoldi.

Men yelkamni qisib qo‘ydim.

— Mana bizning uyimiz! — deb mashinani ko‘rsat-dim.

— Kabinadami? Ehtimol, bolalaringizni ham o‘sha yerda boqarsizlar?.. Menga qara, dovondagi uyimizga joylashaveringlar, baza boshliqlari bilan o‘zim gaplashaman. Biz o‘z uyimizga ko‘chib o‘tarmiz.

— Uying hali bitmagan-ku?

Alibek Ribacheda, avtobaza yaqinida uy qurmoqda edi. Bo‘sh vaqtlarimda men ham unga yordamlashib turardim.

— Hechqisi yo‘q! Ozgina ishi qolgan, ammo undan ortiqrog‘ini umid qilmay qo‘ya qol, o‘zing bilasan, uy-joy masalasi ancha chatoq.

— Xo‘p, rahmat! Bizga shuning o‘zi ham kifoya.

— Xullas, biznikiga tushinglar, qaytishda esa meni kutib tura tur. Men yetib kelaman, keyin xotinlarimiz bilan hamma narsani hal etib olamiz! — deb Asal tomonga qarab ko‘z qisib qo‘ydi.

Ha, endi tuzliq to‘rva bo‘yinga ilindi.

— To‘y safaringiz xayrli bo‘lsin! — deb qichqirib qoldi Alibek orqamizdan. Obbo xumpar-e! Safarimiz to‘y sayohati ekaniga o‘zimizning ham fahmimiz yetmabdiya.

Hamma ishimiz o‘ngidan kelayotganiga biz xursand edik. Faqat bir uchrashuvgina kayfiyatimni bir oz buzdi.

Yo‘lda, muyulishlardan birida to‘satdan oldimizda Jontoyning mashinasi chiqib qoldi. U qayoqdandir kelayotgan edi. U yolg‘iz emas edi. Kabinada Xadicha o‘tirardi. U menga qo‘l silkib qo‘ydi. Men mashinaga shartta tormoz berdim. Mashinalar borti bortiga yaqinlab to‘xtadi. Jontoy derazadan kallasini chiqarib:
— Namuncha yasan-tusan qilib olibsan, to‘ymi deyman? — dedi.

— To‘y bo‘lganda qandoq! — dedim men.

— Yo‘g‘-e? — deb ishonqiramay so‘radi u cho‘zib va Xadichaga qarab qo‘ydi. — Biz bo‘lsak seni izlab yuribmiz! — degan so‘z og‘zidan chiqib ketdi uning.

Xadicha qanday o‘tirgan bo‘lsa, shundayicha hangu mang bo‘lib, rangi o‘chib, qotib qolgandi.

— Salom, Xadicha! — dedim unga xushmuomalalik bilan. U jimgina bosh irg‘ab qo‘ydi.

— Hali yonimdagi qaylig‘im degin? — nima gapligini endigina anglagan edi Jontoy.

— Yo‘q, xotinim, — deb e’tiroz bildirdim-da, Asalning yelkalaridan quchoqladim.

— E, hali shunaqa de? — deb Jontoy ko‘zlarini battarroq olaytirdi. U xursand bo‘lishini ham, xafa bo‘lishini ham bilmasdi. — E-e, tabriklayman, chin qalbimdan tabriklayman…

— Rahmat!

Jontoy razilona tirjayib:
— Juda uchar ekansan! Qalinsiz qo‘lga tushirgandirsan-a? — dedi.

— Ahmoq! — deb so‘kdim uni mashinani haydayotib. Ablahni qarang-a! Shunaqa odamlar ham bo‘ladida dunyoda. Yana ham boplab so‘kmoqchi bo‘ldim. Kabinadan bosh chiqarib qaradim: oldinda yo‘l so‘l tomonga keskin buriladi-da, tepalikka ko‘tariladi. Shunday qarasam, Jontoy mashina yonida turib, chakkasini qashlab, Xadichaga allanimalar deb qichqirib, musht o‘qtalib do‘q urardi. Xadicha bo‘lsa yo‘ldan chetga, dala tomonga yugurib ketyapti. Chopib-chopib borib, gup etib yig‘ildi-da, boshini qo‘llari bilan bekitdi. Oralarida nima gap bo‘lganini bilmasam ham ko‘nglim g‘ash bo‘ldi, go‘yo bunga men ham aybdordek, unga rahmim keldi, ichim achidi. Asalga hech narsa demadim. Uning kayfiyatini buzgim kelmadi.

Bir haftadan keyin Alibek xotini bilan yashagan dovondagi uyga joylashib oldik.

Uychamiz uncha katta emas edi: ikki xona va bir dahliz. Bunday uylardan u yerda bir nechta edi. Ularda shofyorlar oilalari bilan hamda yonilg‘i punktining ishchilari yashardi. Uyimiz tor bo‘lishiga qaramay, yaxshi joy edi, yo‘lning shunday yoqasida, Norin daryosi ham juda yaqin edi. Harqalay, oblast markazida. Kinoga, magazinga borib kelish juda o‘ng‘ay, kasalxona ham bor… Yana shu jihatdan ham qulay ediki, dovondagi bu baza yo‘lning qoq o‘rtasida edi. Biz asosan Ribache bilan Sintszyan o‘rtasida qatnardik. U tomonga o‘tganda ham, bu tomonga o‘tganda ham yo‘l-yo‘lakay uyga tushib dam olish, hatto tunab qolish ham mumkin edi. Men deyarli har kuni uyga kirib o‘tardim. Mabodo yo‘lda tutilib qolsamda, baribir yarim tunda bo‘lsa ham uyga yetib kelardim. Asal doim meni kutib o‘tirardi, xavotirlanardi, to kelgunimcha mijja qoqmasdi.

Biz endi uy-ro‘zg‘or uchun zarur uncha-muncha buyumlarni sotib ola boshladik. Xullas, turmushimiz asta-sekin yaxshilanib bormoqda edi. Asal ham ishlashi kerak, degan qarorga keddik. Uning o‘zi qattiq turib oldi: ovulda tug‘ilib-o‘sgan emasmi, ish jon-dili edi. Ammo kutilmaganda yangi baxtga erishdik: Asalning ona bo‘lishiga oz qolgan edi. Negadir, biz buni hadeganda payqamabmiz. Asalning ko‘zi yorigan kuni men Xitoydan qaytib kelayotgan edim. Juda shoshilib, hayajonlanib ketyapman. Asal Norindagi tug‘uruqxonada yotgan edi. Kelsam, o‘g‘il tug‘ibdi.

Uning oldiga kirmoqchi bo‘ldim, biroq har qancha tushuntirsam ham qo‘yishmadi. Lekin baribir xursand edim. Mashinaga o‘tirdim-da, tog‘ma-tog‘ g‘izillatib haydab ketdim. O‘zimni tuta olmay, mashinani tobora qattiqroq quvardim. Bu qishda bo‘lgan edi. Tevarak-atrofda faqat qorli qoyalar. Atrofimdan oq, qora rang g‘irillab o‘taverganidan ko‘zlarim jimirlashib ketardi. Do‘lan dovonining tepasiga yeldek uchib chiqdim. Osmono‘par ulkan balandlik, bulutlar yer bag‘irlab suzib yurgandek edi, pastdagi azamat tog‘lar ham uning qarshisida pak-pakana bo‘lib ko‘rinardi. Men kabinadan sakrab tushib, dara yoqasiga chopib bordim va sof havodan o‘pkamni to‘ldirib nafas oldim-da, butun olam eshitgudek qilib qichqirdim:

— E-y, tog‘lar! Men o‘g‘il ko‘rdim!
Nazarimda, tog‘lar ham larzaga kelgandek bo‘ldi. Ular mening so‘zlarimni takrorladi va daradan-daraga taralib, uzoq vaqtgacha aks sado berib yangrab turdi.

O‘g‘ilchamizni Samad deb atadik. Unga men shunday deb nom qo‘ydim. Samad bizning ermagimiz bo‘lib qoldi: Samad, bizning Samad jilmaydi, uning tishchalari chiqib qoldi. Xullas, hamma yosh ota-onalardek biz ham uni sevib ardoqlar edik. Biz bir-birimizni sevardik, ahil va inoq yashardik, so‘ngra esa… So‘ngra baxtsizlik yuz berdi…