2 январь — Машҳур фантаст ёзувчи Айзек Азимов таваллудининг 95 йиллиги
Айзек Азимовнинг биринчи қиссаси 1939 йили эълон қилинган. Шундан сўнг «Пойдевор ва Империя» (1952), «Мен роботман», «Мангулик интиҳоси» (1955), «Нейтрино», «Дарбадар» (1966), «Коинот оқимлари» (1972), «Пойдевор қирралари» (1982), «Пойдевор ва Ер» (1986) асарларини эълон қилди. Азимов фантастикага интеллектуал наср унсурларини киритди ва уни бадиий насрга яқинлаштирди. Бундан ташкари асарларидан ижтимоий муаммолар ҳам ўрин олган. Азимов илмий фантастика асосчиларидан бири.
Айзек Азимов
ИККИ ҲИКОЯ
Америкалик жаҳонга машҳур фантаст ёзувчи, фан тарғиботчиси Айзек Азимов (1920-1992 Белоруссиянинг Петровичи қишлоғида туғилган. 1923 йилда ота-онаси билан Нью-Йорк шаҳрига кўчиб кетган. Ўша ерда Колумбия университетини тугатган. Мутахассислиги биохимик. Илмий тадқиқотлари учун фалсафа доктори унвонини олган.
Биринчи қиссаси 1939 йили эълон қилинган. Шундан сўнг «Пойдевор ва Империя» (1952), «Мен роботман», «Мангулик интиҳоси» (1955), «Нейтрино», «Дарбадар» (1966), «Коинот оқимлари» (1972), «Пойдевор қирралари» (1982), «Пойдевор ва Ер» (1986) асарларини эълон қилди. Азимов фантастикага интеллектуал наср унсурларини киритди ва уни бадиий насрга яқинлаштирди. Бундан ташкари асарларидан ижтимоий муаммолар ҳам ўрин олган. Азимов илмий фантастика асосчиларидан бири.
Азимов нинг бир қанча ҳикоялари ва «Коинот оқимлари» романи ўзбек тилига таржима қилинган.
УЛАР УЧИБ КЕЛИШОЛМАЙДИ
Ҳамидбек Юсупов таржимаси
Ҳаёт тажрибаларидан донишманд даражасига етган ригеллиан ирқининг вакили Нарон — тўртинчи авлод галактикалар солномачиси эди.
Унинг иккита китоби бор эди: бири — барча галактикалардаги кўп сонли онгли мавжудотлар тамаддунларининг ҳаммаси рўйхатга олинган катта китоб; иккинчиси кичикроқ бўлиб, унга Галактикалар Федерациясига аъзо бўлиш ҳуқуқини берадиган даражада етуклик ва маҳоратга эришган тсивилизатсиялар киритилганди.
Омадсизлик, биокимёвий ва биофизик тенгсизлик ва ижтимоий адолатсизлик каби турли сабабларга кўра таназзулга юз тутган тамаддунлар катта китобдан ўчирилганди.
Аммо кичкина китобга киритилган Федерация аъзоларидан бирортаси у ердан ўчирилмаганди.
Кекса Нарон ҳузурига келган хабарчига қаради.
— Нарон! — дея хитоб қилди хабарчи. — Ягона Буюк…
— Ҳой, мулозаматни камроқ қилавер. Хўш, нима гап?
— Яна бир организмлар гуруҳи етукликка эришди.
— Яхши! Жуда яхши! Эндиликда унақалар тез етиляпти, бирорта йил янгиликсиз бўлмаяпти ўзи. Хўш, бу сафар ким экан?
Хабарчи галактика кодини ва сайёранинг галактика ичидаги координатларини айтди.
— Ҳа, ҳа, — деди Нарон. — Мен бу оламни биламан.
У ўзининг силлиқ ёзуви билан мазкур сайёра номини катта китобга ёзиб, сўнг иккинчисигаям кўчирди. Анъанага кўра, муайян сайёрада яшовчиларнинг кўпчилиги уни қандай атайдиган бўлса, китобга ҳам у ўша ном билан ёзиларди. Нарон шунинг учун янги сайёрани «Эартҳ» деб ёзиб қўйди.
— Бу ёш яратиқлар рекорд ўрнатишди, — деди у. — Онг пайдо бўлганидан то етукликкача бўлган йўлни бошқа ҳеч ким бу қадар тез босиб ўтмаганди. Умид қиламанки, ҳисоб-китобларимизда хатолик йўқдир-а?
— Йўқ, жанобим, — деди хабарчи.
— Улар термоядро қувватини олишга эришдилар-да?
— Ҳа, жанобим.
— Ахир, бу асосийси-ку, — Нарон жилмайди. — Яқин орада уларнинг фазо кемалари борлиқни ўргана бошлаб, Федерация билан мулоқотга киришадилар.
— Гап шундаки, Ягона Буюк, — хабарчи истамайроқ давом эттирди. — Кузатувчиларнинг хабар беришларича, улар ҳалиям фазога чиқишмабди.
— Қанақасига? — Нарон ҳайратланди. — Ҳалиям чиқишмабдими? Ҳатто фазовий стантсиялар даражасигаям-а?
— Ҳозирча йўқ, жанобим.
— Аммо, агар уларда термоядро қуввати мавжуд бўлса, унинг синов тажрибаларини қаэрда ўтказишмоқда?
— Ўз сайёраларида, жанобим.
Нарон бутун йигирма футлик бўйи билан тикка туриб кетди ва бор овози билан хитоб қилди:
— Ўз сайёраларида?!
— Ҳа, жанобим.
Нарон секинлик билан ўз қаламини чиқарди ва кичкина китобдаги охирги ёзувнинг устидан чизиб қўйди. Олдин бунақаси бўлмаганди, аммо Нарон ўта донишманд эди ва Галактиканинг бошқа аъзолари каби, юз бериши муқаррар бўлган ҳодисаларни аввалдан кўра биларди.
— Аҳмоқ эшаклар, — дея минғирлади у…
ЎҚИТУВЧИ ОДАМ БЎЛГАН ЭКАН
Инглиз тилидан Маҳбуба Ваҳобова таржимаси
Ўша тунда Мари бу ҳақда ҳатто хотира дафтарчасига ҳам ёзиб қўйди. Дафтарчанинг 2155 йил 15 майга тегишли саҳифасида шундай дейилган эди: «Бугун Томми уйдан китоб топиб олди!»
Китоблар ҳақида Мари бобосидан эшитган эди. Бобосига ҳам ўз пайтида ўзининг бобоси айтиб берган эмиш. Бобосининг айтишича, бир пайтлар ёзувлар қоғозларда чоп этилган!
Томми топиб олган китоб жуда эски эди. Ака-сингил уни варақлай бошлашди. Китобда қимирламай турган ҳарфларни томоша қилиш уларга ҳаддан зиёд завқли эди. Чунки улар сўзларни экранда ўқишга ўрганиб қолишган эди-да…
— Буни қара! — деди Томми, — эсизгина… Бундай китобларни ўқиб бўлгач, ташлаб юборган бўлишса керак. Бизнинг электрон кутубхонамизда миллионлаб китоблар бўлса ҳам, буниси улардан минг марта яхшироққа ўхшайди. Уни қўлда ушлаш, ҳатто ёнингда олиб юришинг ҳам мумкин. Мен бунақа китобларни ташлаб юбормаган бўлардим.
— Мен ҳам, — деди Мари китобни авайлабгина сийпаларкан.У эндигина ўн бир ёшга кирган, Томмичалик телекитобларни кўп кўрмаган эди. Томмининг ёши ўн учда, электрон кутубхонага киритилган китобларни кўп ўқийди, тил ўрганишга қизиқади, ҳатто қадимий тиллардан айримларини ҳам ўзлаштирган.
— Буни қаэрдан топдинг? — сўради қизалоқ. Бола китобдан кўзини узмаган ҳолда қўли билан ишора қилди: «томдан».
Томми китоб ёзилган қадимий тилни унча-бунча тушунар экан, уни ўқишга берилиб кетди.
— Нима ҳақда экан? — сўради Мари сабри чидамай.
— Мактаб ҳақида…
Мари бу гапдан бурнини жийирди. «Мактаб? Мактаб ҳақида нимани ҳам ёзиш мумкин? Мен мактабни ёмон кўраман!»
Қизча мактабни чиндан ҳам ёмон кўрарди. Негаки, робот «ўқитувчи» қизчага фанлардан тест устига тест берар, у эса ҳеч яхши ўзлаштира олмасди. Бу ҳолат то унинг онаси уйга «ўқитувчи»нинг ҳолатини текшириб кўриш учун техник мутахассисни чақирмагунча давом этди. Мутахассис ўзининг ҳар хил темир-терсакларга тўла асбоблар қутиси билан келиб, «ўқитувчи»ни бўлаклаб кўрди. Ўша тобда Мари «ўқитувчи»сининг қайта тикланмасдан, бир уюм темир-терсак ҳолида қолиб кетишини шундай хоҳладики… Бироқ ундай бўлмади. Техник уста ҳаммаси жойида эканлигига ишонч ҳосил қилди ва бир соат ўтар-ўтмас, Марининг қаршисида яна ўша — баҳайбат, қоп-қора, саволлару уй вазифалари кўрсатиб бориладиган совуққина экранли «ўқитувчи» турарди.
Мари энг ёмон кўрган нарса бу «ўқитувчи» экранидаги тест жавоблари ва уй вазифаларини қўйиш учун мўлжалланган очиқ жой эди. У ҳар сафар топшириқларга олти ёшлигида мажбуран ўргатилган кодни киритиши керак бўларди. Робот «ўқитувчи» эса баҳони дарровгина ҳисоблаб қўя қоларди.
Ўша куни техник мутахассис Марининг онасига қарата деди:
— Айб қизчада эмас, миссис Жонс. Менимча, фанлар сектори меъёрдан бироз тезроқ ишлайди. Мен уни ўн ёшга мослаб секинлаштириб қўяман…
Марининг умиди пучга чиқди. У «ўқитувчи»ни олиб кетишса керак, деб ўйлаганди. Бир сафар Томмининг «ўқитувчи»сини роса бир ойга олиб кетишганди-да. Сабаби, ундаги тарих сектори бутунлай ёпилиб қолган экан.
Шуларни хаёлидан ўтказаркан, Мари эски қоғоз китобни берилиб ўқиётган акасига деди:
— Нимага энди айнан мактаб ҳақида ёзишган экан? Бунинг нимаси қизиқ?
Томми синглисига ғалати қараш қилди ва билағонлик билан деди:
— Бунда бизникига ўхшаган мактаб ҳақида ёзишмаган, тентаквой! Бу юзлаб йиллар олдинги мактаб!
Унақа мактаб ҳақида ҳеч нима билмаслиги Марига жуда алам қилди. У Томмининг елкалари оша китобга кўз югуртирар экан:
— Нима бўлганда ҳам у ерда ўқитувчилар бўлган-ку. Уларнинг нимасини ёзиш мумкин? — деди бўш келмай.
— Ҳа, албатта, у ерда ўқитувчилар бўлган. Аммо улар одам бўлган!
— Одам?! — Энди Мари чинакамига ҳайратда қолди. — Қандай қилиб одам ўқитувчи бўлади?
Томми кулгудан ёрилай деди.
— Мен бегона одамнинг уйимизда менга дарс беришини истамаган бўлардим, — деди Мари бидирлаб.
Томми энди жиддий тортди.
— Сен билмайсан, Мари. Ўқитувчи ўқувчиларининг уйида яшамаган. Мактаб учун алоҳида, махсус бинолар қурилган. Ҳамма болалар ўша ерга бориб таҳсил олишган.
— Улар бир хил сабоқ олганларми?
— Албатта, тенгдошлар бир синфда бир хил сабоқ олишган…
Энди Мари ўша қизиқ мактаблар ҳақида кўпроқ билиш иштиёқига тушиб қолди. Томмидан китобни овоз чиқариб ўқишини ялиниб сўрай бошлади.
Уларнинг онаси «Болалар! Мактабга!» деб чақирганда улар китобни ҳали ярмигача ҳам ўқиб улгуришмаган эди. Мари Томмига ёлворган оҳангда деди:
— Дарсдан сўнг китобни яна ўқиймиз-а?
— Бўпти, — деди Томми. Унинг ўзи ҳам китобда ёзилганлар таъсирида ғалати аҳволга тушиб қолганди.
Мари уйларидаги мактаб деб номланадиган хонага кирди. Бу хона унинг ётоқхонаси рўпарасида эди. Ичкарида робот «ўқитувчи» қизни кутиб турган экан, Мари киргач, унинг экрани ёришди ва «Илтимос, кечаги уй вазифаларини керакли жойга киритинг», деган совуқ темир овоз янгради. Мари хўрсиниб, кўрсатмани бажарди. У ҳамон бобосининг бобоси бола бўлган пайтлардаги қадимий мактаб ҳақида ўйларди. «Барча болалар кулишиб, ўйнаб-кулиб мактаб ҳовлисига кириб келишган, — ўйларди қизча ҳавас билан энтикиб. — Синф хонаси деган жойда барчалари бирга ўтиришган, уларга бир хилда сабоқ берилган. Кун охирида барча ўқувчилар уйга ҳам бирга қайтишган. Уй вазифаларини бирга тайёрлашган, бир-бирларига кўмаклашишган, баҳслашишган… Ўқитувчилари ҳам одам бўлган экан. Демак, у билан бемалол гаплашиш, маслаҳат олиш, ҳатто дўстона суҳбатлашиш мумкин бўлган…»
Мари ўша вақтда болалар ўз мактабларини қанчалик севганларини тасаввур қилишга уринар, «Мактаб ҳам, ўқитувчилар ҳам шунчалик яхши бўлиши мумкин экан-да! Ўша вақтларда болаларга қандай мазза бўлган экан-а!» дея ўйларди.
Айзек Азимовнинг «Коинот оқимлари» романини мана бу саҳифада ўқишингиз мумкин
Ayzek Azimov
IKKI HIKOYA
Amerikalik jahonga mashhur fantast yozuvchi, fan targ’ibotchisi Ayzek Azimov (1920-1992 Belorussiyaning Petrovichi qishlog’ida tug’ilgan. 1923 yilda ota-onasi bilan N`yu-York shahriga ko’chib ketgan. O’sha yerda Kolumbiya universitetini tugatgan. Mutaxassisligi bioximik. Ilmiy tadqiqotlari uchun falsafa doktori unvonini olgan.Birinchi qissasi 1939 yili e’lon qilingan. Shundan so’ng «Poydevor va Imperiya» (1952), «Men robotman», «Mangulik intihosi» (1955), «Neytrino», «Darbadar» (1966), «Koinot oqimlari» (1972), «Poydevor qirralari» (1982), «Poydevor va Yer» (1986) asarlarini e’lon qildi. Azimov fantastikaga intellektual nasr unsurlarini kiritdi va uni badiiy nasrga yaqinlashtirdi. Bundan tashkari asarlaridan ijtimoiy muammolar ham o’rin olgan. Azimov ilmiy fantastika asoschilaridan biri.Azimov ning bir qancha hikoyalari va «Koinot oqimlari» romani o’zbek tiliga tarjima qilingan.
ULAR UCHIB KELISHOLMAYDI
Hamidbek Yusupov tarjimasi
Hayot tajribalaridan donishmand darajasiga yetgan rigellian irqining vakili Naron — to‘rtinchi avlod galaktikalar solnomachisi edi.
Uning ikkita kitobi bor edi: biri — barcha galaktikalardagi ko‘p sonli ongli mavjudotlar tamaddunlarining hammasi ro‘yxatga olingan katta kitob; ikkinchisi kichikroq bo‘lib, unga Galaktikalar Federatsiyasiga a’zo bo‘lish huquqini beradigan darajada yetuklik va mahoratga erishgan tsivilizatsiyalar kiritilgandi.
Omadsizlik, biokimyoviy va biofizik tengsizlik va ijtimoiy adolatsizlik kabi turli sabablarga ko‘ra tanazzulga yuz tutgan tamaddunlar katta kitobdan o‘chirilgandi.
Ammo kichkina kitobga kiritilgan Federatsiya a’zolaridan birortasi u yerdan o‘chirilmagandi.
Keksa Naron huzuriga kelgan xabarchiga qaradi.
— Naron! — deya xitob qildi xabarchi. — Yagona Buyuk…
— Hoy, mulozamatni kamroq qilaver. Xo‘sh, nima gap?
— Yana bir organizmlar guruhi yetuklikka erishdi.
— Yaxshi! Juda yaxshi! Endilikda unaqalar tez yetilyapti, birorta yil yangiliksiz bo‘lmayapti o‘zi. Xo‘sh, bu safar kim ekan?
Xabarchi galaktika kodini va sayyoraning galaktika ichidagi koordinatlarini aytdi.
— Ha, ha, — dedi Naron. — Men bu olamni bilaman.
U o‘zining silliq yozuvi bilan mazkur sayyora nomini katta kitobga yozib, so‘ng ikkinchisigayam ko‘chirdi. An’anaga ko‘ra, muayyan sayyorada yashovchilarning ko‘pchiligi uni qanday ataydigan bo‘lsa, kitobga ham u o‘sha nom bilan yozilardi. Naron shuning uchun yangi sayyorani «Earth» deb yozib qo‘ydi.
— Bu yosh yaratiqlar rekord o‘rnatishdi, — dedi u. — Ong paydo bo‘lganidan to yetuklikkacha bo‘lgan yo‘lni boshqa hech kim bu qadar tez bosib o‘tmagandi. Umid qilamanki, hisob-kitoblarimizda xatolik yo‘qdir-a?
— Yo‘q, janobim, — dedi xabarchi.
— Ular termoyadro quvvatini olishga erishdilar-da?
— Ha, janobim.
— Axir, bu asosiysi-ku, — Naron jilmaydi. — Yaqin orada ularning fazo kemalari borliqni o‘rgana boshlab, Federatsiya bilan muloqotga kirishadilar.
— Gap shundaki, Yagona Buyuk, — xabarchi istamayroq davom ettirdi. — Kuzatuvchilarning xabar berishlaricha, ular haliyam fazoga chiqishmabdi.
— Qanaqasiga? — Naron hayratlandi. — Haliyam chiqishmabdimi? Hatto fazoviy stantsiyalar darajasigayam-a?
— Hozircha yo‘q, janobim.
— Ammo, agar ularda termoyadro quvvati mavjud bo‘lsa, uning sinov tajribalarini qaerda o‘tkazishmoqda?
— O’z sayyoralarida, janobim.
Naron butun yigirma futlik bo‘yi bilan tikka turib ketdi va bor ovozi bilan xitob qildi:
— O’z sayyoralarida?!
— Ha, janobim.
Naron sekinlik bilan o‘z qalamini chiqardi va kichkina kitobdagi oxirgi yozuvning ustidan chizib qo‘ydi. Oldin bunaqasi bo‘lmagandi, ammo Naron o‘ta donishmand edi va Galaktikaning boshqa a’zolari kabi, yuz berishi muqarrar bo‘lgan hodisalarni avvaldan ko‘ra bilardi.
— Ahmoq eshaklar, — deya ming‘irladi u…
O’QITUVCHI ODAM BO’LGAN EKAN…
Ingliz tilidan Mahbuba Vahobova tarjimasi
O’sha tunda Mari bu haqda hatto xotira daftarchasiga ham yozib qo‘ydi. Daftarchaning 2155 yil 15 mayga tegishli sahifasida shunday deyilgan edi: «Bugun Tommi uydan kitob topib oldi!»
Kitoblar haqida Mari bobosidan eshitgan edi. Bobosiga ham o‘z paytida o‘zining bobosi aytib bergan emish. Bobosining aytishicha, bir paytlar yozuvlar qog‘ozlarda chop etilgan!
Tommi topib olgan kitob juda eski edi. Aka-singil uni varaqlay boshlashdi. Kitobda qimirlamay turgan harflarni tomosha qilish ularga haddan ziyod zavqli edi. Chunki ular so‘zlarni ekranda o‘qishga o‘rganib qolishgan edi-da…
— Buni qara! — dedi Tommi, — esizgina… Bunday kitoblarni o‘qib bo‘lgach, tashlab yuborgan bo‘lishsa kerak. Bizning elektron kutubxonamizda millionlab kitoblar bo‘lsa ham, bunisi ulardan ming marta yaxshiroqqa o‘xshaydi. Uni qo‘lda ushlash, hatto yoningda olib yurishing ham mumkin. Men bunaqa kitoblarni tashlab yubormagan bo‘lardim.
— Men ham, — dedi Mari kitobni avaylabgina siypalarkan.U endigina o‘n bir yoshga kirgan, Tommichalik telekitoblarni ko‘p ko‘rmagan edi. Tommining yoshi o‘n uchda, elektron kutubxonaga kiritilgan kitoblarni ko‘p o‘qiydi, til o‘rganishga qiziqadi, hatto qadimiy tillardan ayrimlarini ham o‘zlashtirgan.
— Buni qaerdan topding? — so‘radi qizaloq. Bola kitobdan ko‘zini uzmagan holda qo‘li bilan ishora qildi: «tomdan».
Tommi kitob yozilgan qadimiy tilni uncha-buncha tushunar ekan, uni o‘qishga berilib ketdi.
— Nima haqda ekan? — so‘radi Mari sabri chidamay.
— Maktab haqida…
Mari bu gapdan burnini jiyirdi. «Maktab? Maktab haqida nimani ham yozish mumkin? Men maktabni yomon ko‘raman!»
Qizcha maktabni chindan ham yomon ko‘rardi. Negaki, robot «o‘qituvchi» qizchaga fanlardan test ustiga test berar, u esa hech yaxshi o‘zlashtira olmasdi. Bu holat to uning onasi uyga «o‘qituvchi»ning holatini tekshirib ko‘rish uchun texnik mutaxassisni chaqirmaguncha davom etdi. Mutaxassis o‘zining har xil temir-tersaklarga to‘la asboblar qutisi bilan kelib, «o‘qituvchi»ni bo‘laklab ko‘rdi. O’sha tobda Mari «o‘qituvchi»sining qayta tiklanmasdan, bir uyum temir-tersak holida qolib ketishini shunday xohladiki… Biroq unday bo‘lmadi. Texnik usta hammasi joyida ekanligiga ishonch hosil qildi va bir soat o‘tar-o‘tmas, Marining qarshisida yana o‘sha — bahaybat, qop-qora, savollaru uy vazifalari ko‘rsatib boriladigan sovuqqina ekranli «o‘qituvchi» turardi.
Mari eng yomon ko‘rgan narsa bu «o‘qituvchi» ekranidagi test javoblari va uy vazifalarini qo‘yish uchun mo‘ljallangan ochiq joy edi. U har safar topshiriqlarga olti yoshligida majburan o‘rgatilgan kodni kiritishi kerak bo‘lardi. Robot «o‘qituvchi» esa bahoni darrovgina hisoblab qo‘ya qolardi.
O’sha kuni texnik mutaxassis Marining onasiga qarata dedi:
— Ayb qizchada emas, missis Jons. Menimcha, fanlar sektori me’yordan biroz tezroq ishlaydi. Men uni o‘n yoshga moslab sekinlashtirib qo‘yaman…
Marining umidi puchga chiqdi. U «o‘qituvchi»ni olib ketishsa kerak, deb o‘ylagandi. Bir safar Tommining «o‘qituvchi»sini rosa bir oyga olib ketishgandi-da. Sababi, undagi tarix sektori butunlay yopilib qolgan ekan.
Shularni xayolidan o‘tkazarkan, Mari eski qog‘oz kitobni berilib o‘qiyotgan akasiga dedi:
— Nimaga endi aynan maktab haqida yozishgan ekan? Buning nimasi qiziq?
Tommi singlisiga g‘alati qarash qildi va bilag‘onlik bilan dedi:
— Bunda biznikiga o‘xshagan maktab haqida yozishmagan, tentakvoy! Bu yuzlab yillar oldingi maktab!
Unaqa maktab haqida hech nima bilmasligi Mariga juda alam qildi. U Tommining yelkalari osha kitobga ko‘z yugurtirar ekan:
— Nima bo‘lganda ham u yerda o‘qituvchilar bo‘lgan-ku. Ularning nimasini yozish mumkin? — dedi bo‘sh kelmay.
— Ha, albatta, u yerda o‘qituvchilar bo‘lgan. Ammo ular odam bo‘lgan!
— Odam?! — Endi Mari chinakamiga hayratda qoldi. — Qanday qilib odam o‘qituvchi bo‘ladi?
Tommi kulgudan yorilay dedi.
— Men begona odamning uyimizda menga dars berishini istamagan bo‘lardim, — dedi Mari bidirlab.
Tommi endi jiddiy tortdi.
— Sen bilmaysan, Mari. O’qituvchi o‘quvchilarining uyida yashamagan. Maktab uchun alohida, maxsus binolar qurilgan. Hamma bolalar o‘sha yerga borib tahsil olishgan.
— Ular bir xil saboq olganlarmi?
— Albatta, tengdoshlar bir sinfda bir xil saboq olishgan…
Endi Mari o‘sha qiziq maktablar haqida ko‘proq bilish ishtiyoqiga tushib qoldi. Tommidan kitobni ovoz chiqarib o‘qishini yalinib so‘ray boshladi.
Ularning onasi «Bolalar! Maktabga!» deb chaqirganda ular kitobni hali yarmigacha ham o‘qib ulgurishmagan edi. Mari Tommiga yolvorgan ohangda dedi:
— Darsdan so‘ng kitobni yana o‘qiymiz-a?
— Bo‘pti, — dedi Tommi. Uning o‘zi ham kitobda yozilganlar ta’sirida g‘alati ahvolga tushib qolgandi.
Mari uylaridagi maktab deb nomlanadigan xonaga kirdi. Bu xona uning yotoqxonasi ro‘parasida edi. Ichkarida robot «o‘qituvchi» qizni kutib turgan ekan, Mari kirgach, uning ekrani yorishdi va «Iltimos, kechagi uy vazifalarini kerakli joyga kiriting», degan sovuq temir ovoz yangradi. Mari xo‘rsinib, ko‘rsatmani bajardi. U hamon bobosining bobosi bola bo‘lgan paytlardagi qadimiy maktab haqida o‘ylardi. «Barcha bolalar kulishib, o‘ynab-kulib maktab hovlisiga kirib kelishgan, — o‘ylardi qizcha havas bilan entikib. — Sinf xonasi degan joyda barchalari birga o‘tirishgan, ularga bir xilda saboq berilgan. Kun oxirida barcha o‘quvchilar uyga ham birga qaytishgan. Uy vazifalarini birga tayyorlashgan, bir-birlariga ko‘maklashishgan, bahslashishgan… O’qituvchilari ham odam bo‘lgan ekan. Demak, u bilan bemalol gaplashish, maslahat olish, hatto do‘stona suhbatlashish mumkin bo‘lgan…»
Mari o‘sha vaqtda bolalar o‘z maktablarini qanchalik sevganlarini tasavvur qilishga urinar, «Maktab ham, o‘qituvchilar ham shunchalik yaxshi bo‘lishi mumkin ekan-da! O’sha vaqtlarda bolalarga qanday mazza bo‘lgan ekan-a!» deya o‘ylardi.
Hikoyalar «Ma’rifat gulshani» gazetasidan olingan
