30 май — Устоз Эркин Воҳидов хотираси куни
Устоз тушунчаси, менинг назаримда, энг аввало, ибрат тушунчаси билан боғлиқ. Тил ва сўзга масъулият ибрати, миллат ва ватан тақдиридаги муҳим масалада ёндашув ибрати. Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдурауф Фитрат, Абдулла Қодирий, Мунаввар Қори, Абдулҳамид Чўлпондан биз ижодкор аҳлига энг аввало ана шу Ибрат қолган.
Шу маънода, мен Эркин Воҳидов ибратидан миллатни, миллий ўзликни қадрлашни, мумтоз адабиётга муҳаббатни, уни идрок этмакни ўргандим ва ҳамон ўрганяпман (Хуршид Давроннинг «Устоз ибрати» мақоласидан. Мақолани мана бу саҳифада ўқишингиз мумкин).
Абдулла ОРИПОВ
ЭРКИН ВОҲИДОВ ХОТИРАСИГА
Роса тортишдилар ер билан осмон,
Шафаққа айланди яноқлар чунон.
Шоирни меники дер эди само,
Меники дер эди она ер аммо.
Шоир-чи, куйлади иккаласин ҳам,
Заминдан куч олди, самога ҳамдам.
Саксон йил чорлашди ўртага олиб,
Охир тортишувда Ер чиқди ғолиб.
02.06.2016
Омон МАТЖОН
ДЕНГИЗДАГИ ШАХМАТ ЎЙИНИ
ёки битта ортиқ пиёда ҳақида
Кемамиз бир ойлик сафар сўнгида
Ўрта Ер денгизи бўйлаб борарди.
Сув ости тоғлари чапу ўнгида
Қора ўркач гиклаб тўлқин ёрарди.
Биз-ку, денгиздамиз.
Кўкдан боқилса,
Шахмат доналарга ўхшар бу тошлар.
Тарихда шу уммон узра, алқисса,
Порлаган, ўчгандир неча қуёшлар.
Эртак кўп юнонлар қавми ҳақида,
Ясон, Прометей излари шунда.
Балки Атлантида — еттинчи қитъа
Шу жойда йўқ бўлиб кетган очундан.
Денгиз нотинч оди,
Лекин кун очиқ,
Очиқ палубада кетарди ўйин.
Тахта устида ҳам ҳислар қоришиқ
Ҳар юриши човуткор иларди тўлқин.
Сўзсиз, бу ўйинга мухлис кўп жуда,
Шахмат — Осиёнинг илк ҳаёт тарзи.
Неча ўзгарар шу мўъжаз тахтада
Шоҳнинг орзулари, гадонинг арзи.
Аммо бир ишқибоз, тинмай чакаги,
Ўйинни шанғиллаб таҳлил этарди.
Жим-жит дона сурган Эркин акага
Ҳадеб ўз майлини таклиф этарди.
«Нега муни юрдинг», «Ҳов, муни ҳайда!»
«Анавини нега урмадинг, аттанг…»
Шахмат кўрганмисиз ўзи ҳеч жойда?..
Хуллас, асабларни қилди тору танг…
Сал ўтмай, навбат-ку бошқада эди,
Шоир таклиф этди ҳалиги зотни.
Ўн етти юришда мот қилди, деди:
Бўкирмай ўйнашар бизда шахматни!..
Каж одам. Бозиллаб, ўч, беқаноат
Шиор, иборалар ижодкори, сур,
«Яна битта…» деди, тағин бўлди мот,
Шоир эса ҳамон сипо ва мағрур.
Мағлуб жон тинмасди: «Сал халал берди»
Битта пиёдангнинг ортиқчалиги…
Баҳс тинди.
Дилимга лекин гув кирди
Бўлак, таҳликали ўйлар ҳадиги.
Ул зот тинчимайди: Бекиниб олиб
Ажабмас ҳаётга бурса ўйиннни,
Шоҳу сиполарни терс ишга солиб,
Ёзса кўкрагида қолган тугунни!..
Донолар қутида. Денгиз — девона,
Тошларга аламли сапчир, ваҳм уриб.
Ер — нотинч.
Кун билан тун сурар дона,
Гоҳи бири ғолиб, гоҳ бири мағлуб…
Оқ кемамиз ўша пиёда магар,
Қора тошлар аро ўтарди шитоб.
Уни гоҳ тўлқинлар, гоҳ таг оқимлар
Бошқа йўлга солмоқ бўларди шу тоб.
Кўп мушкул майдон бу…
Устозлар шундай
Жангдалар оқ, нурли ирода бўлиб,
Мен шулар сафида бўлмоқ истайман
Сўнгги, битта зарур пиёда бўлиб!
1985
Азим СУЮН
ДИЙДОРЛАШУВ ЙЎЛЛАРИДА
Гўдак дунёга келар экан, илк бора тамшаниб, она сийнаси билан юзлашади, аста-секин онанинг ўзи билан дийдорлашади, бора-бора теварак-олам билан… одам билан… Ана шу дийдорлашув йўлларида китоб билан учрашув бир умр инсон қалбида муҳрланиб қолса, не ажаб?! Албатта, у кўнгилни беихтиёр забт этгувчи китоб бўлса.
Мен тўққиз ёшимда мактабга борганман. Китоб ўқишни тез ўзлаштирганман. Шеърга ҳам жуда эрта меҳрим тушган. Аммо овлоқ, бир дара тўрида қолиб кетган қишлоғимда китоб топилавермасди. Мен китоб излардим. Кимнингдир қўлида ўқиш мумкин бўлган бирор нарса кўриб қолсам, ялиниб-ёлвориб бўлса ҳам олардим. Ўқирдим.
Кунлардан бир куни худо менга «Ол қулим!..» деди. Қўшқўллаб берди. Биздан кўп олис бўлган туман марказига амал-тақал келдим. Биринчи келишим эди. Китоб магазинини топдим. Ана китоб, мана китоб! Қўйингки, «Гул ва Кўнгил» — бир қути (коробка)га жамланган ўн китоб! Танга- тангалаб йиққан пулларим «Гул ва Кўнгил»га етди.
Ҳаммасини ўқидим, қайта-қайта ўқидим, иккаласидан ҳам бир қанча шеърлар ёд бўлиб кетди. Китобнинг бири «Тонг нафаси» эди.
Мен Китоб — Эркин Воҳидов билан шундай учрашганман!
* * *
Менинг илк шеърларим ўн беш ёшимда «Ғунча», «Гулхан» журналларида чоп этилган. 1971 йил ТошДУ (ҳозирги ЎзМУ)нинг журналистика факультетига ўқишга кирдим. Бу пайтда тенгқурларим университетларни битириб, яхши-яхши жойларда қўним топишган, матбуотда танилишган, давраларда, минбарларда шеърлар ўқишарди. Улар орасига ёриб киргим келарди менинг ҳам. Аммо адабиёт гулхандай гуриллаб турганда, шеърият тоғ шоввасидай шовуллаб турганда, Тошкентга эндигина келган мендек ёввойи тоғликка… бу осон эмасди! Ва, лекин, барибир, ўттиз ёшимда биринчи китобим — «Менинг осмоним» нашр этилди.
1978 йил. Москвада ўзбек поэзиясининг кенжа авлоди ижодига бағишланиб, анжуман ўтказиладиган бўлди. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида қатнашувчилар рўйхати тузилди. Барча тенгдошларим қатори мен ҳам рўйхатга кирдим. Делегация сафида эканлигимдан бошим осмонда. Тўғрисини айтганда, у пайтлар, 6у шараф эди. Қувончларим кўпга чўзилмади, мени рўйхатдан чиқариб ташлашди. Кимлар қарши турганлигини билдим, лекин на илож. Қўл силтаб, ишимга кетдим. Катта пойтахтга жўнаб кетишга ҳали вақт бор эди. Беш-олти кун ўтар-ўтмас, уюшмадан йўқлаб қолишди. Кейин билсам, делегацияга Эркин Воҳидов раҳбар этиб тайинланибди. Рўйхат билан танишиб, унга мени қайтадан киритибди.
Мен Инсон Эркин Воҳидов билан шундай дийдор кўришганман!
* * *
Ҳаёт йўлларида нималарга дуч келмайсан киши. Баъзан кутилмаган воқеалар юз берадики, бундай пайтларда ўзингни қаерга қўйишингни, бирор жўяли иш қилишингни билмай қоласан.
1987 йил «Гулистон» журнали (бош муҳаррир Мирмуҳсин эди)нинг 6-сонида бир туркум шеърларим эълон қилинди. Улар орасида «Ўтмиш ноласи» деб аталгувчи шеърим ҳам бор эди. Ундан парча келтираман:
БУЗИЛГАН ЭЛНИ БОТИР ТУЗАР
(Халқ мақоли)
Тупроғимни ёв олган йўқ,
Юртимга қирон солган йўқ.
Ўзим-ўзим» дейди ўзбек,
Элни бузган худди шу ўқ.
Ўҳ, ботирим қайдасан?
Шафақ бағри алвон-алвон,
Тўралардан ватан вайрон.
Ғажирдай ғажир бир-бирин,
Тумшуғи қон, тирноғи қон.
Ўҳ, ботирим қайдасан?
Ўзбекнинг ўти бор, дерлар
Ва лекин «чўп»и бор дерлар.
Ёҳу, бундай эл кўрмадим,
Бир-бирин ковлашиб, ерлар.
Ўҳ, ботирим қайдасан?
………………….
Ўзбек, қачон эл бўласан,
Тўлиб тошган сел бўласан?
Шу кетишда кетсанг агар,
Бир кун қора ер бўласан!
Ўҳ, ботирим қайдасан?
Такдир зарбаси шу шеърга йўналтирилди. Шов-шув бўлиб кетди.
Журнал йиғиштириб олинди, аммо унинг анча-мулча қисми халқ ичига етиб борган экан. Машинкада кўчирилиб, қўлдан-қўлга ўтди. Энг юқори идораларда муҳокама қилинди. Нимагадир, рус тилига ҳам ўгирилиб, республикамиздаги генералларгача етказилди. Хориж радиолари, тилло топгандай, тинимсиз бериб борди — гангираб қолдим. У идорага чақиради, бу идорага чақиради. Бетиним қўнғироқлар… Ваҳимали гаплар… «Ҳали қамашмадими?..» «Олиб кетишмадими?..» Шахсан, ўша пайтдаги Ўзбекистоп Ёзувчилар уюшмаси раиси Сарвар Азимов ўзимга: «Сизни Ёзувчилар союзи ҳимоя қилолмайди, бепарво бўлманг, иложи бўлса Тошкентда кўринманг…» — (ўша воқеалар тафсилоти кундалигимда қолган зкан. Бунинг ўзи бир тарих) деди.
Хуллас, шундай пайтда Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётида «Лирика» сериясида «Жавзо» китобим лоп этиб нашр этилди!!! Директор Эркин Воҳидов нашрни тезлаштириб юборибди. «Жавзо» зарбага қалқон бўлди!
Мен ШАХС — Эркин Воҳидовни шундай кўрганман!
* * *
Инсон ҳаёти — йўл. Яхши одамлар билан қатордош юрсанг, ҳамфикр, ҳамдил бўлсанг, узоқ-яқин сафарларга чиқсанг, умрингга умр қўшилади. Ҳаётинг сермазмун бўлади.
Бир воқеа ҳеч эсимдан чиқмайди. Бир сафар бешовлон: Эрким Воҳидов, Ўткир Ҳошимов, Иброҳим Ғафуров, Дадахон Нурий ва камина сафар халтамизми елкага олдик. Меҳмонларни тўппа-тўғри туғилиб-ўсган қишлоғим — Нақуртга бошладим. Саккиз йил ўқиган мактабимда учрашув ўтказдик. Ўқитувчи ва ўқувчилардан ташқари қишлоғим одамлари йиғилиб келишди. Шу жумладан, етмиш-саксон ёшли оқсоқоллар ҳам… Улар келишининг сабабини сал кейин билдим. Учрашув асносида Эркип Воҳидовга бири мурожаат қилиб қолди:
— Шу тов (тоғ) қишлоғимизга ҳам асфал-пасфал келадим-а? Сизни жуда катта одам деб эшитганмиз, қўлингиздан ҳамма нарса келармиш, сўзингиз ҳаммага ўтармиш, ҳеч бўлмаса, шогирдингиз Азимбой ўқиган мактабгача асфал олиб келиб беринг…
Эрким ака сиполик билан, табассум билан ўрнидан турди, фарғонача лутф ила гап бошлади.
— Мен кўп сафарларда бўлганман, хорижларда ҳам, қўшни мамлакатларда, ўзимизда ҳам. Лекин қишлоқларингиз каби гўзал жойларни кам кўрганман. Қаранг, баланд тоғлар ораси, ҳамма тараф ям-яшил, шарқираган Нақуртсой, мусаффо осмон, хосиятли ҳаво, булбуллар сайраб ётибди, ҳатто мактабнинг ёнгинасида булоқлар, мен номини билмайдиган гуллар — чечаклар… эҳ-ҳ-ҳ э… илоҳим, бу жойларга асфалт- пасфалт келмасин…
Ҳамма мириқиб кулди. Ҳамма тушунди.
Мен Донишманд — Эркин Воҳидовни шундай биламан!
* * *
Мустақиллик — бу Озодлик! Мустақиллик — бу Эркинлик! Мустақиллик — бу Жаҳонгашталик! Жаҳонга чиқиш!
Мустақилликнинг илк йиллариданоқ Ўзбекистон ижодкорлари ҳам дунё сари юз тутди! 1992 йилдаёқ биринчилардан бўлиб Туркия Ёзувчилар бирлиги ўзининг улкан анжуманига чорлади. Йиғноққа Эркин Воҳидов, Рауф Парфи, Ҳуршид Даврон ва камина бордик.
Гўзал Бурса шаҳрида ўтказилгап бу анжуманга йигирма етти давлатдан шоирлар, ёзувчилар ва адабиёт олимлари қатнашишди. Ўзбек шеърияти юксак баҳоланди. Матбуотда Турк шеъриятининг оқсоқолларидан бири, «Ўзбек шеърияти туркий шеъриятининг ичида энг улуғи эканлигига яна бир карра ишондим», — деб ёзди. Устоз Эркин Воҳидовга Юнус Эмро мукофоти берилди. Бу ўша гапнинг амалий эътирофи эди!
Мен Ифтихор — Эркин Воҳидов билан ҳамиша ифтихорланганман!
Эй дўст!
Ҳар гиёҳнинг унар ери бор,
Сиз кўкда шод, биз чи, Ерда зор.
Билмадик, не тариқатингиз,
Бизнинг тариқатимиз — ДИЙДОР!
2015
Мирза КЕНЖАБЕК
«СЎЗ ЛАТОФАТИ» ҲАҚИДА
Ҳазрати Алишер Навоий “Ғаройиб ус-сиғар” девони дебочасида Яратган зотга шукру мақтов келтириб, сўнг: “…инсонни сойир махлуқотдин нутқ шарафи била мумтоз қилди”, дейдилар. Яна “Фавойид ул-кибар” девонида инсоннинг барча ҳайвондан нутқ сабабли устун қилинганини шеърий баён этадилар: “Чу бўлди нутқ ила мумтоз барча ҳайвондин”…
Устоз Эркин Воҳидовнинг “Сўз латофати” китобини варақлаб, инсонга буюк шараф қилиб берилган нутқ неъмати, сўз гавҳари ҳақида фикрга толдим. Яна “Одамийлик қиссаси”да нутқ маданияти борасида куюниб сўзлаган раҳматли Мирзакалон Исмоилийни, “Сўз ҳақида сўз” китобини битган раҳматли Алибек Рустамийни эсладим… Устознинг китоби шу асарларга ўхшаганмикан, деган эдим. Чунки у кишининг кўплаб сўзларнинг кўки — илдизи, хусусан, “Девони луғотит-турк”даги баъзи қудсий ҳадислар ҳақида изланишлар олиб бораётганидан хабардор эдим. Йўқ, бу мўъжаз китоб олдинги битикпарга ўхшамаган, “сўз билан сўзлашган”, “тил билан тиллашган” ижодкорнинг дилкаш суҳбатлар тарзидаги китоби экан. Унда қайғу ҳам бор, табассум ҳам.
“Мардумлиғни мардум”га, яъни инсонликни кўз қорачиғига менгзаган Алишер Навоий, “ахтари бахтини ахтарган”, яъни бахт юлдузини қидирган Бобур Мирзо, “бахти қора ёзилган”, яъни толеи қора ранг-ла қорга ёзилган “ошиқи содиқ” Фузулий, ниҳоят, “она тилини қўйиб, хотин тилида гаплашган” Абдулла Қаҳҳор… ҳақидаги шарҳ ва суҳбатлардан “Сўз латофати” фақат илм луғати эмас, балки одоб ва ҳилм луғати эканини англадим.
Ижодкорнинг, айниқса, умрини сўз санъатига фидо қилган шахснинг сўз ҳақидаги сўзлари ўлик танага руҳ киргандек жонли бўлар экан. Бундай китобларни қомус тарзида давом эттириш, сўзларнинг мабдаига, келиб чиқишига, кўки, яъни илдизига кўпроқ эътибор қаратиш, илмий асосни кучайтириш долзарб вазифалардандир. Ўйлаб қарасак, “Ғиёс ул-луғот”ни бир шахс — Ғиёсуддин Ромпурий, “Қомуси туркий”ни — Шамсуддин Сивосий, “Арабско-Русский словарь”ни Баранов тузган. Тасаввуф ва ирфоний сўзлар луғатлари ҳам муайян шахслар номи билан боғлиқ. Кўринадики, лаёқатли ва фидойи шахслар бутун бошли тадқиқот институтлари қиладиган хизматни адо этиши мумкин.
Луғатчилик тарихини яқин ўтмишга тақайдиганлар хато қилади. Луғат илми аслида ҳазрат Одам Атодан (алайҳиссалом) бошланган. Бу Қуръони каримнинг “Бақара” сураси 31-33-оятлари билан собитдир.
Сўзимизни ҳазрат Навоийдан бошлаган, аммо байтнинг бир мисрасини қолдириб ўтган эдик. Энди байтни бутун қиладиган вақт келди.
Чу бўлди нутқ ила мумтоз барча ҳайвондин,
Ҳам охир ул ҳайвондин эрур мақолат анга.
Яъни: “Инсон нутқ туфайли барча ҳайвондан устун ва афзал бўлди. Охири (қиёмат яқинлашганда) яна ўша ҳайвондан инсонга сўзлашув, нутқ бўлади”.
Гап қиёматга яқин чиқадиган ер ҳайвони — даббат ул-арз ҳақида бораётир. Исломий эътиқодга кўра, даббат ул-арзнинг чиқиши ҳақиқатдир. Чунки Қуръони каримда айтиладики (маъноси): “(Қиёматнинг қоим бўлиши ҳақидаги) сўз (инсонларнинг) бошларига келган вақтда Биз улар учун ердан бир ҳайвон (ғаройиб бир махлуқ) чиқарурмизки, у инсонларнинг Бизнинг оятларимизга қатъий ишонмаганларини айтиб, уларга сўзлагайдир (Бас, энди тавба эшиклари ёпилган бўлур, ҳақиқий ишонганлар билан ишонмаганлар ажралур)” (“Намл» сураси, 82-оят).
Ҳазрати Сўфи Оллоҳёрнинг “Сабот ул-ожизийн” китобига шарҳ ёзган Ҳабибуллоҳ Кобулий (“Ҳадоят ут-толибийн» китобида) айтадилар: “Ер ҳайвонининг сабаби билан бу мўъжизани кўрсатишдан мақсад шуки: “(Эй инкор этувчилар!) Пайғамбарлар тилидан айтилган қиёмат ва ундан кейин бўладиган ишларни қабул қилмас эдинглар, бу кун у нарсани бир ҳайвоннинг тилидан қабул қилишга мажбурсизлар, лекин бу қабул қилишнинг энди ҳеч фойдаси йўкдир”.
Инсон сўз билан мумтоз ва шарафлидир. Сўз ҳақидаги барча китоблардан мен ожиз банданинг чиқарадиган хулосам шуки, ер ҳайвонининг сўзига кунимиз қолмасдан бурун ҳақ йўлдаги инсонларнинг сўзига қулоқ солмоғимиз лозим…
Абдулла АЪЗАМ
ЖАСОРАТ
Эркин Воҳидовнинг ҳозирги замон ўзбек адабиёти ривожига, минг йиллик илдизларга эга ўзбек назми дарахтининг парваришига қўшган ҳиссаси улкан ва кўпқирралидир. Биз ана шу қирралардан бири — устоз шоирнинг мумтоз аруз вазни тақдиридаги алоҳида ўрни хусусида фикр юритмоқчимиз. Мулоҳазаларимизни бир оз узоқдан, адабиётдан кўра кўпроқ сиёсатга алоқадор хотиралардан бошлаш мақсадга мувофиқ.
Эркин аканинг 80 ёшлик тўйи юртимиз мустақиллигининг 25 йиллиги билан бир йилда нишонланмоқда. Ўтган 25-30 йиллик давр давомида тарихнинг кўҳна чархида улкан бир эврилиш юз бердики, беихтиёр шундай фикрга келасан — Ўзбекистои тарихи хронологиясини, ҳатто, 1991 йилга боғласа, тарихий воқеалар санасини «мустақиллик эълон қилинишидап беш йил аввал» ёки «мустақилликнинг ўнинчи йили» тарзида зикр этса бўлади.
Бугун жамиятдаги энг фаол қатламни ташкил этаётган авлоднинг «суяги» мустақиллик йилларида қотди, уларнинг изидан эса мустақиллик йилларида туғилиб вояга етган авлод қанот ёзиб келмоқда. Балки бу икки авлод учун «мустақилликдан аввалги давр» воқеликлари энди эртаксимон бўлиб туюлар. Лекин Президентимиз таъкидлаганларидек, «Тарихсиз келажак йўқ». Бу ҳикмат нафақат олис ўтмишга, балки мустақилликкача бўлган яқин тарихга ҳам тааллуқли. Ҳатто маълум маънода муҳимроқ — ўзгаларга қарам бўлиб яшаш қандай фожиаларга олиб келиши худди шу давр тарихида ксскин буёқларда акс этган: ахир, шўро тузуми парчаланишдан аввал ўзининг истибдод қиличини айнан Ўзбекистонга йўналтирди-ку? «Пахта иши», «ўзбеклар иши», диний, миллий ва тарихий қадриятларга нисбатан қатағоннинг сўнгги тўлқини, ўзбек тилининг давлат тили бўла олмаслиги» тўғрисидаги иддаолар, «пахта монокультураси» каби балолар худди шу даврда юз берган эди.
Биз бу ерда шўро зуғумига учраган яна бир тарихий қадриятимиз гўғрисида сўз юритмоқчимиз. У ҳам бўлса, мумтоз шеъриятимизнинг вазни бўлмиш аруз тизимидир. Бу тизимни Ҳазрати Навоий муқаддас санаб, «арузи шариф» деб атагаган эди. Юсуф Хос Ҳожибдан бошлаб Фурқатгача ўзбек шоирлари амал қилган, Навоий, Бобур, Машраб, Нодирабегим, Огаҳий ижодида лириканинг еттинчи осмонигача кўтарилгап шеър тизими.
Бундай олиб қараганда, соғлом ақлга мувофиқ келмайди — нима учун шўро мафкураси арузни тарих саҳиасидан сиқиб чиқаришга интилган? Бу саволга ўша даврда расмий мафкура тилида шундай жавоб берилган: мумтоз ўзбек шеърияти сарой адабиётига мансубдир. Бошқача қилиб айтганда, «маяковскийча» тарқоқ вазндан фарқли ўлароқ, аруз инқилобий бақир-чақирларни ифодалашга мослашмаган, митингга тўпланган оломонни жунбишга келтирадигап ҳайқириқ- шеърларни арузда ёзиб бўлмас эди (Ҳатто, аксинча, арузий шеър кишига кўнглига қулоқ солишни ўргатади, безовга дил, қақшаган асабларга таскин бериб, уларни тинчлаптириш хусусиятига .чадир). Албатта, арузий шеър минглаб тингловчига қарата ўқилиши мумкин. Масалан, Навоийнинг Абдураҳмон Жомий вафотига ёзган марсиясини мингдан зиёд киши чуқур ҳаяжон билан тинглаган.
Шўро мафкурасининг арузга нисбатан иддаоси ҳар томонлама сунъий табиатга эга эди. Биринчидан, А.С.Пушкин ва бошқа кўплаб рус шоирлари сарой адабиётининг вакиллари эди, И.В.Ҳёте эса сўнгги тукигача сарой шоири бўлган. Иккинчидан, Лутфий шеъриятининг сарой адабиётига алоқаси бўлмаган, Турди Фароғий, Махмур каби шоирлар қуйи табақа вакиллари, Машраб эса, ҳатто, девонасифат дарвиш эди. Учинчидан, Навоийнинг машҳур
Жаҳон ганжига шоҳ эрур аждаҳо
Ки, ўтлар сочар қаҳри ҳангомида.
Анинг коми била тириклик эрур
Маош айламак аждаҳо комида, —
қитъасига «сарой адабиёти» деган тамға босиш инсофданми? Агар бу қитъа «сарой адабиёти»га мансуб ҳисобланса, дунёда сарой адабиётидан зўрроқ демократик адабиёт йўқ, деган хулоса чиқариш лозим эмасми?
Бу сатрлар муаллифининг ишончи комилки, шўро мафкураси томонидан мумтоз шеъриятга, хусусан, арузга нисбатан хуружнинг тагида ўзбек халқини миллий ва исломий руҳда тарбиялашнинг таъсирчаи воситаси бўлган ана шу шеъриятдан бегоналаштириш ва шу орқали унинг асл қадриятларининг илдизини қирқиш нияти ётган. Ва бундай машъум ниятни амалга оширишга киришилган. Минг афсуски, XX аср ўзбек адабиётининг айрим йирик вакиллари ҳам «аруз — қолоқ, ўз даврини ўтаб бўлган, замон талабларига жавоб бермайди» мазмунидаги ташвиқотни қўллаб-қувватладилар. Натижада олий ўқув юртларининг ўқув режаларидан аруз илми (умуман, мумтоз шеър илми) чиқариб ташланди, арузда ижод қилишга уринган шоирлар адабиёт даргоҳининг пойгагига суриб қўйилди, арузда фаол ижод қилган Чустий, ҳатто, бу даргоҳдан бадарға қилинди.
Хайриягки, «халқ мусиқаси» деган ном билан сақланиб қолган миллий қўшиқ санъати, айниқса, мақомлар аруз баҳрлари билан чамбарчас боғлиқ эди, ғазаллар, мухаммаслар ўзидан-ўзи мақом шуъбаларига тушиб кегаверади-да. Шу боис шўро мафкураси шаклан бўлса-да, ғазалнамо шеърларга муҳтожлик сезган ва уларга матбуот саҳифаларидан ўрин бера бошлаган. Фақат бир шарт билан — «ғазаллар» ана шу мафкурани тарғиб этишга хизмат қилиши лозим эди.
Араб алифбосига асосланган ёзувиинг муомаладан чиқарилиши билан замонабоп ва замонасоз мавзуларда ёзиш буюртмаси қўшилиб, XX асрнинг 20-йилларидан бошлаб мумтоз шеъриятдан вазни бўйича ҳам, бадиияти бўйича ҳам кескин фарқ қиладиган «ғазалнавислик» услуби вужудга келиб, асрнинг ўрталарида у қарор топиб бўлган эди. Нафсиламрини айтиш лозим, Ҳабибий каби оз бўлса-да, мадраса таълимини кўришга улгурган ижодкорлар меросида «Бу гулшан соз экан, соз устига соз эткали келдик» каби замонабоп мавзуда бўлса ҳам арузнинг юксак талабларига жавоб берадиган шеърлар учрайди. Лекин бу каби намуналар умумий қоидадан истисно бўлиб, ғазалларни арузга бармоқ вазнини аралаштириб, кўпинча эса соф бармоқ вазнида ёзиш одат бўлди (масалан, Собир Абдулланинг «Девон»и бармоқ вазнида ёзилган ғазаллардан таркиб топган). Матбуотда бир неча ғазал йиғмаси эълон қилингудай бўлса, орасида партия, тепакал доҳий, шўро тузумини мадҳ этувчи ва бошқа кизил» мавзудаги бир-икки шеър бўлиши талаб қилинар ёинки соф лирик ғазалга ана шу сифатли байт ямоқдай «ёпиштирилиши» рағбатлантирилар эди. Нагижада шўро мафкураси апча-мунча муваффақиятга эришди ҳам — Алишер Навоийнинг буюк «Хамса»сини шеърий асар сифатида (яъни вазнга солиб) ўқий оладиганлар йил сайин камайиб борди, уни ўқиб чиққанларни эса кундузи чироқ ёқиб излашга тўғри кела бошлади.
Шукроналик билан қайд этиш лозимки, том маънодаги ўзбек зиёлиларининг вакиллари жуда тор давраларда бўлса-да, мумтоз шеърият шамчироғининг ўчиб кетишига йўл қўймадилар: Андижон, Қўқон каби шаҳарларда арузхонлик мажлислари қилиб турилган. Шундай давралардан бири Тошкентда, Эркин аканипг тоғаси К. Сохибоев ҳовлисидаги меҳмонхонада уюштирилар экан. Унда XX асрнинг йирик тарихий шахсларидан бўлган Алихон Тўра Соғуний иштирок этгани даврага алоҳида мазмун, алоҳида файз бағишлаган — Эркин ака ҳар сафар бу даврадаги суҳбатларни эслаганда, энтикиш ва ҳаяжон, ҳақли равишда ифтихор билан ҳикоя қилади. Шоирнинг бадиий дунёқараши шаклланишида, ғазалга иштиёқ, мумтоз шеъриятга муҳаббат шу даврда уйғонган бўлса ажаб эмас. Бир нарса аниқки, мазкур мажлислардаги навоийхонлик, фузулийхонлик натижасида унда замонасоз шеърларнинг ўткинчилиги, мумтоз шеъриятнинг эса азалий ва абадий мавзуларга тааллуқли эканлиги билан боғлиқ эътиқод мустаҳкамланган:
Эй мунаққид, сен ғазални кўҳна деб камситмагил,
Севги ҳам Одам Атодин қолган инсон қонида…
Шундай экан, шоир дилида замондошлари, айниқса, ёшларни ғазалга қизиқтириш, уларда Навоий ижодига эътиборни кучайтириш кечиктириб бўлмайдиган бурч эди. Шу билан бирга, бу хайрли юмушни мумтоз шеъриятнинг англаш мураккаб тили ва услубида, замонасозлик руҳидаги буюртма ғазаллар йўлини давом эттириш билан амалга ошириб бўлмаслиги равшан, шоир бутунлай янги услуб ихтиро қилмоғи лозим эди. Эркин ака буни қойилмақом қилиб амалга оширган.
Бугун энди баралла айта оламиз: Эркин Воҳидовнинг «Ёшлик девони» нашр этилиши бир қатор сифатлари билан ўша давр адабий жараёнида «портлаш» бўлган бўлса, моҳиятан мумтоз шеъриятимизнинг архивга айлантиришга қарши қаратилган ҳайқириқ, таъбир жоиз бўлса, «исён» ҳам эди. Янглишмасам, адабий жамоатчилик ғазал ниҳоятда замонаний бўла олишидан ҳайратга тушди, девон ёшларнинг кўксида асраб юрадиган ҳамроҳига айланди, ошиқлар маъшуқаларига ўз дил изҳорларини «Барча шодлик сенга бўлсин, бор ситам, зорлик — менга» каби мисралар билан изҳор қила бошладилар. Девом ғазаллари дарҳол халқ қўшиқларига айлана бошлади. Ҳатто тасдиқлаш мумкинки, «Ёшлик девони» бу борада ўзига хос рекорд ўрнатди — қисқа муддат ичида ўнлаб ғазалга куй басталандики, бунгача ҳеч бир шеърий тўплам билан бундай ҳодиса юз бергани тарих китобларида қайд этилмаган.
Энг муҳими, «Ёшлик девони» мумтоз шеърият улуғ бир хазина эканлиги, ундан бобаҳралик эса иисонга чин саодат келтиришини яққол исботлаб берди. «Ёшлик дсвони»дан кейин назм аҳли ва мухлисларида мумтоз шеъриятга қизиқиш қайта уйғона бошлагани яхши маълум. Худо хоҳласа, бундан кейин ҳам шундай бўлиб қолади.
Шунинг учун Эркин аканинг «Ёшлик девони»ни яратиш билан боғлиқ жасорати адабиётимиз тарихидан абадий ўрин олишига шак-шубҳа йўқ.
2016
Рустам МУСУРМОН
ҚУЁШ
«Фауст»нинг ўзбекча таржимасини ўқиб
Шоир қуёшдан ҳам серҳиммат,
Қаламдан нур ёғар устма-уст.
Таржима ҳам ижод, ҳам санъат,
Нашр этилди Тошкентда «Фауст».
Ўзбекчада ўқидим равон,
Шоҳ асардан тердим дур, гавҳар.
Устоз — улуғ шоир, таржимон
Дебочада сўз ёзди камтар:
«Ой ўртанар — кўзларида ёш,
Бағри доғу юраги қийма.
Дер: «Эй фалак, мен эдим қуёш,
Нега мени қилдинг таржима?!»
Ой туғади ҳилол — қаламқош,
Кун туғади пайшанба, жума…
Шарқдан чиқди Ғарбдаги қуёш
Эркин Воҳид қилгач таржима.
2015
Рустам МИРВОҲИД
МУТАРЖИМЛАРГА САБОҚ
Ой ўртанар — кўзларида ёш,
Кўкси доғу юраги қийма.
Дер: Эй, фалак, мен эдим қуёш,
Нега мени қилдинг таржима?!
Эркин Воҳидов
Дарҳақиқат, бадиий таржима нозик жараён… Нўноқ таржимон дастидан юқорида зикр этилганидек «қуёш» «ой»га эврилиши ҳеч гап эмас! Дўрмон семинарларидан бирида устоз Абдулла Орипов бадиий таржима ҳақида гўзал лутф қилгани ҳали ҳамон қулоғим остида янграб турибди:
— Бадиий таржима пайтида иккита полвон тил курашга тушади. Масалан: форс ва ўзбек тили ёхуд рус билан араб тили ва ҳоказо. Фақат бундай курашнинг битта шарти бор — ҳеч қайси полвон тилнинг кураги ерга тегмаслиги керак, яъни кучлар тенг келиши лозим!
Сезиб турганингиздек, гап аслиятга таржиманинг нақадар яқин ё узоқлиги ҳақида кетяпти. Таржима аслият даражасида бўлса — берди Худо, мабодо, акси бўлса — урди Худо, деб ҳисоблайверинг.
Майли, таржима ҳақида кўп ва хўп гапирилган. Шу боис, мен таржима санъатининг кўпчиликка номаълум бир нуқтасига тўхталмоқчиман.
Бир куни устоз Эркин Воҳидовнинг ижодхоналарида «арслоннинг мўйловига қўл теккизадиган» ўткир шеърлар борасида суҳбатлашиб ўтирганимизда, гапимиз калаваси думалаб, машҳур рус шоири Михаил Лермонтов ижодига уланди ва устоз унинг қаламига мансуб бир дардчил шеърни ёддан ўқиб бердилар.
Прощай, немитая Россия,
Страна рабов, страна господ.
И вы, мундири голубые,
И ты, им преданный народ.
Битъ может, за стеной Кавказа
Сокроюсъ от твоих пашей,
От их всевидягщего глаза,
От их всеслышашых ушей…
Саккиз қаторли мазкур шеър мени ларзага солди. Шеърнинг лирик қаҳрамони, яъни шоирнинг ўзи Ватанига «Алвидо, эй, ювуқсиз Россия» деб хитоб қиляпти. Одатда, шоирлар ўз Ватанини кўкларга кўтариб мадҳ этадилар, камдан-кам ҳолатда танқид остига оладилар. Шоир азбаройи ўз юртининг тақдиридан куйиниб, бундай ўткир сатрларни битган бўлса, ажабмас. Қолаверса, шоирни «халқнинг виждони» деб таърифлашади. Чунки, виждон — ҳеч қандай зўрдан қўрқмай, зарга учмай, ҳар қанча аччиқ бўлмасин, фақат рост сўзни айтади.
Лермонтовнинг бошқа шеърларини яна ўқигим келди… Юқоридаги шеърни негадир таржима қилгим келиб, устоздан ўша заҳоти сўрадим:
— Устоз, бу шеърни кимдир таржима қилганми?
Шунда устоз шундай жавоб бердилар:
— Бу шеърни таржима қилиб бўлмайди!
— Нега, ахир?
— Чунки, нозик сабаби бор.
— Қандай нозик сабаби бор, устоз?
— Шоир ўз юртининг оғриқли муаммоларини, камчиликларини ҳар қанча қаламга олса ҳақли. Аммо таржимон бирор миллат муаммосию нуқсонлари акс этилган асарларни иложи борича таржима қилмагани маъқул. Йўқса, унинг бу холис хизмати сиёсий низоларгача олиб келиши ҳеч гап эмас. Оддий мисол: Бировнинг ота ё онасини сўрамай-нетмай танқид қилиб кўринг-чи? Биласиз, нима содир бўлишини. Гапнинг индаллоси, бу фуқаролик бурчи, миллий ғурур билан боғлиқ қалтис вазият. Дарвоқе, менинг ҳаётимда ҳам шунга ўхшаш воқеа бўлиб ўтган.
— Ростданми? Қандай воқеа?
— Биласиз, «Олтин девор» Ватанимиздаги деярли барча театр саҳналарида бир неча йиллар давомида қайта-қайта қўйилган. Марҳум санъаткорларимиз ўз ролларини қойилмақом қилиб ижро этганлар, айниқса, раҳматли Ғани Аъзамов. Эсимда, ўша пайтларда ҳам асар муаллифига театрга тушган жами тушумнинг беш фоизи тегишли бўлар эди. Бу жуда катта пул бўлиб, у пайтлардаги энг авангард машинанинг нархига қарийб тенг келар эди. Хуллас, бир оиланинг ҳамма эҳтиёжларини қондира оладиган даражада рўзғоримиз бут бўлган. Эр кишига бундан ортиқ бахг борми — севимли ҳунаринг билан шуғуллансангу унинг кетидан катта даромад олсанг…
Ана шундай «кўчамизда байрам» бўлган маҳалда Москвадан Тошкентга бир машҳур режиссёр келди, одатдагидек, театр репертуаридаги бошқа асарлар қатори «Олтин девор»ни ҳам синхрон таржима орқали мириқиб томоша қилди, ичаги узилар даражада қотиб-қотиб кулди, бир оз вақт ўтгач, менга таклиф киритди:
— Эркин, асарингиз жуда ҳам муваффақиятли комедия бўлибди, дарров буни таржима қилиб, «марказ» театрларида қўйиш керак. Биласиз, бунинг ортида жуда катта шуҳрат ва даромад турибди. Нима дейсиз?
Бир оз ўйга толиб, унинг таклифига шундай жавоб бердим:
— Азиз дўстим, аввало, таклифингиз учун катта ташаккур! Ҳақиқатдан ҳам бу мен учун ажойиб имконият, аммо танганинг бошқа томони ҳам бор-да!
— Хўш?
— Маълумки, «Олтин девор»да бошларига олтин талвасаси тушган иккита ўзбек чолининг қилмишлари ўткир ҳажв остига олинган бўлиб, бу фақат бизнинг томошабинлар учун мўлжалланган асар, деб ўйлайман. Яъни, бундай миллий қусурлар устидан ўша миллатнинг ўзигина хандон отиб кулишга ҳақли, бошқа миллат эмас. Энди мен асаримни таржима қилиб, сизларнинг театр саҳналарингизга узатсам, миллатчиликка йўймангу, рус ва бошқа миллат вакиллари менинг халқимнинг устидан кулган бўлмайдими?! Биламан, спектакл рус томошабинларига маъқул келади, мабодо, ким кафолат беради, у ердан жаҳон саҳналарига чиқиб кетса- чи?! Қош қўяман деб кўз чиқариб қўймаймизми?! Ахир, ҳар қандай ҳазилнинг тагида зили бор, дейдилар. Мен эса бундай «зил»ни кўтара олмайман. Узр, таклифингизга рози бўлолмайман.
Режиссёр менинг бундай жавобимни эшитиб, ҳайрон бўлганлигию «Ихтиёрингиз…» деб норозинамо кулиб қўйгани ҳали-ҳамон эсимда…
Хуллас, қиссадан ҳисса шуки, таржимон дуч келган асарни ўйламай-нетмай таржима қилмаслиги, шу билан биргаликда, асар муаллифи ҳам бисотидаги барча асарларини таржима қилдиришдан олдин озгина андиша қилса, мақсадга мувофиқ бўлар эди. Зеро, таржима, айниқса, бадиий таржима, ниҳоятда қалтис жараёнки, нотўғри қўйилган қадамдан сўнг «билмайин босдим тиконни — тортадурман жабрини» деб оҳ ургандан фойда йўқ!
Ўша куни устознинг ҳузуридан жуда мутаассир ҳолатда чикдим. У кишининг ўткир заковатларию миллатпарварликларига яна бир бор тан бердим. Ичимда: «Менинг устозим шунақа-да!» деб суюниб кетганим ҳам, рост.
30 may — Ustoz Erkin Vohidov xotirasi kuni
Ustoz tushunchasi, mening nazarimda, eng avvalo, ibrat tushunchasi bilan bog‘liq. Til va so‘zga mas’uliyat ibrati, millat va vatan taqdiridagi muhim masalada yondashuv ibrati. Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Abdulla Qodiriy, Munavvar Qori, Abdulhamid Cho‘lpondan biz ijodkor ahliga eng avvalo ana shu Ibrat qolgan.
Shu ma’noda, men Erkin Vohidov ibratidan millatni, milliy o‘zlikni qadrlashni, mumtoz adabiyotga muhabbatni, uni idrok etmakni o‘rgandim va hamon o‘rganyapman (Xurshid Davronning «Ustoz ibrati» maqolasidan. Maqolani mana bu sahifada o‘qishingiz mumkin).
Abdulla ORIPOV
ERKIN VOHIDOV XOTIRASIGA
Rosa tortishdilar yer bilan osmon,
Shafaqqa aylandi yanoqlar chunon.
Shoirni meniki der edi samo,
Meniki der edi ona yer ammo.
Shoir-chi, kuyladi ikkalasin ham,
Zamindan kuch oldi, samoga hamdam.
Sakson yil chorlashdi o‘rtaga olib,
Oxir tortishuvda Yer chiqdi g‘olib.
02.06.2016
Omon MATJON
DЕNGIZDAGI SHAXMAT O‘YINI
yoki bitta ortiq piyoda haqida
Kemamiz bir oylik safar so‘ngida
O‘rta Yer dengizi bo‘ylab borardi.
Suv osti tog‘lari chapu o‘ngida
Qora o‘rkach giklab to‘lqin yorardi.
Biz-ku, dengizdamiz.
Ko‘kdan boqilsa,
Shaxmat donalarga o‘xshar bu toshlar.
Tarixda shu ummon uzra, alqissa,
Porlagan, o‘chgandir necha quyoshlar.
Ertak ko‘p yunonlar qavmi haqida,
Yason, Prometey izlari shunda.
Balki Atlantida — yettinchi qit’a
Shu joyda yo‘q bo‘lib ketgan ochundan.
Dengiz notinch odi,
Lekin kun ochiq,
Ochiq palubada ketardi o‘yin.
Taxta ustida ham hislar qorishiq
Har yurishi chovutkor ilardi to‘lqin.
So‘zsiz, bu o‘yinga muxlis ko‘p juda,
Shaxmat — Osiyoning ilk hayot tarzi.
Necha o‘zgarar shu mo‘jaz taxtada
Shohning orzulari, gadoning arzi.
Ammo bir ishqiboz, tinmay chakagi,
O‘yinni shang‘illab tahlil etardi.
Jim-jit dona surgan Erkin akaga
Hadeb o‘z maylini taklif etardi.
«Nega muni yurding», «Hov, muni hayda!»
«Anavini nega urmading, attang…»
Shaxmat ko‘rganmisiz o‘zi hech joyda?..
Xullas, asablarni qildi toru tang…
Sal o‘tmay, navbat-ku boshqada edi,
Shoir taklif etdi haligi zotni.
O‘n yetti yurishda mot qildi, dedi:
Bo‘kirmay o‘ynashar bizda shaxmatni!..
Kaj odam. Bozillab, o‘ch, beqanoat
Shior, iboralar ijodkori, sur,
«Yana bitta…» dedi, tag‘in bo‘ldi mot,
Shoir esa hamon sipo va mag‘rur.
Mag‘lub jon tinmasdi: «Sal xalal berdi»
Bitta piyodangning ortiqchaligi…
Bahs tindi.
Dilimga lekin guv kirdi
Bo‘lak, tahlikali o‘ylar hadigi.
Ul zot tinchimaydi: Bekinib olib
Ajabmas hayotga bursa o‘yinnni,
Shohu sipolarni ters ishga solib,
Yozsa ko‘kragida qolgan tugunni!..
Donolar qutida. Dengiz — devona,
Toshlarga alamli sapchir, vahm urib.
Yer — notinch.
Kun bilan tun surar dona,
Gohi biri g‘olib, goh biri mag‘lub…
Oq kemamiz o‘sha piyoda magar,
Qora toshlar aro o‘tardi shitob.
Uni goh to‘lqinlar, goh tag oqimlar
Boshqa yo‘lga solmoq bo‘lardi shu tob.
Ko‘p mushkul maydon bu…
Ustozlar shunday
Jangdalar oq, nurli iroda bo‘lib,
Men shular safida bo‘lmoq istayman
So‘nggi, bitta zarur piyoda bo‘lib!
1985
Azim SUYUN
DIYDORLASHUV YO‘LLARIDA
Go‘dak dunyoga kelar ekan, ilk bora tamshanib, ona siynasi bilan yuzlashadi, asta-sekin onaning o‘zi bilan diydorlashadi, bora-bora tevarak-olam bilan… odam bilan… Ana shu diydorlashuv yo‘llarida kitob bilan uchrashuv bir umr inson qalbida muhrlanib qolsa, ne ajab?! Albatta, u ko‘ngilni beixtiyor zabt etguvchi kitob bo‘lsa.
Men to‘qqiz yoshimda maktabga borganman. Kitob o‘qishni tez o‘zlashtirganman. She’rga ham juda erta mehrim tushgan. Ammo ovloq, bir dara to‘rida qolib ketgan qishlog‘imda kitob topilavermasdi. Men kitob izlardim. Kimningdir qo‘lida o‘qish mumkin bo‘lgan biror narsa ko‘rib qolsam, yalinib-yolvorib bo‘lsa ham olardim. O‘qirdim.
Kunlardan bir kuni xudo menga «Ol qulim!..» dedi. Qo‘shqo‘llab berdi. Bizdan ko‘p olis bo‘lgan tuman markaziga amal-taqal keldim. Birinchi kelishim edi. Kitob magazinini topdim. Ana kitob, mana kitob! Qo‘yingki, «Gul va Ko‘ngil» — bir quti (korobka)ga jamlangan o‘n kitob! Tanga- tangalab yiqqan pullarim «Gul va Ko‘ngil»ga yetdi.
Hammasini o‘qidim, qayta-qayta o‘qidim, ikkalasidan ham bir qancha she’rlar yod bo‘lib ketdi. Kitobning biri «Tong nafasi» edi.
Men Kitob — Erkin Vohidov bilan shunday uchrashganman!
* * *
Mening ilk she’rlarim o‘n besh yoshimda «G‘uncha», «Gulxan» jurnallarida chop etilgan. 1971 yil ToshDU (hozirgi O‘zMU)ning jurnalistika fakultetiga o‘qishga kirdim. Bu paytda tengqurlarim universitetlarni bitirib, yaxshi-yaxshi joylarda qo‘nim topishgan, matbuotda tanilishgan, davralarda, minbarlarda she’rlar o‘qishardi. Ular orasiga yorib kirgim kelardi mening ham. Ammo adabiyot gulxanday gurillab turganda, she’riyat tog‘ shovvasiday shovullab turganda, Toshkentga endigina kelgan mendek yovvoyi tog‘likka… bu oson emasdi! Va, lekin, baribir, o‘ttiz yoshimda birinchi kitobim — «Mening osmonim» nashr etildi.
1978 yil. Moskvada o‘zbek poeziyasining kenja avlodi ijodiga bag‘ishlanib, anjuman o‘tkaziladigan bo‘ldi. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasida qatnashuvchilar ro‘yxati tuzildi. Barcha tengdoshlarim qatori men ham ro‘yxatga kirdim. Delegatsiya safida ekanligimdan boshim osmonda. To‘g‘risini aytganda, u paytlar, 6u sharaf edi. Quvonchlarim ko‘pga cho‘zilmadi, meni ro‘yxatdan chiqarib tashlashdi. Kimlar qarshi turganligini bildim, lekin na iloj. Qo‘l siltab, ishimga ketdim. Katta poytaxtga jo‘nab ketishga hali vaqt bor edi. Besh-olti kun o‘tar-o‘tmas, uyushmadan yo‘qlab qolishdi. Keyin bilsam, delegatsiyaga Erkin Vohidov rahbar etib tayinlanibdi. Ro‘yxat bilan tanishib, unga meni qaytadan kiritibdi.
Men Inson Erkin Vohidov bilan shunday diydor ko‘rishganman!
* * *
Hayot yo‘llarida nimalarga duch kelmaysan kishi. Ba’zan kutilmagan voqealar yuz beradiki, bunday paytlarda o‘zingni qayerga qo‘yishingni, biror jo‘yali ish qilishingni bilmay qolasan.
1987 yil «Guliston» jurnali (bosh muharrir Mirmuhsin edi)ning 6 sonida bir turkum she’rlarim e’lon qilindi. Ular orasida «O‘tmish nolasi» deb atalguvchi she’rim ham bor edi. Undan parcha keltiraman:
BUZILGAN ELNI BOTIR TUZAR
(Xalq maqoli)
Tuprog‘imni yov olgan yo‘q,
Yurtimga qiron solgan yo‘q.
O‘zim-o‘zim» deydi o‘zbek,
Elni buzgan xuddi shu o‘q.
O‘h, botirim qaydasan?
Shafaq bag‘ri alvon-alvon,
To‘ralardan vatan vayron.
G‘ajirday g‘ajir bir-birin,
Tumshug‘i qon, tirnog‘i qon.
O‘h, botirim qaydasan?
O‘zbekning o‘ti bor, derlar
Va lekin «cho‘p»i bor derlar.
Yohu, bunday el ko‘rmadim,
Bir-birin kovlashib, yerlar.
O‘h, botirim qaydasan?
………………….
O‘zbek, qachon el bo‘lasan,
To‘lib toshgan sel bo‘lasan?
Shu ketishda ketsang agar,
Bir kun qora yer bo‘lasan!
O‘h, botirim qaydasan?
Takdir zarbasi shu she’rga yo‘naltirildi. Shov-shuv bo‘lib ketdi.
Jurnal yig‘ishtirib olindi, ammo uning ancha-mulcha qismi xalq ichiga yetib borgan ekan. Mashinkada ko‘chirilib, qo‘ldan-qo‘lga o‘tdi. Eng yuqori idoralarda muhokama qilindi. Nimagadir, rus tiliga ham o‘girilib, respublikamizdagi generallargacha yetkazildi. Xorij radiolari, tillo topganday, tinimsiz berib bordi — gangirab qoldim. U idoraga chaqiradi, bu idoraga chaqiradi. Betinim qo‘ng‘iroqlar… Vahimali gaplar… «Hali qamashmadimi?..» «Olib ketishmadimi?..» Shaxsan, o‘sha paytdagi O‘zbekistop Yozuvchilar uyushmasi raisi Sarvar Azimov o‘zimga: «Sizni Yozuvchilar soyuzi himoya qilolmaydi, beparvo bo‘lmang, iloji bo‘lsa Toshkentda ko‘rinmang…» — (o‘sha voqealar tafsiloti kundaligimda qolgan zkan. Buning o‘zi bir tarix) dedi.
Xullas, shunday paytda G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida «Lirika» seriyasida «Javzo» kitobim lop etib nashr etildi!!! Direktor Erkin Vohidov nashrni tezlashtirib yuboribdi. «Javzo» zarbaga qalqon bo‘ldi!
Men SHAXS — Erkin Vohidovni shunday ko‘rganman!
* * *
Inson hayoti — yo‘l. Yaxshi odamlar bilan qatordosh yursang, hamfikr, hamdil bo‘lsang, uzoq-yaqin safarlarga chiqsang, umringga umr qo‘shiladi. Hayoting sermazmun bo‘ladi.
Bir voqea hech esimdan chiqmaydi. Bir safar beshovlon: Erkim Vohidov, O‘tkir Hoshimov, Ibrohim G‘afurov, Dadaxon Nuriy va kamina safar xaltamizmi yelkaga oldik. Mehmonlarni to‘ppa-to‘g‘ri tug‘ilib-o‘sgan qishlog‘im — Naqurtga boshladim. Sakkiz yil o‘qigan maktabimda uchrashuv o‘tkazdik. O‘qituvchi va o‘quvchilardan tashqari qishlog‘im odamlari yig‘ilib kelishdi. Shu jumladan, yetmish-sakson yoshli oqsoqollar ham… Ular kelishining sababini sal keyin bildim. Uchrashuv asnosida Erkip Vohidovga biri murojaat qilib qoldi:
— Shu tov (tog‘) qishlog‘imizga ham asfal-pasfal keladim-a? Sizni juda katta odam deb eshitganmiz, qo‘lingizdan hamma narsa kelarmish, so‘zingiz hammaga o‘tarmish, hech bo‘lmasa, shogirdingiz Azimboy o‘qigan maktabgacha asfal olib kelib bering…
Erkim aka sipolik bilan, tabassum bilan o‘rnidan turdi, farg‘onacha lutf ila gap boshladi.
— Men ko‘p safarlarda bo‘lganman, xorijlarda ham, qo‘shni mamlakatlarda, o‘zimizda ham. Lekin qishloqlaringiz kabi go‘zal joylarni kam ko‘rganman. Qarang, baland tog‘lar orasi, hamma taraf yam-yashil, sharqiragan Naqurtsoy, musaffo osmon, xosiyatli havo, bulbullar sayrab yotibdi, hatto maktabning yonginasida buloqlar, men nomini bilmaydigan gullar — chechaklar… eh-h-h e… ilohim, bu joylarga asfalt- pasfalt kelmasin…
Hamma miriqib kuldi. Hamma tushundi.
Men Donishmand — Erkin Vohidovni shunday bilaman!
* * *
Mustaqillik — bu Ozodlik! Mustaqillik — bu Erkinlik! Mustaqillik — bu Jahongashtalik! Jahonga chiqish!
Mustaqillikning ilk yillaridanoq O‘zbekiston ijodkorlari ham dunyo sari yuz tutdi! 1992 yildayoq birinchilardan bo‘lib Turkiya Yozuvchilar birligi o‘zining ulkan anjumaniga chorladi. Yig‘noqqa Erkin Vohidov, Rauf Parfi, Hurshid Davron va kamina bordik.
Go‘zal Bursa shahrida o‘tkazilgap bu anjumanga yigirma yetti davlatdan shoirlar, yozuvchilar va adabiyot olimlari qatnashishdi. O‘zbek she’riyati yuksak baholandi. Matbuotda Turk she’riyatining oqsoqollaridan biri, «O‘zbek she’riyati turkiy she’riyatining ichida eng ulug‘i ekanligiga yana bir karra ishondim», — deb yozdi. Ustoz Erkin Vohidovga Yunus Emro mukofoti berildi. Bu o‘sha gapning amaliy e’tirofi edi!
Men Iftixor — Erkin Vohidov bilan hamisha iftixorlanganman!
Ey do‘st!
Har giyohning unar yeri bor,
Siz ko‘kda shod, biz chi, Yerda zor.
Bilmadik, ne tariqatingiz,
Bizning tariqatimiz — DIYDOR!
2015
Mirza KЕNJABЕK
«SO‘Z LATOFATI» HAQIDA
Hazrati Alisher Navoiy «G‘aroyib us-sig‘ar» devoni debochasida Yaratgan zotga shukru maqtov keltirib, so‘ng: «…insonni soyir maxluqotdin nutq sharafi bila mumtoz qildi», deydilar. Yana «Favoyid ul-kibar» devonida insonning barcha hayvondan nutq sababli ustun qilinganini she’riy bayon etadilar: «Chu bo‘ldi nutq ila mumtoz barcha hayvondin»…
Ustoz Erkin Vohidovning «So‘z latofati» kitobini varaqlab, insonga buyuk sharaf qilib berilgan nutq ne’mati, so‘z gavhari haqida fikrga toldim. Yana «Odamiylik qissasi»da nutq madaniyati borasida kuyunib so‘zlagan rahmatli Mirzakalon Ismoiliyni, «So‘z haqida so‘z» kitobini bitgan rahmatli Alibek Rustamiyni esladim… Ustozning kitobi shu asarlarga o‘xshaganmikan, degan edim. Chunki u kishining ko‘plab so‘zlarning ko‘ki — ildizi, xususan, «Devoni lug‘otit-turk»dagi ba’zi qudsiy hadislar haqida izlanishlar olib borayotganidan xabardor edim. Yo‘q, bu mo‘jaz kitob oldingi bitikparga o‘xshamagan, «so‘z bilan so‘zlashgan», «til bilan tillashgan» ijodkorning dilkash suhbatlar tarzidagi kitobi ekan. Unda qayg‘u ham bor, tabassum ham.
«Mardumlig‘ni mardum»ga, ya’ni insonlikni ko‘z qorachig‘iga mengzagan Alisher Navoiy, «axtari baxtini axtargan», ya’ni baxt yulduzini qidirgan Bobur Mirzo, «baxti qora yozilgan», ya’ni tolei qora rang-la qorga yozilgan «oshiqi sodiq» Fuzuliy, nihoyat, «ona tilini qo‘yib, xotin tilida gaplashgan» Abdulla Qahhor… haqidagi sharh va suhbatlardan «So‘z latofati» faqat ilm lug‘ati emas, balki odob va hilm lug‘ati ekanini angladim.
Ijodkorning, ayniqsa, umrini so‘z san’atiga fido qilgan shaxsning so‘z haqidagi so‘zlari o‘lik tanaga ruh kirgandek jonli bo‘lar ekan. Bunday kitoblarni qomus tarzida davom ettirish, so‘zlarning mabdaiga, kelib chiqishiga, ko‘ki, ya’ni ildiziga ko‘proq e’tibor qaratish, ilmiy asosni kuchaytirish dolzarb vazifalardandir. O‘ylab qarasak, «G‘iyos ul-lug‘ot»ni bir shaxs — G‘iyosuddin Rompuriy, «Qomusi turkiy»ni — Shamsuddin Sivosiy, «Arabsko-Russkiy slovar»ni Baranov tuzgan. Tasavvuf va irfoniy so‘zlar lug‘atlari ham muayyan shaxslar nomi bilan bog‘liq. Ko‘rinadiki, layoqatli va fidoyi shaxslar butun boshli tadqiqot institutlari qiladigan xizmatni ado etishi mumkin.
Lug‘atchilik tarixini yaqin o‘tmishga taqaydiganlar xato qiladi. Lug‘at ilmi aslida hazrat Odam Atodan (alayhissalom) boshlangan. Bu Qur’oni karimning «Baqara» surasi 31 33-oyatlari bilan sobitdir.
So‘zimizni hazrat Navoiydan boshlagan, ammo baytning bir misrasini qoldirib o‘tgan edik. Endi baytni butun qiladigan vaqt keldi.
Chu bo‘ldi nutq ila mumtoz barcha hayvondin,
Ham oxir ul hayvondin erur maqolat anga.
Ya’ni: «Inson nutq tufayli barcha hayvondan ustun va afzal bo‘ldi. Oxiri (qiyomat yaqinlashganda) yana o‘sha hayvondan insonga so‘zlashuv, nutq bo‘ladi».
Gap qiyomatga yaqin chiqadigan yer hayvoni — dabbat ul-arz haqida borayotir. Islomiy e’tiqodga ko‘ra, dabbat ul-arzning chiqishi haqiqatdir. Chunki Qur’oni karimda aytiladiki (ma’nosi): «(Qiyomatning qoim bo‘lishi haqidagi) so‘z (insonlarning) boshlariga kelgan vaqtda Biz ular uchun yerdan bir hayvon (g‘aroyib bir maxluq) chiqarurmizki, u insonlarning Bizning oyatlarimizga qat’iy ishonmaganlarini aytib, ularga so‘zlagaydir (Bas, endi tavba eshiklari yopilgan bo‘lur, haqiqiy ishonganlar bilan ishonmaganlar ajralur)» (“Naml» surasi, 82 oyat).
Hazrati So‘fi Ollohyorning «Sabot ul-ojiziyn» kitobiga sharh yozgan Habibulloh Kobuliy (“Hadoyat ut-tolibiyn» kitobida) aytadilar: “Yer hayvonining sababi bilan bu mo‘jizani ko‘rsatishdan maqsad shuki: «(Ey inkor etuvchilar!) Payg‘ambarlar tilidan aytilgan qiyomat va undan keyin bo‘ladigan ishlarni qabul qilmas edinglar, bu kun u narsani bir hayvonning tilidan qabul qilishga majbursizlar, lekin bu qabul qilishning endi hech foydasi yo‘kdir».
Inson so‘z bilan mumtoz va sharaflidir. So‘z haqidagi barcha kitoblardan men ojiz bandaning chiqaradigan xulosam shuki, yer hayvonining so‘ziga kunimiz qolmasdan burun haq yo‘ldagi insonlarning so‘ziga quloq solmog‘imiz lozim…
Abdulla A’ZAM
JASORAT
Erkin Vohidovning hozirgi zamon o‘zbek adabiyoti rivojiga, ming yillik ildizlarga ega o‘zbek nazmi daraxtining parvarishiga qo‘shgan hissasi ulkan va ko‘pqirralidir. Biz ana shu qirralardan biri — ustoz shoirning mumtoz aruz vazni taqdiridagi alohida o‘rni xususida fikr yuritmoqchimiz. Mulohazalarimizni bir oz uzoqdan, adabiyotdan ko‘ra ko‘proq siyosatga aloqador xotiralardan boshlash maqsadga muvofiq.
Erkin akaning 80 yoshlik to‘yi yurtimiz mustaqilligining 25 yilligi bilan bir yilda nishonlanmoqda. O‘tgan 25-30 yillik davr davomida tarixning ko‘hna charxida ulkan bir evrilish yuz berdiki, beixtiyor shunday fikrga kelasan — O‘zbekistoi tarixi xronologiyasini, hatto, 1991 yilga bog‘lasa, tarixiy voqealar sanasini «mustaqillik e’lon qilinishidap besh yil avval» yoki «mustaqillikning o‘ninchi yili» tarzida zikr etsa bo‘ladi.
Bugun jamiyatdagi eng faol qatlamni tashkil etayotgan avlodning «suyagi» mustaqillik yillarida qotdi, ularning izidan esa mustaqillik yillarida tug‘ilib voyaga yetgan avlod qanot yozib kelmoqda. Balki bu ikki avlod uchun «mustaqillikdan avvalgi davr» voqeliklari endi ertaksimon bo‘lib tuyular. Lekin Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, «Tarixsiz kelajak yo‘q». Bu hikmat nafaqat olis o‘tmishga, balki mustaqillikkacha bo‘lgan yaqin tarixga ham taalluqli. Hatto ma’lum ma’noda muhimroq — o‘zgalarga qaram bo‘lib yashash qanday fojialarga olib kelishi xuddi shu davr tarixida ksskin buyoqlarda aks etgan: axir, sho‘ro tuzumi parchalanishdan avval o‘zining istibdod qilichini aynan O‘zbekistonga yo‘naltirdi-ku? «Paxta ishi», «o‘zbeklar ishi», diniy, milliy va tarixiy qadriyatlarga nisbatan qatag‘onning so‘nggi to‘lqini, o‘zbek tilining davlat tili bo‘la olmasligi» to‘g‘risidagi iddaolar, «paxta monokulturasi» kabi balolar xuddi shu davrda yuz bergan edi.
Biz bu yerda sho‘ro zug‘umiga uchragan yana bir tarixiy qadriyatimiz go‘g‘risida so‘z yuritmoqchimiz. U ham bo‘lsa, mumtoz she’riyatimizning vazni bo‘lmish aruz tizimidir. Bu tizimni Hazrati Navoiy muqaddas sanab, «aruzi sharif» deb atagagan edi. Yusuf Xos Hojibdan boshlab Furqatgacha o‘zbek shoirlari amal qilgan, Navoiy, Bobur, Mashrab, Nodirabegim, Ogahiy ijodida lirikaning yettinchi osmonigacha ko‘tarilgap she’r tizimi.
Bunday olib qaraganda, sog‘lom aqlga muvofiq kelmaydi — nima uchun sho‘ro mafkurasi aruzni tarix sahiasidan siqib chiqarishga intilgan? Bu savolga o‘sha davrda rasmiy mafkura tilida shunday javob berilgan: mumtoz o‘zbek she’riyati saroy adabiyotiga mansubdir. Boshqacha qilib aytganda, «mayakovskiycha» tarqoq vazndan farqli o‘laroq, aruz inqilobiy baqir-chaqirlarni ifodalashga moslashmagan, mitingga to‘plangan olomonni junbishga keltiradigap hayqiriq- she’rlarni aruzda yozib bo‘lmas edi (Hatto, aksincha, aruziy she’r kishiga ko‘ngliga quloq solishni o‘rgatadi, bezovga dil, qaqshagan asablarga taskin berib, ularni tinchlaptirish xususiyatiga .chadir). Albatta, aruziy she’r minglab tinglovchiga qarata o‘qilishi mumkin. Masalan, Navoiyning Abdurahmon Jomiy vafotiga yozgan marsiyasini mingdan ziyod kishi chuqur hayajon bilan tinglagan.
Sho‘ro mafkurasining aruzga nisbatan iddaosi har tomonlama sun’iy tabiatga ega edi. Birinchidan, A.S.Pushkin va boshqa ko‘plab rus shoirlari saroy adabiyotining vakillari edi, I.V.Hyote esa so‘nggi tukigacha saroy shoiri bo‘lgan. Ikkinchidan, Lutfiy she’riyatining saroy adabiyotiga aloqasi bo‘lmagan, Turdi Farog‘iy, Maxmur kabi shoirlar quyi tabaqa vakillari, Mashrab esa, hatto, devonasifat darvish edi. Uchinchidan, Navoiyning mashhur
Jahon ganjiga shoh erur ajdaho
Ki, o‘tlar sochar qahri hangomida.
Aning komi bila tiriklik erur
Maosh aylamak ajdaho komida, —
qit’asiga «saroy adabiyoti» degan tamg‘a bosish insofdanmi? Agar bu qit’a «saroy adabiyoti»ga mansub hisoblansa, dunyoda saroy adabiyotidan zo‘rroq demokratik adabiyot yo‘q, degan xulosa chiqarish lozim emasmi?
Bu satrlar muallifining ishonchi komilki, sho‘ro mafkurasi tomonidan mumtoz she’riyatga, xususan, aruzga nisbatan xurujning tagida o‘zbek xalqini milliy va islomiy ruhda tarbiyalashning ta’sirchai vositasi bo‘lgan ana shu she’riyatdan begonalashtirish va shu orqali uning asl qadriyatlarining ildizini qirqish niyati yotgan. Va bunday mash’um niyatni amalga oshirishga kirishilgan. Ming afsuski, XX asr o‘zbek adabiyotining ayrim yirik vakillari ham «aruz — qoloq, o‘z davrini o‘tab bo‘lgan, zamon talablariga javob bermaydi» mazmunidagi tashviqotni qo‘llab-quvvatladilar. Natijada oliy o‘quv yurtlarining o‘quv rejalaridan aruz ilmi (umuman, mumtoz she’r ilmi) chiqarib tashlandi, aruzda ijod qilishga uringan shoirlar adabiyot dargohining poygagiga surib qo‘yildi, aruzda faol ijod qilgan Chustiy, hatto, bu dargohdan badarg‘a qilindi.
Xayriyagki, «xalq musiqasi» degan nom bilan saqlanib qolgan milliy qo‘shiq san’ati, ayniqsa, maqomlar aruz bahrlari bilan chambarchas bog‘liq edi, g‘azallar, muxammaslar o‘zidan-o‘zi maqom shu’balariga tushib kegaveradi-da. Shu bois sho‘ro mafkurasi shaklan bo‘lsa-da, g‘azalnamo she’rlarga muhtojlik sezgan va ularga matbuot sahifalaridan o‘rin bera boshlagan. Faqat bir shart bilan — «g‘azallar» ana shu mafkurani targ‘ib etishga xizmat qilishi lozim edi.
Arab alifbosiga asoslangan yozuviing muomaladan chiqarilishi bilan zamonabop va zamonasoz mavzularda yozish buyurtmasi qo‘shilib, XX asrning 20-yillaridan boshlab mumtoz she’riyatdan vazni bo‘yicha ham, badiiyati bo‘yicha ham keskin farq qiladigan «g‘azalnavislik» uslubi vujudga kelib, asrning o‘rtalarida u qaror topib bo‘lgan edi. Nafsilamrini aytish lozim, Habibiy kabi oz bo‘lsa-da, madrasa ta’limini ko‘rishga ulgurgan ijodkorlar merosida «Bu gulshan soz ekan, soz ustiga soz etkali keldik» kabi zamonabop mavzuda bo‘lsa ham aruzning yuksak talablariga javob beradigan she’rlar uchraydi. Lekin bu kabi namunalar umumiy qoidadan istisno bo‘lib, g‘azallarni aruzga barmoq vaznini aralashtirib, ko‘pincha esa sof barmoq vaznida yozish odat bo‘ldi (masalan, Sobir Abdullaning «Devon»i barmoq vaznida yozilgan g‘azallardan tarkib topgan). Matbuotda bir necha g‘azal yig‘masi e’lon qilinguday bo‘lsa, orasida partiya, tepakal dohiy, sho‘ro tuzumini madh etuvchi va boshqa kizil» mavzudagi bir-ikki she’r bo‘lishi talab qilinar yoinki sof lirik g‘azalga ana shu sifatli bayt yamoqday «yopishtirilishi» rag‘batlantirilar edi. Nagijada sho‘ro mafkurasi apcha-muncha muvaffaqiyatga erishdi ham — Alisher Navoiyning buyuk «Xamsa»sini she’riy asar sifatida (ya’ni vaznga solib) o‘qiy oladiganlar yil sayin kamayib bordi, uni o‘qib chiqqanlarni esa kunduzi chiroq yoqib izlashga to‘g‘ri kela boshladi.
Shukronalik bilan qayd etish lozimki, tom ma’nodagi o‘zbek ziyolilarining vakillari juda tor davralarda bo‘lsa-da, mumtoz she’riyat shamchirog‘ining o‘chib ketishiga yo‘l qo‘ymadilar: Andijon, Qo‘qon kabi shaharlarda aruzxonlik majlislari qilib turilgan. Shunday davralardan biri Toshkentda, Erkin akanipg tog‘asi K. Soxiboyev hovlisidagi mehmonxonada uyushtirilar ekan. Unda XX asrning yirik tarixiy shaxslaridan bo‘lgan Alixon To‘ra Sog‘uniy ishtirok etgani davraga alohida mazmun, alohida fayz bag‘ishlagan — Erkin aka har safar bu davradagi suhbatlarni eslaganda, entikish va hayajon, haqli ravishda iftixor bilan hikoya qiladi. Shoirning badiiy dunyoqarashi shakllanishida, g‘azalga ishtiyoq, mumtoz she’riyatga muhabbat shu davrda uyg‘ongan bo‘lsa ajab emas. Bir narsa aniqki, mazkur majlislardagi navoiyxonlik, fuzuliyxonlik natijasida unda zamonasoz she’rlarning o‘tkinchiligi, mumtoz she’riyatning esa azaliy va abadiy mavzularga taalluqli ekanligi bilan bog‘liq e’tiqod mustahkamlangan:
Ey munaqqid, sen g‘azalni ko‘hna deb kamsitmagil,
Sevgi ham Odam Atodin qolgan inson qonida…
Shunday ekan, shoir dilida zamondoshlari, ayniqsa, yoshlarni g‘azalga qiziqtirish, ularda Navoiy ijodiga e’tiborni kuchaytirish kechiktirib bo‘lmaydigan burch edi. Shu bilan birga, bu xayrli yumushni mumtoz she’riyatning anglash murakkab tili va uslubida, zamonasozlik ruhidagi buyurtma g‘azallar yo‘lini davom ettirish bilan amalga oshirib bo‘lmasligi ravshan, shoir butunlay yangi uslub ixtiro qilmog‘i lozim edi. Erkin aka buni qoyilmaqom qilib amalga oshirgan.
Bugun endi baralla ayta olamiz: Erkin Vohidovning «Yoshlik devoni» nashr etilishi bir qator sifatlari bilan o‘sha davr adabiy jarayonida «portlash» bo‘lgan bo‘lsa, mohiyatan mumtoz she’riyatimizning arxivga aylantirishga qarshi qaratilgan hayqiriq, ta’bir joiz bo‘lsa, «isyon» ham edi. Yanglishmasam, adabiy jamoatchilik g‘azal nihoyatda zamonaniy bo‘la olishidan hayratga tushdi, devon yoshlarning ko‘ksida asrab yuradigan hamrohiga aylandi, oshiqlar ma’shuqalariga o‘z dil izhorlarini «Barcha shodlik senga bo‘lsin, bor sitam, zorlik — menga» kabi misralar bilan izhor qila boshladilar. Devom g‘azallari darhol xalq qo‘shiqlariga aylana boshladi. Hatto tasdiqlash mumkinki, «Yoshlik devoni» bu borada o‘ziga xos rekord o‘rnatdi — qisqa muddat ichida o‘nlab g‘azalga kuy bastalandiki, bungacha hech bir she’riy to‘plam bilan bunday hodisa yuz bergani tarix kitoblarida qayd etilmagan.
Eng muhimi, «Yoshlik devoni» mumtoz she’riyat ulug‘ bir xazina ekanligi, undan bobahralik esa iisonga chin saodat keltirishini yaqqol isbotlab berdi. «Yoshlik dsvoni»dan keyin nazm ahli va muxlislarida mumtoz she’riyatga qiziqish qayta uyg‘ona boshlagani yaxshi ma’lum. Xudo xohlasa, bundan keyin ham shunday bo‘lib qoladi.
Shuning uchun Erkin akaning «Yoshlik devoni»ni yaratish bilan bog‘liq jasorati adabiyotimiz tarixidan abadiy o‘rin olishiga shak-shubha yo‘q.
2016
Rustam MUSURMON
QUYOSH
«Faust»ning o‘zbekcha tarjimasini o‘qib
Shoir quyoshdan ham serhimmat,
Qalamdan nur yog‘ar ustma-ust.
Tarjima ham ijod, ham san’at,
Nashr etildi Toshkentda «Faust».
O‘zbekchada o‘qidim ravon,
Shoh asardan terdim dur, gavhar.
Ustoz — ulug‘ shoir, tarjimon
Debochada so‘z yozdi kamtar:
«Oy o‘rtanar — ko‘zlarida yosh,
Bag‘ri dog‘u yuragi qiyma.
Der: «Ey falak, men edim quyosh,
Nega meni qilding tarjima?!»
Oy tug‘adi hilol — qalamqosh,
Kun tug‘adi payshanba, juma…
Sharqdan chiqdi G‘arbdagi quyosh
Erkin Vohid qilgach tarjima.
2015
Rustam MIRVOHID
MUTARJIMLARGA SABOQ
Oy o‘rtanar — ko‘zlarida yosh,
Ko‘ksi dog‘u yuragi qiyma.
Der: Ey, falak, men edim quyosh,
Nega meni qilding tarjima?!
Erkin Vohidov
Darhaqiqat, badiiy tarjima nozik jarayon… No‘noq tarjimon dastidan yuqorida zikr etilganidek «quyosh» «oy»ga evrilishi hech gap emas! Do‘rmon seminarlaridan birida ustoz Abdulla Oripov badiiy tarjima haqida go‘zal lutf qilgani hali hamon qulog‘im ostida yangrab turibdi:
— Badiiy tarjima paytida ikkita polvon til kurashga tushadi. Masalan: fors va o‘zbek tili yoxud rus bilan arab tili va hokazo. Faqat bunday kurashning bitta sharti bor — hech qaysi polvon tilning kuragi yerga tegmasligi kerak, ya’ni kuchlar teng kelishi lozim!
Sezib turganingizdek, gap asliyatga tarjimaning naqadar yaqin yo uzoqligi haqida ketyapti. Tarjima asliyat darajasida bo‘lsa — berdi Xudo, mabodo, aksi bo‘lsa — urdi Xudo, deb hisoblayvering.
Mayli, tarjima haqida ko‘p va xo‘p gapirilgan. Shu bois, men tarjima san’atining ko‘pchilikka noma’lum bir nuqtasiga to‘xtalmoqchiman.
Bir kuni ustoz Erkin Vohidovning ijodxonalarida «arslonning mo‘yloviga qo‘l tekkizadigan» o‘tkir she’rlar borasida suhbatlashib o‘tirganimizda, gapimiz kalavasi dumalab, mashhur rus shoiri Mixail Lermontov ijodiga ulandi va ustoz uning qalamiga mansub bir dardchil she’rni yoddan o‘qib berdilar.
Proщay, nemitaya Rossiya,
Strana rabov, strana gospod.
I vы, mundiri golubыye,
I tы, im predannыy narod.
Bit’ mojet, za stenoy Kavkaza
Sokroyus’ ot tvoix pashey,
Ot ix vsevidyagщyego glaza,
Ot ix vseslыshashыx ushey…
Sakkiz qatorli mazkur she’r meni larzaga soldi. She’rning lirik qahramoni, ya’ni shoirning o‘zi Vataniga «Alvido, ey, yuvuqsiz Rossiya» deb xitob qilyapti. Odatda, shoirlar o‘z Vatanini ko‘klarga ko‘tarib madh etadilar, kamdan-kam holatda tanqid ostiga oladilar. Shoir azbaroyi o‘z yurtining taqdiridan kuyinib, bunday o‘tkir satrlarni bitgan bo‘lsa, ajabmas. Qolaversa, shoirni «xalqning vijdoni» deb ta’riflashadi. Chunki, vijdon — hech qanday zo‘rdan qo‘rqmay, zarga uchmay, har qancha achchiq bo‘lmasin, faqat rost so‘zni aytadi.
Lermontovning boshqa she’rlarini yana o‘qigim keldi… Yuqoridagi she’rni negadir tarjima qilgim kelib, ustozdan o‘sha zahoti so‘radim:
— Ustoz, bu she’rni kimdir tarjima qilganmi?
Shunda ustoz shunday javob berdilar:
— Bu she’rni tarjima qilib bo‘lmaydi!
— Nega, axir?
— Chunki, nozik sababi bor.
— Qanday nozik sababi bor, ustoz?
— Shoir o‘z yurtining og‘riqli muammolarini, kamchiliklarini har qancha qalamga olsa haqli. Ammo tarjimon biror millat muammosiyu nuqsonlari aks etilgan asarlarni iloji boricha tarjima qilmagani ma’qul. Yo‘qsa, uning bu xolis xizmati siyosiy nizolargacha olib kelishi hech gap emas. Oddiy misol: Birovning ota yo onasini so‘ramay-netmay tanqid qilib ko‘ring-chi? Bilasiz, nima sodir bo‘lishini. Gapning indallosi, bu fuqarolik burchi, milliy g‘urur bilan bog‘liq qaltis vaziyat. Darvoqe, mening hayotimda ham shunga o‘xshash voqea bo‘lib o‘tgan.
— Rostdanmi? Qanday voqea?
— Bilasiz, «Oltin devor» Vatanimizdagi deyarli barcha teatr sahnalarida bir necha yillar davomida qayta-qayta qo‘yilgan. Marhum san’atkorlarimiz o‘z rollarini qoyilmaqom qilib ijro etganlar, ayniqsa, rahmatli G‘ani A’zamov. Esimda, o‘sha paytlarda ham asar muallifiga teatrga tushgan jami tushumning besh foizi tegishli bo‘lar edi. Bu juda katta pul bo‘lib, u paytlardagi eng avangard mashinaning narxiga qariyb teng kelar edi. Xullas, bir oilaning hamma ehtiyojlarini qondira oladigan darajada ro‘zg‘orimiz but bo‘lgan. Er kishiga bundan ortiq baxg bormi — sevimli hunaring bilan shug‘ullansangu uning ketidan katta daromad olsang…
Ana shunday «ko‘chamizda bayram» bo‘lgan mahalda Moskvadan Toshkentga bir mashhur rejissyor keldi, odatdagidek, teatr repertuaridagi boshqa asarlar qatori «Oltin devor»ni ham sinxron tarjima orqali miriqib tomosha qildi, ichagi uzilar darajada qotib-qotib kuldi, bir oz vaqt o‘tgach, menga taklif kiritdi:
— Erkin, asaringiz juda ham muvaffaqiyatli komediya bo‘libdi, darrov buni tarjima qilib, «markaz» teatrlarida qo‘yish kerak. Bilasiz, buning ortida juda katta shuhrat va daromad turibdi. Nima deysiz?
Bir oz o‘yga tolib, uning taklifiga shunday javob berdim:
— Aziz do‘stim, avvalo, taklifingiz uchun katta tashakkur! Haqiqatdan ham bu men uchun ajoyib imkoniyat, ammo tanganing boshqa tomoni ham bor-da!
— Xo‘sh?
— Ma’lumki, «Oltin devor»da boshlariga oltin talvasasi tushgan ikkita o‘zbek cholining qilmishlari o‘tkir hajv ostiga olingan bo‘lib, bu faqat bizning tomoshabinlar uchun mo‘ljallangan asar, deb o‘ylayman. Ya’ni, bunday milliy qusurlar ustidan o‘sha millatning o‘zigina xandon otib kulishga haqli, boshqa millat emas. Endi men asarimni tarjima qilib, sizlarning teatr sahnalaringizga uzatsam, millatchilikka yo‘ymangu, rus va boshqa millat vakillari mening xalqimning ustidan kulgan bo‘lmaydimi?! Bilaman, snektakl rus tomoshabinlariga ma’qul keladi, mabodo, kim kafolat beradi, u yerdan jahon sahnalariga chiqib ketsa- chi?! Qosh qo‘yaman deb ko‘z chiqarib qo‘ymaymizmi?! Axir, har qanday hazilning tagida zili bor, deydilar. Men esa bunday «zil»ni ko‘tara olmayman. Uzr, taklifingizga rozi bo‘lolmayman.
Rejissyor mening bunday javobimni eshitib, hayron bo‘lganligiyu «Ixtiyoringiz…» deb norozinamo kulib qo‘ygani hali-hamon esimda…
Xullas, qissadan hissa shuki, tarjimon duch kelgan asarni o‘ylamay-netmay tarjima qilmasligi, shu bilan birgalikda, asar muallifi ham bisotidagi barcha asarlarini tarjima qildirishdan oldin ozgina andisha qilsa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Zero, tarjima, ayniqsa, badiiy tarjima, nihoyatda qaltis jarayonki, noto‘g‘ri qo‘yilgan qadamdan so‘ng «bilmayin bosdim tikonni — tortadurman jabrini» deb oh urgandan foyda yo‘q!
O‘sha kuni ustozning huzuridan juda mutaassir holatda chikdim. U kishining o‘tkir zakovatlariyu millatparvarliklariga yana bir bor tan berdim. Ichimda: «Mening ustozim shunaqa-da!» deb suyunib ketganim ham, rost.
