1 январь — Шоир Равшан Файз (1959-1995) таваллуд топган кун
Равшан Файз мусаввирона маҳорат соҳиби эди. Умрнинг беғубор навбаҳорини, ранг-баранг гуллар, ям-яшил майсаларни улуғлаш шоир шеъриятининг асосий мазмун-мундарижасини ташкил этади. Ранглар кўчма маънони ифодалайди. Шу маънода вақт ранглари – болалик, ёшлик ва гўзалликни, меҳр-муҳаббатни, инсоннинг эзгу амалларини англатади. Вақт ранглари…
Рустам Мусурмон
ВАҚТ РАНГЛАРИНИНГ МУСАВВИРИ ЭДИ
Устоз Равшан Файзни хотирлаб
Таниқли шоир Равшан Файзнинг 1990 йилда Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётида босилган “Ташриф” номли илк китобида “Вақт ранглари” номли шеър бор.
Мен ўйнаб қолибман болалик билан…
Йиллар – имконларим кетиб қолибди.
Йиллар рангларимни ўғирлабдилар.
Мен ўзимча ўрик, узум тусасам,
Онам менга туршак, майиз бердилар.
Равшан Файз мусаввирона маҳорат соҳиби эди. Умрнинг беғубор навбаҳорини, ранг-баранг гуллар, ям-яшил майсаларни улуғлаш шоир шеъриятининг асосий мазмун-мундарижасини ташкил этади. Ранглар кўчма маънони ифодалайди. Шу маънода вақт ранглари – болалик, ёшлик ва гўзалликни, меҳр-муҳаббатни, инсоннинг эзгу амалларини англатади. Вақт ранглари…
1988 йилнинг ёзи эди. Талабалик ўртоғим Бобомурод Эралиев билан машқларимни Равшан Файзга олиб боргандик. Равшан ака у пайтлар “Ёшлик” журналининг шеърият бўлимида ишлар эди. Бизни илиқ кутиб олди. Бир шеърда юракни қозиққа боғлаб қўйилган дулдул отга қиёслаган эдим. Фақат бу “от”нинг озиғи – беда эмас, ем эмас, меҳр. У мендан бошқа одамнинг кўзига кўринмайди (яъни юрагимда нималар кечгани фақат ўзимга маълум-ку). Аммо менинг ўзим унга емиш тутсам, емайди (ахир, ўзим ўзимга меҳр беролмайман, ўз-ўзини яхши кўриш худбинлик бўлади). Шунинг учун кўксимдаги дулдул сулувларнинг қўлидан озиқланиб ўрганган. Охири бир парини олиб қочар югуриб, мени судраб кетади қозиғини суғуриб… Бу ташбеҳ Равшан акага маъқул бўлди.
– Мен бир нарсанинг номини бошқача аташни яхши кўраман, – деди у қўлидаги қаламини айлантириб. – Айтайлик, мана шу қаламни кўпчилик “қалам” дейди, мен унақа дегим келмайди, масалан, “юрак тилмочи” ёки “олмосдан ҳам ўткир тиғ”ми, нима бўлса ҳам, бошқача номлагим келади қаламни.
Равшан аканинг бу гапи бадиий адабиёт, шеърият моҳиятининг улкан хулосаси эди. Мен унинг маънисини анча кейин англадим.
Бобомурод Эралиевнинг:
“Тун бўйи гул териб ухламас аёл
Деворга осилган сўзоналардан”,
деган мисраларини ўқиди.
– Қаранг, тун-кечалар девордаги кашталарни бармоқларида ғижимлаб-ўйнаб, ёр хаёли ила бедор ётган, куёвини интизор кутаётган келинчакнинг гўзал тасвири.
Тасвирда асосий ва биринчи даражали нарсадан четлашиб қочиб, орқа пландаги иккинчи даражали нарсалар қаламга олинганда, ўша биринчи даражали нарса янада бўртиб кўринади, ёрқин акс этади. Ўша асосий бўлмаган нарсаларнинг ҳаммаси асосий нарсани ифодалашга хизмат қилади. Бу бамисоли мозаикадай: турли-туман ранг ва ҳажмдаги майда тошчалар девордаги саҳнга ёпиштирилиб, улардан муайян воқеа-ҳодиса ёки инсон қиёфаси шакллантирилади.
Шоирлар бошни айлантирадилар, бир гапни тўғридан-тўғри айтиш ўрнига ўша гапнинг атрофида айланиб юрадилар, қулоғинг қани десанг, ўнг қўли билан яқиндаги ўнг қулоғини кўрсатиш ўрнига, ўнг қўлини боши узра айлантириб чап қулоғини кўрсатадилар, дейишади. Бу тўғри. Равшан Файзнинг “Бир нарсанинг номини бошқача аташни яхши кўраман” деган гапига мутаносиб. Шоирлик санъати мана шунда.
Ойнага қарасангиз, аксингиз кўринади, деразадан боқсангиз, ташқаридаги гуллар, дарахтлар…
Бу ерда сиз, ойна, ойнадаги аксингиз ва сиз, дераза ойнаги, ойнак ортидаги гуллар, дарахтлар учлиги мавжуд.
Гап мана шу учликнинг қайси биридан бадиий восита сифатида фойдаланишда. Ушбу уч бирликка ижодкорлар уч хил ёндошадилар:
Кимдир фақат ўзини, ойнасиз тасвирлайди. Манзарани тўғридан-тўғри баён этади. Бунда ойна ва ойнадаги акс четда қолади.
Айримлар ойнадаги аксга, манзарага мурожаат этадилар. Манзаранинг ўзи ёки акс эгаси ҳамда уларни кўрсатиб турган ойна “ўйиндан ташқари ҳолатда” қолиб кетади.
Одамлар ойнага қараганда ундаги аксни томоша қилиб, ўша аксни кўрсатиб турган ойнани унутиб қўядилар. Ёки деразадан кўриниб турган табиат манзарасига маҳлиё бўлиб, дераза ойнакларини эсдан чиқарадилар. Ахир, сиз ва аксингиз, нигоҳингиз ва ташқаридаги манзара ўртасида ойна бор-ку. Ўша ойнани қора парда билан тўсиб қўйинг-чи, бир нима кўринармикин.
Бадиий асар ўша ойна бўлмоғи керак. Майли, унга қараганлар, ундаги тасвирга маҳлиё бўлиб, ойнани унутиб қўйсинлар. Ана ўшанда бадиий асар табиий чиқади. Сўзнинг қудрати мана шунда. Шу маънода “Адабиёт – ҳаёт кўзгуси” деган гап тўғри.
Равшан Файзнинг “Бир нарсанинг номини бошқача аташни яхши кўраман” деган гапларини эслаб, хаёлимдан шундай фикрлар кечди.
Равшан Файз ўз ижоди давомида нарсаларнинг жуда кўп янги номларини топди, бетакрор шеърлар яратди. Шеърларини элу юртнинг, инсон кўнгли ва туйғуларининг янги номлари билан безади.
Мана, йилнинг янги номи. Вақт рангларининг яна битта сурати:
Тўртта кўйлаги бор
Ва битта ўзи
Кийса, бор умрига бемалол етар,
Лекин у зўравон кўнглимни бузиб,
Ҳар гал бир кўйлагим тўздириб кетар.
Кийимнинг янгиси, дўстнинг эскиси яхши, деганларидай дўст ўзгармайди, кийим ўзгаради. “Сендан бир неча кўйлакни кўп йиртганман”, деган иборани ҳам ўз бағрига сингдириб юборади Равшан Файзнинг “Йил” деган шеъри. ҳа, биздан бир неча кўйлакни кўп йиртган, биздан бир неча баробар маҳоратли шоир эди Равшан Файз. У айниқса, ёш шоирларга ниҳоятда меҳрибон устоз эди. Ёшларни ўзига тенг кўриб, самимий суҳбатлашарди. Шунинг учун Равшан акадан дилимиздаги гапни ҳечам яширмас эдик.
Дарвоқе, Равшан Файзга олиб борган машқларимдан бештаси “Ёшлик” журналининг 1989 йил биринчи сонида бир саҳифа қилиб чоп этилди. Бу менинг матбуотда илк чиқишим эди. Равшан Файзнинг шарофати билан янги шеърлар ёзишга ишончим ва интилишим янада кучайди. У киши яна менга ўхшаган жуда кўп ёшларга устозлик қилди, ижодда тўғри йўл кўрсатди. “Камалак” ёшлар нашриётида ишлаган пайтларида “Ўзбекистон ёш шоирлари” рукнида Салим Ашур, Ғулом Мирзо, Қўчқор Норқобил, Юсуф Худойқул каби ўнлаб тенгдошларимнинг илк китобларини тайёрлаб, уларга ўзи муҳаррирлик қилди. Ўша рукнда менинг ҳам “Руҳимнинг товуши” (1995) номли шеърлар тўпламим Равшан Файзнинг жонкуярлиги туфайли нашр этилди.
Равшан Файз фақат талабчан муҳаррирлиги, меҳрибон акалиги, дилкаш инсонлиги билан эмас, ўзининг бетакрор шеърлари билан ҳам барчага ибрат кўрсатар эди.
Эсимда, 1991 йил “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида эълон қилинган бир туркум шеърларини ўқиб, ҳаяжонланиб юрганларим. Айниқса, Ватан ҳақидаги шеъри ёрқин образларга бойлиги туфайли бир ўқишдаёқ ёдимда қолиб кетган. Шеър образи билан эсда қолади ва ҳеч қачон унутилмайди.
Эй ота юрт, эй туғишган эл,
Мен бир ўсмир, мен битта гулни
Орзу-ҳавас деган танти ел
Қай бир баҳор бағрингдан юлди.
Сўнг тақдирга раҳматлар айтиб,
Ўшал юксак орзумга етдим –
Тиним билмас девона, дайди
Шамолларга айланиб кетдим.
Улангандим юрагим билан
Ахир сенинг жону жисмингга.
Букун дунё барибир бир кам,
Орзуим йўқ, армонлар мингта.
Энди тунлар юрагим оғрир,
Соғинаман сени, қишлоғим,
Даштларингни эслайман оғир
Қояларга урилган чоғим.
Туриб-туриб келади кўргим,
Сен-чи, сен ҳам садо бергин, ҳой!
Билинарми ҳали ҳам ўрним,
Оғрийдими мен юлинган жой?!
– Равшан ака, “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”да зўр шеърларингиз чиқибди, табриклайман, – деган эдим.
– Ҳеч ким зўр демаяпти-ку, – дедилар…
Равшан Файз меҳрибон дўст эди. 1992 йилнинг кузида шоир Чори Аваз вафот этди. ҳаммамиз чуқур қайғуда қолдик. Равшан ака ҳозирги “Шарқ” нашриёти ёнидаги 12 қаватли бинонинг ёнида автобус ташкил қилди. Бир автобус шоирлар Равшан Файз бошчилигида Ғузорга бориб келдик. У дўсти Чори Авазга йўқлов айтди.
Сорбон сўзлаб қайтадур,
Бўта бўзлаб қайтадур.
Оғир карвон Ғузордай
Юртни кўзлаб қайтадур.
Кекса-ёшга ёққан дўст,
Қуёшга тик боққан дўст.
Оғзи ошга етганда
Бурнидан қон оққан дўст…
Бу ҳам Равшан Файз шеъриятидаги вақт рангларидан бири.
Ҳаёт доимо бошингни силайвермайди. Газета-журналлар таҳририятларида ҳамиша ҳам Равшан Файзга ўхшаган – ёшларга ғамхўр муҳаррирлар ўтиравермайди. Кейинчалик ўзим ҳам “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг назм ва наср бўлимида ишладим. Бироқ Равшан Файздек бўлолдимми-йўқми, билмадим…
Ўша пайтда газета таҳририятида ишламас эдим. Газетага берган шеърларимнинг тақдирини билиш учун йўлга чиқдим. Нега беришмаяпти экан, анча вақт бўлди-ку… Ёки… Маъқул дейишганди-ку… Нима қилсам экан?… Ичимдан хўрсинаман… Нима хаёлда кетаяпман-у, бироқ ўз одатимни тарк этмадим. Кўкалдош мадрасаси ёнидаги эски китоблар дўконига бурилдим. Жавонлардаги эски китобларнинг ҳаммасини бирма-бир қўлдан ўтказдим. Бир-иккита ноёб китоб танладим. Бу хазинанинг ичида икки соатдан кўпроқ вақт сарфладим. Топган бойлигимни қўлтиқлаб, троллейбусга чиқдим. Орқадаги бўш жойга ўтириб, китобларни катта мамнуният билан варақлай бошладим. Беихтиёр кимнингдир менга тикилиб турганини сездим. Бошимни кўтариб қарасам, Равшан ака жилмайиб турибди. Дарҳол ўрнимдан туриб, у кишига жой бўшатдим. Ўтирмайман, деди. Қўлимдаги китобларни кўрди. Ойнадан кўчага боққанча гаплашиб кетдик. Мен ўз дарди ҳолимни арз этдим.
– Парво қилма, энг муҳими, ёзяпсанми, бўлди. Ёзавер, шошилма, бир куни чиқади.
Мен у кишидан нега анчадан буён матбуотда кўринмаётганини сўрадим.
– Шеърларимни газеталарга беришга қизиқмай қўйдим…
Мен унинг сўзларини ҳафсаласизликка йўйдим. ҳозир қаерда ишлаётганини сўрадим.
– ҳеч қаерда ишламаяпман, – деди у.
Равшан Файзнинг ушбу ҳолати, гаплари, қарашлари дунёдан қўл силкиган дарвешга ўхшар эди. Гўё ҳамма нарсага бефарқ, бепарво…
Йўқ, аслида бундай эмас эди. Аслида Равшан Файз тинимсиз ёзаётган эди. Аслида мен билан гаплашиб турган шу ҳолатда бус-бутун бир китоб тузиб қўйган эди Равшан ака.
Амир Темур хиёбонига етганимизда Равшан акага имо қилдим:
– Кетдик, тушамиз.
– Йўқ, мен вокзалга кетяпман, бировни кузатишим керак…
Биз шундай хайрлашдик. Равшан ака менга ниманидир айтмоқчидай, мен эса ниманидир англамай қолгандай эдим…
Мен йўлда тушиб қолдим, Равшан ака вокзалга кетди.
Равшан Файзнинг “Кимларни кузатдим поездга” шеърини ўқиганимда бизнинг ўша учрашувимиз ёдимга тушаверади.
Кимларни кузатдим поездга,
Минг марта юрагим ялинди менга,
Худонинг зорини қилди кўп кўнглим.
Мен эса шу буюк хоҳишни енга
Таниш-билишларнинг шартига кўндим.
Кимларни поездга кузатдим минг бор,
Кимни кутиб олдим қўналғаларда.
Қачон кетиб бўлди, ё раббий, баҳор,
Куз ҳам кириб кепти қачон шаҳарга.
Қишлоққа кетдик деб йиғлаб юрагим,
Қовоғимга қараб кун сайин селдир.
Мен эса ўй суриб ўтирибман жим:
“Атайлаб кўргани келмайди кимдир…”
Келганнинг барига маёқман ё раб,
Кутиб-кузатаман шому саҳарда.
Айтинг, не бўларди биров атайлаб,
Ҳол сўраб кўргани келса бир марта…
Ҳа, ўша дамда Равшан Файз охири кўнгилнинг хоҳишига кирган эди.
У қишлоғига кетди. Фақат поездда эмас, номаълум йўловчи машинада бемаҳал кетди. Буни ҳеч ким кўрмай қолди, билмай қолди…
Бир куни устоз Маҳмуд Саъдийни машина сал туртиб кетибди.
Биз кўргани касалхонага борганимизда устоз ҳўнграб йиғлаб юборди.
– Мен ўзимга эмас, Равшанга йиғлаяпман, – деди у. – Мен-ку соғ қолдим, Равшан-чи, эҳ, Равшан…
Равшан акани катта-ю кичик – ҳамма яхши кўрар эди.
Билинарми ҳали ҳам ўрним,
Оғрийдими мен юлинган жой?!
Сатрлари ҳечам ёдимдан чиқмайди. ҳамон Равшан Файзнинг ўрни жуда билинади. ҳамон Равшан Файз юлинган жой қаттиқ оғрийди.
Манба: «Ёшлик» журнали, 2015 йил 7-сон
Rustam Musurmon
VAQT RANGLARINING MUSAVVIRI EDI
Ustoz Ravshan Fayzni xotirlab
Taniqli shoir Ravshan Fayzning 1990 yilda G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida bosilgan “Tashrif” nomli ilk kitobida “Vaqt ranglari” nomli she’r bor.
Men o’ynab qolibman bolalik bilan…
Yillar – imkonlarim ketib qolibdi.
Yillar ranglarimni o’g’irlabdilar.
Men o’zimcha o’rik, uzum tusasam,
Onam menga turshak, mayiz berdilar.
Ravshan Fayz musavvirona mahorat sohibi edi. Umrning beg’ubor navbahorini, rang-barang gullar, yam-yashil maysalarni ulug’lash shoir she’riyatining asosiy mazmun-mundarijasini tashkil etadi. Ranglar ko’chma ma’noni ifodalaydi. Shu ma’noda vaqt ranglari – bolalik, yoshlik va go’zallikni, mehr-muhabbatni, insonning ezgu amallarini anglatadi. Vaqt ranglari…
1988 yilning yozi edi. Talabalik o’rtog’im Bobomurod Eraliev bilan mashqlarimni Ravshan Fayzga olib borgandik. Ravshan aka u paytlar “Yoshlik” jurnalining she’riyat bo’limida ishlar edi. Bizni iliq kutib oldi. Bir she’rda yurakni qoziqqa bog’lab qo’yilgan duldul otga qiyoslagan edim. Faqat bu “ot”ning ozig’i – beda emas, yem emas, mehr. U mendan boshqa odamning ko’ziga ko’rinmaydi (ya’ni yuragimda nimalar kechgani faqat o’zimga ma’lum-ku). Ammo mening o’zim unga yemish tutsam, yemaydi (axir, o’zim o’zimga mehr berolmayman, o’z-o’zini yaxshi ko’rish xudbinlik bo’ladi). Shuning uchun ko’ksimdagi duldul suluvlarning qo’lidan oziqlanib o’rgangan. Oxiri bir parini olib qochar yugurib, meni sudrab ketadi qozig’ini sug’urib… Bu tashbeh Ravshan akaga ma’qul bo’ldi.
– Men bir narsaning nomini boshqacha atashni yaxshi ko’raman, – dedi u qo’lidagi qalamini aylantirib. – Aytaylik, mana shu qalamni ko’pchilik “qalam” deydi, men unaqa degim kelmaydi, masalan, “yurak tilmochi” yoki “olmosdan ham o’tkir tig’”mi, nima bo’lsa ham, boshqacha nomlagim keladi qalamni.
Ravshan akaning bu gapi badiiy adabiyot, she’riyat mohiyatining ulkan xulosasi edi. Men uning ma’nisini ancha keyin angladim.
Bobomurod Eralievning:
“Tun bo’yi gul terib uxlamas ayol
Devorga osilgan so’zonalardan”,
degan misralarini o’qidi.
– Qarang, tun-kechalar devordagi kashtalarni barmoqlarida g’ijimlab-o’ynab, yor xayoli ila bedor yotgan, kuyovini intizor kutayotgan kelinchakning go’zal tasviri.
Tasvirda asosiy va birinchi darajali narsadan chetlashib qochib, orqa plandagi ikkinchi darajali narsalar qalamga olinganda, o’sha birinchi darajali narsa yanada bo’rtib ko’rinadi, yorqin aks etadi. O’sha asosiy bo’lmagan narsalarning hammasi asosiy narsani ifodalashga xizmat qiladi. Bu bamisoli mozaikaday: turli-tuman rang va hajmdagi mayda toshchalar devordagi sahnga yopishtirilib, ulardan muayyan voqea-hodisa yoki inson qiyofasi shakllantiriladi.
Shoirlar boshni aylantiradilar, bir gapni to’g’ridan-to’g’ri aytish o’rniga o’sha gapning atrofida aylanib yuradilar, qulog’ing qani desang, o’ng qo’li bilan yaqindagi o’ng qulog’ini ko’rsatish o’rniga, o’ng qo’lini boshi uzra aylantirib chap qulog’ini ko’rsatadilar, deyishadi. Bu to’g’ri. Ravshan Fayzning “Bir narsaning nomini boshqacha atashni yaxshi ko’raman” degan gapiga mutanosib. Shoirlik san’ati mana shunda.
Oynaga qarasangiz, aksingiz ko’rinadi, derazadan boqsangiz, tashqaridagi gullar, daraxtlar…
Bu yerda siz, oyna, oynadagi aksingiz va siz, deraza oynagi, oynak ortidagi gullar, daraxtlar uchligi mavjud.
Gap mana shu uchlikning qaysi biridan badiiy vosita sifatida foydalanishda. Ushbu uch birlikka ijodkorlar uch xil yondoshadilar:
Kimdir faqat o’zini, oynasiz tasvirlaydi. Manzarani to’g’ridan-to’g’ri bayon etadi. Bunda oyna va oynadagi aks chetda qoladi.
Ayrimlar oynadagi aksga, manzaraga murojaat etadilar. Manzaraning o’zi yoki aks egasi hamda ularni ko’rsatib turgan oyna “o’yindan tashqari holatda” qolib ketadi.
Odamlar oynaga qaraganda undagi aksni tomosha qilib, o’sha aksni ko’rsatib turgan oynani unutib qo’yadilar. Yoki derazadan ko’rinib turgan tabiat manzarasiga mahliyo bo’lib, deraza oynaklarini esdan chiqaradilar. Axir, siz va aksingiz, nigohingiz va tashqaridagi manzara o’rtasida oyna bor-ku. O’sha oynani qora parda bilan to’sib qo’ying-chi, bir nima ko’rinarmikin.
Badiiy asar o’sha oyna bo’lmog’i kerak. Mayli, unga qaraganlar, undagi tasvirga mahliyo bo’lib, oynani unutib qo’ysinlar. Ana o’shanda badiiy asar tabiiy chiqadi. So’zning qudrati mana shunda. Shu ma’noda “Adabiyot – hayot ko’zgusi” degan gap to’g’ri.
Ravshan Fayzning “Bir narsaning nomini boshqacha atashni yaxshi ko’raman” degan gaplarini eslab, xayolimdan shunday fikrlar kechdi.
Ravshan Fayz o’z ijodi davomida narsalarning juda ko’p yangi nomlarini topdi, betakror she’rlar yaratdi. She’rlarini elu yurtning, inson ko’ngli va tuyg’ularining yangi nomlari bilan bezadi.
Mana, yilning yangi nomi. Vaqt ranglarining yana bitta surati:
To’rtta ko’ylagi bor
Va bitta o’zi
Kiysa, bor umriga bemalol yetar,
Lekin u zo’ravon ko’nglimni buzib,
Har gal bir ko’ylagim to’zdirib ketar.
Kiyimning yangisi, do’stning eskisi yaxshi, deganlariday do’st o’zgarmaydi, kiyim o’zgaradi. “Sendan bir necha ko’ylakni ko’p yirtganman”, degan iborani ham o’z bag’riga singdirib yuboradi Ravshan Fayzning “Yil” degan she’ri. ha, bizdan bir necha ko’ylakni ko’p yirtgan, bizdan bir necha barobar mahoratli shoir edi Ravshan Fayz. U ayniqsa, yosh shoirlarga nihoyatda mehribon ustoz edi. Yoshlarni o’ziga teng ko’rib, samimiy suhbatlashardi. Shuning uchun Ravshan akadan dilimizdagi gapni hecham yashirmas edik.
Darvoqe, Ravshan Fayzga olib borgan mashqlarimdan beshtasi “Yoshlik” jurnalining 1989 yil birinchi sonida bir sahifa qilib chop etildi. Bu mening matbuotda ilk chiqishim edi. Ravshan Fayzning sharofati bilan yangi she’rlar yozishga ishonchim va intilishim yanada kuchaydi. U kishi yana menga o’xshagan juda ko’p yoshlarga ustozlik qildi, ijodda to’g’ri yo’l ko’rsatdi. “Kamalak” yoshlar nashriyotida ishlagan paytlarida “O’zbekiston yosh shoirlari” ruknida Salim Ashur, G’ulom Mirzo, Qo’chqor Norqobil, Yusuf Xudoyqul kabi o’nlab tengdoshlarimning ilk kitoblarini tayyorlab, ularga o’zi muharrirlik qildi. O’sha ruknda mening ham “Ruhimning tovushi” (1995) nomli she’rlar to’plamim Ravshan Fayzning jonkuyarligi tufayli nashr etildi.
Ravshan Fayz faqat talabchan muharrirligi, mehribon akaligi, dilkash insonligi bilan emas, o’zining betakror she’rlari bilan ham barchaga ibrat ko’rsatar edi.
Esimda, 1991 yil “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida e’lon qilingan bir turkum she’rlarini o’qib, hayajonlanib yurganlarim. Ayniqsa, Vatan haqidagi she’ri yorqin obrazlarga boyligi tufayli bir o’qishdayoq yodimda qolib ketgan. She’r obrazi bilan esda qoladi va hech qachon unutilmaydi.
Ey ota yurt, ey tug’ishgan el,
Men bir o’smir, men bitta gulni
Orzu-havas degan tanti yel
Qay bir bahor bag’ringdan yuldi.
So’ng taqdirga rahmatlar aytib,
O’shal yuksak orzumga yetdim –
Tinim bilmas devona, daydi
Shamollarga aylanib ketdim.
Ulangandim yuragim bilan
Axir sening jonu jismingga.
Bukun dunyo baribir bir kam,
Orzuim yo’q, armonlar mingta.
Endi tunlar yuragim og’rir,
Sog’inaman seni, qishlog’im,
Dashtlaringni eslayman og’ir
Qoyalarga urilgan chog’im.
Turib-turib keladi ko’rgim,
Sen-chi, sen ham sado bergin, hoy!
Bilinarmi hali ham o’rnim,
Og’riydimi men yulingan joy?!
– Ravshan aka, “O’zbekiston adabiyoti va san’ati”da zo’r she’rlaringiz chiqibdi, tabriklayman, – degan edim.
– Hech kim zo’r demayapti-ku, – dedilar…
Ravshan Fayz mehribon do’st edi. 1992 yilning kuzida shoir Chori Avaz vafot etdi. hammamiz chuqur qayg’uda qoldik. Ravshan aka hozirgi “Sharq” nashriyoti yonidagi 12 qavatli binoning yonida avtobus tashkil qildi. Bir avtobus shoirlar Ravshan Fayz boshchiligida G’uzorga borib keldik. U do’sti Chori Avazga yo’qlov aytdi.
Sorbon so’zlab qaytadur,
Bo’ta bo’zlab qaytadur.
Og’ir karvon G’uzorday
Yurtni ko’zlab qaytadur.
Keksa-yoshga yoqqan do’st,
Quyoshga tik boqqan do’st.
Og’zi oshga yetganda
Burnidan qon oqqan do’st…
Bu ham Ravshan Fayz she’riyatidagi vaqt ranglaridan biri.
Hayot doimo boshingni silayvermaydi. Gazeta-jurnallar tahririyatlarida hamisha ham Ravshan Fayzga o’xshagan – yoshlarga g’amxo’r muharrirlar o’tiravermaydi. Keyinchalik o’zim ham “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining nazm va nasr bo’limida ishladim. Biroq Ravshan Fayzdek bo’loldimmi-yo’qmi, bilmadim…
O’sha paytda gazeta tahririyatida ishlamas edim. Gazetaga bergan she’rlarimning taqdirini bilish uchun yo’lga chiqdim. Nega berishmayapti ekan, ancha vaqt bo’ldi-ku… Yoki… Ma’qul deyishgandi-ku… Nima qilsam ekan?… Ichimdan xo’rsinaman… Nima xayolda ketayapman-u, biroq o’z odatimni tark etmadim. Ko’kaldosh madrasasi yonidagi eski kitoblar do’koniga burildim. Javonlardagi eski kitoblarning hammasini birma-bir qo’ldan o’tkazdim. Bir-ikkita noyob kitob tanladim. Bu xazinaning ichida ikki soatdan ko’proq vaqt sarfladim. Topgan boyligimni qo’ltiqlab, trolleybusga chiqdim. Orqadagi bo’sh joyga o’tirib, kitoblarni katta mamnuniyat bilan varaqlay boshladim. Beixtiyor kimningdir menga tikilib turganini sezdim. Boshimni ko’tarib qarasam, Ravshan aka jilmayib turibdi. Darhol o’rnimdan turib, u kishiga joy bo’shatdim. O’tirmayman, dedi. Qo’limdagi kitoblarni ko’rdi. Oynadan ko’chaga boqqancha gaplashib ketdik. Men o’z dardi holimni arz etdim.
– Parvo qilma, eng muhimi, yozyapsanmi, bo’ldi. Yozaver, shoshilma, bir kuni chiqadi.
Men u kishidan nega anchadan buyon matbuotda ko’rinmayotganini so’radim.
– She’rlarimni gazetalarga berishga qiziqmay qo’ydim…
Men uning so’zlarini hafsalasizlikka yo’ydim. hozir qaerda ishlayotganini so’radim.
– hech qaerda ishlamayapman, – dedi u.
Ravshan Fayzning ushbu holati, gaplari, qarashlari dunyodan qo’l silkigan darveshga o’xshar edi. Go’yo hamma narsaga befarq, beparvo…
Yo’q, aslida bunday emas edi. Aslida Ravshan Fayz tinimsiz yozayotgan edi. Aslida men bilan gaplashib turgan shu holatda bus-butun bir kitob tuzib qo’ygan edi Ravshan aka.
Amir Temur xiyoboniga yetganimizda Ravshan akaga imo qildim:
– Ketdik, tushamiz.
– Yo’q, men vokzalga ketyapman, birovni kuzatishim kerak…
Biz shunday xayrlashdik. Ravshan aka menga nimanidir aytmoqchiday, men esa nimanidir anglamay qolganday edim…
Men yo’lda tushib qoldim, Ravshan aka vokzalga ketdi.
Ravshan Fayzning “Kimlarni kuzatdim poezdga” she’rini o’qiganimda bizning o’sha uchrashuvimiz yodimga tushaveradi.
Kimlarni kuzatdim poezdga,
Ming marta yuragim yalindi menga,
Xudoning zorini qildi ko’p ko’nglim.
Men esa shu buyuk xohishni yenga
Tanish-bilishlarning shartiga ko’ndim.
Kimlarni poezdga kuzatdim ming bor,
Kimni kutib oldim qo’nalg’alarda.
Qachon ketib bo’ldi, yo rabbiy, bahor,
Kuz ham kirib kepti qachon shaharga.
Qishloqqa ketdik deb yig’lab yuragim,
Qovog’imga qarab kun sayin seldir.
Men esa o’y surib o’tiribman jim:
“Ataylab ko’rgani kelmaydi kimdir…”
Kelganning bariga mayoqman yo rab,
Kutib-kuzataman shomu saharda.
Ayting, ne bo’lardi birov ataylab,
Hol so’rab ko’rgani kelsa bir marta…
Ha, o’sha damda Ravshan Fayz oxiri ko’ngilning xohishiga kirgan edi.
U qishlog’iga ketdi. Faqat poezdda emas, noma’lum yo’lovchi mashinada bemahal ketdi. Buni hech kim ko’rmay qoldi, bilmay qoldi…
Bir kuni ustoz Mahmud Sa’diyni mashina sal turtib ketibdi.
Biz ko’rgani kasalxonaga borganimizda ustoz ho’ngrab yig’lab yubordi.
– Men o’zimga emas, Ravshanga yig’layapman, – dedi u. – Men-ku sog’ qoldim, Ravshan-chi, eh, Ravshan…
Ravshan akani katta-yu kichik – hamma yaxshi ko’rar edi.
Bilinarmi hali ham o’rnim,
Og’riydimi men yulingan joy?!
Satrlari hecham yodimdan chiqmaydi. hamon Ravshan Fayzning o’rni juda bilinadi. hamon Ravshan Fayz yulingan joy qattiq og’riydi.
Manba: «Yoshlik» jurnali, 2015 yil 7-son
