Бутун жаҳон илмий фантастик адабиётида кўпчилик мутахассисларнинг фикри бўйича ана шундай бармоқ билан санарли ёзувчилар Айзек Азимов, Артур Кларк ва Роберт Хайнлайн ҳисобланадилар. Лекин, шахсан менга, ўзим физика соҳаси олими бўлганим учунми, илмий тўқимада (Science fiction) Айзек Азимовга етадигани йўқ. Сабаби, унинг ҳеч бир асарида, на ҳикоя, на роман, на илмий-оммабоп рисола бўлсин, улардаги ғайриоддий мавзу физика, астрономия, биология, биокимё қонунлари бузилмаган ҳолда талқин қилинади…

ИЛМИЙ ФАНТАСТИКАНИНГ ЗУККО САРВАРИ
Худойберди ТЎХТАБОЕВ

Айзек АЗИМОВ ( 1920 – 1992 йй. )— америкалик фантаст-ёзувчи ва олим. Асосий мутахассислиги — биокимё. Фан доктори унвонига эга бўлган.

Ғарб фантастикасида икки хил йўналиш мавжуд. Бири «фэнтези» (ҳаёлот) деб аталса, иккинчиси «сайнс фикшн» (илмий тўқима) деб ном олган. Бизда бу оқимлар «фантастика» ва «илмий фантастика» деб таржима қилинган. Бутун дунё фантастик адабиёт тадқиқотчиларининг эътирофи бўйича, илмийликда Айзек Азимов олдига тушадиган ҳеч ким йўқ. Айниқса, унинг «Мангуликнинг тугатилиши» романи кенг довруғ таратган. Бошқа йирик асарлари ҳам китобхонлар эътиборини қозонган…

Гоҳо-гоҳо ўйлайман, инсониятга нега адабий асарлар керак экан? Нима, одам шу бадиий тўқималарсиз яшай олмайдими? Яшашга уй-жой, совуқдан сақланишга кийим-кечак, ҳаракатланишга автомашиналар, узоқ юртларга боришга поездлар, самолётлар бор. Хизматига бориб, маош олиб, озиқ-овқат муаммосини ҳал қилса бўлди – яшайверади, бўш вақтида маишат қилиб. Бундан ташқари, кейинги юз йилликда кино ва бошқа томошабоп кўрсатувлар чиқа бошлади. Уларни кинотеатрдами, ТВдами бемалол ўтириб кузатса бўлади. Будай вақт совуриш услубига ҳозирги замонда ёш-у қари ёппасига берилган. Лекин, негадир, барибир, бадиий адабиётга талаб бор. Инсониятнинг қандайдир бир қисми китоб ўқиб турмаса, ўз дунёсини асарларга инган ҳикматлар орқали бойитмаса, туролмайди. Нега?

Ўйлаб-ўйлаб бир фикрга келдим. Китоб ўқувчи одамларнинг қалби янгиликка ташна, онги дунёқарашини ҳамиша кенгайтиришга интилувчи, ўзи ҳаёти жараёнидаги турли муаммолар ечимини бадиий адабиётдан қидирувчи экан. Бу инсонлар жамиятда ўрнатилган қолиплар бўйича яшашни истамайдилар, аксинча ўзлари янги ижобий йўллар ахтарадилар, фикрлашдан тўхтамайдилар ва натижада ўз атрофидагиларга фойдали таъсирлар ўтказадилар. Ана шу ҳолатни ҳар бир ижодкор қалбдан ҳис қилиб, бадиий асарлар ёзаберади, ёзаберади. Унинг иши ана шундай ўқувчи инсонлар орқали жамият тараққиётига маънавий туртки бериб яшашдир.

Ижодкорлар жуда турли туманлар. Шоирлар, ёзувчилар, публицистлар, журналистлар, композиторлар…

Лекин, ушбу мақола ёзувчига бағишланган, мен у ҳақда фикр юритмоқчиман.

Ўзининг яшаб турган замонасида вужудга келган турли муаммолар ва муносабатлар ҳақида қалам сурувчи наср соҳиблари жуда мўл. Улар умумий ёзувчилар кўламининг тахминан олтмиш-етмиш фоизни ташкил қиладилар. Тарихий мавзуларда ижод қилувчилар ўн-ўн беш фоиз атрофидалар. Детектив ва криминал асарлари битувчилар йигирма-йигирма беш процент бўлсалар керак. Аммо, фантаст-ёзувчилар жуда кам. Ва ана шу камчиликнинг ичида ҳақиқий илмий фантастик асарлар бита олувчилар эса бармоқ билан санарли.

Бутун жаҳон илмий фантастик адабиётида кўпчилик мутахассисларнинг фикри бўйича ана шундай бармоқ билан санарли ёзувчилар Айзек Азимов, Артур Кларк ва Роберт Хайнлайн ҳисобланадилар. Лекин, шахсан менга, ўзим физика соҳаси олими бўлганим учунми, илмий тўқимада (Science fiction) Айзек Азимовга етадигани йўқ. Сабаби, унинг ҳеч бир асарида, на ҳикоя, на роман, на илмий-оммабоп рисола бўлсин, улардаги ғайриоддий мавзу физика, астрономия, биология, биокимё қонунлари бузилмаган ҳолда талқин қилинади. Бу адиб жуда кутилмаган ғояларни, гипотезаларни ўртага ташлайди, воқеалар зерикарли эмас, шиддатли кечади, инсонлар орасидаги муносабатларда сунъийлик сезилмайди – барча муомилалар табиий қабул қилинади. Азимовнинг фантастик асарини ўқир экансиз, баён этилаётган ҳодисаларни худди реал воқеликдек қабул қиласиз. Ўқувчини бундай ҳолатга барча ёзувчилар ҳам тушира олмайдилар. Адибнинг танлаган мавзулари коинот, узоқ галактикалар билан боғлиқ бўлса-да, заминимиздаги муаммоларни кўз олдингизга келтирасиз. Асар ўз сайёрамизнинг келажак даврига ёки вақт бўйича кўчишларга, робот ва инсон муносабатларига бағишланган бўлса ҳам, ёзувчи замонавий ҳаёт муаммоларидан узоққа кетмайди. Балки, ушбу масалаларга кутилмаган нуқтаи назардан қарайдики, беихтиёр унинг маҳоратига тан берасиз.

Масалан, унинг “Улар учиб келишолмайди” номли кичик ҳикоясида термоядро реакцияси орқали энергия олиш даражасига етган Буюк сайёралар рўйхатига Галактикалар Федерацияси қарорига биноан “Ер” киритилмайди. Сабаби, бу “Аҳмоқ эшаклар” ушбу термоядровий портлатиш синовларини ўз заминларида ўтказар эканлар.

Айзек Азимовнинг “Мангуликнинг тугаши” илмий-фантастик романида Ер тараққиёти тарихий жараёнига аралашувлар, ўзгартириш киритишлар қораланади. Ушбу романда шартли равишда қабул қилинган ҳолат жуда ўзига хос. Вақт машинасига эга мангу яшовчи бир гуруҳ бор. Улар истаган тарихий ёки келажак даврга бора оладилар. Ўзларига ёқмаган ҳодисаларнинг олдини олиш йўлларини қидирадилар. Бунинг учун, кимнингнидир машинасини бузиб қўядилар, бошқа кимсанинг туғилиши имкониятини йўқотадилар ва ҳоказо, ва ҳоказо. Охир-оқибатда, бу гуруҳнинг ўзи ҳалокат гирдобига тушади ва мангулик тугайди.

Айзек Азимовни дунё машҳур қилган яна бир романи “Мен – робот”дир. Бу асарга қадар турли фантаст-ёзувчилар роботлар ҳақида ҳар хил уйдирмаларни битишарди. Роботларнинг хатти-ҳаракатларига чегара йўқ эди. Ёзувчи бундан сал илгарироқ эълон қилган “Ёлғончи” ҳикоясида киритган ва ушбу романида ривожлантирган ғоялари асосида жаҳон тилларида “роботехника” ибораси пайдо бўлди, ҳамда “Роботехниканинг уч қонуни”ни кенг тарқалди. Уларга асосан, (1)роботлар инсонга зиён етказмасликлари керак ва зиён етаётган бўлса, уни ҳимоя қилишлари шарт; (2) роботлар инсоннинг биринчи қонунга хилоф бўлмаган барча топшириқларини бажаришлари лозим; (3) роботлар биринчи ва иккинчи қонунга бўйсинган ҳолда ўзларини асрашлари даркор.

Ажабки, бу асарлардан сўнг барча фантаст-ёзувчилар роботларга бағишланган ижодларида ушбу қонунга риоя эта бошлашди.

Айзек Азимовнинг яна бир жиҳати – у етук классик асарларни севган. Хусусан, машҳур немис драмурги Фридрих Шиллернинг “Аҳмоқликни енгишга маъбудларнинг ўзлари ҳам ожиз” пьесасига муқояса қилиб “Маъбудларнинг ўзлари ҳам” номли фантастик асар битган ва уни ўзининг энг севимли романим деб тан олган.

Ижодкорнинг ўзи биокимё фани бўйича докторлик даражасига эришган ва кенг билимли бўлгани учун илмий-оммабоп асарларни ҳам хўб ва кўп битган. Улар ҳам жаҳон китобхонлари орасида ҳурматга сазовор бўлган ва севилиб ўқилган, ўрганилган.

Айзек Азимовнинг китоблари ҳамон бутун дунёда ўқилиб келинмоқда. Ижодкор етмиш икки йиллик ҳаёти давомида тўрт юз олтмиш еттита китоб муаллифи бўлди. Бундай сермаҳсуллик ҳар бир ёзувчининг қўлидан келабермайди. У ҳақда бошқа фантаст-ёзувчи Артур Кларк ҳазиллашади: “Айзекнинг тўртта ёзув машинкаси бор, у бирвақтнинг ўзида иккита қўли ва иккита оёғи билан ишлаб, бирпасда тўртта китоб ёзиб ташлайди!” Артур Кларк хаттоки ижодкорнинг барча китоблари тиражини, уларга кетган қоғозларни ҳисоблаб чиқиб, натижада неча минг гектар ўрмон йўқ қилинганини ҳам ҳазиломуз баён қилганди.

Азимов умрининг охирги йилларида компьютерда ҳам ёзишни ўрганиб олгани ҳақида мақола чоп этган. “Аввалига, – ёзади у, – бу матоҳни ўзим яшайдиган ўттиз иккинчи қаватдан пастга улоқтириб юборгим келди. Аммо, сабр-тоқат билан ўрганганимдан сўнг бу қурилма ювош мушукдек ўзини силатадиган, сўзга кирадиган бўлиб қолди”.

Айзек Азимовнинг яна бир қирраси борки, бу жиҳат “Коинот оқимлари” фантастик романида яққол кўзга ташланади. У бир ҳалқнинг иккинчи ҳалқ устига бостириб келиб, уни ёппасига қулга айлантириб ишлатиб, ушбу меҳнат натижасидан фақат ўзи “нон ва ёғ”га эга бўлишини кескин қоралайди. Бундай мустамлакачилик охир-оқибатда ҳалокатга олиб келишини, ҳарбий жиҳатдан ожизроқ мамлакат аҳолиси ҳам бахтли ва тўкин ҳаётга ҳақли эканлигини кўрсатади. Ёзувчининг Ўзбекистон деб аталмиш юртга келган-келмаганлигини билмайман, аммо у айтилган романда айрим ҳолатларни тасвирлар экан, яқин ўтмишимиздаги пахта майдонларида мажбурий оғир меҳнат ва у ерда ишлатиладиган кимёвий дорилар туфайли элбурутдан қариб, юзлари қуёшнинг ўткир тиғли нурлари остида қорайиб, ажинкор бўлиб қолган, танаси қилтириқ, умри қисқа “фидокорона меҳнат қилаётган азамат деҳқон”ларни кўрган деган ишонч уйғонади. Асарда фақат Флорина сайёрасидагина (бу номни инглизчадан «гуллаб-яшнаган ўлка», деб ўгириш мумкин) ўсадиган пахтанинг олий нави “кирт” туфайли, унинг жуда қимматбаҳо, бутун Галактикада катта талабга эга эканлиги учун, кучли ҳарбий қудратга эга Сарк планетаси ушбу оламни босиб олади. Ва Флорина аҳолисини ёппасига, фақат пахта плантацияларида “фидокорона меҳнат қилаётган азамат кирткорлар”га айлантиради. Натижада, ҳалқнинг аксари қисми ғирт оми бўлиб қолади. Хаттоки, Флоринанинг тез орада ҳалокатга маҳкум эканлиги ҳам уларни, яъни “азамат кирткор”ларни фалокатли портлашдан қутқариш ишларига ундамайди. Уларга нима бўлса ҳам фақат олий навли пахта – кирт керак! Кирт – улар учун нон ва ёғ! Ҳузур-ҳаловатли ҳаёт! Ўзга юрт аҳолиси ўлса ўлаверсин…
Ана шундай шароитда, коинотда кезиб юрувчи тадқиқотчиларнинг бири бу сайёранинг ҳалокатга маҳкум эканлигини аниқлайди. Бу фожиа яқин бир неча йил ичида рўй бериши мумкин…

Айзек Азимов ушбу 1952 йилда битган “Коинот оқимлари” романи орқали ўз вақтида жуда долзарб мавзуни кўтарган, юртимизнинг ожиз ижодкорлари битолмаган ҳаётни тасвирлаган ва реал ҳаётдаги муаммоларни акс этдирган.

Шу жойда буюк шоиримиз Чўлпоннинг тўрт қатор шеъри ёдимга тушди:

Сиз дейсизки, мен кўкларни ўйлайман,
Ер бетига сира назар солмайман?
Янглишасиз, мен кўкларга беркинган
Ер қизидан ҳаёлимни олмайман.

Айримлар фантастик адабиётни енгил-елпи деб фараз қиладилар. Чунки, улар бу жанрдаги ҳақиқий намуналар билан таниш эмаслар. Бундайларнинг қўлига дунёқараши тор, катта миқёсда фикр-мулоҳаза қила олмайдиган ҳаваскорларнинг машқлари тушган бўлса эҳтимол. Ёки, уларнинг ўзлари бу жанрни кенг кўламда мушоҳада қила олмайдилар. Фантастиканинг асл моҳиятини тушунолмайдилар.

Сиз, диққатингизга ҳавола этилаётган романни мутолаа қилиш орқали жаҳон фантастик адабиётининг энг яхши намуналарининг бири билан танишасиз. Ундан улкан ижобий қувват ва астрономик билим оласиз. Ва, ишонаманки, бундан сўнг фақат яхши фантастик асарлар ўқийсиз.

Айзек АЗИМОВ
КОИНОТ ОҚИМЛАРИ (1)
Озод Мўъмин Хўжа таржимаси

   Ғарб фантастикасида икки хил йўналиш мавжуд. Бири «фэнтези» (хаёлот) деб аталса, иккинчиси «сайнс фикшн» (илмий тўқима) деб ном олган. Бизда бу оқимлар «фантастика» ва «илмий фантастика» деб таржима қилинган. Бутун дунё фантастик адабиёт тадқиқотчиларининг эътирофи бўйича, илмийликда Айзек Азимов олдига тушадиган ҳеч ким йўқ. Айниқса, унинг «Мангуликнинг тугатилиши» романи кенг довруғ таратган. Бошқа йирик асарлари ҳам китобхонлар эътиборини қозонган. Унинг, диққатингизга ҳавола этилаётган бошқа бир машҳур романи «Коинот оқимлари» 1952 йилда ёзилган. Шуниси ажабланарлики, бу асарда кўрсатилган социал муаммолар Ўзбекистоннинг собиқ Шўролар давридаги пахта яккаҳокимлиги билан боғлиқ қийинчиликларига жуда ҳамоҳанг.

   Коинотдаги сайёраларнинг бирида пахтанинг энг аъло, ноёб ва ғоят қимматбаҳо нави — кирт ўсади. Бошқа сайёраларда кирт ўстиришга бўлган турли-туман уринишларнинг барчаси беҳуда кетган. Бу ҳол ўша сайёра — Флорина (бу номни инглизчадан «гуллаб-яшнаган ўлка», деб ўгириш мумкин) бошига бало бўлиб тушган. Уни бошқа бир сайёра — Сарк забт этиб, Флорина аҳолисини ёппасига, фақат пахта плантацияларида “фидокорона меҳнат қилаётган азамат кирткорлар”га айлантирган. Халқнинг аксари қисми ғирт оми бўлиб қолган. Ана шундай шароитда, коинотда кезиб юрувчи тадқиқотчиларнинг бири бу сайёранинг ҳалокатга маҳкум эканлигини аниқлайди. Бу фожиа яқин бир неча йил ичида рўй бериши мумкин…

Таржимон

МУҚАДДИМА.
БИР ЙИЛ ИЛГАРИ

Ерлик одам бир қарорга келди. Бу қарор аста-секин пишиб етилгани учун жуда қатьий эди.
Мана неча ҳафтадирки, у қадрдон кемасини ташлаб бу ёқларда юрибди. Ҳозир у, ўзига доимий яшаш маскани ва ишхона бўлиб қолган қоп-қора ва совуқ фазога боқишдан маҳрум. У Юлдузлараро Коинот Тадқиқоти Бюроси – ЮКТБга шошилинч хабар бермоқчи, сўнг дарҳол изига қайтмоқчи эди. Бироқ, бу ерда уни ушлаб қолишди. Ерлик ўзини душман қўлига тушган асирдек ҳис этарди.
У чойини охиригача ичди-да, столнинг нариги томонида ўтирган одамга юзланди:
— Бўлди, мен бу ерда ортиқ қололмайман. Кетишим керак!
Рўпарадаги киши ҳам бир қарорга келганди. Унинг ҳам қарори эса аста-секинлик билан пишиб етилгани учун ўта қатъий эди. Вақт керак, жуда кўп вақт керак. Юборилган хатларга ҳамон жавоб йўқ. Демак, Ерлик одамни қўлдан чиқармаслик зарур. У чўнтагидаги қора рангли силлиқ стерженни ушлаб кўрди.
— Сиз бу муаммонинг ўта нозиклигини сезмаяпсиз, шекилли?
— Гап бутун бошли сайёранинг йўқотилиши ҳақида кетяпти, — эътироз билдирди Ерлик. — Шунинг учун, сиз мен аниқлаган бор маълумотни Саркка, унинг раҳбарларига етказишингизни истайман.
— Мен бундай қила олмайман, ўринсиз ваҳима кўтарилиши мумкин.
— Лекин, сиз ваъда бергансиз.
— Мен кўп ўйлаб кўрдим. Ҳозиргина тушундимки, бу асло мумкин эмас экан.
— ЮКТБ вакили-чи, у ҳали етиб келмадими? — бир оз ўйланиб туриб, сўнг сўради Ерлик.
— Йўқ. Улар зарур чора-тадбирларни кўриш билан оворалар. Яна бир-икки кун…
— Яна бир-икки кун?! Наҳот, улар шунчалик бандларки, мен учун бир неча дақиқа вақт ажрата олмайдилар? Улар, ҳатто менинг ҳисоб-китобларимни кўрганлари йўқ.
— Сизга, ўша ҳисоб-китобларингизни менга беринг, уларга ўзим кўрсатаман дегандим. Сиз эса рози бўлмадингиз.
— Ҳали ҳам рози эмасман. Улар менинг олдимга келишсин, ёки мен ўзим борай ўша ёққа. Сиз Флоринанинг ҳалокатга учрашига ишонмаяпсиз, шекилли.
— Мен сизга ишонаман. Беҳуда қизишманг.
— Нега қизишмас эканман?! Бунинг ҳеч ҳайрон қоладиган жойи йўқ! Сиз, бу одам эс-хушидан ажралган, коинот унга салбий таъсир кўрсатган, деган фикрдасиз! Мени жиннига чиқаряпсиз!
— Қўйсангиз-чи, сиз янглишяпсиз. Асло бундай фикрда эмасман.
— Тилёғламалик қилманг. Мен, худди мана шунинг учун ҳам ЮКТБ даги бирор кимса билан учрашишим керак. Менинг ақлдан озган-озмаганлигим масаласини ана ўшалар ҳал қиладилар.
— Сиз касалсиз. Сизга ёрдам зарур.
— Йўқ. Ёрдамингиз ўзингизга буюрсин! — жазавага тушиб қичқирди Ерлик. — Мен ҳозир кетаман. Агар мени ушлаб қолмоқчи бўлсангиз, фақат ўлдирибгина ниятингизга етасиз. Лекин, бунга ҳаққингиз йўқ. Агар менинг жонимга қасд қилсангиз, Флорина аҳолиси қонининг гуноҳи сизнинг гарданингизга тушади!
— Мен сизни ўлдирмайман!
— Унда нима, боғлаб қўймоқчимисиз? Ёки қамайсизми? Ҳа, ниятингиз шу! Лекин, билиб қўйинг, ЮКТБ мени қидира бошласа, қийин аҳволга тушиб қоласиз. Мен белгиланган вақтларда маълумот юбориб туришим керак. Агар, уларга мендан хабар келиб туриши тўхтаса, ҳамма ёқни тити-пити қиладилар!
— Сиз бехавотир жойда, яъни меникида эканлигингизни ЮКТБ билади.
— Билади деяпсизми? Айнан шу сайёрага қўнганлигимни ҳам билади дерсиз? Менинг юборган маълумотларим етиб ҳам бормаган…
Унинг боши айланар, вужуди титрарди.
Суҳбатдоши ўрнидан турди. У катта столни айланиб ўтиб, Ерликка яқинлаша бошлади. Сўзлари ҳаддан зиёд мулойим эди.
— Мен фақат сизнинг фойдангизни кўзлаяпман.
Унинг қўлида қора стержень пайдо бўлди. Ерликнинг овози бўғиқ чиқди:
— Руҳият зонди-ку!
У ўрнидан турмокчи бўлди, лекин қимирлашга мажоли етмади. Тиришиб қолган тишлари орасидан аранг товуш чиқарди:
— Гиёҳ ичирдингизми?
— Ҳа, чойга гиёҳ қўшдим, — тасдиқлади нариги киши. — Менга қаранг, сизга зиён-заҳмат етказиш ниятим йўқ. Бироқ, сиз қаттиқ ҳаяжонланиб ноўрин хавотирга тушгансиз. Мен вужудингиздаги ушбу ҳисни йўқотаман, холос. Ҳеч нарсадан чўчиманг.
Ерлик гапира олмайдиган ҳолга тушди. У фақат ўтира оларди. Тили акашак бўлгандай қотиб қолган, бироқ онги уйғоқ эди ва қичқирарди: “Ё Буюк Коинот! Мен не ҳолга тушдим?!”. У бақиришни, қочиб кетишни истар, лекин ўсаллик унинг бутун вужудини қамраб олганди.
Нариги киши унга яқинлашди. У Ерликка юқоридан боқиб турарди. Ерлик ҳам унга қаради. Унинг кўзлари эс-ҳушли одамга хос хусусиятини ҳали йўқотмаганди.
Руҳият зонди автоматик қурилма эди. Унинг бир учи бош суякнинг маълум нуқталарига теккизилади-да, ишга туширилади. Ерлик кўзлари шишадек қотиб қолгунча даҳшат билан қараб турди. У ҳатто бош суягининг айрим жойларига ўткир учли ингичка игналар суқулганини ҳам сезмади.
У ҳаёлан қичқирарди: “Наҳотки, сиз тушунмаяпсиз! Бу ахир, инсон яшайдиган макон-ку! Юз миллионлаб инсонлар ҳаёти билан ҳазиллашиб бўладими?!”
Нариги кишининг сўзлари зим-зиё ғор ичига кириб кетаётгандек эди.
— Бу ҳечам оғритмайди. Бир соатдан кейин яхши бўлиб кетасиз, батамом тузаласиз. Сиз ҳатто мен билан бирга ҳозирги ҳолатингиздан куласиз.
Атрофни қоронғулик қамради. Шу билан у ҳеч қачон тўлиқ тарқалмади. Бу қоронғулик пардасининг қисман бўлса-да, кўтарилишига бир йил вақт керак бўлди.

АСОСИЙ ҚИСМ.
ТАШЛАНДИҚ

Рик ўрнидан туриб кетди. У шундай титрардики, оппоқ деворга суянишга мажбур бўдди.
— Эсимга тушди! — бақириб юборди у.
Овқат чайнаётган жағлар шовқини тинди. Ҳамманинг бир хилда ялтиратиб қиртишланган юзи деворларнинг хира ёғдусидан оппоқ бўлиб кўринарди. Уларнинг кўзларида ҳеч қандай қизиқиш ифодаси йўқ, фақат ногаҳоний ҳайқириқдан туғилган оддий бир эътибор зоҳир эди.
Рик яна қичқирди:
— Хизмат жойим эсимга тушди! Мен ишлар эдим!
Кимдир унга пўписа қилди:
— Жим бўл!
Яна кимдир қўшиб қўйди:
— Ўтир жойингга!
Юзлар яна овқат томон ўгирилдилар. Чайнаш жараёни давом эттирила бошлади. Рик атрофдагиларга маъносиз қараб турарди. «Ҳе, телба Рик!» деган хитоб эшитилди. Кимнингнидир кўрсаткич бармоғини чеккасига тираб айлантирганига кўзи тушди. Аммо бу хатти-ҳаракатларларнинг ҳеч бири унинг учун бирон маъно англатмасди.
У аста жойига ўтирди. Қўлига бир ёни пичоқдек ўткир, учи паншахага ўхшаш тишли қошиқни олди — бу билан амаллаб овқатни ичиш, кесиш ва санчиш мумкин эди. Пахта плантациясида ишловчи қуллар учун шунинг ўзи кифоя. У қошиқни айлантириб, бандига назар ташлади. Ундан бўлак ҳамманинг қошиғида рақам билан исмлар ҳам битилганди. Уникида эса Рик деган лақабгина бор. Плантациялардагина қўлланиладиган алоҳида тилда, бу тахминан жинни ёки телба деган маънони англатарди.
У, балки, энди кўп нарсаларни эслай бошлар?! Рик фабрикада пайдо бўлгандан буён илк марта аввалги ҳаётига тааллуқли ниманидир эслади. Бир ўйлаб кўринг-а! …
Кечқурун фабрикадан қайтаётганда унга Валона Марч етиб олди.
— Нонушта маҳалида қандайдир нохуш воқеа рўй берганмиш?
— Ҳеч нарса бўлгани йўқ, Лона, — тўнғиллаб қўйди Рик.
Қиз яна қайта сўради:
— Сенинг ёдингга нимадир тушганмиш. Шу тўғрими, Рик?
Валона ҳам уни Рик деб атарди. У бўлса зўр бериб ўз исмини эслашга тиришарди. Бир куни Валона титилиб кетган адреслар китобини топиб келди-да, ундаги барча исмларни бирма-бир ўқиб чиқди. Аммо китобдаги исмларнинг ҳеч қайсиси унга таниш туюлмади.
Рик қизнинг юзига тикилганча деди:
— Мен фабрикадан кетишим керак.
Валонанинг қовоғи солинди:
— Билмадим, қўлингдан келармикан. Бу яхши эмас, ҳар қалай.
— Мен ўз ҳақимда кўпроқ ўйлашим, эслашим керак.
Валона қуриб қолган лабларини намлаб олди.
— Билмадим, бунинг ҳожати бормикан.
Рик тескари ўгирилди. Ҳа, бу қиз уни фабрикага жойлади, ҳаётини сақлаб қолди. Лекин, ҳар ҳолда у кўп нарсани ёдга тушириши лозим.
— Яна бошинг оғрияптими?
— Йўқ. Ҳақиқатдан боя ниманидир эсладим. Илгари қандай иш билан шуғулланганим ёдимга тушди… Юр, Лона, майдонга борамиз.
— Кеч кириб қолди.
— Илтимос! Қишлоқ ташқарисига чиқсак бўлди.
…Ярим соатлардан сўнг улар текис йўлдан қум сепилган илонизи йўлга бурилишди. Жим кетиш оғирлик қилар, Валона хавотирга тушарди,
Агар Рик уни ташлаб кетса нима бўлади? У ҳали ҳам ёш болага ўхшайди. Аммо, у эс-ҳушидан маҳрум қилинишидан аввал ўқимишли, катта одам бўлган.
Ўз пайтида, у Рикнинг биринчи сўзлариданоқ чўчиб тушганди. Бош оғриғи ҳақидаги турли-туман узундан узоқ шикоятлар, кутилмаганда жуда ғалати туюлган эди. Валона, ўшандаёқ, унинг ўз ҳаётини эслаб қолиши ва бир кун келиб ташлаб кетиши мумкинлигидан чўчирди. У бор-йўғи Катта Лона лақабли Валона Марч эди. Унинг оёқлари қўпол, қўллари меҳнатдан дағаллашган йириккина қиз эди. Бундай қизларга эр топилиши жуда қийин. У йигитларга фақат ҳасрат билангина қарарди. Йигитларга қараб жилмайиш ёки кўз қисиш унга асло ярашмасди. Бошқа аёллар бирин-кетин фарзанд кўришар, Валона эса улар олдига бориб, кўзлари юмуқ, жажжигина оғизчали, сочсиз ва қип-қизил гўштдек чақалоқларга назар ташлаш билан кифояланарди.
Лекин, мана унинг ҳаётида ҳам ўзига хос чақалоқ — Рик пайдо бўлди. Унинг атрофида парвона бўлиш, овқатлантириш, тоза ҳавога олиб чиқиш, ухлатиш, бош оғриғи қийнаганда эса овутиш керак эди.
Унинг муштидан ҳатто эркак кишилар ҳам қўрқишарди. Рикни фабрикага ишга олиб келган куни, уят гап айтгани учун устанинг боплаб таъзирини берганди.
Шунинг учун, Рикнинг олдинги ҳаётини эслашини истамасди. Акс ҳолда, у Рикка нима ҳам таклиф қила олади. Бироқ унинг доимо ёрдамга муҳтож ва ақли ожиз бўлиб юришини тилаш худбинлик эмасми?! Қиз шу пайтгача ҳеч кимга шу қадар керак бўлмаган ва ёлғизликка асло тоби-тоқати йўқ эди.
Қиз сўради:
— Эслаётганларингнинг тўғрилигига ишончинг комилми, Рик?
— Ҳа, Лона, мен ёдимга тушган нарсаларга ишонаман. Сен буни биласан. Масалан, мени гапиришга ўргатмадинг. Ўзим эсладим. Тўғрими? Энди бўлса, илгари қандай эканлигим ёдимга тушяпти. Менинг “илгариги ҳаётим” бўлиши керак, Лона!
“Бўлиши керак”. Шу сўзлар қизнинг юрагига оғир ботди. Рикнинг “илгариси” бутунлай бошқа дунё эди. Бу нарса аниқ, чунки унинг ёдига тушмаган биргина сўз “кирт” эди. Лонага эса Рикни Флоринада энг муҳим ҳаётий нарсани билдирадиган ушбу сўзга ўргатишга тўғри келди.
— Нималарни эслаяпсан? — сўради қиз.
Рикнинг ҳаяжони тўсатдан босилди. У иккиланарди.
— Буни тушуниш қийин, Лона. Мен фақат, ўз хизматимни ва вазифамни эсладим. Бутунлай бўлмаса ҳам, қисман аниқ биламан.
— Мен Ҳеч Нимани тадқиқ қилганман.
Қиз ўз ҳаётида «тадқиқ қилиш» иборасини эшитмаганди, шундай бўлса-да, савол берди:
— Айт-чи, Рик, бу қандай хизмат? Ҳеч нарсани тадқиқ қилиш мумкинми? Бу иш эмас-ку!
— Мен “ҳеч нарса” деганим йўқ. Ҳеч Нимани тадқиқ қилганман. Катта “Ҳ” ва катта “Н” билан ёзилади.
— Барибир, маъно ўзгармайди-ку?
— Йўқ, албатта. — У чуқур хўрсинди. — Буни тушунтириб беролмасам керак. Эслаганларим фақат шунинг ўзи. Лекин, хизматимнинг муҳим ҳисобланганини ҳис қиляпман. Илгари жиноятчи бўлганлигим ёлғон гап!

***

Бу ҳодиса, у биринчи марта сўзлаганда рўй берганди. У шундай тўсатдан гапириб юбордики, қизнинг эси чиқиб кетди. Қиз ҳатто Резидент билан маслаҳатлашишга ботинолмади. Келгуси дам олиш кунида Лона Рикни шаҳарга, докторга кўрсатгани олиб борди.
Текширувдан сўнг доктор қизнинг олдига чиқди.
— Сиз бу одамни қачон учратдингиз?
Қиз эҳтиётлик билан, кераксиз тафсилотларсиз, Резидент ва соқчиларнинг номини қўшмай Рик ҳақида сўзлаб берди.
— Демак, сиз у ҳақда ҳеч нарса билмайсиз?
— Илгари у ким бўлганидан асло хабарим йўқ.
— Бу одам руҳият зонди таъсирига дучор қилинган. Бунинг маъносини биласизми?
Аввалига қиз бош чайқади, сўнг пичирлади:
— Бу нарса ақли ожизларга нисбатан ишлатиладими, доктор?
— Жиноятчиларга ҳам. Ақлни жойига келтириш ёки ўғирлаш ва ўлдиришга бўлган иштиёқни сўндириш учун.
— Аммо Рик ҳеч қачон ўғирлик қилган эмас, — ҳайрон бўлди Лона.
— Аввал у нима ишлар қилиб юрганини сиз қаердан биласиз? Ҳозир буни аниқлаш мушкул. Зонд билан жуда қўпол ва чуқур таъсир кўрсатилган. Онгнинг қайси қисми буткул ишдан чиққани, қайси қисми хиралаштирилгани номаълум. Бу кимса ҳамиша кузатув остида бўлиши лозим.
— Йўқ, йўқ! У мен билан қолади. Доктор, мен ўзим унга қарайман!
Тиббиёт ходимининг қовоғи солинди, аммо янада мулойимроқ сўз қотди:
— Ҳа, айтгандай, сиз ҳақингизда ўйламабман. Балки унинг онгида бирор ёмонлик қолдиқлари бордир. У сизга зиён-заҳмат етказиши ҳам мумкин.
Шу пайт ҳамшира Рикни етаклаб чиқди. У Рикни гўё ёш боладек тинчлантирар, овутарди. Рик қўли билан бошини ушлаганча, атрофга бефарқ нигоҳ ташлади. Кўзи Валонага тушгач, унга қўлларини чўзиб талпинди.
— Лона!
Қизни маҳкам қучоқлаб олди. Рикнинг бошини меҳрибонлик билан елкасига қўйди-да, докторга қаради:
— У ҳеч қачон менга ёмонлик қилмайди.
— Барибир, бу ҳақда тегишли жойга маълум қилиш керак. Шу аҳволда назоратдан қандай қочган экан?
— Демак, уни мендан тортиб олишадими, доктор?
— Бошқа илож йўқ. Қонунга бўйсуниш шарт.
Улар орқага қайтишар экан, Валонанинг кайфияти бузилган, аламидан Рикни бағрига босарди.
Орадан бир ҳафта ўтгач, гипервидеодан бахтсиз ҳодиса туфайли ҳалок бўлган бир доктор тўғрисида хабар қилдилар. У электр тармоғи билан боғлиқ авария пайтида фалокатга йўлиққанди. Тиббиёт ходимининг исми қизга танишдек туюлди ва кечаси уни ўзининг қоғозларидаги ном билан солиштирди. Исмлар мос келди.
Кейинчалик, Рик анча нарсани тушунадиган бўлиб қолганида, қиз докторнинг гапларини айтиб берди ва тинч юришни истаса, қишлоқдан четга чиқмасликни маслаҳат берди…

***

— Менинг жиноятчи бўлганлигим ёлғон, — қайтарди Рик, — айниқса, агар менинг хизматим муҳимлигини ҳисобга олсак! Кетишим керак. Бошқа илож йўқ. Фабрикани ҳам, қишлоқни ҳам тарк этишим ва ўзим ҳақимда кўпроқ билишга интилишим шарт.
— Рик! Бу хавфли! Сен Ҳеч Нимани тадқиқ қилган бўлсанг ҳам, ўз ҳақингда кўпроқ билишга интилишингнинг нимаси муҳим?
— Нега десанг, яқинда мен яна бир нарсани хотирладим.
— Нимани, нимани эсингга туширдинг?
— Айтмайман, —пичирлади Рик.
— Сен буни кимгадир айтишинг лозим. Йўқса, унутиб қўйишинг мумкин.
Рик қизнинг қўлларини ушлади.
— Гапинг тўғри. Сен ҳеч кимга айтиб қўймайсанми, Лона? Ҳар эҳтимолга қарши, ёдингда сақлаб юрасанми?
— Албатта, Рик.
Рик атрофга боқци. Дунё гўзал эди. Валона қачонлардир бу ердан, бир неча миль нарида жойлашган Юқори Шаҳарда ёниб турадиган каттагина ёзувлар борлигини айтганди:
“Флорина — бутун галактикадаги энг гўзал сайёрадир”.
Ҳозир атрофга қараркан, у ўша ёзувнинг ҳақиқатлигига ишонч ҳосил қиларди.
— Эсимга тушган нарса жуда даҳшатли. Лекин, ҳаммаси тўғри, шу пайтгача янглишганим йўқ. Буни мен кечқурун эсладим.
— Ростданми?
У даҳшат билан қизга тикилди:
— Бу сайёрада ҳамма ҳалок бўлади. Флоринада бирор тирик зот қолмайди.

***

Мирлин Теренс қўнғироқ жиринглаганида, тахмондан фильм-китоб олмоқда эди. Резидент кўйлагининг ёқасини текислар экан, оҳиста эшикка яқинлашди. Унинг кийими сквайрларникига ўхшаш эди. Баъзан, у ҳатто ўзининг Флоринада туғилганини ҳам унутиб қўярди.
Остонада Валона Марч турарди. У тиз чўкиб, бошини эгди — бу ҳурмат билан салом беришни билдирарди.
Теренс эшикни ланг очди.
— Киравер, Валона. Ўтир. Ётиш вақти аллақачон ўтиб кетди-ку! Назоратчилар сени кўришмадими?
— Менимча, йўқ, Резидент.
— Хафа кўринасан? Яна Рикни дебми?
— Ҳа, Резидент.
— У ҳар доимгидек, катта қўлларини этаклари барига яширди, бироқ қизнинг кучли бармоқлари билинар-билинмас титраётганини Теренснинг назаридан четда қолмади.
— Бир бошдан бошла, — деди у оҳиста. — Қўрқма.
— Эсингиздами, Резидент, мен сизга келиб шаҳарлик доктор ва унинг нималар ҳақида гапирганини айтиб бергандим?
— Ҳа, Валона, эсимда. Мен билан маслаҳатлашмай, бунақанги ишларга қўл урма, деб буюрганим ҳам эсимда. Бу-чи, сенинг ёдингдами?
Қизнинг кўзлари чақнади. Бу эслатманинг унга асло ҳожати йўқ эди, ўзи шундоқ ҳам Резидентдан қаттиқ чўчирди.
— Энди ҳеч ҳам бундай қилмайман, Резидент. Бир вақтлар Рик доим ёнингда бўлади, деб ваъда қилгандингиз. Ҳозир шуни эслатгани келгандим.
— Мен ваъдамда тураман. Демак, назоратчилар Рикни суриштиришибди-да?
— Йўқ. О, Резидент, ҳали улар суриштириши ҳам мумкинми?
— Йўқ. Бунга ишончим комил.
Унинг сабр косаси тўлиб борар эди.
— Қани, Валона, гапир, нима бўлди?
— У ҳар хил нарсаларни эслаётганмиш.
Теренс шаҳд билан олдинга интилиб, қизнинг қўлидан ушлаб олай деди.
— Қандай нарсаларни?

***

Теренс Рик топиб олинган кунни эслади. У қишлоқ четидаги канал бўйида бир қанча болаларнинг тўпланиб турганини кўриб қолди. Улар, «Резидент!, «Резидент!» деб қулоқни битиргудай қичқиришар ва қимирлаётган қандайдир оппоқ жонзотни кўрсатишарди.
У ярим яланғоч, кап-катта эркак бўлиб, оғзидан сўлаклар оқар, оёқ-қўлларини бемақсад қимирлатар ва қандайдир маънисиз товушлар чиқарарди. Унинг кўзлари Теренснинг кўзлари билан бир оний муддатга тўқнашиб маълум маъно касб этгандай бўлди… Кейин у қўлини кўтарди ва бош бармоғини оғзига солди.
Болалардан бири кулиб юборди:
— Резидент, у бармоғини сўряпти!
Топилган кишининг танаси ногаҳоний қичқириқдан титраб кетди. Юзлари қизариб-буришди. Сўнг кўз ёши чиқармай йиғлашга тушди, лекин бармоғини оғзидан олмади.
Теренс вужудини қамраб олган титроқни нари ҳайдади.
— Нега кирт майдонида ўйнаяпсизлар? Ҳосилни пайҳон қилиб ташлабсиз-ку! Плантация ишчилари тутиб олишса, нима бўлишини биласиз-а? Қани бу ердан жўнанглар! Бировга гапириб юрманг… Ҳой, сен бориб доктор Женксни чақириб кел.
Доктор Женкс билан Теренс икковлашиб бу одамни аравага жойладилар. Кейин иложи борича ҳеч кимга билдирмай қишлоққа олиб келдилар. Биргалашиб уни ювинтиришди, Женкс уни синчиклаб текширди.
— Резидент, унинг юқимли касали йўқ. Қорни тўқ. Оч қолмаган. Уни нима қиламиз, сизнинг фикрингиз қандай?
— Билмадим.
— У ҳатто юра олмайди. У худди чақалоқнинг ўзи. Барча билган нарсаларини эсдан чиқарган.
— Бу касаллик натижаси бўлса керак?
— Менимча, ундай эмас. Балки, руҳий касаллиқдир. Бироқ, мен бу соҳада ҳеч вақо билмайман, шунинг учун, бундайларни шаҳарга жўнатаман. Сиз шаҳримизни кўрганмисиз, Резидент?
— Келганимга энди бир ой бўлди.
Женкс хўрсинди-да, дастрўмол олиш учун қўлини чўнтагига тиқди.
— Ҳа, олдинги Резидент эпчил эди. Бизга қаттиқ турарди. Олтмиш йилдан бери шу ерда яшайман, бироқ бу йигитни энди кўриб туришим. Назоратчилар нима деркин, кўрайлик-чи.
Назоратчилар, албатта, келишди. Бу ҳодисани яшириш мушкул эди. Улар Флорина Назоратчилари аъзоси, деган обрўли номга эга бўлган икки киши эди. Улар бу ишга эътиборсизлик билан қарадилар.
— Бу ақлдан озган ким ўзи? — сўради уларнинг бири Теренсдан.
— Ким билади дейсиз? Ўтган куни уни кирт майдонидаги зовурдан топиб олдик.
— Ҳужжатлари бор эканми?
— Йўқ, жаноб. Фақат белига бойланган икки қарич латта бор экан.
— Унга нима бўлган?
— Менимча, ғирт жинни.
— Уни бошингизга урасизми? — Флорина назоратчилари аъзоси эснади, дафтарчасини чўнтагига тиқди ва яна сўз қотди.— Бу иш хабар қилишга арзимайди. Шундоқ ҳам ишларимиз жуда кўп.
Шу билан иккала назоратчи кетди.
Резидент доктор Женкс билан маслаҳатлашиб, Рикни Валона Марч қарамоғига топширди. Ҳар ҳолда, яна бир ишчи кучи, айниқса,—текин, бунинг нимаси ёмон?
… Теренс норасмий равишда уларга қараб турди, у Валона учун қўшимча овқат, кийим-бошга патта ундирди, яъни, икки кишининг (бири рўйхатга олинмаган) битта маошга яшашлари учун имконият яратиб берди. У Рикни фабрикага ишга жойлашда ҳам Валонага ёрдам берди. Шаҳарлик докторнинг ҳалок бўлгани ундаги хавотирни йўқотди. Лекин Резидент ҳушёр эди.
Шунинг учун Валонанинг барча муаммолар бўйича унга мурожаат қилиши табиий эди. Ҳозир у, ўз саволларига Валонадан жавоб кутарди.

***

— У айтяптики, дунёда ҳамма ўлармиш.
— Нега эканлигини айтдими?
— Билмайди. Унинг айтишича, қачонлардир муҳим иш билан шуғулланган экан, лекин мен тушунмадим.
— Иши ҳақида сўзлардими?
— Умуман олганда, у… Ҳеч Нимани тадқиқ қилган экан. Бироқ, Резидент, қандай қилиб Ҳеч Нимани бирор нарса қилиш мумкин?
Теренс ўрнидан турди-да, жилмайди.
— Валона, наҳотки сен Коинотнинг деярли ҳеч нимадан ташкил топганини билмасанг?
Валона бу гапга ҳам тушунмади, лекин индамади. Унинг назарида, Резидент олим одам эди. Рик, ўзининг Рики, Резидентдан ҳам катта олим экани ғурур бағишлади.
— Кетдик, — деди Теренс унга қўлини узатиб. — Рикнинг олдига борамиз.
Валонанинг кулбаси қоронғу бўлгани учун улар пайпаслаб ичкари кирдилар.
Теренс чўнтакчироқнинг хира ёғдусида хонанинг бир бурчаги парда билан тўсиб қўйилганига эътибор қилди.
Бу пардани Валонага унинг ўзи топиб берганди, чунки Рик бу пайтга келиб чақалоқдан кўра кўпроқ катта одамга ўхшаб қолганди.
Парда орқасида кимдир бир текис нафас оларди.
— Валона, уни уйғот!
Қиз Рикка мурожаат қилди.
— Рик! Рик! Болажон!
У ердан бўғиқ товуш эшитидди.
— Мен Лонаман,— деди дарҳол у.
Улар парда ортига ўтишди ва Теренс чўнтакчироқ билан ўзини, Валонани, кейин Рикни ёритди.
Рик қўли билан кўзини тўсди.
— Нима бўлди?
Теренс каравот четига ўтирди.
— Рик, — деди у, — Валонанинг айтишича, у-бу нарсалар ёдингга тушаётганмиш.
— Ҳа, Резидент,
— Рик Резидент билан суҳбатлашаётганида юввошгина бўлиб қоларди, чунки шу пайтгача ундан кўра улуғроқ одамни учратмаганди. Резидент билан ҳаттоки фабрика бошқарувчиси ҳам хушмуомала эди. Рик Теренсга кун бўйи ёдига тушган нарсаларни сўзлаб берди.
— Яна нималарни эсладинг?
— Бошқа ҳеч нарсани, Резидент.
Теренс ўйланиб қолди.
— Майли, Рик, ухлайвер.
Валона уни кузатиб чиқди. У қизнинг юзлари титраётганини ва кафтининг орқаси билан кўзларини артиб олганини кўрди.
— У энди кетадими, Резидент?
Теренс унинг қўлини ушлаб, жиддий сўз қотди:
— Валона, сен ёш бола эмассан. У мен билан маълум бир муддатга кетади, кейин яна қайтиб келади.
— Кейин-чи?
— Билмадим. Сен уни тушунишинг керак. Ҳозир бизга ҳаммасидан ҳам Рикнинг иложи борича кўпроқ нарсаларни эслагани зарурроқ.
— Наҳотки, Рикнинг гапи — Флоринадаги барча кишиларнинг ҳалок бўлиши тўғри бўлса?
Теренс унинг қўлини қаттиқроқ сиқди.
— Бу ҳақда ҳеч кимга гапирма, Валона. Уни назоратчилар бутунлай олиб кетишлари мумкин.
Теренс аста бурилиб, ўз уйи томон кета бошлади. У ҳатто қўллари титраётганини ҳам сезмади. Уйда анча вақтгача ухлолмай ётди ва, ниҳоят, махсус тинчлантириш мосламасини ишлатишга мажбур бўлди. Бу қурилма, у Флоринага Резидент этиб тайинланганида Саркдан олиб келган асбобларининг бири эди. Асбоб, худди юпқа жун қалпоқдек бошга кийиларди. Теренс вақтни соат 5 га тўғрилади-да, контактни улади.
У ўрнида бемалолроқ ўрнашиб ётишга улгуриши биланоқ, аста-секин таъсир қилувчи кучлар мия марказларини туташтириб, уни дарҳол чуқур уйқуга чўмдирди.

КУТУБХОНАЧИ

Улар диамагнит роллердан шаҳар чеккасидаги тўхташ жойида тушишди. Теренс тўхташ жойи эшигини ёпиб, электрон қулфни бармоғи билан муҳрлагунча, Рик кутиб турди. Янги комбинезонда Рик ўзини ноқулай сезарди. У Юқори Шаҳарни ушлаб турувчи кўприксимон қурилма тагига йўналган Резидентга истамайгина эргашди. Шаҳар икки қисмдан иборат эди: уни майдони 50 квадрат милга тенг бўлган, 20 минг панжарасимон пўлат устун суяб турувчи темир-бетон қотишма қатлами ажратиб турарди. Пастда, яъни сояда, маҳаллий халқ яшарди. Юқори эса, қуёш нурларидан баҳра олиб сквайрлар турмуш кечирардилар. Юқори Шаҳарда юрган киши ўзининг Флоринада эканлигини батамом унутарди. Бу ердаги аҳоли оз сонли назоратчиларни ҳисобга олганда ҳам, фақат саркликлардан иборат эди. Улар том маънодаги олий табақа кишилар эдилар.
Теренс йўлни яхши биларди. У ўзининг резидентлик кийимига ҳам ҳавас, ҳам ҳасад билан боқаётган йўловчилардан четлашиб тез-тез юрарди. Осмонда қуёш чарақлар, унинг нурлари темир-бетон қотишма қатлами бўйлаб дарчалардан тақсимлангандек бир текисда тушар экан, атрофдаги қоронғуликни янада бўрттириб кўрсатарди.
Офтоб тушувчи жойларга қариялар ўзларининг силжувчи курсиларини қўйиб ўтиришар, иссиқликдан баҳра олиб, нур билан бирга ҳаракатланишарди. Баъзан улар мудраб қолиб соя тушганини пайқашмас, фақат бехосдан қимирлаб кетганларида курси ғилдиракларининг ғижирлашидан уйғонишарди. Бошқа бўш, офтобли жойларга эса ёш болали оналар ўз аравачаларини қўйиб олишганди.
— Энди, Рик, бардам бўл, — деди Теренс.
— Биз ҳозир кўтариламиз.
Улар тўрт устун оралиғига жойлашган, ердан то Юқори Шаҳарга етадиган баландлиқдаги қурилма қаршисида тўхташди. Бу лифт эди.
Улар юқорига чиқишганда эшик тамоман бошқа дунёга очилди. Сарқдаги барча шаҳарлар каби Юқори Шаҳар ҳаддан зиёд сержило ва ранго-ранг эди. Бинолар, улар хоҳ жамоат жойлари бўлсин, хоҳ шахсий тураржой бўлсин, мураккаб ва ранг-баранг нақшин тошлар билан қопланганди. Бу нақшлар яқиндан алкаш-чалкаш кўринса-да, узоқдан, кузатиш бурчаги ўзгарганда жилоланувчи ажиб ранглар уйғунлигини ҳосил қиларди.
— Кетдик, Рик, — деди Теренс.
Рик атрофга ҳайратланиб боқарди. Ҳеч қандай ўсимлик йўқ! Фақатгина катта-катта тошлар ва ранглар. У биноларнинг бунчалик сервиқор бўлиши мумкинлигини хаёлига ҳам келтирмаганди. Шу пайт унинг қалбида нимадир ёнди-ю, сўнди. Бир дақиқагина ушбу буюклик уни ҳайратга солмай қўйди… Кейин эса онги яна эски ҳолига қайтди.
Ёнларидан фойтун — енгил арава ўтиб кетди.
— Булар сквайрларми? — пичирлади Рик.
У фақат бир нигоҳ ташлашгагина улгурди. Уларнинг сочлари калта қилиб қирқилган, эгниларида кўкимтир-бинафша тусда жилоланувчи ялтироқ матодан тикилган кенг, ҳилпироқ енгил кўйлак, калта духоба шим ва худди мис симдан тўқилгандек ялтироқ узун пайпоқ бор эди.
— Ёшлар, — деди Теренс.
У Сарқдан кетгандан бери уларни бунчалик яқиндан кўрмаганди. Теренс бу сафар ҳам нафратини беркитди.
Теренсга ортидан сиқилган ҳаво ёрдамида бошқарилувчи икки кишилик фойтуннинг пишиллаши эшитилди. Машина йўл устида муаллақ турарди: унинг силлиқ таглиги ҳаво қаршилигини камайтириш мақсадида барча томондан юқорига текис ва силлиқ қайрилган эди. Худди шу нарса ўзига хос пишиллашни вужудга келтирар, бу эса ўз навбатида назоратчилар пайдо бўлишининг биринчи белгиси эди.
Улар барча назоратчилар каби баланд бўйли, кенг ва текис юзли, узун сочли эдилар. Танлари оч жигар ранг тусда эди. Уларнинг қоп-қора кийимлари, уни янада қорайтириб кўрсатаётган кумуш рангли камарбандлари ва ўйма нақшли тугмалари афт-башараларини деярли бир хил қилиб қўйганди.
Назоратчиларнинг бири бошқариш пультида ўтирарди. Иккинчиси эса чаққонлик билан сакраб ерга тушди.
— Ҳужжатингизни кўрсатинг!
Назоратчи кўрсатилган резидентлик қоғозига кўз ташлади-ю, уни Теренсга қайтарди.
— Сиз бу ерда нима қилиб юрибсиз?
— Офицер, мен кутубхонага бормоқчийдим. Мен бундай имтиёзга эгаман.
— Шеригингизнинг резидентлик имтиёзи йўқ, — деди кескин назоратчи.
— Унга мен жавобгарман.
Назоратчи елкасини қисди.
— Хоҳишингиз. Резидентларда имтиёз бор, лекин улар сквайр эмаслар. Ёдингиздан чиқмасин… Ҳов анави бино — кутубхона. Кетдик, Кред!
Улар турган жойдан кутубхона ол рангда товланар, юқори қаватлари эса тўқ қирмизи тусда эди. Улар бинога яқинлашишган сари қирмизи ранг пастки қаватларга силжий бошлади.
— Менимча, бу гўзаллик эмас, — деди Рик.
Теренс унга ҳайрон бўлиб қараб қўйди. У бундай ранг-барангликка Саркнинг ўзида кўникиб бўлганди, бироқ унга ҳам Юқори Шаҳарнинг бундай безаклари бачканаликдек туюларди.
Улар асосий кириш эшигига олиб чиқувчи айланмасимон зина олдида тўхташди. Аслини олганда, у текис бўлиб, рангларнинг турланишигина зина суратини берарди. Бу эса кутубхонага “илмий” биноларга хос қадимийлик нусхини бахш этарди.
Асосий хона катта, совуқ бўлиб, у ерда деярли ҳеч ким йўқ эди. Кутубхоначи аёл уларни кўриб, ўрнидан турди.
— Мен Резидентман. Алоҳида имтиёзларим бор. Мен манави маҳаллий кишига жавобгарман, — Теренс тайёрлаб қўйган қоғозларини узатди.
Кутубхоначи аёл қайтиб жойига ўтирди ва жиддийлашди. У ҳужжатни очиб, текшириш тирқишига киритганда, ўша заҳотиёқ бинафша тусдаги хира чироқ ёниб ўчди.
— Иккиюз қирқ иккинчи хона, — деди у.

***

Бу хона техник котибларникига ўхшарди. Сунъий ёруғлик, ҳаво юритиш мосламасидан бошқа ҳеч қанақа безак йўқ. Иккита диктофон ва бутун девор юзаси қопланган катта экран. Унда пастдан юқорига қараб турли адабиётлар — уларнинг номлари, муаллифлари, тартиб сонлари — алифбо бўйича силжиб борарди.
— Буюртма беришни биламан, — деди Рик тўсатдан. Мана бу митти тугмачалар ёрдамида зарур ҳарф ва рақамларни терсак, ҳов анови экранда китоб пайдо бўлади.
Теренс ялт этиб унга қаради.
— Қаердан биласан? Эсингга тушдими?
— Балки. Ишончим комил эмас.
— Бўпти, унда буни топағонлик деб ҳисоблаймиз.
У ҳарф ва сонларнинг қандайдир қоришмасини терди. Экранда ёзув пайдо бўлди: “Сарк энциклопедияси”, 54 китоб, Олмос-Анод”.
— Кузатиб тур, Рик. Мен сенга ҳеч нима айтмайман. Бу китобни қараб чиқишинг ва таниш нарсалар учраса тўхташинг лозим. Тушунарлими?
— Ҳа.
— Бўпти. Энди кузатиб тур…
Дақиқалар ўтди. Бир пайт Рик қичқириб юборди:
— Учради, Резидент! Учради!
Бу Коинот тадқиқи ҳақидаги мақола эди.
— Бу ерда нималар ёзилганини биламан, — давом этди Рик.
— У ҳовлиқиб кетганидан зўрға нафас ростлади.
— Мана, қаранг, мен доимо шу ёзувни учратаман!
У секин-аста, лекин Валонанинг гоҳи-гоҳида берадиган дарсларидагига қараганда анча дуруст ўқий бошлади:
— «Ўз мижозига кўра Коинот тадқиқотчисининг интровертлигига ва кўпинча ҳаётга мослаша олмаслигига таажжубланиш керак эмас. Ҳаётнинг кўп қисмини юлдузлараро даҳшатли бўшлиқни ёлғизона кузатишга бағишлашни тўрт мучаси соғ одамдан талаб қилиб бўлмайди. Ана шуларни қисман тушунган ҳолда Коинот тадқиқоти институти расмий шиор сифатида унча аниқ бўлмаган ифодани қабул қилган: “Биз Ҳеч Нимани тадқиқ қиламиз”.
Рик охирги сўзларни ўқиётганида қичқириб юбораёзди.
— Ўқиган нарсангни тушундингми? — сўради Теренс.
Рик ёниқ нигоҳини унга қадади.
— У ерда: “Биз Ҳеч Нимани тадқиқ қиламиз” , — деб айтилган. Мен худди мана шуни эслагандим. Мен уларнинг бири эдим.
— Сен Коинот тадқиқотчисимидинг?
— Ҳа! — бақирди Рик. Кейин пастроқ товушда қўшиб қўйди: — Бошим оғрияпти. — Унинг пешонаси тиришди. — Мен кўпроқ эслашим лозим. Хавф бор. Жуда катта хавф!.. Мен нима қилишни билмайман.
— Кутубхона бизнинг ихтиёримизда, Рик, — деди Теренс унга синчковлик билан боқиб, ҳар бир сўзини ўйлаб гапирар экан, — каталогни ўзинг қараб чиқ, Коинот тадқиқи тўғрисидаги мақолаларни қидир. Кўрамиз, бу нарса сени нимага олиб бораркин…
— Врийтнинг “Коинотнинг амалий тадқиқоти ҳақидаги рисола”си тўғрисида нима дейсиз? — сўради Рик, узоқ ўйлаб кўргач. — Тўғри топдимми?
— Ўзинг ҳал қил, Рик.
Рик тугмани босди, аммо экранда бошқа ёзув пайдо бўлди: «Бу китоб ҳақида шахсан кутубхоначидан сўралсин». Теренс қўл узатиб, экранни ўчирди.
— Бошқасини қидира қол, Рик.
— Аммо… — Рик иккилана-иккилана буйруқни бажарди. У каталогдан Эннингнинг «Фазо таркиби»ни топди.
Экранда яна бояги ёзув пайдо бўдди. Теренс сўкинди-да, экранни ўчирди. Шу пайт диктофоннинг юқорисига ўрнатилган карнайдан кутубхоначи аёлнинг ингичка товуши эшитилди, бу овоз уларни сескантириб юборди.
— Икки юз қирқ иккинчи хона! Икки юз қирқ иккинчи хонада ким бор?
— Хўш, хизмат? — хириллаб сўради Теренс.
— Сизга қандай китоб керак?
— Ҳеч қандай. Раҳмат. Биз асбобнинг ишлашинигина кўрдик.
Орага жимлик чўкди. Гўё нариги томонда ўзаро маслаҳат қилинаётганди. Кейин кескинроқ товуш янгради:
— Бизга, Врийтнинг “Коинот амалий тадқиқоти ҳақидаги рисола”сини ва Эннингнинг “Фазо таркиби”ни талаб қилингани тўғрисида ёзув келди. Шундайми?
— Биз дуч келган сонларни тергандик, — деди Теренс.
— Нега айнан шу китобларни сўраганингизни билсак бўладими? — Янгради талабчан товуш.
— Айтяпман-ку, улар бизга керак эмас деб… Жим бўл! — Бу хитоб бир нима деб пичирлаёттан Рикка қаратилганди.
Яна жимлик чўкди. Кейин товуш янгради:
— Агар менинг олдимга келсангиз, сўраган китобларингизни олишингиз мумкин. Уларни топиб қўйдим. Фақат хизмат қоғозини тўлдирсангиз бўлди.
Теренс Рикка қўлини узатди.
— Кетдик.
— Балки биз қоидани бузгандирмиз, — ғўлдиради Рик.
— Бўлмаган гап, Рик. Кетдик.
Теренс шошганча Рикни олиб чиқиб кетди. Улар асосий хонага чиқишди. Кутубхоначи аёл уларга қаради.
— Тўхтаб туринг! — қичқирди у ўрнидан турар экан.
— Бир дақиқа! Бир дақиқа! Улар тўхташмади. Бироқ олдиларида назоратчи пайдо бўлди.
— Хўш, йигитлар! Қаерга шошяпсиз?
Кутубхоначи аёл ҳарсиллаб югуриб кетди.
— Сиз икки юз қирқ иккинчи хонадансиз, тўғрими?
— Менга қаранг, — деди Теренс жиддийлашиб, — нега бизни ушлаб қолишяпти?
— Сиз баъзи китобларни сўрадингизми? Биз уларни беришимиз мумкин.
— Кечикдингиз. Бошқа сафар. Наҳотки, ўша китобларнинг бизга керакмаслигини тушунмадингиз? Мен эртага келаман.
— Кутубхонамиз барча ўқувчилар талабини қондиришни истайди, — деди аёл кеккайиб. — Китоблар бир-икки дақиқадан сўнг етиб келади. — Унинг юзлари қизарди.
Аёл одамлар яқинлашганда ўзи очиладиган эшик томон бурилди.
— Офицер, агар сиз йўқ демасангиз… — Теренс гап бошлаган эди ҳамки, назоратчи калта нейротаёқни кўрсатиб, унинг гапини бўлди. Бу таёқ узоқдан таъсир қилувчи ажойиб қурол эди.
— Оғайни, анави хоним қайтмагунча кутиб турганинг маъқул.
Теренснинг пешонасини тер қоплади. Шароитни яхши ҳисобга олмабди. У ўзининг воқеа ва ҳодисаларни тез таҳлил қила билиш қобилиятига ҳаддан зиёд ишонарди. Мана, бунинг оқибати. Бундай қатьийликнинг кераги йўқ эди. Ҳаммасига унинг лаънати, қизиқувчанлиги, Юқори Шаҳарга кириш, кутубхона йўлакларида гўё саркликлардек виқор билан юриш истаги айбдор…
Кутилмаганда унинг назоратчига бор кучи билан ташлангиси келди, бироқ, тўсатдан бунга зарурат қолмади.
Аввалига кимнингдир шарпаси сезилди. Назоратчи қайрилиб қарамоқчи эди, аммо кечикди.
Унинг қўлидаги нейротаёқ юлиб олинди. Офицер фақат, таёқнинг учи чеккасига тиралганида, бўғиқ товуш чиқаришга улгурди.
Рик қувончдан қичқириб юборди, Теренс эса хитоб қилди:
— Валона! Яша, Валона!

ИСЁНЧИ

Теренс шу заҳотиёқ ўзини тутиб одди.
— Кетдик бу ердан! Тезроқ! — деди-ю, ташқарига отилди.
У беҳуш назоратчини устунлар орқасига олиб ўтсаммикан, деб ҳам ўйлади, лекин ҳозир бунинг мавруди эмасди.
Улар ташқарига — зина олдига чиқишди. Атрофга иссиқлик ва ажиб нур таратаётган қуёш пешиндан кейинги манзилига йўл олганди. Юқори Шаҳарнинг ранглари зарғалдоқ тусга кира бошлаганди.
— Тезроқ юринг! — деди ҳаяжонланиб Валона.
Теренс унинг билагидан ушлаб қолди. У жилмаяётган бўлса-да, паст товушда, қатьий қилиб деди:
— Чопма! Одатдагидай юр, менинг ортимдан қолма. Рикнинг қўлини ушлаб ол. У ҳам югурмасин…
Улар қадам ташлай бошлашди. Назарларида оёқлари елимга ёпишиб қолаётгандек туюларди. Кутубхонада тўполон бошландими? Ёки шундай туюляптими? Теренс ортига қарашга ботинолмасди.
— Бу ёққа, — деди у.
Йўлка устида қуёш нурларида жилоланаётган кўрсаткич турарди: «Амбулаторияга кириш». Хизмат кўйлагидаги аёл уларни узоқдан кўрди. Аввалига у иккиланиб туриб қолди. Кейин қовоқларини уйганча, улар томон йўналди.
Теренс уни кутиб ўтирмади. У дуч келган йўлакка кескин бурилди; кейин бошқасига ўтди. Уларни ҳозир барибир ушлаб олишади. Шу вақтгача маҳаллий халқ касалхонанинг юқори қаватида назоратсиз юрган эмас. Бу ёғи нима бўларкин?
Охир-оқибат уларни тўхтатишлари аниқ. Шунинг учун ҳам Теренс тепасига «Пастки қаватга» деб ёзилган, кўзга унча ташланмайдиган эшикни кўрганда кўнгли сал жойига тушди. Лифт шу ерда экан. Теренс унга Валона билан Рикни итариб киритди.
Ҳаддан зиёд синчков лифтерлар хизмат қилувчи катта, имиллаган юк лифтларидан кўра, мана шуниси маъқул эди. Бироқ, маҳаллий кишиларга касалхона лифтларидан фойдаланиш ман этилганди. Лекин бу «жиноят» назоратчига ҳужум қилишга нисбатан анча енгил қонунбузарлик ҳисобланарди.
Улар пастки қаватга тушиб, ташқарига чиқишди.
— Мен Рикдан роса хавотир олдим, Резидент! — тез-тез шивирлади Валона. — Мен уни қайтиб олиб келмайсиз, деб ўйладим ва…
— Қандай қилиб Юқори Шаҳарга келиб қолдинг?
— Ортингиздан кузатиб келаётгандим, лифтда юқорига кўтарилганингизни ҳам кўрдим. Лифтер қайтиб тушгач, унга сизлардан қолиб кетганимни айтдим. Кейин у мени юқорига чиқариб қўйди.
— Индамай-я?
— Сал унинг жиғини эзишга тўғри келди.
— Ё, Коинот! — ҳайратланди Теренс.
— Шундай қилишга мажбур бўлдим, — итоаткорона тушунтирди Валона. — Назоратчилар сизга қандайдир бинони кўрсатишди. Уларнинг ўз учар машиналарида кетишларини кутиб турдим-да, ўзим ҳам ўша бинога қараб йўл олдим. Фақат ичкарига киргани ботинолмадим. Қайтиб чиқаётганингизда, назоратчи сизни ушлаб қолганини кўрмагунимча беркиниб туравердим…
Улар соя-салқин Пастки Шаҳар кўчаларидан кетиб боришарди. Бу ерни Флорина даҳаларининг ўзига хос шовқини, ҳидлари тутганди. Юқори қават улар учун яна томга айланганди. Улар жуда ҳаддан ошишди, энди бу ерлар ҳам хавф-хатардан ҳоли эмас.
Бу фикр Резидент онгида ғужғон ўйнаётган эди ҳамки, Рик тўсатдан қичқириб юборди:
— Анавини қаранглар!
Теренснинг томоғига нимадир тиқилгандек бўлди.
Бу Пастки Шаҳар аҳолиси кўриши мумкин бўлган энг даҳшатли манзара эди. Гўё Юқори Шаҳар даричаларидан баҳайбат қуш учиб бирдан пастга тушар, яна чиқарди. Пастки Шаҳарни булутдай қоплаб оларди. Бу — қуролланган назоратчилар тўла ҳарбий машина эди.
Маҳаллий аҳоли шовқин солганча турли томонга қоча бошлади. Уларда бундай қилиш учун тайинли асос ҳам йўқ эди, бироқ ҳар эҳтимолга қарши ўзларини панага олишга шошардилар.
Теренс иккиланар, Рик билан Волона эса унинг қарорини кутишарди. Резидентнинг хавотири оша бошлади. Энди қаёққа қочадилар? Агар жойларида қолсалар-чи, унда нима бўлади?
Улар томон бир келбатли кимса лўкиллаб яқинлашди. Гўё бу ёғига нима қилишни билмагандай у бир фурсат туриб қолди. Кейин лоқайдлик билан деди:
— Хоровнинг новвойхонаси чап кўчадаги иккинчи уйда, кирхонадан кейингиси. — У орқасига бурилди-да, жўнаб қолди.
— Кетдик новвойхонага, — деди ҳаяжонланиб Теренс.
Ўйлаб ўтиришга вақт йўқ эди.
У терга тушганча чопиб борар, шовқин-сурон аралаш назоратчилар карнайидан акиллаб чиқаётган буйруқларни эшитарди. У орқасига қаради. Беш-олти назоратчи машинадан тушганча, ҳар тарафга югура бошлагандилар. Теренс эса резидентлик кийимида Юқори Шаҳарни кўтариб турган устунлардек яққол кўзга ташланарди.
Икки назоратчи тўғри улар томон чопишга тушганди. Теренс улар кимни мўлжаллаб келишаётганини, ўзиними ёки бошқаними, англай олмади, очиғи бунинг аҳамияти ҳам йўқ эди. Кутилмаганда назоратчиларнинг иккиси ҳам, новвойхонани кўрсатган келбатли кишига урилиб кетишди. Улар анча яқин келиб қолгандилар. Теренс келбатли кимсанинг бўғиқ товушини, назоратчиларнинг сўкинганини аниқ эшитди ва шу заҳоти Валона билан Рикни чап томондаги кўчага итариб юборди.
Новвойхонанинг тепасида ўзидан нур таратувчи, баъзи жойлари ёрилиб ранги ўчган пластмасса билан ёзилган лавҳа бор эди. Очиқ турган эшикдан ажойиб ҳид тараларди. Улар ичкарига отилиб киришгач, хамир юқлари қорайтириб юборган радарли тандирларнинг нурланишини пайқашга улгуришмай, тўсиқ орқасидан бир қария чиқди.
Теренс унга «Келбатли киши…» дея не мақсадда келганини тушунтира бошлаган ҳам эдики, ташқаридан «Назоратчи! Назоратчи!» деган қичқириқлар эшитилди.
— Бу ёққа! Тезроқ! — шивирлади қария. — Мана бу тандир ичига киринглар.
— Шу ёққами? — ҳайрон бўлди Теренс.
— Ҳа! Бу қалбаки тандир. Тезроқ!
Аввал Валона, кейин Рик, сўнг Теренс тандир ичига киришди. Кутилмаганда нимадир шиқ этди ва тандирнинг орқа девори эшикдек очилиб қолди. Улар шу тирқишдан кичик, хира ёритилган хонага ўтишди.
Улар узоқ ўтиришди. Бу ернинг ҳавоси оғир, пиширилаётган нонларнинг ҳиди эса иштаҳани қўзғарди. Валона Рикка меҳр билан боқар, гоҳи-гоҳида унинг қўлларини аста силаб қўярди. Рик эса унга маъносиз тикиларди.
Орадан нақ бир умрлик вақт ўтгандек бўлди.
Девор шиқ этди. Теренснинг бутун вужуди диққатга айланди. Ўзи билмаган ҳолда муштларини тугиб қўлларини кўтарди.
Тирқишдан баҳайбат елкалар кўринди. Улар ичкарига аранг ўтдилар. Келбатли киши Теренсга қараб жилмайди:
— Ўзингни бос, оғайни. Уришмоқчи эмасман. — Унинг кўйлаги гавдасида сирилиб турар, юзининг у ер-бу ери озгина тирналганди. — Қидирув тугади. Агар қорнингиз оч бўлса, пулни тўланг-да, истаган овқатингизни олинг. Хўш, нима дейсиз?
Юқори Шаҳар чироқлари етти қават осмонни ҳам ёритардилар-у, бироқ Пастки Шаҳарда зулмат ҳукмрон эди. Чироқ нурларини ташқарига чиқармаслик учун новвойхона деразаларига қалин пардалар тутилганди.
— Мен Матт Хоровман, лекин мени ҳамма Новвой деб чақиради, — ўзини танитди келбатли киши. — Сизлар кимсиз?
— Биз, ҳалиги… — елкасини қисди Теренс.
— Кўриб турибман. Балки мен билмаганим яхширокдир. Бироқ, менга юз фоиз ишонишингиз мумкин. Ахир сизларни назоратчилардан қутқардим-ку, тўғрими?
— Ҳа! Катта раҳмат, — Теренснинг миннатдорчилиги юракдан чиқмади. — Улар бизни қидиришаётганини қаёқдан билдингиз? Ҳамма қочаётганди-ку.
Новвой жилмайди.
— Ҳеч кимнинг турқи-таровати сизникидай эмасди. Юзларингиз оппоқ, доканинг ўзи эди.
Теренс жилмайишга уринди.
— Сиз ўз ҳаётингизни хавфга қўйдингиз. Бизни қутқарганингиз учун миннатдорман.
— Агар имкони бўлса, доим шундай қиламан. Назоратчилар кимнидир излаётган, қувлаётган бўлса, аралашмай туролмайман. Кўргани кўзим йўқ уларни.
— Кўнгилсиз воқеаларга тез-тез дуч келиб тураркансиз-да?
— Албатта. Манави қалбаки тандирни ҳам шунинг учун қурганман. Шу тандир борки, улар мени тутолмайдилар, ишимга ҳам халақит беришмайди. Биласизми, Флоринада қанча сквайр бор? Ўн минг. Назоратчилар-чи? Балки, йигирма мингдир. Бизлар эса, маҳаллий аҳоли, — беш юз миллионмиз. Агар ҳаммамиз уларга қарши турсак… — у қўлларини шиқирлатди.
Теренс унга эътироз билдирди:
— Биз қандай қилиб игнамилтиқ ва плазматўпларга қарши тура оламиз, Новвой.
— Биз ҳам қуролланишимиз лозим. Сиз, резидентлар сквайрларга жуда яқин яшайсиз ва улардан қўрқасиз.
Валонанинг дунёси ағдар-тўнтар бўлиб кетди. Қаршисида ўтирган одам назоратчилар билан муштлашди, энди эса Резидентни ҳам менсимай ишонч билан гапирмоқда. Рик қизнинг енгидан тортди, Валона унинг қўлини олиб, танлашди-да, унга ухлашни буюрди.
— … Сквайрларнинг игнамилтиқлари, плазматўплари бўлса ҳам, улар фақат биргина шароитда, яъни юз минг резидентнинг ёрдами билангина Флоринада ҳукмронлик қила оладилар.
Теренснинг жаҳли чиқиб кетди:
— Сиздан кўра кўпроқ нафратланаман улардан! Аммо барибир…
— Давом этаберинг, —хохолади Новвой. — Бу гапингиз учун мен сизни сотмайман. Хўш, нега назоратчилар сизни қувишди?
Теренс жавоб бермади.
— Эҳтиёткорлик — яхши нарса, Резидент, лекин унинг ҳаддан зиёд бўлгани ҳар доим ҳам фойда келтиравермайди. Балки сизга ёрдам керак бўлиб қолар. Ахир сизни таниб олишган-ку?
— Йўқ, танишмайди, — деди Теренс шошиб.
— Юқори шаҳарда ҳужжатларингизни текширишгандир.
— У ёқда бўлганимни сизга ким айтди?
— Ўзим фаҳмладим.
— Ҳужжатимни кўришди, лекин шунчаки кўз ташлашди, исмимни ўқишгани йўқ.
— Бироқ, сизнинг Резидент эканлигингизни пайқашган-ку. Улар, қайси Резидент бугун ўз шаҳрида бўлмаганини аниқлашса бўлгани. Эҳтимол, ҳозир бутун Флоринадаги алоқа симлари шу ҳақда ғинғиллаётгандир. Хўш, сизга ёрдам керакми?
Улар пичирлаб гаплашишарди. Рик бир бурчакка тиқилганча ухлаб қолган, Валона бир Новвойга, бир Резидентга тикилганча, уларнинг суҳбатини индамай тингларди.
— Йўқ, раҳмат, — бош чайқади Теренс. — Ўзим… ўзим бир амаллаб қутуларман.
Новвой кулиб юборди.
— Қизиқ, қандай қилиб. Майли, эрталабгача таклифимни бир ўйлаб кўринг. Балки, ёрдам сўрашга қарор қиларсиз.
— Валона.
Овоз яқиндан келгани учун унинг соч толаларигача силкинди, аммо у шунақаям паст эдики, қиз уни зўр-базўр илғади. У устига фақат чойшаб ёпиб ётгани учун, қўрқув ва хижолатдан ғужанак бўлиб олди.
Гапирган Резидент эди.
— Жим. Фақат эшит. Мен кетяпман. Эшик очиқ экан. Мен қайтиб келаман. Эшитяпсанми? Тушундингми?
У қоронғуликка қўл узатди-да, Резидентнинг қўлини топгач, уни сиқиб қўйди.
— Рикка огоҳ бўл. Уни кўздан қочирма. Валона… — У узоқ жим қолди. — Манави Новвойга жуда ҳам ишонаверма. Мен уни танимайман. Тушундингми?
Енгил шитирлаш эшитилди, сўнг узоқроқда нимадир шиқирлади ва у кетди. Қиз тирсагига тиралиб ўтирди, аммо ўзининг ва Рикнинг нафас олишидан бўлак товуш эшитмади.
У кўзларини юмиб, ўйлашга ҳаракат қилди. Нега Резидент назоратчиларни ёмон кўрадиган, уларнинг учаловини ҳам қутқарган Новвой ҳақида бундай гап айтди. Нега бутун ҳодисотлар чувалашиб кетганда, манави Новвой пайдо бўлиб тез ва дадил ишга киришди. Балки, ҳаммаси олдиндан уюштирилгандир? Новвой шундай бўлишини атай кутиб тургандир…
— Алло! Ҳали ҳам шу ердамисиз?
Чўнтакчироқнинг ёруғлик нури тўғри унинг устига тушди, қиз тошдек қотиб қолди. Аста-секин ўзига келиб, чойшабни бўйнигача тортди. Нур ўчди. Гапирган ким, дея сўрашнинг ҳожати йўқ эди. Унинг кенг елкалари орқа томондан таралаётган хира нурда элас-элас кўзга ташланарди.
— У билан бирга кетибсанми, деб ўйлабман.
— Ким билан, жаноб?
— Резидент билан-да. Унинг кетганини биласан-ку. Муғомбирлик қилма.
— У қайтиб келади, жаноб.
— Қайтиб келаман, дедими? У адашибди, назоратчилар тутиб олишади. Резидентинг унча ақлли эмас экан, акс ҳолда эшикни атай очиқ қолдирганимни сезган бўларди. Сен ҳам кетмоқчимисан?
— Мен Резидентни кутаман.
— Ихтиёринг. Узоқ кутишга тўғри келади. Истаган пайтингда кетишинг мумкин.
Чўнтакчироқ ёқилди ва яна ёруғлик нури пайдо бўлди. Валона ерни пайпаслаб, Рикнинг озғин ва рангпар юзини топди. Рикнинг кўзлари ёруғликда яна-да қаттиқроқ қисилди. Бироқ уйғонмади.
— Бу кишини эса қолдирган маъқул. Сен кетмоқчи бўлсанг, марҳамат, лекин эшик унинг учун ёпиқ.
— У бир бечора, касал йигит… — деди чўчинқираб Валона.
— Шунақами? Мен касал, бечора йигитларни тўплаяпман. Хуллас, гап битта: у шу ерда қолади. Ёдингдан чиқмасин!
Ёруғлик нури Рикнинг юзига ёпишиб қолгандек эди.

ОЛИМ

Доктор Салим Жунц бир йилдан бери тоқати тоқ бўлиб юрарди. Бетоқатлик вақт ўтиши билан камаймайди. Аксинча кучаяди. Бироқ, шу ўтган даврда Сарк Разведкаси уни шошмаслик зарурлигини билдириб келди. Чунки хизматчиларнинг асосий қисми кўчиб келган флоринликлардан иборат эди ва улар ўз обрўларига путур етказишни исташмасди.

***

Бир куни у Саркда жуда узоқ яшаганидан ҳатто бошмоқлари ҳам шу ерда илдиз отиб кетган қария Эбл – транторлик вакил билан суҳбат қурди.
— Нега саркликлар давлат идораларида ўзлари чин дилдан нафратланадиган кимсаларнинг хизмат қилишига йўл қўядилар, — деб сўради Жунц.
Эбл яшил май тўлдирилган қадаҳни тутар экан, кўзларини қисди.
— Сиёсат, Жунц, — деди у. — Сиёсат. Ҳамма гап саркча мантиқ билан олиб борилаётган амалий генетикада. Саркликлар аслини олганда пачоқ ва бир тийинга қиммат халқ, фақат битмас-тутанмас олтин кони — Флоринага эга бўлганликлари учун кеккаядилар. Шунинг учун улар ҳар йили Флоринанинг шаҳар ва қишлоқларидаги йигитларнинг энг сара гулларини олиб Саркка ўқишга жўнатадилар. Бундайроқларини турли қоғозларни тўлдиришга, аризаларга қўл қўйиб туришга ўтказадилар, ақл ва истеъдод эгаларини эса орқага, Флоринага жўнатадилар, улар шаҳарларда маҳаллий ҳукмдор — резидентликка тайинланадилар. Флоринанинг энг ақлли зотлари саркликларга содиқлар, чунки улар Саркка хизмат қилар эканлар, ғам-ташвиш, етишмовчилик нималигани билмайдилар, лекин бу ишдан бўйин товласалар, фақат оддий флориналик каби яшашгагина умид қилишлари мумкин. Бу эса, дўстим, асло ҳавас қиладиган нарса эмас.
Қари дипломат бир кўтаришда қадаҳни бўшатди-да, давом этди:
— Бу ёғи… Резидентлар ҳам, Саркдаги идора ходимлари ҳам ўз мавқеларини йўқотмай туриб фарзанд кўришга ҳақлари йўқ. Ҳатто флориналик аёллардан ҳам. Сарк аёллари билан никоҳ ўқитиш ҳақида эса гап бўлиши мумкинмас. Шундай қилиб, флоринанинг энг яхши генлари бетиним чиқитга чиқиб кетаверди ва бора-бора флоринада фақат ўтинчилар билан сув ташувчиларгина қодди.
— У ҳолда саркликлар хизматчисиз қолмайдими?
— Бу келажак муаммоси.

***

Шундай қилиб, ҳозир коинот тадқиқотчиси — доктор Салим Жунц Флорина ишлари Департаменти қабулхоналарининг бирида ўтирар ва бюрократик лабиринтларда бетиним югуриб юрган флориналик кичик хизматчилар уни қачон чақиришларини бетоқатлик билан кутарди. Ниҳоят, уни дабдабали жиҳозланган хонага олиб кириб, Кичик Котиб Клерк столи рўпарасидаги оромкурсига ишора қилишди. Ҳеч бир флориналик қанчалик кўп ишга бош қўшмасин, барибир Клеркдан юқорироқ мансабни эгаллай олмасди. Флорина ишлари бўйича Кичик ва Катта Котиблар, албатта, саркликлардан иборат эди. Жунц уларни юқори қаватларда учратиши мумкин бўлса ҳам, бу идорада ҳеч қачон рўпара келмаслигани яхши биларди.
Клерк бир сафга тизилган қат-қат маълумотлар тўпидаги ҳар қоғозни, худди унда бутун Коинот сири яширингандек ҳижжалаб текширарди. У ёш эди, балки мактабни яқинда тугатгандир. Барча флориналиклар каби у ҳам оқ танли ва сочлари малла рангда эди. Ниҳоят, у қоғозларни бир чеккага қўйди-да, сўз қотди:
— Маълумотларга қараганда, сиз бу идорада илгари ҳам кўп бўлган экансиз, шу тўғрими?
— Ҳа, бўлганман, жаноб, — деди Доктор Жунц кескинроқ оҳангда.
— Лекин, яқин орада эмас, а?
— Ҳа, яқин орада эмас.
— Сиз ҳали ҳам ўн бир ой муқаддам… — Клерк қоғоз титкилади, — йўқолган коинот тадқиқотчисини излаяпсизми?
— Худди шундай.
— Шу вақт мобайнида, — давом этди Клерк, — ўша одамнинг ҳеч қандай изи топилмади ва унинг саркликлар ҳудудига бирон марта киргани ҳам аниқланмади.
— Ундан олинган энг сўнгги маълумот, — деди олим, — Сарк яқинидаги фазодан юборилганди.
Клерк бир дақиқагина мовий кўзларини унга қаратди. Кейин ерга боққанча деди:
— Бўлиши мумкин, аммо унинг Саркка боргани исботланмади.

***

Исботланмади! Жунцнинг лаблари қимтилди. Худди шундай жавобни, борган сари кескинроқ тус олаётган бундай жавобни у кейинги ойларда Юлдузлараро Коинот Тадқиқоти Бюросидан ҳам олаётганди.
“Ҳеч қандай далил йўқ, доктор Жунц. Доктор Жунц, сиз ўз вақтингизни бошқа бир тузукроқ ишга сарфласангиз яхши бўларди. Доктор Жунц, Бюро қидирув давом этишини таъминлайди”.
Бу сўзлар: “Бўлар-бўлмас ишларга пул сарфлайверманг, доктор Жунц”, деган маънони англатарди.
Воқеа, Клерк тўғри тавсифлаганидек, Юлдузлараро келишилган вақт бирлиги бўйича бундан ўн бир ой муқаддам бошланганди. Ўша ҳодисага икки кун қолганида, Жунц Бюронинг Сарқдаги бўлинмаларини одатдаги текширувдан ўтказиш ниятида сайёрага тушди. Уни ЮКТБ вакили — Саркнинг кимё саноат чиқарадиган қандайдир эластик сақични жағ тишлари ортига ўтказди-да, бир қоғоз узатди:
— Доктор Жунц, кузатувчиларнинг бири хабар юборибди. Жунц хабарни овоз чиқариб ўқиди:
— Ўта муҳим аҳамиятга молик иш юзасидан батафсил хабар бериш учун ЮКТБ Бош штабининг кодлаштирилган алоқа воситасини бўш сақлашни илтимос қиламан. Муҳим хабар бутун Галактикага тегишли. Энг кичик траектория бўйича қўнаман.
Вакил жилмайди.
— Буни қаранг, жаноб! “Хабар бутун Галактикага тегишли” эмиш. Бу ҳатто кузатувчи учун жуда зарур гап. Хабарни олишим билан, дарров у билан юлдузлараро алоқа йўли орқали боғланиб гап нимада эканлигини аниқроқ билмоқчи бўлдим. Бироқ унга ҳеч гап уқтиролмадим. У фақат бир нарсани, яъни Флоринадаги ҳар бир кишининг ҳаёти хавф остида эканлигини таъкидлайверди. Биласизми, у ерда ярим миллиард одам бор. У эси паст одамга ўхшарди. Шунинг учун тўғрисини айтсам, сайёрамизга келганида у билан яккама-якка қолишни истамайман. Сиз бунга нима дейсиз?
— Суҳбатингиз ёзилганми?
— Ҳа, жаноб, — у чўнтагини кавлади. — Мана.
Бу бир бўлак лента эди. Жунц уни асбобга қўйди ва қовоғини солди.
— Кўчирма нусха шекилли?
— Ҳа. Асл нусхани Сайёралараро Транспорт Бюросига жўнатганман. Мен уни «Тез ёрдам» хизмати билан кутиб олсак яхшироқ бўлади, деб ўйлагандим. Балки унинг аҳволи оғирдир. Жунц йигитнинг фикрига қўшилгиси келди. Чунки, ёлғиз ҳаёт кечирувчи коинот тадқиқотчилари ақлдан озганларида, уларнинг хатти-ҳаракатларида кутилмаган жиҳатлар пайдо бўлиши мумкин эди. Бироқ, Жунц ўйланиб қолди.
— Тўхтанг-чи. У ҳали қўнгани йўқми? Вакил ҳайрон бўлди.
— Назаримда у қўнган, лекин ҳали ҳеч ким менга бу ҳақда хабар бермади.
— Ундай бўлса, Транспорт билан алоқа ўрнатинг ва тафсилотларни суриштиринг. У ақлдан озганми ёки йўқми, барча маълумотларни қайд этишингиз керак.
Жунц эртаси куни, энг охирги текширувга келди. Бошқа сайёраларда иши кўп бўлгани учун, у жуда шошаётганди. У чиқиб кетар чоғидагина қайрилиб сўради:
— Кузатувчи нима бўлди?
— Ҳа, айтгандай, унутаёзибман, — деди вакил, — Сунъий йўлдошлар ҳам у ҳақида ҳеч нарса билмайдилар. Мен унинг қувват спектрини фазога юбордим, улар бундай кема фазонинг ҳеч қаерида йўқлигини айтишди.
Жунц қайтишни яна бир кунга кечиктирди. Келаси кун у сайёра пойтахти — Сарк шаҳридаги Сайёралараро Транспорт Бюросига борди. Бу ерда у биринчи марта флориналик бюрократлар билан тўқнашди, улар барча саволларга бош чайқаб жавоб бердилар. Улар ЮКТБ тадқиқотчисининг Саркка қўнмоқчи эканлиги тўғрисида хабар олишган, бироқ кема қўнмаган.
— Бу жуда муҳим, — қатъий туриб деди Жунц. — У одам қаттиқ бетоб. Улар тадқиқотчининг ЮКТБ хизматчиси билан ўтказган суҳбати ёзувининг нусхасини олишдими?
Бюро аъзолари бу гапни эшитиб ҳайрон бўлишди. Ҳеч ким бирор нарсани олганини эслолмади. У кишининг бетоблигига, албатта, ачинамиз, бироқ ЮКТБнинг ҳеч қандай кемаси бу ерга қўнгани йўқ.
Жунц меҳмонхонага қайтиб, бу муаммо тўғрисида узоқ ўйлади. У қайтиб кетишни яна орқага сурди. Узоқ вақт истиқомат қилишга мўлжалланган бошқа хонага кўчиб ўтди. Трантор вакили Людиган Эбл билан учрашишга келишди. Кейинги кунни у Сарк тарихига оид китобларни мутолаа қилиш билан ўтказди. Эбл билан учрашиш вақти етганида, унинг бутун вужуди ғазабдан жунбушга келганди. Улар ҳали кўрадиганини кўрадилар…
Қари Эбл унинг қўлларини қаттиқ сиқиб, меҳмоннавозлик билан кутиб олди. Робот-барменни чақирди ва биринчи, иккинчи қадаҳларни бўшатиш мобайнида иш ҳақида умуман гапиртирмади. Жунц қулай фурсатдан фойдалаиб қолишга интилиб флоринанинг фуқаролик хизмати тўғрисида савол берди ва Саркдаги амалий генетика ҳақида маъруза эшитди. Унинг нафрати янада ошди. Шунга қарамай, у оҳиста ва қисқагина қилиб, ўтган воқеани айтиб берди. Эбл бирон марта ҳам унинг сўзини бўлмади.
Жунц гапиришдан тўхтагач, у сўради:
— Сиз йўқолган кимсани танийсизми?
— Йўқ.
— Унга назарингиз тушмаган ҳамми?
— Кузатувчи — тадқиқотчиларимиз билан учрашиш жуда мушкул.
— Унда авваллари ҳам ана шундай руҳий безовталик бўлганми?
— ЮКТБнинг марказий бошқармасидаги ёзувларга қараганда, бу — биринчисини. Агар буни руҳий безовталик деб ҳисобласак, албатта.
— Қандай ёрдам қилишим мумкин?
— Мен тушунтириб бераман. Саркнинг Сайёралараро Транспорт Бюроси кузатувчимиз кемасининг юритгичлари қуввати спектрини яқин фазодан топа олмади. Бу нарсада улар алдашмайди. Мен саркликлар алдам-қалдамни ёқтиришмайди демоқчи эмасман, улар фақат бефойда ёлғон-яшиқни ишлатишмайди, чунки менинг бу фазони икки-уч соат ичида текшириб чиқишим мумкинлигини билишади.
— Тўғри. Хўш, унда нима?
— Қувват спектрини фақат икки ҳолдагина сезиш мумкин эмас. Биринчиси — яқин фазода кеманинг йўқлиги, чунки у гиперфазо орқали Галактиканинг бошқа қисмига ўтиб кетган; иккинчиси — унинг умуман фазода мавжуд эмаслиги, чунки кема сайёрага қўнган. Тадқиқотчи ўз фикридан қайтганлигига ишонмайман. Агарда унинг Флорина учун хавфли ва Галактика учун муҳим ҳисобланувчи фикрлари чиндан ҳам хомхаёл бўлса, унинг Саркка тушиб, хавфдан огоҳ қилишига ҳеч нарса халақит қилолмайди. У ўз фикрни ўзгартириши ва қайтиб учиб кетиши асло мумкин эмас. Бу соҳада менинг ўн беш йиллик тажрибам бор. Лекин унинг хабари тўғри бўлса, унинг яқин фазодан жўнаб қолиши, ҳеч бир ақлга сиғмайдиган хатти-ҳаракатдир.
Транторлик қария кўрсаткич бармоғини кўтарди-да, уни оҳиста тебратар экан, деди:
— Демак, сиз уни Саркда деб ҳисоблаяпсизми?
— Худди шундай. Лекин, бу ерда ҳам икки хил тахмин бор. Биринчидан, агар у ҳақиқатдан ҳам ақлдан озган бўлса, албатта, сайёранинг фазовий бекатидан бошқа жойга қўнган бўларди. Ва у қаерлардадир ярим эси оғган ҳолда санғиб юрарди. Бу бизнинт кузатувчиларимиз учун ҳам камдан-кам учрайдиган ҳол. Бундай эс оғишлик одатда вақтинча бўлади. Бу нарса ўтиб кетганда эса, бемор ўз ишининг тафсилотларини эслайди. Чунки, коинот тадқиқотчисининг ҳаёти — унинг хизматидир. Кўпинча бундай беморни оммавий кутубхонага кириб коинот тадқиқотига оид адабиёт қидиришидан топиб олишади.
— Тушунарли. Сиз Кутубхоначилар қўмитасидан шундай ҳол тўғрисида ахборот олиб беришимни истаяпсизми?
— Йўқ, мен учун бундай қийинчилик мавжуд эмас. Мен коинот тадкиқоти бўйича айрим адабиёт намуналарини махсус сақланишга қўйиб, уларни сўраган ҳар бир кимсани, агар у сарклик эканлигини исботлай олмаса, ушлаб, сўроқ қилишни илтимос қиламан. Буни, албатта, бажаришади, чунки улар ёки уларнинг бошлиқлари билишадики, бундай мўлжал ҳеч қандай натижа бермайди.
— Нега натижа бермас экан?
— Ишончим комил, ўша одам мўлжаллаганидек Саркнинг фазовий бекатига қўнган, Сарк ҳукумати эса уни қамоққа тиққан ёки ҳатто, ўлдирган бўлиши мумкин.
— Ҳазиллашяпсизми?
— Қандай ҳазил? Саркликларнинг ҳаёти ҳам, бойлиги ҳам, ҳукмдорлиги ҳам Флоринани эгаллаб туришга боғлиқ-ку. Сиз Саркнинг бутун бойлиги Флоринанинг киртзорлари эканлигини мендан яхши биласиз. Кутилмаганда қандайдир одам пайдо бўлади-да, — унинг эс-ҳуши жойидами ёки йўқми, бунинг аҳамияти йўқ, — аллақандай янги вазият Флоринанинг барча аҳолиси ҳаётига хавф соляпти, дейди. Мана, кузатувчимизнинг энг охирги хабарини бир кўринг.
Эбл Жунц тиззасига ташлаган лента бўлагига назар содди.
— Бу жуда калта-ку.
— Албатта. Бу ерда фақат хавф борлиги айтилган. Бу хавфнинг жуда катта эканлиги таъкидланган. Мана шунинг ўзи. Бироқ, бу хабарни саркликларга жўнатиш мумкин эмас эди. Агар коинот тадқиқотчиси хато қилган бўлса ҳам, унга Сарк ҳукумати ақлсиз ғояни тарқатишга ва у билан бутун Галактикани тўлдиришга йўл қўйиши мумкинмиди? Флоринада кўтариладиган ваҳимани, кирт толаси етиштиришда вужудга келадиган қийинчиликларни айтмаса ҳам бўлади, ва бу ҳолда, албатта, Сарк билан Флорина ўтрасидаги сиёсий муносабатларнинг қоронғу томонлари бутун Галактика олдида яққол очилиб қолади. Ана шулардан қутилиш учун, улар бир одамни йўқ қилишлари керак. Бундай вазиятда Сарк иккиланиб ўтирармиди? Сиз тасвирлаб берган генетик тажриба ўтказувчиларга тўла сайёра асло иккиланмайди.
— Сиз ахир мендан нима истайсиз? Ҳозирча бу воқеадан мен ҳеч нарса тушунолганим йўқ, — деди Эбл совуққонлик билан.
— Уни ким ўлдирганини топинг, — деди ғамгинлик билан Жунц. — Бу ерда сизнинг жосуслик ташкилотингиз бўлиши керак. О, келинг, бекинмачоқ ўйнамайлик. Мен Галактика қаърида етарли даражада изғиб, сиёсий калтабинликдан ташқарига чиққанман. Мен уларни кутубхона масалалари билан чалғитиб тургунимча, сиз калаванинг учини топишга интилинг. Сиз қотилликни очганингиздан сўнг, мен истардимки, Трантор Галактикадаги ҳеч бир ҳукумат ЮКТБ одамларини ўлдириб, сувдан қуруқ чиқа олиши мумкин эмаслигини кўрсатсин.
Унинг Эбл билан биринчи суҳбати ана шундай тугади.
Жунц фақат бир нарсада ҳақ эди: Сарк ҳукумати иш кутубхона билан боғлиқ бўлгунча жуда хушмуолама бўлади. Бироқ, унинг бошқа тахминлари нотўғри чиқадиганга ўхшарди. Ойлар ўтмоқда эди, Эблнинг жосуслари Сарқда изи йўқолган кузатувчининг на ўлигини, на тиригини топдилар.
Шу тарзда ўн бир ойдан кўпроқ вақт ўтди. Жунц бу нарсаларнинг барчаси жонига тегаётганини пайқади. У ўн иккинчи ойдан кейин кутишни бас қилишни мўлжаллаб қўйди. Аммо шу орада қандайдир умид учқуни пайдо бўлди. Бу ахборот Эблдан эмас, махсус тайинланган кишидан келди. Сарк Оммавий кутубхонасидан хабар қилинишиЧа, кимдир коинот тадқиқотига оид китобларни сўрабди. Шундан сўнг Жунц Флорина ишлари Департаменти ходими ҳузурига келди.

***

Клерк хаёлини йиғди-да, қабулида ўтирган кишига қаради.
— Хўш, мендан нима истайсиз?
Жунц қуруққина қилиб сўз бошлади:
— Кеча кундуз 4.22 да Сарк Оммавий кутубхонасининг Флоринадаги бўлими коинот тадқиқоти бўйича икки намунавий адабиётни олишга уринган, сарклик бўлмаган одамни мен учун ушлаб туришганини хабар қилганди. Аммо ўшандан буён кутубхона ҳеч қандай ахборот бермади. — У Клеркнинг нимадир деб гап қайтармоқчи бўлаёттанини пайқаб, товушини баландлатди. — Мен яшаб турган меҳмонхонадаги жамоат аппаратида кундузги 12.05 да қабул қилинган ва дарҳол эълон қилинган қисқа телеахборотда айтилишича, Сарк оммавий кутубхонасининг Флоринадаги бўлимида назоратчи уриб йиқитилган ва у беҳуш ҳолда ётибди, ҳамда бу ишга алоқадор деб ҳисобланаётган уч флориналик қидириляпти. Кейинги телеахборотда бу хабар қайтарилмади. Мен, бу икки хабарнинг бир-бирига боғлиқ эканлигига шубҳа қилмайман. Қидираётган одамимнинг назорат қўлида эканлигига ҳам шубҳа қилмайман. Флоринага учишга рухсат сўрадим, бироқ жавоб ололмадим. Флорина ишлари Департаментига бу ишда ёрдам беришларини сўраб ташриф буюрдим. Ё менга рухсат этилсин, ёки у киши бу ерга жўнатилсин.
Клеркнинг муздек совуқ товуши янгради:
— Сарк ҳукумати ЮКТБ ходимларидан ультиматум қабул қилмайди. Менинг бошлиқларим, сизнинг ана шу иш бўйича қизиқишингиз мумкинлигини ҳисобга олиб, ўз кўрсатмаларини беришган. Хабарда айтилишича, махсус сақланишдаги китобларни истаган одам ва унинг икки шериги — Резидент ва флориналик аёл, ҳақиқатда ҳам сиз эслатган ножўя ишни қилишган. Назоратчи уларни таъқиб этган, аммо қўлга туширолмаган.
Жунцнинг вужудини аччиқ алам қамраб олди. Бу ҳолатини беркитиб ўтирмади.
— Улар қочишибдими?
— Жуда ҳам бундай эмас. Улар Матт Хоров деган кимсанинг новвойхонасигача таъқиб этилганлар.
Жунц ҳайратга тушди.
— Улар ўша ерда қолишибдими? Уларга тегишмабдими?
— Сиз кейинги пайтда Людиган Эбл жаноби олийлари билан суҳбатлашмадингизми?
— Бунинг нима аҳамияти…
— Сизнинг тез-тез Трантор элчихонасида бўлиб туришингиз бизга маълум.
— Мен ҳурматли элчини кўрмаганимга бир ҳафта бўлди.
— У ҳолда учрашишни маслаҳат бераман. Трантор билан бизнинг юлдузлараро муносабатларимиз қалтислиги туфайли, жиноятчиларнинг Хоров дўконида қолишига йўл қўйдик. Менга, агар лозим топилса, шу нарсани айтиш топширилганки, сиз бунга ҳайрон қолмасангиз керак…
Клерк рангпар юзини масҳараомуз буриштирди,
— Хоров, бизнинг хавфсизлик бўлимимизга Трантор жосуси сифатида жуда яхши таниш.

ЭЛЧИ

Жунцнинг Клерк билан ўтказган суҳбатидан ўн соат аввал Теренс жосус Хоровнинг новвойхонасини тарк этганди. У турли пастқам кўчалардан эҳтиёткорлик билан кетиб борарди. Унинг қўллари ишчилар яшовчи кулбаларнинг ғадир-будир деворларига тегиб кетар, агар Юқори Шаҳардан дам-бадам тушиб турган хира ёруғликни ҳисобга олмаса, атроф зим-зиё эди.
Пастки Шаҳар гўё ялтироқ, гажакларини жилвали Юқори Шаҳар тагига беркитган улкан чаёнга ўхшаб кетарди. Бирон-бир ерда балки тунги ҳаёт давом этаётган бўлиши ҳам мумкин, бироқ бу ердаги вайроналарда эмас.
Узоқдаги қадам товушларини эшитиб, Теренс чанг босган бир кўчага яширинди (Флоринада кечалари ёғиб турадиган ёмғир ҳам темирқотишма остидаги соялар маконига ўтиши қийин эди). Чўнтакчироқ ёғдулари пайдо бўлиб, шундоқ ёнгинадан ўтдилар-да, қоронғулик қаърига сингиб кетдилар.
Назоратчилар бутун тун у ёқ, бу ёққа юрардилар. Тартибни сақлаш учун куч ишлатиш шарт эмас, уларни кўрганда пайдо бўладиган қўрқувнинг ўзи етарли эди.
Теренс шошарди. У юқоридаги темир-бетон қотишма тирқишлари тагидан ўтаётганда юзига оппоқ шуълалар тушарди ва у тепага нигоҳ ташлашдан ўзини тиёлмади.
Сквайрларга етиш мушкул!

***

Ҳақиқатдан ҳам уларга етиш мушкулми? Унинг сарклик сквайрларга бўлган муносабати бир неча марта ўзгарганди. Ёшлигида у бошқа болалардан ҳеч фарқ қилмасди. Назоратчилар қорамтир-кумуш маҳлуқ эдилар, улардан айбдор-айбдормаслигингга қарамай қочиш лозим эди. Сквайрлар эса Сарк номли жаннатда яшовчи, чидам ва ҳушёрлик билан Флоринада истиқомат қилувчи ақли ноқисларнинг фаровон ҳаётини асровчи мавҳум, ҳаёлий суперодам эдилар.
У ўн ёш экан, мактабда Саркдаги ҳаётни қандай тасаввур этиши тўғрисида иншо ёзди. Бу ғирт тўқима нарса эди. Ҳозир фақат унинг бир қисмигина ёдида. У Сквайрларни бундай тасвирлаганди: бўйлари 20 футлик сервиқор одамлар ҳар кун эрталаб деворлари кирт гули рангида бўлган катта хонага тўпланадилар ва флориналикларнинг гуноҳларини муҳокама қилар эканлар, уларни эзгуликка қайтариш учун жазолаб туриш лозимлигини айтиб, ачинадилар.
Ўқитувчи аёлга унинг иншоси жуда ёқди ва йил охирида, бошқа ўғил-қизлар ўқиш, ёзиш ҳамда одоб-ахлоқ бўйича қисқа курс ўтадиган пайтларида, уни арифметика, галактография ва Сарк тарихи ўқитиладиган махсус синфга кўчиришди. Ўн олти ёшида эса уни Саркка жўнатишди.

***

Ҳозир Теренс шаҳар четига яқинлашиб қолганди. Ногаҳон эсган шабада унинг димоғига кирт гулининг тунги ажиб ҳидини олиб келди. Бир қанча дақиқалардан сўнг, назоратдан ҳоли, бехавотирроқ очиқ далаларга чиқади ва узуқ-юлуқ булутлар орасидан ярқироқ юлдузларга яна нигоҳ ташлайди. Ҳатто Саркнинг қуёши бўлмиш ёрқин сариқ юлдузни ҳам кўради.

***

Ўша юлдуз кетма-кет бир неча йил унинг ҳам қуёши бўлган. Уни кеманинг иллюминаторидан биринчи марта юлдуз каби эмас, балки беҳад ёрқин коптокчадек кўрганда, беихтиёр тиз чўккиси келганди. Жаннатга яқинлашяпсан, деган фикр, ҳатго биринчи фазовий учишнинг фалаж қилиб қўювчи қўрқинчини ҳам босиб кетганди.
У жаннатга қўнгач, инон-ихтиёрини флориналик бир қарияга топширишди. Қария эса уни яхшилаб ювинтириб, тузукроқ кийим кийдирди. Шундан сўнг, уни бир катта бинога олиб боришди. Йўлда кетишаётганда қария қаршиларидан чиқиб қолган бир кимсага букчайиб таъзим қилди.
— Бошингни эг, қуллуқ қил! — жаҳл билан шивирлади у ёш Теренсга.
Теренс айтилганни бажарди, лекин хижолат бўлди.
— Ким бу?
— Сквайр, сўтак!
— Шу — сквайрми?
У тўсатдан тўхтаб қолди ва уни тезроқ юришга ундашга тўғри келди. Шундай қилиб, у сквайрлар билан танишди. Улар ҳам оддийгина одам эканлар. Бошқа ёш флориналиклар, балки бундай кутилмаган ҳафсаласизликни енгиб кетган бўлардилар, бироқ бу Теренснинг қўлидан келмади. Унинг қалбида бир нарса бутун умрга ўзгарди.
У фуқаролик хазматида беш йилдан кўпроқ ишлади ва шу вақт мобайнида унинг истеъдодини одат бўйича турли ишларда синаб кўрдилар.
Бир куни унинг олдига лўппигина, юмшоқ флориналик келди-да, дўстона жилмайди, елкаларига қоқиб сквайрлар ҳақидаги фикрини сўради.
Теренснинг бир кўнглида шартта бурилиб, кетиб қолгиси ҳам келди-ю, лекин ўзини босди. У пинҳоний фикрларим қандайдир сирли йўл билан юзимда ифодаланиб қолмадимикан, деб ҳам ўйлади. У бош чайқаб, сквайрларнинг фазилатлари ҳақида нималарнидир ғўлдиради. Лўппи одам эса лабларини қимтиб, сўз қотди.
— Сиз бундай ўйламайсиз. Кечаси мана бу ерга келинг.
У Теренснинг қўлига бир парча қоғоз тутқазди. Бу қоғоз бир неча дақиқадан кейин ўз-ўзидан куйиб кулга айланди.
Теренс борди. У бир чеккаси қўрқар, аммо қизиқиш туйғуси ундан ҳам кучли эди. У бир неча танишларини ҳам учратди, улар Теренсга жуда сирли боқардилар. Маълум бўлишича, у якка эмас экан.
Бу одамлар ҳам сквайрларни Флоринанинг бойликларини ўзларининг бир чақага қиммат ўйин-кулгуларига сарфловчи, маҳаллий халқни эса камбағаллиқда ва нодонлиқда сақловчи ифлос чўчқалар деб ҳисоблашар экан. У яқин орада Саркка қарши буюк қўзғалиш рўй беришини ва Флорина бойликлари қонуний эгаларига топширилажагини билди.
— Аммо, сквайрлар ва назоратчилар қуролланишган-ку… — ҳайрон бўдди Теренс.
Шунда унга Трантор, яъни кейинги юз йилликларда кенгайиб Галактикадаги инсон зоти яшайдиган сайёраларнинг қарийб ярмисини ўз ичига олган улкан давлат ҳақида сўзлаб беришди. Трантор, дейишди улар, флориналиклар ёрдамида Саркни тор-мор келтиради.
— Бироқ, — деди Теренс аввал ўзига, кейин бошқаларга. — Трантор шунчалик буюк, Флорина эса кичкинагина, бу ҳолда Трантор янада каттароқ ва золимроқ ҳукмдор бўлиб қолмайдими? Агарда бу қутулишнинг ягона йўли ҳисобланса, ундан кўра Сарк истибдодига чидаган яхши-ку.
Лекин улар Теренснинг устидан кулишди ва бу ерда эшитганлари ҳақида бировга ғиринг деса гумдон қилажакларини айтиб ҳайдаб юборишди.
Теренс бир қанча вақт Хавфсизлик Бўлимида ҳам ишлади, — бунга унча-бунча флориналик муяссар бўла олмасди. Теренс бу хизматда юриб, бутун сиёсат турли фитналардан иборат экан, деган фикрга келди. Флоринадаги айрим кишилар эса қандайдир йўллар билан тил топишиб, қўзғолонга тайёргарлик кўришарди. Одатда, уларни маблағ билан Трантор таъминларди. Баъзан эса бўлажак исёнчилар Флорина бошқа бировнинг ёрдамисиз ҳам ғалаба қила олади, деб ўйлардилар.
Энди эса манави, қачонлардир коинот тадқиқотчиси бўлган, ҳозир эса ҳар бир флориналик ҳаётига таҳдид қилаётган қандайдир хавф ҳақида ғўлдираётган кўримсизгина одам унда умид уйғотди…

***

Теренс тунги ёмғир ёғиб ўтган, булутлар орасидан хирагина милтиллаб турган юлдузлар ёғдуси тушаётган дала бўйлаб юрарди. У Флоринанинг бойлиги ҳамда бошига тушган балоси бўлган кирт бўйини тўйиб ҳидларди.

***

У хомхаёлликдан йироқ эди. Ҳа, у энди Резидент эмас. Ҳатто флориналик озод деҳқон ҳам эмас. У — қочоқ, беркиниб юришга мажбур жиноятчи. Бироқ, охирги кунларда унинг қўлида Саркка қарши буюк куч мавжуд эди. У янгилишаётгани йўқ. У Рикнинг ёдига тушган нарсалар тўғрилигини, унинг қачонлардир коинот тадқиқотчиси бўлганлигини ва у эсини йўқотар даражада руҳият зонди таъсирига учраганлигини биларди.
Бироқ, ҳозир Рик ўзини флориналик ватанпарвар қилиб кўрсатган, аслида эса Трантор жосуси бўлган — бунга аввал бошданоқ шубҳаланмаганди, келбатли кимсанинг қўлидадир. Ахир, Пастки шаҳарнинг қайси фуқароси радарли қалбаки тандир қура олади?
Нима бўлганда ҳам Рикни Трантор ихтиёрига қолдириб бўлмайди. У нима қилишини билади. Фақат тонг отишини кутиш лозим.

***

Жунц Клерк билан суҳбат қургандан сўнг ўн соат ўтгач, яна Людиган Эбл билан учрашди.
Қария Эбл бу гал ҳам Салим Жунцни одатдаги меҳмоннавозлик билан кутиб олди, лекин ўзини унинг олдида айбдордек тутарди. Уларнинг биринчи учрашувларида (бунга анча бўлди, деярли бир Намунавий йил) Эбл унинг коинот тадқиқотчиси ҳақидаги ҳикоясига эътибор бермаганди. Ўша вақтда у фақат бир нарсани ўйлаганди: бундан Транторга қандай наф бор?

***

Трантор! У элчининг ўй-фикрлари орасида ҳамиша биринчи ўринда турарди, лекин Эбл юлдузлар жаннатини ёки Трантор ҳарбий кучларининг сариқ нишонини қуёш ва коинот кемалари билан қўшиб илоҳийлаштирувчи аҳмоқлардан эмасди.
Очиғи, у том маънодаги ватанпарвар ҳам эмасди, унинг учун Трантор Трантор сифатида ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас эди.
Бироқ, у тинчлик тарафдори эди. Бунинг устига у кексайиб борар ва ўзининг қадаҳидаги майни, бешовқин мусиқали муҳитни, тушки овқатдан кейинги уйқуни ҳамда шошилмай қазои-муаллақни кутишни хуш кўрарди. У барча одамлар шундай бўлишлари керак деб ҳисобларди, лекин одамлар урушга ва вайронагарчиликларга муккадан кетишганди. Улар фазо бўшлиқларида музлаб қолишар, атомлар портлашидан буғланиб кетишар, қамал қилинган, ўққа тутилаётган сайёраларда очдан ўлишарди.
Эблнинг хонасида Трантор харитаси — Галактика қолипининг уч ўлчамли биллур қуббаси осиғлиқ турарди. Юлдузлар оппоқ олмосдек чақнаб турардилар, туманликлар ёрқин ёки қорамтир хиралик эдилар, анча тублиқда эса Трантор Республикасини билдирувчи бир қанча мовий ранг учқунлар милтирардилар.
Харита тарихий бўлиб, унинг тугмаси бор эди — улар ёрдамида ҳар эллик йилдан сўнг Трантор атрофида кўплаб мовий юлдузлар чақнаётганини кузатиш мумкин эди.
Ўнта тугманинг оддийгина босилиши натижасида бир ярим минг йил ўтар ва Трантор тасарруфига Галактиканинг ярми қўшиларди.
Трантор Республикасининг Трантор Иттифоқига айланиш йўли тоғ-тоғ ҳалок бўлган одамлар, кули фазога совурилган кемалар, йўқ қилинган оламлар устидан ўтганди. Буларнинг ҳаммаси Транторга куч берарди.
Ҳозир эса Трантор янги ўзгариш бўсағасида, яъни унинг таъсири барча юлдузларга тарқатилиб, Трантор Иттифоқининг Галактика Иттифоқига айланиш ва натижада умумжаҳон тинчлиги вужудга келиши олдида ҳаяжондан титрарди. Эбл худди шундай тинчликни истарди.
Хуллас, эҳтиёткор Элчи доктор Жунц билан бир йил илгари ўтказган суҳбатида «бундан Транторга қандай наф бор?» деган фикрнигина кўнглидан ўтказганди.

***

— Йўқ, мен орқамдан қўйилган жосусларингиздан ранжимаяпман, — деди Жунц. — Балки, сиз эҳтиёткор одамдирсиз, ҳеч кимга ва ҳеч нарсага ишонишингиз керак эмасдир. Аммо, ҳар ҳолда айтинг-чи, нега менга қидирилаётган кишининг манзилгоҳи аниқланганини хабар қилмадингиз? Ёки сиз ҳам у бир йил Флоринада яшаганини, уни Саркдан қидириш бефойда эканини билмаганмидингиз? Бироқ, ҳозир сиз уни топибсиз ва мен у билан суҳбатлашишим зарур.
— Афсуски, бунинг иложи йўқ.
— Нега?
— Яхши, мен сизга очиғини айтаман: Шунинг учунки, ўн икки соат аввал Матт Хоровни — трантор жосусини Флорина назоратчиси ўлдирган. У ўз новвойхонасида яшириб қўйган икки флориналик аёл ва эркак, сиз қидираётган кузатувчи бўлиши керак, изсиз йўқолишган. Афтидан, уларни сквайрлар тутиб олишган бўлишса керак.
Жунц оромкурсидан турди.
Эбл хотиржамлик билан май тўлдирилган қадаҳни лабларига яқинлаштирар экан, сўз қотди:
— Расмий томондан мен ҳеч нарса қилолмайман. Ўлдирилган киши флориналик эди, йўқолганларнинг ҳам флориналик эмаслигини биз исбот этолмаймиз.

НАЗОРАТЧИ

Рик ғира-шира пайтда уйғонди. У узоқ ётиб, ўз онги ҳақида ўйлади. Ўтган тун мобайнида қалбининг қандайдир яраси тузалгандек, кўнгли тўлгандек эди. Бу, икки кун аввал, ўша, «эслашга» тушгандан сўнг рўй бера бошлаганди. Бундай жараён кеча кун бўйи давом этди. Юқори Шаҳарга боргани, кутубхона ва назоратчига қилинган ҳужум, ундан кейинги кечишлар ва Новвой билан бўлган учрашув — буларнинг ҳаммаси унга ферментдек , малҳамдек таъсир кўрсатди. Миянинг анчадан бери қуруқшаб ётган ҳужайралари ўзларининг заиф бўлса-да, фаолиятини бошладилар. Ҳозир, у уйқуга тўйгач, уларда қандайдир ҳаракат сезиларди. Рик фазо ва юлдузлар, ёлғизона узоқ кезиб юришлар, буюк жимжитлик ҳақида хаёл сурди. Ниҳоят, у бошини кўтариб қизни чақирди:
— Лона!
— У шу заҳотиёқ уйғонди, тирсагига тиралиб турди-да, Рик томонга боқди.
— Лона, менинг аҳволим жуда яхши. Мен яна у-бу нарсаларни эсладим. Мен кемада бўлганман ва аниқ биламанки…
Бироқ қиз уни эшитмасди. У Рикка тескари қараб, кўйлагини кийди, олдидаги илгак-чокни силади-да, белбоғини асабийлик билан тортиб қўйди. Кейин оёқ учида яқинлашди.
— Жим, товушингни баланд чиқарма.
— Резидент қани?
— У йўқ. У… У кетди.
Хона ёришди ва Новвойнинг келбатли қомати кўринди. Унинг қалин лаблари табассумдан қулоқларига етай дерди.
— Вақтли уйғонибсиз.
Улар индашмади.
— Бугун сиз жўнайсиз.
Резидент кетгандан сўнг, унинг Рикка қандай кўз билан қарагани, қизнинг ёдида эди.
— Сиз тўғрингизда тегишли жойга хабар қилинди. Хавотирланмасангиз ҳам бўлади.
У кетди, лекин тез орада овқат, кийим ва икки тоғорачада сув кўтарганча қайтиб келди. Кийим янги ва қандайдир ажабтовур эди.
Новвой уларнинг овқатланишини кузатиб ўтирда-да, кейин сўз қотди:
— Мен сизга янги исм ва янги таржимаи ҳол бераман. Ҳеч нарсани эсдан чиқариб қўймаслик учун, менга диққат билан қулоқ солинг. Сиз флориналик эмассиз, тушундингизми? Сизлар Вотекс сайёрасидан Флоринага келган ака-сингилсизлар…
У барча икир-чикирларни батафсил айтиб берди-да, саволлар бериб жавобларини текшириб кўрди.
Рикка ўзининг ёдда сақлаш, тушунувчанлик қобилиятини кўрсатиш хуш келаётганди, лекин Валона ташвишланаётгандек туюларди.
Новвой буни сезди.
— Менга қара, ҳой қиз. Агар сен ғаламислик қилсанг, шу ерда қоласан, шеригинг эса жўнаб кетади.
— Йўқ, йўқ… (титраб кетди Валона). — Мен сизга асло халақит қилмайман. Новвой уларни кўчага олиб чиққанда, қуёш тиккага келиб қолганди. Рик ҳайрат билан эгнига боқарди. Кийим ҳам шунчалик ажабтовур бўладими? Валона ҳеч ҳам қишлоқи қизга ўхшамасди. Ҳатто оёқларини ҳам қандайдир мато ёпиб турар, пойафзалининг пошнаси шунчалик баланд эдики, у эҳтиёткорлик билан юришга мажбур эди.
Атрофга тўпланиб олган йўловчилар уларга разм солиб қарашар, бир-бирлари билан фикр алмашишарди. Буларнинг кўпчилиги бозор-дўконларга йўл олган ғамгин ва тунд аёллар, йиртиқ-ямоқ кийган бекорчи болалар эди. Новвой уларни сезмаётганди гўё. У қўлига каттагина таёқ ушлаб олганди.
Шу пайт орқа томондаги халойиқ ҳаяжонга тушди ва Рик назоратчиларнинг қорамтир-кумуш кийимини пайқади.
Худди шу дақиқада бир ҳодиса рўй берди. Қуролли назоратчи пайдо бўлди, у ўқ узди. Новвой йиқилди ва улар яна қочишга тушдилар. Наҳотки назоратчилар уларни бир умр таъқиб этсалар?

***

Улар шаҳар четидаги хароба жойга келиб қолишди. Валона ҳансирар, янги кўйлагининг баъзи жойлари тердан намиққан эди. Рик нафас ололмай қолди.
— Бўлди, бошқа югуролмайман.
— Юр, қочиш керак!
— Тўхта. — У деворга суяниб олди, лекин Валона уни судрарди. — Сўзимга қулоқ сол.
Ваҳима аста-секин уни тарк этди.
— Лона, биз қаерга қочяпмиз, нега қочяпмиз? Биз ахир ўзга сайёраликлар кийимидамиз-ку… Мана, қара Новвой бизга нима берган, Рик ҳаяжонланар экан, чўнтагидан кичкинагина китобчага ўхшаш нарса чиқарди. Унинг у ёқ-бу ёғини ўгириб кўрди-да, қандай очилишини текширди. Аммо бунинг иложи бўлмади. Шундан сўнг, четларини пайпаслаб кўриб, бармоқлари билан сиққан эди, китобчани бир томони сутдек оқарди. Митти ҳарфларни дарҳол тушунолмаган бўлса ҳам, бўғинма-бўғин ўқишга тиришди. Ниҳоят, у деди:
— Бу — паспорт. Демак учиб кетсак бўлади. Ахир Новвой ҳам Флоринани кемада тарк этишимизни истаганди-ку. Кел, шундай қила қоламиз.
— Рик, бизни тутиб олишади!
— Агар мўлжалланган кемада эмас, бошқасида учсак, тутишолмайди. У ерда бизни кутиб туришади. Биз бошқа кемада учишимиз лозим. Бошқа ҳар қандай кемада.
Кема! Ҳар қандай кема. Бу сўзлар Рикнинг қулоғи остида сеҳрли оҳангдай жаранглади. Бу фикри муваффақият қозонадими ёки йўқми, унга барибир эди. Унинг кемага чиққиси келарди. Фазо қаърига киришни истарди.
— Майли, Рик! Мен фазо бекати қаерда эканлигини биламан. Кичкиналигимда, дам олиш кунлари биз доим ўша ерга борардик. Кемаларнинг учишини томоша қилардик.
Бекат текширувчиси ажабтовур кийимларидан ўзга сайёралик эканликлари билиниб турган, терлаб-пишиб бесўнақай ҳаракат қилаётган эркак ва аёлга жилмайиб боқди. Аёл тирқишдан паспорт узатди.
У бир аёлга, бир паспортга, кейин банд қилинган жойлар сонига нигоҳ ташлади. Текширувчи керакли тугмани босди ва автоматдан икки шаффоф лента чиқди.
— Ўтишингиз мумкин, — деди у шошилинқираб. — Мана буларни енгингизга тақиб олинг.
Бу мурожаат унга хуш келди. Ўзга сайёраликлар Флоринанинг фазо бекатида кўп ҳам учрайвермасдилар. Айниқса, сўнгги йилларда улар борган сари камайиб бораётгандилар. Улар сквайрларга ҳам, назоратчиларга ҳам ўхшамайдилар. Улар сенинг флориналик эканлигингни билмайдилар ва жуда хушмуомалалик билан гаплашадилар.
— Сиз уни 17-майдондан топасиз, хоним. Вотексга парвозингиз бехатар бўлсин. Текширувчи бу сўзларни алоҳида назокат билан айтди.
Сўнгра у ўзининг севимли машғулотига: дўстларига қўнғироқ қилишга, Юқори Шаҳарнинг энергетик нурларидаги шахсий суҳбатларга билинтирмай уланиб олишга тутинди. У қандай хато қилганини англашига ҳали бир неча соат бор эди.
Бу кема 17-майдондаги патта олинган кемага қараганда анча кичик ва ярқироқ эди. Унинг тўртта ҳаво тирқиши беркитилмаган экан. Асосий эшик билан унга туташган зина — очиқ оғиз-у, ундан чиқиб турган тилни эслатарди.
— Кема ичини шамоллатишяпти, — деди Рик. — Одам ташувчи кемаларни кўп марта ишлатилган сиқилган кислород ҳидини йўқотиш ниятида учиб кетишдан оддин ҳамиша шамоллатишади.
Валона унга қаради.
— Сен қаердан биласан?
Рик ўзида ғурур пайдо бўлаётганини сезди.
— Шундоқ биламан. Ҳозир у ерда ҳеч ким йўқ. Шамолда туриш кимга ҳам ёқарди. — У ташвишланиб атрофга боқди. — Қизиқ, нега одам бунчалик кам.
Кема шлюзига киришлари билан уларга ҳаво оқими урилди. Валонанинг кўйлаги ҳаводан шишиб кетди, у этакларини ушлаб туришга мажбур бўлди.
— Бу ерда доимо шундайми? — сўради қиз. У ҳеч қачон фазовий кемада учмаган, ҳатто орзу ҳам қилмаган. Унинг юраги қаттиқ урар, лаблари қимтилганди.
— Йўқ. Фақат шамоллатиш пайтида.
Рик хурсанд бўлиб, қаттиқ металлардан ясалган йўлак бўйлаб юрар экан, бўм-бўш хонага ҳавас билан тикиларди.
— Мана, — деди у. —Бу ошхона. Лекин, овқат унчалик муҳим эмас. Маълум муддат усиз ҳам яшаса бўлади. Асосийси — сув.
У мўъжаз, шинам ёпиқ тахмонлардаги ашқол-дашқолларни титкилаб қопқоқли катта идиш топди. Сув жўмрагини нигоҳи билан қидирди ва ундан вишиллаб ҳаво, кетидан сувнинг отилиб чиқишидан енгил тортиб мийиғида кулиб қўйди.
— Энди бир нечта консерва оламиз. Кўпининг кераги йўқ. Сезиб қолишлари мумкин. Рик ёнғиндан сақланиш, табобат жиҳозлари, дори-дармонлар ва пайвандлаш асбоблари сақланадиган кичик хонани топди.
— Лона, шу ерга жойлаша қоламиз, — деди у иккиланиброқ. — Бу ерга жуда камдан-кам ҳолларда кўз ташланади. Биз чироқ ёқмаймиз, акс ҳолда қувват сарфланаётганлиги билиниб қолади ҳамда ҳожатхонадан, фақат тунги навбатчиларнинг кўзига тушмаслик учун, дам олиш соатларида фойдаланишимиз лозим.
Тўсатдан ҳаво ҳаракати тўхтади. Бир маромдаги енгил вишиллаш ўрнини сокинлик эгаллади.
— Тез орада улар кемага чиқадилар, кейин парвоз қиламиз.
Рик тонгда уйғонганида ўзини туппа-тузук одам деб ҳис этган бўлса, ҳозир қўли Галактиканинг ҳар чеккасига етадиган буюк зот деб фаҳмларди. Юлдузлар — коптокча эдилар, туманликлар — олиб ташланиши лозим бўлган ўргимчак инининг қолдиқлари эди.
У кемада эди! Хотиралар бир-бирларини суришиб-шарқираб оқиб келардилар. У кирт майдонларини, фабрикани, қоронғида бир нима деб ғўлдираётган Валонани ҳам унутаёзганди. Булар фақат ёдига тушаётган фильмнинг узилган жойларидек туюлар ва уларнинг учлари аста-секин уланардилар.
Кема!
Агар Рикни илгарироқ кемага олиб келишганида, миясидаги куйдирилган ҳужайраларнинг қайта жонланишини бунчалик узоқ кутмаган бўларди.
— Валона, сен ҳаяжонланма, ҳозир сен дириллашни, шовқинни эшитасан — бу юритгичларнинг овози. Сени оғирлик босади. Бу тезланиш!
— Тезланиш? Бу нима дегани?
— Қўрқма, Лона. Бизда босим таъсирини йўқотувчи қурилма йўқлиги учун озгина нохушлик бўлади. Деворга суяниб ол, агар унга ёпишиб қолаётгандек бўлсанг, қаршилик кўрсатма. Сезяпсанми, бошланяпти!
Рик бир бурчакка яхшилаб ўрнашиб олди — гипертатомли юритгичларнинг гумбур-гумбури кучайгани сари босим ҳам кучайиб борарди.
Валона оҳиста ингради, кейин индамай оғир-оғир нафас олишга тушди. Унинг томоғидан ҳуштак чалингандек товуш чиқди, бунинг сабаби гидравлик ёстиқчалар, камарлар билан боғланмаган кўкрак қафаси ўпкага озгина бўлса-да, ҳаво ўтказишга интилаёттанидан эди.
Рик қийналиб нафас оларкан, унинг руҳини кўтариш, ўзини шу ерда эканлигини билдириш ниятида маъносига эътибор қилмай, нималарнидир сўзлай бошлади. Қизнинг вужудини тўлдираётган мавҳум келажак олдидаги қўрқув ҳисси тамоман йўқолиши лозим.
Бу кема — ажойиб кема эди, лекин Валона ҳеч қачон учмаган.
— Валона, салдан кейин кема сакрайди — бунда биз гиперфазога ўтиб, юлдузлараро масофанинг катта қисмини босиб ўтамиз. Сен буни ҳатто сезмайсан. Фақат юрагинг бир марта шиғ этади, холос. Рик бу сўзларни аста-секин, бўғинма-бўғин қилиб айтдики, бунга анча вақт кетди.
Уларни босаётган оғирлик йўқола борди, деворга боғлаб қўйган кўринмас занжирлар бўшашиб пастга қуладилар. Оғир нафас олаётган Рик билан Валона ўтириб қолишди.
— Яраланмадингми, Рик?
— Менми?! — Рик кемада қандай яраланиши мумкинлигини ўйлаб, нафас ростлашга улгурмаган бўлса-да, кулиб юборди. — Қачонлардир мен ойлаб бирон-бир сайёрага қўнмай учардим.
— Нега? — сўради қиз. У яқинроққа эмаклаб келди-да, ўзининг Рики шу ерда эканлигига ишонч ҳосил қилиш учун, қўлларини унинг юзига теккизди.
— Ишим шунақа эди.
— Ҳа, — тасдиқлади қиз. — Сен Ҳеч Нимани тадқиқ қилгансан.
— Тўппа-тўғри. Мен ҳудди шу иш билан шуғулланганман. Сен бунинг маънисини тушунасанми?
— Йўқ.
Рик қизнинг барибир ҳеч нарса англай олмаслигини биларди, лекин гапиришни истарди. У кўрган-кечирганларини эслашни, эслай олишидан лаззатланишни хоҳларди.
Биласанми, Бутун Олам юзлаб турли моддалардан ташкил топган. Биз бу моддаларни элементлар деб атаймиз. Темир ҳам, мис ҳам — элементлардир.
—Мен уларни металл деб ўйлардим.
— Жуда тўғри, лекин улар бундан ташқари элемент ҳамдир. Кислород, азот, углерод, палладий — ҳаммаси ҳам элемент. Лекин, борлиқда энг асосий элементлар – водород ва гелийдир. Улар жуда оддий тузилганлар ҳамда жуда кўп учрайдилар.
— Бу ҳақда илгари ҳеч эшитмагандим, — деди Валона.
— Бутун Оламнинг тўқсон беш фоизи водороддан иборат, қолганининг асосий қисми эса — гелий. Ҳаттоки, фазода ҳам худди шундай.
— Мен бир пайтлар, — деди Валона, — фазони бўшлиқ деб эшитгандим. У ерда ҳеч нарса йўқ экан. Шу тўғрими?
— Унчалик тўғри эмас. Деярли ҳеч нарса йўқ деса бўлади. Мен коинот тадқиқотчиси бўлганман, бунинг маъниси шуки, мен фазо қаърида кезар эканман, ундаги элементлардан оз миқдорда олиб, уларни текширардим. Уларда қанча водород, қанча гелий ва бошқа элементлар борлигини аниқлардим.
— Нега?
— Чунки элементлар фазода турли миқдорда тарқалган. Баъзи жойларда гелий кўп бўлса, бошқа маконда натрий мўлроқ ва ҳоказо. Ана шундай махсус таркибли тўпланмалар фазода оқиб юрадилар. Булар коинот оқимлари дейилади. Агар уларнинг хусусияти ва йўналиши ўрганилса, Бутун Оламнинг келиб чиқиши ҳамда ривожланишни тасаввур этиш мумкин.
— Буни қандай билиш мумкин?
Рик ккиланди.
— Ҳеч ким аниқ айтолмайди… — Шу тобда унинг билимларга чўмган онги яйрар, Рик уларнинг тугаб қолишидан чўчиганча сўзида давом этарди. — Кейин биз Галлактиканинг ҳамма жойидаги зичликни, яъни коинот гази қуюқлигини аниқлаймиз, бу кемаларнинг гиперфазодаги сакрашини олдиндан белгилаш учун зарур. Ниҳоят…— у гапиришдан тўхтади.
Валона диққат билан давомини кутди. Лекин Рик қотиб қолгандек эди. Қоронғулиқда қизнинг бўғиқ товуши эшитилди:
— Рик? Сенга нима бўлди, Рик?
У индамасди. Қиз Рикнинг елкасидан ушлаб силкий бошлади.
— Рик! Рик!
Шунда ҳозиргидек бардам, тетик Рик эмас, балки илгариги ғамгин ва маъюс Рик жавоб берди:
— Лона, биз ёмон иш қилиб қўйдик.
— Нега? Қандай ёмон иш?
— Қочмаслик керак эди. Бу кемага ҳам бекор чиқдик.
Рикнинг вужуди титрар, унинг пешонасини маржондай тер қоплаган, Валона уни артар эди.
— Нега? — сўради қиз. — Нега?
— Агар Новвой куппа-кундуз куни бизни шаҳарда олиб юрмоқчи бўлган экан, демак, у назоратчилардан хавфсирамаган. Новвойни отиб ўлдирган назоратчи эсингдами?
— Ҳа.
— Унинг афт-башараси қанақа эди?
— Унга қарашга ботинмагандим.
— Мен эса ботингандим, унинг юзида ғалати бир маъно бор эди. Лекин ўша дамда мулоҳаза қилиб ўтирмагандим…Лона, у назоратчи эмасди! У — Резидент эди, Лона! У — назоратчи кийимидаги Резидент эди!

***

Аччиқланган Самия Файф қизи хонанинг у бурчагидан бу бурчагига тез-тез бориб келарди. Унинг ҳурпайтириб турмакланган тим қора сочлари, баланд пошнали пойафзали бўйини баландроқ қилиб кўрсатарди. Ўртасидан билинар-билинмас из тушган писта даҳани титрарди.
— Йўқ, — пичирлади у, — менга нисбатан бундай муносабатда бўлишга унинг ҳаққи йўқ. Бунга йўл қўймайман… Капитан!
Унинг товуши кескин ва қатьий жаранглади. Капитан Рейсти келиб таъзим қилди.
— Хизмат, хоним?
— Менга буйруқ берилмасин, — деди тантанавор оҳангда у. — Мен ёш бола эмасман. Ўзимга ўзим хўжайинман. Мен шу ерда қоламан.
— Тушунинг, хоним, — деди эҳтиётлик билан капитан. — Бу менинг буйруғим эмас. Мендан сўраб ҳам ўтиришгани йўқ. Менга нима қилиш лозимлигини айтиш-ди, холос. Мана буйруқ нусхалари.
— Сизнинг буйруқларингиз мени қизиқтирмайди. Самия қайрилди-да, пошналарини тез-тез тақиллатиб ундан узоқлашди.
Капитан қизга етиб олиб, юмшоққина сўз қотди:
— Буйруқда айтилишича, сиз учишни истамасангиз, мени кечирасиз, сизни куч ишлатиб кемага олиб боришга мажбурдирман.
— Бунга ҳаққингиз йўқ! — Қиз кескин у томонга юзини бурди.
— Буйруқ шундайки, мен ҳар қандай ишга тайёр бўлишим лозим.
Қиз уни тинчлантиришга уринди.
— Капитан, ахир, ҳақиқий хавф йўқ. Бу жуда кулгили ва бемаъни буйруқ! Шаҳар тинч. Бор-йўғи, кеча кечқурун кутубхонада бир назоратчини дўппослаб кетишибди.
— Бошқа бир назоратчи бугун эрталаб яна ўша флориналиклар томонидан ўлдирилган.
— Уларнинг менга қандай алоқаси бор? Мен назоратчи эмасман.
— Хоним, кема учишга тайёр. Бир оз ўтиб у парвоз этади. Шу пайтда сиз унинг ичида бўлишингиз шарт.
— Менинг ишим-чи? Тадқиқотчиларим-чи? Сиз тушунасизми ўзи… Қаёқдан ҳам тушунардингиз.
Капитан индамади. Қиз тескари ўгирилди. Мис рангли, сутдек оппоқ кумуш сим қўшиб тўқилган кирт матосидан тикилган кўйлак унинг елкалари, қўлларининг ажиб бир дўмбоқлигини, гўзаллигини ажратиб кўрсатарди. Капитан Рейсти Олийзот Хонимга нисбатан оддий саркликнинг нигоҳида мужассамлашиши шарт бўлган иззат-эҳтиром, юввошлик ва ҳиссизлиқдан бошқачароқ бир маънода нигоҳ ташлади. У доимо, нега шундай гўзал жонон ўз вақтини қандайдир илмий ишларга сарфлашга чин дилдан ажабланарди.

Давоми бор

ILMIY FANTASTIKANING ZUKKO SARVARI
Xudoyberdi TO‘XTABOYEV

Ayzek AZIMOV ( 1920 – 1992 yy. )— amerikalik fantast-yozuvchi va olim. Asosiy mutaxassisligi — biokimyo. Fan doktori unvoniga ega bo‘lgan.

G‘arb fantastikasida ikki xil yo‘nalish mavjud. Biri “fentezi” (hayolot) deb atalsa, ikkinchisi “sayns fikshn” (ilmiy to‘qima) deb nom olgan. Bizda bu oqimlar “fantastika” va “ilmiy fantastika” deb tarjima qilingan. Butun dunyo fantastik adabiyot tadqiqotchilarining e’tirofi bo‘yicha, ilmiylikda Ayzek Azimov oldiga tushadigan hech kim yo‘q. Ayniqsa, uning “Mangulikning tugatilishi” romani keng dovrug‘ taratgan. Boshqa yirik asarlari ham kitobxonlar e’tiborini qozongan…

Goho-goho o‘ylayman, insoniyatga nega adabiy asarlar kerak ekan? Nima, odam shu badiiy to‘qimalarsiz yashay olmaydimi? Yashashga uy-joy, sovuqdan saqlanishga kiyim-kechak, harakatlanishga avtomashinalar, uzoq yurtlarga borishga poyezdlar, samolyotlar bor. Xizmatiga borib, maosh olib, oziq-ovqat muammosini hal qilsa bo‘ldi – yashayveradi, bo‘sh vaqtida maishat qilib. Bundan tashqari, keyingi yuz yillikda kino va boshqa tomoshabop ko‘rsatuvlar chiqa boshladi. Ularni kinoteatrdami, TVdami bemalol o‘tirib kuzatsa bo‘ladi. Buday vaqt sovurish uslubiga hozirgi zamonda yosh-u qari yoppasiga berilgan. Lekin, negadir, baribir, badiiy adabiyotga talab bor. Insoniyatning qandaydir bir qismi kitob o‘qib turmasa, o‘z dunyosini asarlarga ingan hikmatlar orqali boyitmasa, turolmaydi. Nega?

O‘ylab-o‘ylab bir fikrga keldim. Kitob o‘quvchi odamlarning qalbi yangilikka tashna, ongi dunyoqarashini hamisha kengaytirishga intiluvchi, o‘zi hayoti jarayonidagi turli muammolar yechimini badiiy adabiyotdan qidiruvchi ekan. Bu insonlar jamiyatda o‘rnatilgan qoliplar bo‘yicha yashashni istamaydilar, aksincha o‘zlari yangi ijobiy yo‘llar axtaradilar, fikrlashdan to‘xtamaydilar va natijada o‘z atrofidagilarga foydali ta’sirlar o‘tkazadilar. Ana shu holatni har bir ijodkor qalbdan his qilib, badiiy asarlar yozaberadi, yozaberadi. Uning ishi ana shunday o‘quvchi insonlar orqali jamiyat taraqqiyotiga ma’naviy turtki berib yashashdir.

Ijodkorlar juda turli tumanlar. Shoirlar, yozuvchilar, publitsistlar, jurnalistlar, kompozitorlar…

Lekin, ushbu maqola yozuvchiga bag‘ishlangan, men u haqda fikr yuritmoqchiman.

O‘zining yashab turgan zamonasida vujudga kelgan turli muammolar va munosabatlar haqida qalam suruvchi nasr sohiblari juda mo‘l. Ular umumiy yozuvchilar ko‘lamining taxminan oltmish-yetmish foizni tashkil qiladilar. Tarixiy mavzularda ijod qiluvchilar o‘n-o‘n besh foiz atrofidalar. Detektiv va kriminal asarlari bituvchilar yigirma-yigirma besh protsent bo‘lsalar kerak. Ammo, fantast-yozuvchilar juda kam. Va ana shu kamchilikning ichida haqiqiy ilmiy fantastik asarlar bita oluvchilar esa barmoq bilan sanarli.

Butun jahon ilmiy fantastik adabiyotida ko‘pchilik mutaxassislarning fikri bo‘yicha ana shunday barmoq bilan sanarli yozuvchilar Ayzek Azimov, Artur Klark va Robert Xaynlayn hisoblanadilar. Lekin, shaxsan menga, o‘zim fizika sohasi olimi bo‘lganim uchunmi, ilmiy to‘qimada (Science fiction) Ayzek Azimovga yetadigani yo‘q. Sababi, uning hech bir asarida, na hikoya, na roman, na ilmiy-ommabop risola bo‘lsin, ulardagi g‘ayrioddiy mavzu fizika, astronomiya, biologiya, biokimyo qonunlari buzilmagan holda talqin qilinadi. Bu adib juda kutilmagan g‘oyalarni, gipotezalarni o‘rtaga tashlaydi, voqealar zerikarli emas, shiddatli kechadi, insonlar orasidagi munosabatlarda sun’iylik sezilmaydi – barcha muomilalar tabiiy qabul qilinadi. Azimovning fantastik asarini o‘qir ekansiz, bayon etilayotgan hodisalarni xuddi real voqelikdek qabul qilasiz. O‘quvchini bunday holatga barcha yozuvchilar ham tushira olmaydilar. Adibning tanlagan mavzulari koinot, uzoq galaktikalar bilan bog‘liq bo‘lsa-da, zaminimizdagi muammolarni ko‘z oldingizga keltirasiz. Asar o‘z sayyoramizning kelajak davriga yoki vaqt bo‘yicha ko‘chishlarga, robot va inson munosabatlariga bag‘ishlangan bo‘lsa ham, yozuvchi zamonaviy hayot muammolaridan uzoqqa ketmaydi. Balki, ushbu masalalarga kutilmagan nuqtai nazardan qaraydiki, beixtiyor uning mahoratiga tan berasiz.

Masalan, uning “Ular uchib kelisholmaydi” nomli kichik hikoyasida termoyadro reaksiyasi orqali energiya olish darajasiga yetgan Buyuk sayyoralar ro‘yxatiga Galaktikalar Federatsiyasi qaroriga binoan “Yer” kiritilmaydi. Sababi, bu “Ahmoq eshaklar” ushbu termoyadroviy portlatish sinovlarini o‘z zaminlarida o‘tkazar ekanlar.

Ayzek Azimovning “Mangulikning tugashi” ilmiy-fantastik romanida Yer taraqqiyoti tarixiy jarayoniga aralashuvlar, o‘zgartirish kiritishlar qoralanadi. Ushbu romanda shartli ravishda qabul qilingan holat juda o‘ziga xos. Vaqt mashinasiga ega mangu yashovchi bir guruh bor. Ular istagan tarixiy yoki kelajak davrga bora oladilar. O‘zlariga yoqmagan hodisalarning oldini olish yo‘llarini qidiradilar. Buning uchun, kimningnidir mashinasini buzib qo‘yadilar, boshqa kimsaning tug‘ilishi imkoniyatini yo‘qotadilar va hokazo, va hokazo. Oxir-oqibatda, bu guruhning o‘zi halokat girdobiga tushadi va mangulik tugaydi.

Ayzek Azimovni dunyo mashhur qilgan yana bir romani “Men – robot”dir. Bu asarga qadar turli fantast-yozuvchilar robotlar haqida har xil uydirmalarni bitishardi. Robotlarning xatti-harakatlariga chegara yo‘q edi. Yozuvchi bundan sal ilgariroq e’lon qilgan “Yolg‘onchi” hikoyasida kiritgan va ushbu romanida rivojlantirgan g‘oyalari asosida jahon tillarida “robotexnika” iborasi paydo bo‘ldi, hamda “Robotexnikaning uch qonuni”ni keng tarqaldi. Ularga asosan, (1)robotlar insonga ziyon yetkazmasliklari kerak va ziyon yetayotgan bo‘lsa, uni himoya qilishlari shart; (2) robotlar insonning birinchi qonunga xilof bo‘lmagan barcha topshiriqlarini bajarishlari lozim; (3) robotlar birinchi va ikkinchi qonunga bo‘ysingan holda o‘zlarini asrashlari darkor.

Ajabki, bu asarlardan so‘ng barcha fantast-yozuvchilar robotlarga bag‘ishlangan ijodlarida ushbu qonunga rioya eta boshlashdi.

Ayzek Azimovning yana bir jihati – u yetuk klassik asarlarni sevgan. Xususan, mashhur nemis dramurgi Fridrix Shillerning “Ahmoqlikni yengishga ma’budlarning o‘zlari ham ojiz” pyesasiga muqoyasa qilib “Ma’budlarning o‘zlari ham” nomli fantastik asar bitgan va uni o‘zining eng sevimli romanim deb tan olgan.

Ijodkorning o‘zi biokimyo fani bo‘yicha doktorlik darajasiga erishgan va keng bilimli bo‘lgani uchun ilmiy-ommabop asarlarni ham xo‘b va ko‘p bitgan. Ular ham jahon kitobxonlari orasida hurmatga sazovor bo‘lgan va sevilib o‘qilgan, o‘rganilgan.

Ayzek Azimovning kitoblari hamon butun dunyoda o‘qilib kelinmoqda. Ijodkor yetmish ikki yillik hayoti davomida to‘rt yuz oltmish yettita kitob muallifi bo‘ldi. Bunday sermahsullik har bir yozuvchining qo‘lidan kelabermaydi. U haqda boshqa fantast-yozuvchi Artur Klark hazillashadi: “Ayzekning to‘rtta yozuv mashinkasi bor, u birvaqtning o‘zida ikkita qo‘li va ikkita oyog‘i bilan ishlab, birpasda to‘rtta kitob yozib tashlaydi!” Artur Klark xattoki ijodkorning barcha kitoblari tirajini, ularga ketgan qog‘ozlarni hisoblab chiqib, natijada necha ming gektar o‘rmon yo‘q qilinganini ham hazilomuz bayon qilgandi.

Azimov umrining oxirgi yillarida kompyuterda ham yozishni o‘rganib olgani haqida maqola chop etgan. “Avvaliga, – yozadi u, – bu matohni o‘zim yashaydigan o‘ttiz ikkinchi qavatdan pastga uloqtirib yuborgim keldi. Ammo, sabr-toqat bilan o‘rganganimdan so‘ng bu qurilma yuvosh mushukdek o‘zini silatadigan, so‘zga kiradigan bo‘lib qoldi”.

Ayzek Azimovning yana bir qirrasi borki, bu jihat “Koinot oqimlari” fantastik romanida yaqqol ko‘zga tashlanadi. U bir halqning ikkinchi halq ustiga bostirib kelib, uni yoppasiga qulga aylantirib ishlatib, ushbu mehnat natijasidan faqat o‘zi “non va yog‘”ga ega bo‘lishini keskin qoralaydi. Bunday mustamlakachilik oxir-oqibatda halokatga olib kelishini, harbiy jihatdan ojizroq mamlakat aholisi ham baxtli va to‘kin hayotga haqli ekanligini ko‘rsatadi. Yozuvchining O‘zbekiston deb atalmish yurtga kelgan-kelmaganligini bilmayman, ammo u aytilgan romanda ayrim holatlarni tasvirlar ekan, yaqin o‘tmishimizdagi paxta maydonlarida majburiy og‘ir mehnat va u yerda ishlatiladigan kimyoviy dorilar tufayli elburutdan qarib, yuzlari quyoshning o‘tkir tig‘li nurlari ostida qorayib, ajinkor bo‘lib qolgan, tanasi qiltiriq, umri qisqa “fidokorona mehnat qilayotgan azamat dehqon”larni ko‘rgan degan ishonch uyg‘onadi. Asarda faqat Florina sayyorasidagina (bu nomni inglizchadan “gullab-yashnagan o‘lka”, deb o‘girish mumkin) o‘sadigan paxtaning oliy navi “kirt” tufayli, uning juda qimmatbaho, butun Galaktikada katta talabga ega ekanligi uchun, kuchli harbiy qudratga ega Sark planetasi ushbu olamni bosib oladi. Va Florina aholisini yoppasiga, faqat paxta plantatsiyalarida “fidokorona mehnat qilayotgan azamat kirtkorlar”ga aylantiradi. Natijada, halqning aksari qismi g‘irt omi bo‘lib qoladi. Xattoki, Florinaning tez orada halokatga mahkum ekanligi ham ularni, ya’ni “azamat kirtkor”larni falokatli portlashdan qutqarish ishlariga undamaydi. Ularga nima bo‘lsa ham faqat oliy navli paxta – kirt kerak! Kirt – ular uchun non va yog‘! Huzur-halovatli hayot! O‘zga yurt aholisi o‘lsa o‘laversin…
Ana shunday sharoitda, koinotda kezib yuruvchi tadqiqotchilarning biri bu sayyoraning halokatga mahkum ekanligini aniqlaydi. Bu fojia yaqin bir necha yil ichida ro‘y berishi mumkin…

Ayzek Azimov ushbu 1952 yilda bitgan “Koinot oqimlari” romani orqali o‘z vaqtida juda dolzarb mavzuni ko‘targan, yurtimizning ojiz ijodkorlari bitolmagan hayotni tasvirlagan va real hayotdagi muammolarni aks etdirgan.

Shu joyda buyuk shoirimiz Cho‘lponning to‘rt qator she’ri yodimga tushdi:

Siz deysizki, men ko‘klarni o‘ylayman,
Yer betiga sira nazar solmayman?
Yanglishasiz, men ko‘klarga berkingan
Yer qizidan hayolimni olmayman.

Ayrimlar fantastik adabiyotni yengil-yelpi deb faraz qiladilar. Chunki, ular bu janrdagi haqiqiy namunalar bilan tanish emaslar. Bundaylarning qo‘liga dunyoqarashi tor, katta miqyosda fikr-mulohaza qila olmaydigan havaskorlarning mashqlari tushgan bo‘lsa ehtimol. Yoki, ularning o‘zlari bu janrni keng ko‘lamda mushohada qila olmaydilar. Fantastikaning asl mohiyatini tushunolmaydilar.

Siz, diqqatingizga havola etilayotgan romanni mutolaa qilish orqali jahon fantastik adabiyotining eng yaxshi namunalarining biri bilan tanishasiz. Undan ulkan ijobiy quvvat va astronomik bilim olasiz. Va, ishonamanki, bundan so‘ng faqat yaxshi fantastik asarlar o‘qiysiz.

Ayzek AZIMOV
KOINOT OQIMLARI
Ozod Mo‘’min Xo‘ja tarjimasi

  G‘arb fantastikasida ikki xil yo‘nalish mavjud. Biri “fentezi” (xayolot) deb atalsa, ikkinchisi “sayns fikshn” (ilmiy to‘qima) deb nom olgan. Bizda bu oqimlar “fantastika” va “ilmiy fantastika” deb tarjima qilingan. Butun dunyo fantastik adabiyot tadqiqotchilarining e’tirofi bo‘yicha, ilmiylikda Ayzek Azimov oldiga tushadigan hech kim yo‘q. Ayniqsa, uning “Mangulikning tugatilishi” romani keng dovrug‘ taratgan. Boshqa yirik asarlari ham kitobxonlar e’tiborini qozongan. Uning, diqqatingizga havola etilayotgan boshqa bir mashhur romani “Koinot oqimlari” 1952 yilda yozilgan. Shunisi ajablanarliki, bu asarda ko‘rsatilgan sotsial muammolar O‘zbekistonning sobiq Sho‘rolar davridagi paxta yakkahokimligi bilan bog‘liq qiyinchiliklariga juda hamohang.

  Koinotdagi sayyoralarning birida paxtaning eng a’lo, noyob va g‘oyat qimmatbaho navi — kirt o‘sadi. Boshqa sayyoralarda kirt o‘stirishga bo‘lgan turli-tuman urinishlarning barchasi behuda ketgan. Bu hol o‘sha sayyora — Florina (bu nomni inglizchadan “gullab-yashnagan o‘lka”, deb o‘girish mumkin) boshiga balo bo‘lib tushgan. Uni boshqa bir sayyora — Sark zabt etib, Florina aholisini yoppasiga, faqat paxta plantatsiyalarida “fidokorona mehnat qilayotgan azamat kirtkorlar”ga aylantirgan. Xalqning aksari qismi g‘irt omi bo‘lib qolgan. Ana shunday sharoitda, koinotda kezib yuruvchi tadqiqotchilarning biri bu sayyoraning halokatga mahkum ekanligini aniqlaydi. Bu fojia yaqin bir necha yil ichida ro‘y berishi mumkin…

Tarjimon

MUQADDIMA.
BIR YIL ILGARI

Yerlik odam bir qarorga keldi. Bu qaror asta-sekin pishib yetilgani uchun juda qatiy edi.
Mana necha haftadirki, u qadrdon kemasini tashlab bu yoqlarda yuribdi. Hozir u, o‘ziga doimiy yashash maskani va ishxona bo‘lib qolgan qop-qora va sovuq fazoga boqishdan mahrum. U Yulduzlararo Koinot Tadqiqoti Byurosi – YUKTBga shoshilinch xabar bermoqchi, so‘ng darhol iziga qaytmoqchi edi. Biroq, bu yerda uni ushlab qolishdi. Yerlik o‘zini dushman qo‘liga tushgan asirdek his etardi.
U choyini oxirigacha ichdi-da, stolning narigi tomonida o‘tirgan odamga yuzlandi:
— Bo‘ldi, men bu yerda ortiq qololmayman. Ketishim kerak!
Ro‘paradagi kishi ham bir qarorga kelgandi. Uning ham qarori esa asta-sekinlik bilan pishib yetilgani uchun o‘ta qat’iy edi. Vaqt kerak, juda ko‘p vaqt kerak. Yuborilgan xatlarga hamon javob yo‘q. Demak, Yerlik odamni qo‘ldan chiqarmaslik zarur. U cho‘ntagidagi qora rangli silliq sterjenni ushlab ko‘rdi.
— Siz bu muammoning o‘ta nozikligini sezmayapsiz, shekilli?
— Gap butun boshli sayyoraning yo‘qotilishi haqida ketyapti, — e’tiroz bildirdi Yerlik. — Shuning uchun, siz men aniqlagan bor ma’lumotni Sarkka, uning rahbarlariga yetkazishingizni istayman.
— Men bunday qila olmayman, o‘rinsiz vahima ko‘tarilishi mumkin.
— Lekin, siz va’da bergansiz.
— Men ko‘p o‘ylab ko‘rdim. Hozirgina tushundimki, bu aslo mumkin emas ekan.
— YUKTB vakili-chi, u hali yetib kelmadimi? — bir oz o‘ylanib turib, so‘ng so‘radi Yerlik.
— Yo‘q. Ular zarur chora-tadbirlarni ko‘rish bilan ovoralar. Yana bir-ikki kun…
— Yana bir-ikki kun?! Nahot, ular shunchalik bandlarki, men uchun bir necha daqiqa vaqt ajrata olmaydilar? Ular, hatto mening hisob-kitoblarimni ko‘rganlari yo‘q.
— Sizga, o‘sha hisob-kitoblaringizni menga bering, ularga o‘zim ko‘rsataman degandim. Siz esa rozi bo‘lmadingiz.
— Hali ham rozi emasman. Ular mening oldimga kelishsin, yoki men o‘zim boray o‘sha yoqqa. Siz Florinaning halokatga uchrashiga ishonmayapsiz, shekilli.
— Men sizga ishonaman. Behuda qizishmang.
— Nega qizishmas ekanman?! Buning hech hayron qoladigan joyi yo‘q! Siz, bu odam es-xushidan ajralgan, koinot unga salbiy ta’sir ko‘rsatgan, degan fikrdasiz! Meni jinniga chiqaryapsiz!
— Qo‘ysangiz-chi, siz yanglishyapsiz. Aslo bunday fikrda emasman.
— Tilyog‘lamalik qilmang. Men, xuddi mana shuning uchun ham YUKTB dagi biror kimsa bilan uchrashishim kerak. Mening aqldan ozgan-ozmaganligim masalasini ana o‘shalar hal qiladilar.
— Siz kasalsiz. Sizga yordam zarur.
— Yo‘q. Yordamingiz o‘zingizga buyursin! — jazavaga tushib qichqirdi Yerlik. — Men hozir ketaman. Agar meni ushlab qolmoqchi bo‘lsangiz, faqat o‘ldiribgina niyatingizga yetasiz. Lekin, bunga haqqingiz yo‘q. Agar mening jonimga qasd qilsangiz, Florina aholisi qonining gunohi sizning gardaningizga tushadi!
— Men sizni o‘ldirmayman!
— Unda nima, bog‘lab qo‘ymoqchimisiz? Yoki qamaysizmi? Ha, niyatingiz shu! Lekin, bilib qo‘ying, YUKTB meni qidira boshlasa, qiyin ahvolga tushib qolasiz. Men belgilangan vaqtlarda ma’lumot yuborib turishim kerak. Agar, ularga mendan xabar kelib turishi to‘xtasa, hamma yoqni titi-piti qiladilar!
— Siz bexavotir joyda, ya’ni menikida ekanligingizni YUKTB biladi.
— Biladi deyapsizmi? Aynan shu sayyoraga qo‘nganligimni ham biladi dersiz? Mening yuborgan ma’lumotlarim yetib ham bormagan…
Uning boshi aylanar, vujudi titrardi.
Suhbatdoshi o‘rnidan turdi. U katta stolni aylanib o‘tib, Yerlikka yaqinlasha boshladi. So‘zlari haddan ziyod muloyim edi.
— Men faqat sizning foydangizni ko‘zlayapman.
Uning qo‘lida qora sterjen paydo bo‘ldi. Yerlikning ovozi bo‘g‘iq chiqdi:
— Ruhiyat zondi-ku!
U o‘rnidan turmokchi bo‘ldi, lekin qimirlashga majoli yetmadi. Tirishib qolgan tishlari orasidan arang tovush chiqardi:
— Giyoh ichirdingizmi?
— Ha, choyga giyoh qo‘shdim, — tasdiqladi narigi kishi. — Menga qarang, sizga ziyon-zahmat yetkazish niyatim yo‘q. Biroq, siz qattiq hayajonlanib noo‘rin xavotirga tushgansiz. Men vujudingizdagi ushbu hisni yo‘qotaman, xolos. Hech narsadan cho‘chimang.
Yerlik gapira olmaydigan holga tushdi. U faqat o‘tira olardi. Tili akashak bo‘lganday qotib qolgan, biroq ongi uyg‘oq edi va qichqirardi: “Yo Buyuk Koinot! Men ne holga tushdim?!”. U baqirishni, qochib ketishni istar, lekin o‘sallik uning butun vujudini qamrab olgandi.
Narigi kishi unga yaqinlashdi. U Yerlikka yuqoridan boqib turardi. Yerlik ham unga qaradi. Uning ko‘zlari es-hushli odamga xos xususiyatini hali yo‘qotmagandi.
Ruhiyat zondi avtomatik qurilma edi. Uning bir uchi bosh suyakning ma’lum nuqtalariga tekkiziladi-da, ishga tushiriladi. Yerlik ko‘zlari shishadek qotib qolguncha dahshat bilan qarab turdi. U hatto bosh suyagining ayrim joylariga o‘tkir uchli ingichka ignalar suqulganini ham sezmadi.
U hayolan qichqirardi: “Nahotki, siz tushunmayapsiz! Bu axir, inson yashaydigan makon-ku! Yuz millionlab insonlar hayoti bilan hazillashib bo‘ladimi?!”
Narigi kishining so‘zlari zim-ziyo g‘or ichiga kirib ketayotgandek edi.
— Bu hecham og‘ritmaydi. Bir soatdan keyin yaxshi bo‘lib ketasiz, batamom tuzalasiz. Siz hatto men bilan birga hozirgi holatingizdan kulasiz.
Atrofni qorong‘ulik qamradi. Shu bilan u hech qachon to‘liq tarqalmadi. Bu qorong‘ulik pardasining qisman bo‘lsa-da, ko‘tarilishiga bir yil vaqt kerak bo‘ldi.

ASOSIY QISM.
TASHLANDIQ

Rik o‘rnidan turib ketdi. U shunday titrardiki, oppoq devorga suyanishga majbur bo‘ddi.
— Esimga tushdi! — baqirib yubordi u.
Ovqat chaynayotgan jag‘lar shovqini tindi. Hammaning bir xilda yaltiratib qirtishlangan yuzi devorlarning xira yog‘dusidan oppoq bo‘lib ko‘rinardi. Ularning ko‘zlarida hech qanday qiziqish ifodasi yo‘q, faqat nogahoniy hayqiriqdan tug‘ilgan oddiy bir e’tibor zohir edi.
Rik yana qichqirdi:
— Xizmat joyim esimga tushdi! Men ishlar edim!
Kimdir unga po‘pisa qildi:
— Jim bo‘l!
Yana kimdir qo‘shib qo‘ydi:
— O‘tir joyingga!
Yuzlar yana ovqat tomon o‘girildilar. Chaynash jarayoni davom ettirila boshladi. Rik atrofdagilarga ma’nosiz qarab turardi. “He, telba Rik!” degan xitob eshitildi. Kimningnidir ko‘rsatkich barmog‘ini chekkasiga tirab aylantirganiga ko‘zi tushdi. Ammo bu xatti-harakatlarlarning hech biri uning uchun biron ma’no anglatmasdi.
U asta joyiga o‘tirdi. Qo‘liga bir yoni pichoqdek o‘tkir, uchi panshaxaga o‘xshash tishli qoshiqni oldi — bu bilan amallab ovqatni ichish, kesish va sanchish mumkin edi. Paxta plantatsiyasida ishlovchi qullar uchun shuning o‘zi kifoya. U qoshiqni aylantirib, bandiga nazar tashladi. Undan bo‘lak hammaning qoshig‘ida raqam bilan ismlar ham bitilgandi. Unikida esa Rik degan laqabgina bor. Plantatsiyalardagina qo‘llaniladigan alohida tilda, bu taxminan jinni yoki telba degan ma’noni anglatardi.
U, balki, endi ko‘p narsalarni eslay boshlar?! Rik fabrikada paydo bo‘lgandan buyon ilk marta avvalgi hayotiga taalluqli nimanidir esladi. Bir o‘ylab ko‘ring-a! …
Kechqurun fabrikadan qaytayotganda unga Valona March yetib oldi.
— Nonushta mahalida qandaydir noxush voqea ro‘y berganmish?
— Hech narsa bo‘lgani yo‘q, Lona, — to‘ng‘illab qo‘ydi Rik.
Qiz yana qayta so‘radi:
— Sening yodingga nimadir tushganmish. Shu to‘g‘rimi, Rik?
Valona ham uni Rik deb atardi. U bo‘lsa zo‘r berib o‘z ismini eslashga tirishardi. Bir kuni Valona titilib ketgan adreslar kitobini topib keldi-da, undagi barcha ismlarni birma-bir o‘qib chiqdi. Ammo kitobdagi ismlarning hech qaysisi unga tanish tuyulmadi.
Rik qizning yuziga tikilgancha dedi:
— Men fabrikadan ketishim kerak.
Valonaning qovog‘i solindi:
— Bilmadim, qo‘lingdan kelarmikan. Bu yaxshi emas, har qalay.
— Men o‘z haqimda ko‘proq o‘ylashim, eslashim kerak.
Valona qurib qolgan lablarini namlab oldi.
— Bilmadim, buning hojati bormikan.
Rik teskari o‘girildi. Ha, bu qiz uni fabrikaga joyladi, hayotini saqlab qoldi. Lekin, har holda u ko‘p narsani yodga tushirishi lozim.
— Yana boshing og‘riyaptimi?
— Yo‘q. Haqiqatdan boya nimanidir esladim. Ilgari qanday ish bilan shug‘ullanganim yodimga tushdi… Yur, Lona, maydonga boramiz.
— Kech kirib qoldi.
— Iltimos! Qishloq tashqarisiga chiqsak bo‘ldi.
…Yarim soatlardan so‘ng ular tekis yo‘ldan qum sepilgan ilonizi yo‘lga burilishdi. Jim ketish og‘irlik qilar, Valona xavotirga tushardi,
Agar Rik uni tashlab ketsa nima bo‘ladi? U hali ham yosh bolaga o‘xshaydi. Ammo, u es-hushidan mahrum qilinishidan avval o‘qimishli, katta odam bo‘lgan.
O‘z paytida, u Rikning birinchi so‘zlaridanoq cho‘chib tushgandi. Bosh og‘rig‘i haqidagi turli-tuman uzundan uzoq shikoyatlar, kutilmaganda juda g‘alati tuyulgan edi. Valona, o‘shandayoq, uning o‘z hayotini eslab qolishi va bir kun kelib tashlab ketishi mumkinligidan cho‘chirdi. U bor-yo‘g‘i Katta Lona laqabli Valona March edi. Uning oyoqlari qo‘pol, qo‘llari mehnatdan dag‘allashgan yirikkina qiz edi. Bunday qizlarga er topilishi juda qiyin. U yigitlarga faqat hasrat bilangina qarardi. Yigitlarga qarab jilmayish yoki ko‘z qisish unga aslo yarashmasdi. Boshqa ayollar birin-ketin farzand ko‘rishar, Valona esa ular oldiga borib, ko‘zlari yumuq, jajjigina og‘izchali, sochsiz va qip-qizil go‘shtdek chaqaloqlarga nazar tashlash bilan kifoyalanardi.
Lekin, mana uning hayotida ham o‘ziga xos chaqaloq — Rik paydo bo‘ldi. Uning atrofida parvona bo‘lish, ovqatlantirish, toza havoga olib chiqish, uxlatish, bosh og‘rig‘i qiynaganda esa ovutish kerak edi.
Uning mushtidan hatto erkak kishilar ham qo‘rqishardi. Rikni fabrikaga ishga olib kelgan kuni, uyat gap aytgani uchun ustaning boplab ta’zirini bergandi.
Shuning uchun, Rikning oldingi hayotini eslashini istamasdi. Aks holda, u Rikka nima ham taklif qila oladi. Biroq uning doimo yordamga muhtoj va aqli ojiz bo‘lib yurishini tilash xudbinlik emasmi?! Qiz shu paytgacha hech kimga shu qadar kerak bo‘lmagan va yolg‘izlikka aslo tobi-toqati yo‘q edi.
Qiz so‘radi:
— Eslayotganlaringning to‘g‘riligiga ishonching komilmi, Rik?
— Ha, Lona, men yodimga tushgan narsalarga ishonaman. Sen buni bilasan. Masalan, meni gapirishga o‘rgatmading. O‘zim esladim. To‘g‘rimi? Endi bo‘lsa, ilgari qanday ekanligim yodimga tushyapti. Mening “ilgarigi hayotim” bo‘lishi kerak, Lona!
“Bo‘lishi kerak”. Shu so‘zlar qizning yuragiga og‘ir botdi. Rikning “ilgarisi” butunlay boshqa dunyo edi. Bu narsa aniq, chunki uning yodiga tushmagan birgina so‘z “kirt” edi. Lonaga esa Rikni Florinada eng muhim hayotiy narsani bildiradigan ushbu so‘zga o‘rgatishga to‘g‘ri keldi.
— Nimalarni eslayapsan? — so‘radi qiz.
Rikning hayajoni to‘satdan bosildi. U ikkilanardi.
— Buni tushunish qiyin, Lona. Men faqat, o‘z xizmatimni va vazifamni esladim. Butunlay bo‘lmasa ham, qisman aniq bilaman.
— Men Hech Nimani tadqiq qilganman.
Qiz o‘z hayotida “tadqiq qilish” iborasini eshitmagandi, shunday bo‘lsa-da, savol berdi:
— Ayt-chi, Rik, bu qanday xizmat? Hech narsani tadqiq qilish mumkinmi? Bu ish emas-ku!
— Men “hech narsa” deganim yo‘q. Hech Nimani tadqiq qilganman. Katta “H” va katta “N” bilan yoziladi.
— Baribir, ma’no o‘zgarmaydi-ku?
— Yo‘q, albatta. — U chuqur xo‘rsindi. — Buni tushuntirib berolmasam kerak. Eslaganlarim faqat shuning o‘zi. Lekin, xizmatimning muhim hisoblanganini his qilyapman. Ilgari jinoyatchi bo‘lganligim yolg‘on gap!

***

Bu hodisa, u birinchi marta so‘zlaganda ro‘y bergandi. U shunday to‘satdan gapirib yubordiki, qizning esi chiqib ketdi. Qiz hatto Rezident bilan maslahatlashishga botinolmadi. Kelgusi dam olish kunida Lona Rikni shaharga, doktorga ko‘rsatgani olib bordi.
Tekshiruvdan so‘ng doktor qizning oldiga chiqdi.
— Siz bu odamni qachon uchratdingiz?
Qiz ehtiyotlik bilan, keraksiz tafsilotlarsiz, Rezident va soqchilarning nomini qo‘shmay Rik haqida so‘zlab berdi.
— Demak, siz u haqda hech narsa bilmaysiz?
— Ilgari u kim bo‘lganidan aslo xabarim yo‘q.
— Bu odam ruhiyat zondi ta’siriga duchor qilingan. Buning ma’nosini bilasizmi?
Avvaliga qiz bosh chayqadi, so‘ng pichirladi:
— Bu narsa aqli ojizlarga nisbatan ishlatiladimi, doktor?
— Jinoyatchilarga ham. Aqlni joyiga keltirish yoki o‘g‘irlash va o‘ldirishga bo‘lgan ishtiyoqni so‘ndirish uchun.
— Ammo Rik hech qachon o‘g‘irlik qilgan emas, — hayron bo‘ldi Lona.
— Avval u nima ishlar qilib yurganini siz qayerdan bilasiz? Hozir buni aniqlash mushkul. Zond bilan juda qo‘pol va chuqur ta’sir ko‘rsatilgan. Ongning qaysi qismi butkul ishdan chiqqani, qaysi qismi xiralashtirilgani noma’lum. Bu kimsa hamisha kuzatuv ostida bo‘lishi lozim.
— Yo‘q, yo‘q! U men bilan qoladi. Doktor, men o‘zim unga qarayman!
Tibbiyot xodimining qovog‘i solindi, ammo yanada muloyimroq so‘z qotdi:
— Ha, aytganday, siz haqingizda o‘ylamabman. Balki uning ongida biror yomonlik qoldiqlari bordir. U sizga ziyon-zahmat yetkazishi ham mumkin.
Shu payt hamshira Rikni yetaklab chiqdi. U Rikni go‘yo yosh boladek tinchlantirar, ovutardi. Rik qo‘li bilan boshini ushlagancha, atrofga befarq nigoh tashladi. Ko‘zi Valonaga tushgach, unga qo‘llarini cho‘zib talpindi.
— Lona!
Qizni mahkam quchoqlab oldi. Rikning boshini mehribonlik bilan yelkasiga qo‘ydi-da, doktorga qaradi:
— U hech qachon menga yomonlik qilmaydi.
— Baribir, bu haqda tegishli joyga ma’lum qilish kerak. Shu ahvolda nazoratdan qanday qochgan ekan?
— Demak, uni mendan tortib olishadimi, doktor?
— Boshqa iloj yo‘q. Qonunga bo‘ysunish shart.
Ular orqaga qaytishar ekan, Valonaning kayfiyati buzilgan, alamidan Rikni bag‘riga bosardi.
Oradan bir hafta o‘tgach, gipervideodan baxtsiz hodisa tufayli halok bo‘lgan bir doktor to‘g‘risida xabar qildilar. U elektr tarmog‘i bilan bog‘liq avariya paytida falokatga yo‘liqqandi. Tibbiyot xodimining ismi qizga tanishdek tuyuldi va kechasi uni o‘zining qog‘ozlaridagi nom bilan solishtirdi. Ismlar mos keldi.
Keyinchalik, Rik ancha narsani tushunadigan bo‘lib qolganida, qiz doktorning gaplarini aytib berdi va tinch yurishni istasa, qishloqdan chetga chiqmaslikni maslahat berdi…

***

— Mening jinoyatchi bo‘lganligim yolg‘on, — qaytardi Rik, — ayniqsa, agar mening xizmatim muhimligini hisobga olsak! Ketishim kerak. Boshqa iloj yo‘q. Fabrikani ham, qishloqni ham tark etishim va o‘zim haqimda ko‘proq bilishga intilishim shart.
— Rik! Bu xavfli! Sen Hech Nimani tadqiq qilgan bo‘lsang ham, o‘z haqingda ko‘proq bilishga intilishingning nimasi muhim?
— Nega desang, yaqinda men yana bir narsani xotirladim.
— Nimani, nimani esingga tushirding?
— Aytmayman, —pichirladi Rik.
— Sen buni kimgadir aytishing lozim. Yo‘qsa, unutib qo‘yishing mumkin.
Rik qizning qo‘llarini ushladi.
— Gaping to‘g‘ri. Sen hech kimga aytib qo‘ymaysanmi, Lona? Har ehtimolga qarshi, yodingda saqlab yurasanmi?
— Albatta, Rik.
Rik atrofga boqsi. Dunyo go‘zal edi. Valona qachonlardir bu yerdan, bir necha mil narida joylashgan Yuqori Shaharda yonib turadigan kattagina yozuvlar borligini aytgandi:
“Florina — butun galaktikadagi eng go‘zal sayyoradir”.
Hozir atrofga qararkan, u o‘sha yozuvning haqiqatligiga ishonch hosil qilardi.
— Esimga tushgan narsa juda dahshatli. Lekin, hammasi to‘g‘ri, shu paytgacha yanglishganim yo‘q. Buni men kechqurun esladim.
— Rostdanmi?
U dahshat bilan qizga tikildi:
— Bu sayyorada hamma halok bo‘ladi. Florinada biror tirik zot qolmaydi.

***

Mirlin Terens qo‘ng‘iroq jiringlaganida, taxmondan film-kitob olmoqda edi. Rezident ko‘ylagining yoqasini tekislar ekan, ohista eshikka yaqinlashdi. Uning kiyimi skvayrlarnikiga o‘xshash edi. Ba’zan, u hatto o‘zining Florinada tug‘ilganini ham unutib qo‘yardi.
Ostonada Valona March turardi. U tiz cho‘kib, boshini egdi — bu hurmat bilan salom berishni bildirardi.
Terens eshikni lang ochdi.
— Kiraver, Valona. O‘tir. Yotish vaqti allaqachon o‘tib ketdi-ku! Nazoratchilar seni ko‘rishmadimi?
— Menimcha, yo‘q, Rezident.
— Xafa ko‘rinasan? Yana Rikni debmi?
— Ha, Rezident.
— U har doimgidek, katta qo‘llarini etaklari bariga yashirdi, biroq qizning kuchli barmoqlari bilinar-bilinmas titrayotganini Terensning nazaridan chetda qolmadi.
— Bir boshdan boshla, — dedi u ohista. — Qo‘rqma.
— Esingizdami, Rezident, men sizga kelib shaharlik doktor va uning nimalar haqida gapirganini aytib bergandim?
— Ha, Valona, esimda. Men bilan maslahatlashmay, bunaqangi ishlarga qo‘l urma, deb buyurganim ham esimda. Bu-chi, sening yodingdami?
Qizning ko‘zlari chaqnadi. Bu eslatmaning unga aslo hojati yo‘q edi, o‘zi shundoq ham Rezidentdan qattiq cho‘chirdi.
— Endi hech ham bunday qilmayman, Rezident. Bir vaqtlar Rik doim yoningda bo‘ladi, deb va’da qilgandingiz. Hozir shuni eslatgani kelgandim.
— Men va’damda turaman. Demak, nazoratchilar Rikni surishtirishibdi-da?
— Yo‘q. O, Rezident, hali ular surishtirishi ham mumkinmi?
— Yo‘q. Bunga ishonchim komil.
Uning sabr kosasi to‘lib borar edi.
— Qani, Valona, gapir, nima bo‘ldi?
— U har xil narsalarni eslayotganmish.
Terens shahd bilan oldinga intilib, qizning qo‘lidan ushlab olay dedi.
— Qanday narsalarni?

***

Terens Rik topib olingan kunni esladi. U qishloq chetidagi kanal bo‘yida bir qancha bolalarning to‘planib turganini ko‘rib qoldi. Ular, “Rezident!, ”Rezident!» deb quloqni bitirguday qichqirishar va qimirlayotgan qandaydir oppoq jonzotni ko‘rsatishardi.
U yarim yalang‘och, kap-katta erkak bo‘lib, og‘zidan so‘laklar oqar, oyoq-qo‘llarini bemaqsad qimirlatar va qandaydir ma’nisiz tovushlar chiqarardi. Uning ko‘zlari Terensning ko‘zlari bilan bir oniy muddatga to‘qnashib ma’lum ma’no kasb etganday bo‘ldi… Keyin u qo‘lini ko‘tardi va bosh barmog‘ini og‘ziga soldi.
Bolalardan biri kulib yubordi:
— Rezident, u barmog‘ini so‘ryapti!
Topilgan kishining tanasi nogahoniy qichqiriqdan titrab ketdi. Yuzlari qizarib-burishdi. So‘ng ko‘z yoshi chiqarmay yig‘lashga tushdi, lekin barmog‘ini og‘zidan olmadi.
Terens vujudini qamrab olgan titroqni nari haydadi.
— Nega kirt maydonida o‘ynayapsizlar? Hosilni payhon qilib tashlabsiz-ku! Plantatsiya ishchilari tutib olishsa, nima bo‘lishini bilasiz-a? Qani bu yerdan jo‘nanglar! Birovga gapirib yurmang… Hoy, sen borib doktor Jenksni chaqirib kel.
Doktor Jenks bilan Terens ikkovlashib bu odamni aravaga joyladilar. Keyin iloji boricha hech kimga bildirmay qishloqqa olib keldilar. Birgalashib uni yuvintirishdi, Jenks uni sinchiklab tekshirdi.
— Rezident, uning yuqimli kasali yo‘q. Qorni to‘q. Och qolmagan. Uni nima qilamiz, sizning fikringiz qanday?
— Bilmadim.
— U hatto yura olmaydi. U xuddi chaqaloqning o‘zi. Barcha bilgan narsalarini esdan chiqargan.
— Bu kasallik natijasi bo‘lsa kerak?
— Menimcha, unday emas. Balki, ruhiy kasalliqdir. Biroq, men bu sohada hech vaqo bilmayman, shuning uchun, bundaylarni shaharga jo‘nataman. Siz shahrimizni ko‘rganmisiz, Rezident?
— Kelganimga endi bir oy bo‘ldi.
Jenks xo‘rsindi-da, dastro‘mol olish uchun qo‘lini cho‘ntagiga tiqdi.
— Ha, oldingi Rezident epchil edi. Bizga qattiq turardi. Oltmish yildan beri shu yerda yashayman, biroq bu yigitni endi ko‘rib turishim. Nazoratchilar nima derkin, ko‘raylik-chi.
Nazoratchilar, albatta, kelishdi. Bu hodisani yashirish mushkul edi. Ular Florina Nazoratchilari a’zosi, degan obro‘li nomga ega bo‘lgan ikki kishi edi. Ular bu ishga e’tiborsizlik bilan qaradilar.
— Bu aqldan ozgan kim o‘zi? — so‘radi ularning biri Terensdan.
— Kim biladi deysiz? O‘tgan kuni uni kirt maydonidagi zovurdan topib oldik.
— Hujjatlari bor ekanmi?
— Yo‘q, janob. Faqat beliga boylangan ikki qarich latta bor ekan.
— Unga nima bo‘lgan?
— Menimcha, g‘irt jinni.
— Uni boshingizga urasizmi? — Florina nazoratchilari a’zosi esnadi, daftarchasini cho‘ntagiga tiqdi va yana so‘z qotdi.— Bu ish xabar qilishga arzimaydi. Shundoq ham ishlarimiz juda ko‘p.
Shu bilan ikkala nazoratchi ketdi.
Rezident doktor Jenks bilan maslahatlashib, Rikni Valona March qaramog‘iga topshirdi. Har holda, yana bir ishchi kuchi, ayniqsa,—tekin, buning nimasi yomon?
… Terens norasmiy ravishda ularga qarab turdi, u Valona uchun qo‘shimcha ovqat, kiyim-boshga patta undirdi, ya’ni, ikki kishining (biri ro‘yxatga olinmagan) bitta maoshga yashashlari uchun imkoniyat yaratib berdi. U Rikni fabrikaga ishga joylashda ham Valonaga yordam berdi. Shaharlik doktorning halok bo‘lgani undagi xavotirni yo‘qotdi. Lekin Rezident hushyor edi.
Shuning uchun Valonaning barcha muammolar bo‘yicha unga murojaat qilishi tabiiy edi. Hozir u, o‘z savollariga Valonadan javob kutardi.

***

— U aytyaptiki, dunyoda hamma o‘larmish.
— Nega ekanligini aytdimi?
— Bilmaydi. Uning aytishicha, qachonlardir muhim ish bilan shug‘ullangan ekan, lekin men tushunmadim.
— Ishi haqida so‘zlardimi?
— Umuman olganda, u… Hech Nimani tadqiq qilgan ekan. Biroq, Rezident, qanday qilib Hech Nimani biror narsa qilish mumkin?
Terens o‘rnidan turdi-da, jilmaydi.
— Valona, nahotki sen Koinotning deyarli hech nimadan tashkil topganini bilmasang?
Valona bu gapga ham tushunmadi, lekin indamadi. Uning nazarida, Rezident olim odam edi. Rik, o‘zining Riki, Rezidentdan ham katta olim ekani g‘urur bag‘ishladi.
— Ketdik, — dedi Terens unga qo‘lini uzatib. — Rikning oldiga boramiz.
Valonaning kulbasi qorong‘u bo‘lgani uchun ular paypaslab ichkari kirdilar.
Terens cho‘ntakchiroqning xira yog‘dusida xonaning bir burchagi parda bilan to‘sib qo‘yilganiga e’tibor qildi.
Bu pardani Valonaga uning o‘zi topib bergandi, chunki Rik bu paytga kelib chaqaloqdan ko‘ra ko‘proq katta odamga o‘xshab qolgandi.
Parda orqasida kimdir bir tekis nafas olardi.
— Valona, uni uyg‘ot!
Qiz Rikka murojaat qildi.
— Rik! Rik! Bolajon!
U yerdan bo‘g‘iq tovush eshitiddi.
— Men Lonaman,— dedi darhol u.
Ular parda ortiga o‘tishdi va Terens cho‘ntakchiroq bilan o‘zini, Valonani, keyin Rikni yoritdi.
Rik qo‘li bilan ko‘zini to‘sdi.
— Nima bo‘ldi?
Terens karavot chetiga o‘tirdi.
— Rik, — dedi u, — Valonaning aytishicha, u-bu narsalar yodingga tushayotganmish.
— Ha, Rezident,
— Rik Rezident bilan suhbatlashayotganida yuvvoshgina bo‘lib qolardi, chunki shu paytgacha undan ko‘ra ulug‘roq odamni uchratmagandi. Rezident bilan hattoki fabrika boshqaruvchisi ham xushmuomala edi. Rik Terensga kun bo‘yi yodiga tushgan narsalarni so‘zlab berdi.
— Yana nimalarni eslading?
— Boshqa hech narsani, Rezident.
Terens o‘ylanib qoldi.
— Mayli, Rik, uxlayver.
Valona uni kuzatib chiqdi. U qizning yuzlari titrayotganini va kaftining orqasi bilan ko‘zlarini artib olganini ko‘rdi.
— U endi ketadimi, Rezident?
Terens uning qo‘lini ushlab, jiddiy so‘z qotdi:
— Valona, sen yosh bola emassan. U men bilan ma’lum bir muddatga ketadi, keyin yana qaytib keladi.
— Keyin-chi?
— Bilmadim. Sen uni tushunishing kerak. Hozir bizga hammasidan ham Rikning iloji boricha ko‘proq narsalarni eslagani zarurroq.
— Nahotki, Rikning gapi — Florinadagi barcha kishilarning halok bo‘lishi to‘g‘ri bo‘lsa?
Terens uning qo‘lini qattiqroq siqdi.
— Bu haqda hech kimga gapirma, Valona. Uni nazoratchilar butunlay olib ketishlari mumkin.
Terens asta burilib, o‘z uyi tomon keta boshladi. U hatto qo‘llari titrayotganini ham sezmadi. Uyda ancha vaqtgacha uxlolmay yotdi va, nihoyat, maxsus tinchlantirish moslamasini ishlatishga majbur bo‘ldi. Bu qurilma, u Florinaga Rezident etib tayinlanganida Sarkdan olib kelgan asboblarining biri edi. Asbob, xuddi yupqa jun qalpoqdek boshga kiyilardi. Terens vaqtni soat 5 ga to‘g‘riladi-da, kontaktni uladi.
U o‘rnida bemalolroq o‘rnashib yotishga ulgurishi bilanoq, asta-sekin ta’sir qiluvchi kuchlar miya markazlarini tutashtirib, uni darhol chuqur uyquga cho‘mdirdi.

KUTUBXONACHI

Ular diamagnit rollerdan shahar chekkasidagi to‘xtash joyida tushishdi. Terens to‘xtash joyi eshigini yopib, elektron qulfni barmog‘i bilan muhrlaguncha, Rik kutib turdi. Yangi kombinezonda Rik o‘zini noqulay sezardi. U Yuqori Shaharni ushlab turuvchi ko‘priksimon qurilma tagiga yo‘nalgan Rezidentga istamaygina ergashdi. Shahar ikki qismdan iborat edi: uni maydoni 50 kvadrat milga teng bo‘lgan, 20 ming panjarasimon po‘lat ustun suyab turuvchi temir-beton qotishma qatlami ajratib turardi. Pastda, ya’ni soyada, mahalliy xalq yashardi. Yuqori esa, quyosh nurlaridan bahra olib skvayrlar turmush kechirardilar. Yuqori Shaharda yurgan kishi o‘zining Florinada ekanligini batamom unutardi. Bu yerdagi aholi oz sonli nazoratchilarni hisobga olganda ham, faqat sarkliklardan iborat edi. Ular tom ma’nodagi oliy tabaqa kishilar edilar.
Terens yo‘lni yaxshi bilardi. U o‘zining rezidentlik kiyimiga ham havas, ham hasad bilan boqayotgan yo‘lovchilardan chetlashib tez-tez yurardi. Osmonda quyosh charaqlar, uning nurlari temir-beton qotishma qatlami bo‘ylab darchalardan taqsimlangandek bir tekisda tushar ekan, atrofdagi qorong‘ulikni yanada bo‘rttirib ko‘rsatardi.
Oftob tushuvchi joylarga qariyalar o‘zlarining siljuvchi kursilarini qo‘yib o‘tirishar, issiqlikdan bahra olib, nur bilan birga harakatlanishardi. Ba’zan ular mudrab qolib soya tushganini payqashmas, faqat bexosdan qimirlab ketganlarida kursi g‘ildiraklarining g‘ijirlashidan uyg‘onishardi. Boshqa bo‘sh, oftobli joylarga esa yosh bolali onalar o‘z aravachalarini qo‘yib olishgandi.
— Endi, Rik, bardam bo‘l, — dedi Terens.
— Biz hozir ko‘tarilamiz.
Ular to‘rt ustun oralig‘iga joylashgan, yerdan to Yuqori Shaharga yetadigan balandliqdagi qurilma qarshisida to‘xtashdi. Bu lift edi.
Ular yuqoriga chiqishganda eshik tamoman boshqa dunyoga ochildi. Sarqdagi barcha shaharlar kabi Yuqori Shahar haddan ziyod serjilo va rango-rang edi. Binolar, ular xoh jamoat joylari bo‘lsin, xoh shaxsiy turarjoy bo‘lsin, murakkab va rang-barang naqshin toshlar bilan qoplangandi. Bu naqshlar yaqindan alkash-chalkash ko‘rinsa-da, uzoqdan, kuzatish burchagi o‘zgarganda jilolanuvchi ajib ranglar uyg‘unligini hosil qilardi.
— Ketdik, Rik, — dedi Terens.
Rik atrofga hayratlanib boqardi. Hech qanday o‘simlik yo‘q! Faqatgina katta-katta toshlar va ranglar. U binolarning bunchalik serviqor bo‘lishi mumkinligini xayoliga ham keltirmagandi. Shu payt uning qalbida nimadir yondi-yu, so‘ndi. Bir daqiqagina ushbu buyuklik uni hayratga solmay qo‘ydi… Keyin esa ongi yana eski holiga qaytdi.
Yonlaridan foytun — yengil arava o‘tib ketdi.
— Bular skvayrlarmi? — pichirladi Rik.
U faqat bir nigoh tashlashgagina ulgurdi. Ularning sochlari kalta qilib qirqilgan, egnilarida ko‘kimtir-binafsha tusda jilolanuvchi yaltiroq matodan tikilgan keng, hilpiroq yengil ko‘ylak, kalta duxoba shim va xuddi mis simdan to‘qilgandek yaltiroq uzun paypoq bor edi.
— Yoshlar, — dedi Terens.
U Sarqdan ketgandan beri ularni bunchalik yaqindan ko‘rmagandi. Terens bu safar ham nafratini berkitdi.
Terensga ortidan siqilgan havo yordamida boshqariluvchi ikki kishilik foytunning pishillashi eshitildi. Mashina yo‘l ustida muallaq turardi: uning silliq tagligi havo qarshiligini kamaytirish maqsadida barcha tomondan yuqoriga tekis va silliq qayrilgan edi. Xuddi shu narsa o‘ziga xos pishillashni vujudga keltirar, bu esa o‘z navbatida nazoratchilar paydo bo‘lishining birinchi belgisi edi.
Ular barcha nazoratchilar kabi baland bo‘yli, keng va tekis yuzli, uzun sochli edilar. Tanlari och jigar rang tusda edi. Ularning qop-qora kiyimlari, uni yanada qoraytirib ko‘rsatayotgan kumush rangli kamarbandlari va o‘yma naqshli tugmalari aft-basharalarini deyarli bir xil qilib qo‘ygandi.
Nazoratchilarning biri boshqarish pultida o‘tirardi. Ikkinchisi esa chaqqonlik bilan sakrab yerga tushdi.
— Hujjatingizni ko‘rsating!
Nazoratchi ko‘rsatilgan rezidentlik qog‘oziga ko‘z tashladi-yu, uni Terensga qaytardi.
— Siz bu yerda nima qilib yuribsiz?
— Ofitser, men kutubxonaga bormoqchiydim. Men bunday imtiyozga egaman.
— Sherigingizning rezidentlik imtiyozi yo‘q, — dedi keskin nazoratchi.
— Unga men javobgarman.
Nazoratchi yelkasini qisdi.
— Xohishingiz. Rezidentlarda imtiyoz bor, lekin ular skvayr emaslar. Yodingizdan chiqmasin… Hov anavi bino — kutubxona. Ketdik, Kred!
Ular turgan joydan kutubxona ol rangda tovlanar, yuqori qavatlari esa to‘q qirmizi tusda edi. Ular binoga yaqinlashishgan sari qirmizi rang pastki qavatlarga siljiy boshladi.
— Menimcha, bu go‘zallik emas, — dedi Rik.
Terens unga hayron bo‘lib qarab qo‘ydi. U bunday rang-baranglikka Sarkning o‘zida ko‘nikib bo‘lgandi, biroq unga ham Yuqori Shaharning bunday bezaklari bachkanalikdek tuyulardi.
Ular asosiy kirish eshigiga olib chiquvchi aylanmasimon zina oldida to‘xtashdi. Aslini olganda, u tekis bo‘lib, ranglarning turlanishigina zina suratini berardi. Bu esa kutubxonaga “ilmiy” binolarga xos qadimiylik nusxini baxsh etardi.
Asosiy xona katta, sovuq bo‘lib, u yerda deyarli hech kim yo‘q edi. Kutubxonachi ayol ularni ko‘rib, o‘rnidan turdi.
— Men Rezidentman. Alohida imtiyozlarim bor. Men manavi mahalliy kishiga javobgarman, — Terens tayyorlab qo‘ygan qog‘ozlarini uzatdi.
Kutubxonachi ayol qaytib joyiga o‘tirdi va jiddiylashdi. U hujjatni ochib, tekshirish tirqishiga kiritganda, o‘sha zahotiyoq binafsha tusdagi xira chiroq yonib o‘chdi.
— Ikkiyuz qirq ikkinchi xona, — dedi u.

***

Bu xona texnik kotiblarnikiga o‘xshardi. Sun’iy yorug‘lik, havo yuritish moslamasidan boshqa hech qanaqa bezak yo‘q. Ikkita diktofon va butun devor yuzasi qoplangan katta ekran. Unda pastdan yuqoriga qarab turli adabiyotlar — ularning nomlari, mualliflari, tartib sonlari — alifbo bo‘yicha siljib borardi.
— Buyurtma berishni bilaman, — dedi Rik to‘satdan. Mana bu mitti tugmachalar yordamida zarur harf va raqamlarni tersak, hov anovi ekranda kitob paydo bo‘ladi.
Terens yalt etib unga qaradi.
— Qayerdan bilasan? Esingga tushdimi?
— Balki. Ishonchim komil emas.
— Bo‘pti, unda buni topag‘onlik deb hisoblaymiz.
U harf va sonlarning qandaydir qorishmasini terdi. Ekranda yozuv paydo bo‘ldi: “Sark ensiklopediyasi”, 54 kitob, Olmos-Anod”.
— Kuzatib tur, Rik. Men senga hech nima aytmayman. Bu kitobni qarab chiqishing va tanish narsalar uchrasa to‘xtashing lozim. Tushunarlimi?
— Ha.
— Bo‘pti. Endi kuzatib tur…
Daqiqalar o‘tdi. Bir payt Rik qichqirib yubordi:
— Uchradi, Rezident! Uchradi!
Bu Koinot tadqiqi haqidagi maqola edi.
— Bu yerda nimalar yozilganini bilaman, — davom etdi Rik.
— U hovliqib ketganidan zo‘rg‘a nafas rostladi.
— Mana, qarang, men doimo shu yozuvni uchrataman!
U sekin-asta, lekin Valonaning gohi-gohida beradigan darslaridagiga qaraganda ancha durust o‘qiy boshladi:
— «O‘z mijoziga ko‘ra Koinot tadqiqotchisining introvertligiga va ko‘pincha hayotga moslasha olmasligiga taajjublanish kerak emas. Hayotning ko‘p qismini yulduzlararo dahshatli bo‘shliqni yolg‘izona kuzatishga bag‘ishlashni to‘rt muchasi sog‘ odamdan talab qilib bo‘lmaydi. Ana shularni qisman tushungan holda Koinot tadqiqoti instituti rasmiy shior sifatida uncha aniq bo‘lmagan ifodani qabul qilgan: “Biz Hech Nimani tadqiq qilamiz”.
Rik oxirgi so‘zlarni o‘qiyotganida qichqirib yuborayozdi.
— O‘qigan narsangni tushundingmi? — so‘radi Terens.
Rik yoniq nigohini unga qadadi.
— U yerda: “Biz Hech Nimani tadqiq qilamiz” , — deb aytilgan. Men xuddi mana shuni eslagandim. Men ularning biri edim.
— Sen Koinot tadqiqotchisimiding?
— Ha! — baqirdi Rik. Keyin pastroq tovushda qo‘shib qo‘ydi: — Boshim og‘riyapti. — Uning peshonasi tirishdi. — Men ko‘proq eslashim lozim. Xavf bor. Juda katta xavf!.. Men nima qilishni bilmayman.
— Kutubxona bizning ixtiyorimizda, Rik, — dedi Terens unga sinchkovlik bilan boqib, har bir so‘zini o‘ylab gapirar ekan, — katalogni o‘zing qarab chiq, Koinot tadqiqi to‘g‘risidagi maqolalarni qidir. Ko‘ramiz, bu narsa seni nimaga olib borarkin…
— Vriytning “Koinotning amaliy tadqiqoti haqidagi risola”si to‘g‘risida nima deysiz? — so‘radi Rik, uzoq o‘ylab ko‘rgach. — To‘g‘ri topdimmi?
— O‘zing hal qil, Rik.
Rik tugmani bosdi, ammo ekranda boshqa yozuv paydo bo‘ldi: “Bu kitob haqida shaxsan kutubxonachidan so‘ralsin”. Terens qo‘l uzatib, ekranni o‘chirdi.
— Boshqasini qidira qol, Rik.
— Ammo… — Rik ikkilana-ikkilana buyruqni bajardi. U katalogdan Enningning “Fazo tarkibi”ni topdi.
Ekranda yana boyagi yozuv paydo bo‘ddi. Terens so‘kindi-da, ekranni o‘chirdi. Shu payt diktofonning yuqorisiga o‘rnatilgan karnaydan kutubxonachi ayolning ingichka tovushi eshitildi, bu ovoz ularni seskantirib yubordi.
— Ikki yuz qirq ikkinchi xona! Ikki yuz qirq ikkinchi xonada kim bor?
— Xo‘sh, xizmat? — xirillab so‘radi Terens.
— Sizga qanday kitob kerak?
— Hech qanday. Rahmat. Biz asbobning ishlashinigina ko‘rdik.
Oraga jimlik cho‘kdi. Go‘yo narigi tomonda o‘zaro maslahat qilinayotgandi. Keyin keskinroq tovush yangradi:
— Bizga, Vriytning “Koinot amaliy tadqiqoti haqidagi risola”sini va Enningning “Fazo tarkibi”ni talab qilingani to‘g‘risida yozuv keldi. Shundaymi?
— Biz duch kelgan sonlarni tergandik, — dedi Terens.
— Nega aynan shu kitoblarni so‘raganingizni bilsak bo‘ladimi? — Yangradi talabchan tovush.
— Aytyapman-ku, ular bizga kerak emas deb… Jim bo‘l! — Bu xitob bir nima deb pichirlayottan Rikka qaratilgandi.
Yana jimlik cho‘kdi. Keyin tovush yangradi:
— Agar mening oldimga kelsangiz, so‘ragan kitoblaringizni olishingiz mumkin. Ularni topib qo‘ydim. Faqat xizmat qog‘ozini to‘ldirsangiz bo‘ldi.
Terens Rikka qo‘lini uzatdi.
— Ketdik.
— Balki biz qoidani buzgandirmiz, — g‘o‘ldiradi Rik.
— Bo‘lmagan gap, Rik. Ketdik.
Terens shoshgancha Rikni olib chiqib ketdi. Ular asosiy xonaga chiqishdi. Kutubxonachi ayol ularga qaradi.
— To‘xtab turing! — qichqirdi u o‘rnidan turar ekan.
— Bir daqiqa! Bir daqiqa! Ular to‘xtashmadi. Biroq oldilarida nazoratchi paydo bo‘ldi.
— Xo‘sh, yigitlar! Qayerga shoshyapsiz?
Kutubxonachi ayol harsillab yugurib ketdi.
— Siz ikki yuz qirq ikkinchi xonadansiz, to‘g‘rimi?
— Menga qarang, — dedi Terens jiddiylashib, — nega bizni ushlab qolishyapti?
— Siz ba’zi kitoblarni so‘radingizmi? Biz ularni berishimiz mumkin.
— Kechikdingiz. Boshqa safar. Nahotki, o‘sha kitoblarning bizga kerakmasligini tushunmadingiz? Men ertaga kelaman.
— Kutubxonamiz barcha o‘quvchilar talabini qondirishni istaydi, — dedi ayol kekkayib. — Kitoblar bir-ikki daqiqadan so‘ng yetib keladi. — Uning yuzlari qizardi.
Ayol odamlar yaqinlashganda o‘zi ochiladigan eshik tomon burildi.
— Ofitser, agar siz yo‘q demasangiz… — Terens gap boshlagan edi hamki, nazoratchi kalta neyrotayoqni ko‘rsatib, uning gapini bo‘ldi. Bu tayoq uzoqdan ta’sir qiluvchi ajoyib qurol edi.
— Og‘ayni, anavi xonim qaytmaguncha kutib turganing ma’qul.
Terensning peshonasini ter qopladi. Sharoitni yaxshi hisobga olmabdi. U o‘zining voqea va hodisalarni tez tahlil qila bilish qobiliyatiga haddan ziyod ishonardi. Mana, buning oqibati. Bunday qatiylikning keragi yo‘q edi. Hammasiga uning la’nati, qiziquvchanligi, Yuqori Shaharga kirish, kutubxona yo‘laklarida go‘yo sarkliklardek viqor bilan yurish istagi aybdor…
Kutilmaganda uning nazoratchiga bor kuchi bilan tashlangisi keldi, biroq, to‘satdan bunga zarurat qolmadi.
Avvaliga kimningdir sharpasi sezildi. Nazoratchi qayrilib qaramoqchi edi, ammo kechikdi.
Uning qo‘lidagi neyrotayoq yulib olindi. Ofitser faqat, tayoqning uchi chekkasiga tiralganida, bo‘g‘iq tovush chiqarishga ulgurdi.
Rik quvonchdan qichqirib yubordi, Terens esa xitob qildi:
— Valona! Yasha, Valona!

ISYONCHI

Terens shu zahotiyoq o‘zini tutib oddi.
— Ketdik bu yerdan! Tezroq! — dedi-yu, tashqariga otildi.
U behush nazoratchini ustunlar orqasiga olib o‘tsammikan, deb ham o‘yladi, lekin hozir buning mavrudi emasdi.
Ular tashqariga — zina oldiga chiqishdi. Atrofga issiqlik va ajib nur taratayotgan quyosh peshindan keyingi manziliga yo‘l olgandi. Yuqori Shaharning ranglari zarg‘aldoq tusga kira boshlagandi.
— Tezroq yuring! — dedi hayajonlanib Valona.
Terens uning bilagidan ushlab qoldi. U jilmayayotgan bo‘lsa-da, past tovushda, qatiy qilib dedi:
— Chopma! Odatdagiday yur, mening ortimdan qolma. Rikning qo‘lini ushlab ol. U ham yugurmasin…
Ular qadam tashlay boshlashdi. Nazarlarida oyoqlari yelimga yopishib qolayotgandek tuyulardi. Kutubxonada to‘polon boshlandimi? Yoki shunday tuyulyaptimi? Terens ortiga qarashga botinolmasdi.
— Bu yoqqa, — dedi u.
Yo‘lka ustida quyosh nurlarida jilolanayotgan ko‘rsatkich turardi: “Ambulatoriyaga kirish”. Xizmat ko‘ylagidagi ayol ularni uzoqdan ko‘rdi. Avvaliga u ikkilanib turib qoldi. Keyin qovoqlarini uygancha, ular tomon yo‘naldi.
Terens uni kutib o‘tirmadi. U duch kelgan yo‘lakka keskin burildi; keyin boshqasiga o‘tdi. Ularni hozir baribir ushlab olishadi. Shu vaqtgacha mahalliy xalq kasalxonaning yuqori qavatida nazoratsiz yurgan emas. Bu yog‘i nima bo‘larkin?
Oxir-oqibat ularni to‘xtatishlari aniq. Shuning uchun ham Terens tepasiga “Pastki qavatga” deb yozilgan, ko‘zga uncha tashlanmaydigan eshikni ko‘rganda ko‘ngli sal joyiga tushdi. Lift shu yerda ekan. Terens unga Valona bilan Rikni itarib kiritdi.
Haddan ziyod sinchkov lifterlar xizmat qiluvchi katta, imillagan yuk liftlaridan ko‘ra, mana shunisi ma’qul edi. Biroq, mahalliy kishilarga kasalxona liftlaridan foydalanish man etilgandi. Lekin bu “jinoyat” nazoratchiga hujum qilishga nisbatan ancha yengil qonunbuzarlik hisoblanardi.
Ular pastki qavatga tushib, tashqariga chiqishdi.
— Men Rikdan rosa xavotir oldim, Rezident! — tez-tez shivirladi Valona. — Men uni qaytib olib kelmaysiz, deb o‘yladim va…
— Qanday qilib Yuqori Shaharga kelib qolding?
— Ortingizdan kuzatib kelayotgandim, liftda yuqoriga ko‘tarilganingizni ham ko‘rdim. Lifter qaytib tushgach, unga sizlardan qolib ketganimni aytdim. Keyin u meni yuqoriga chiqarib qo‘ydi.
— Indamay-ya?
— Sal uning jig‘ini ezishga to‘g‘ri keldi.
— Yo, Koinot! — hayratlandi Terens.
— Shunday qilishga majbur bo‘ldim, — itoatkorona tushuntirdi Valona. — Nazoratchilar sizga qandaydir binoni ko‘rsatishdi. Ularning o‘z uchar mashinalarida ketishlarini kutib turdim-da, o‘zim ham o‘sha binoga qarab yo‘l oldim. Faqat ichkariga kirgani botinolmadim. Qaytib chiqayotganingizda, nazoratchi sizni ushlab qolganini ko‘rmagunimcha berkinib turaverdim…
Ular soya-salqin Pastki Shahar ko‘chalaridan ketib borishardi. Bu yerni Florina dahalarining o‘ziga xos shovqini, hidlari tutgandi. Yuqori qavat ular uchun yana tomga aylangandi. Ular juda haddan oshishdi, endi bu yerlar ham xavf-xatardan holi emas.
Bu fikr Rezident ongida g‘ujg‘on o‘ynayotgan edi hamki, Rik to‘satdan qichqirib yubordi:
— Anavini qaranglar!
Terensning tomog‘iga nimadir tiqilgandek bo‘ldi.
Bu Pastki Shahar aholisi ko‘rishi mumkin bo‘lgan eng dahshatli manzara edi. Go‘yo Yuqori Shahar darichalaridan bahaybat qush uchib birdan pastga tushar, yana chiqardi. Pastki Shaharni bulutday qoplab olardi. Bu — qurollangan nazoratchilar to‘la harbiy mashina edi.
Mahalliy aholi shovqin solgancha turli tomonga qocha boshladi. Ularda bunday qilish uchun tayinli asos ham yo‘q edi, biroq har ehtimolga qarshi o‘zlarini panaga olishga shoshardilar.
Terens ikkilanar, Rik bilan Volona esa uning qarorini kutishardi. Rezidentning xavotiri osha boshladi. Endi qayoqqa qochadilar? Agar joylarida qolsalar-chi, unda nima bo‘ladi?
Ular tomon bir kelbatli kimsa lo‘killab yaqinlashdi. Go‘yo bu yog‘iga nima qilishni bilmaganday u bir fursat turib qoldi. Keyin loqaydlik bilan dedi:
— Xorovning novvoyxonasi chap ko‘chadagi ikkinchi uyda, kirxonadan keyingisi. — U orqasiga burildi-da, jo‘nab qoldi.
— Ketdik novvoyxonaga, — dedi hayajonlanib Terens.
O‘ylab o‘tirishga vaqt yo‘q edi.
U terga tushgancha chopib borar, shovqin-suron aralash nazoratchilar karnayidan akillab chiqayotgan buyruqlarni eshitardi. U orqasiga qaradi. Besh-olti nazoratchi mashinadan tushgancha, har tarafga yugura boshlagandilar. Terens esa rezidentlik kiyimida Yuqori Shaharni ko‘tarib turgan ustunlardek yaqqol ko‘zga tashlanardi.
Ikki nazoratchi to‘g‘ri ular tomon chopishga tushgandi. Terens ular kimni mo‘ljallab kelishayotganini, o‘zinimi yoki boshqanimi, anglay olmadi, ochig‘i buning ahamiyati ham yo‘q edi. Kutilmaganda nazoratchilarning ikkisi ham, novvoyxonani ko‘rsatgan kelbatli kishiga urilib ketishdi. Ular ancha yaqin kelib qolgandilar. Terens kelbatli kimsaning bo‘g‘iq tovushini, nazoratchilarning so‘kinganini aniq eshitdi va shu zahoti Valona bilan Rikni chap tomondagi ko‘chaga itarib yubordi.
Novvoyxonaning tepasida o‘zidan nur taratuvchi, ba’zi joylari yorilib rangi o‘chgan plastmassa bilan yozilgan lavha bor edi. Ochiq turgan eshikdan ajoyib hid taralardi. Ular ichkariga otilib kirishgach, xamir yuqlari qoraytirib yuborgan radarli tandirlarning nurlanishini payqashga ulgurishmay, to‘siq orqasidan bir qariya chiqdi.
Terens unga “Kelbatli kishi…” deya ne maqsadda kelganini tushuntira boshlagan ham ediki, tashqaridan “Nazoratchi! Nazoratchi!” degan qichqiriqlar eshitildi.
— Bu yoqqa! Tezroq! — shivirladi qariya. — Mana bu tandir ichiga kiringlar.
— Shu yoqqami? — hayron bo‘ldi Terens.
— Ha! Bu qalbaki tandir. Tezroq!
Avval Valona, keyin Rik, so‘ng Terens tandir ichiga kirishdi. Kutilmaganda nimadir shiq etdi va tandirning orqa devori eshikdek ochilib qoldi. Ular shu tirqishdan kichik, xira yoritilgan xonaga o‘tishdi.
Ular uzoq o‘tirishdi. Bu yerning havosi og‘ir, pishirilayotgan nonlarning hidi esa ishtahani qo‘zg‘ardi. Valona Rikka mehr bilan boqar, gohi-gohida uning qo‘llarini asta silab qo‘yardi. Rik esa unga ma’nosiz tikilardi.
Oradan naq bir umrlik vaqt o‘tgandek bo‘ldi.
Devor shiq etdi. Terensning butun vujudi diqqatga aylandi. O‘zi bilmagan holda mushtlarini tugib qo‘llarini ko‘tardi.
Tirqishdan bahaybat yelkalar ko‘rindi. Ular ichkariga arang o‘tdilar. Kelbatli kishi Terensga qarab jilmaydi:
— O‘zingni bos, og‘ayni. Urishmoqchi emasman. — Uning ko‘ylagi gavdasida sirilib turar, yuzining u yer-bu yeri ozgina tirnalgandi. — Qidiruv tugadi. Agar qorningiz och bo‘lsa, pulni to‘lang-da, istagan ovqatingizni oling. Xo‘sh, nima deysiz?
Yuqori Shahar chiroqlari yetti qavat osmonni ham yoritardilar-u, biroq Pastki Shaharda zulmat hukmron edi. Chiroq nurlarini tashqariga chiqarmaslik uchun novvoyxona derazalariga qalin pardalar tutilgandi.
— Men Matt Xorovman, lekin meni hamma Novvoy deb chaqiradi, — o‘zini tanitdi kelbatli kishi. — Sizlar kimsiz?
— Biz, haligi… — yelkasini qisdi Terens.
— Ko‘rib turibman. Balki men bilmaganim yaxshirokdir. Biroq, menga yuz foiz ishonishingiz mumkin. Axir sizlarni nazoratchilardan qutqardim-ku, to‘g‘rimi?
— Ha! Katta rahmat, — Terensning minnatdorchiligi yurakdan chiqmadi. — Ular bizni qidirishayotganini qayoqdan bildingiz? Hamma qochayotgandi-ku.
Novvoy jilmaydi.
— Hech kimning turqi-tarovati siznikiday emasdi. Yuzlaringiz oppoq, dokaning o‘zi edi.
Terens jilmayishga urindi.
— Siz o‘z hayotingizni xavfga qo‘ydingiz. Bizni qutqarganingiz uchun minnatdorman.
— Agar imkoni bo‘lsa, doim shunday qilaman. Nazoratchilar kimnidir izlayotgan, quvlayotgan bo‘lsa, aralashmay turolmayman. Ko‘rgani ko‘zim yo‘q ularni.
— Ko‘ngilsiz voqealarga tez-tez duch kelib turarkansiz-da?
— Albatta. Manavi qalbaki tandirni ham shuning uchun qurganman. Shu tandir borki, ular meni tutolmaydilar, ishimga ham xalaqit berishmaydi. Bilasizmi, Florinada qancha skvayr bor? O‘n ming. Nazoratchilar-chi? Balki, yigirma mingdir. Bizlar esa, mahalliy aholi, — besh yuz millionmiz. Agar hammamiz ularga qarshi tursak… — u qo‘llarini shiqirlatdi.
Terens unga e’tiroz bildirdi:
— Biz qanday qilib ignamiltiq va plazmato‘plarga qarshi tura olamiz, Novvoy.
— Biz ham qurollanishimiz lozim. Siz, rezidentlar skvayrlarga juda yaqin yashaysiz va ulardan qo‘rqasiz.
Valonaning dunyosi ag‘dar-to‘ntar bo‘lib ketdi. Qarshisida o‘tirgan odam nazoratchilar bilan mushtlashdi, endi esa Rezidentni ham mensimay ishonch bilan gapirmoqda. Rik qizning yengidan tortdi, Valona uning qo‘lini olib, tanlashdi-da, unga uxlashni buyurdi.
— … Skvayrlarning ignamiltiqlari, plazmato‘plari bo‘lsa ham, ular faqat birgina sharoitda, ya’ni yuz ming rezidentning yordami bilangina Florinada hukmronlik qila oladilar.
Terensning jahli chiqib ketdi:
— Sizdan ko‘ra ko‘proq nafratlanaman ulardan! Ammo baribir…
— Davom etabering, —xoxoladi Novvoy. — Bu gapingiz uchun men sizni sotmayman. Xo‘sh, nega nazoratchilar sizni quvishdi?
Terens javob bermadi.
— Ehtiyotkorlik — yaxshi narsa, Rezident, lekin uning haddan ziyod bo‘lgani har doim ham foyda keltiravermaydi. Balki sizga yordam kerak bo‘lib qolar. Axir sizni tanib olishgan-ku?
— Yo‘q, tanishmaydi, — dedi Terens shoshib.
— Yuqori shaharda hujjatlaringizni tekshirishgandir.
— U yoqda bo‘lganimni sizga kim aytdi?
— O‘zim fahmladim.
— Hujjatimni ko‘rishdi, lekin shunchaki ko‘z tashlashdi, ismimni o‘qishgani yo‘q.
— Biroq, sizning Rezident ekanligingizni payqashgan-ku. Ular, qaysi Rezident bugun o‘z shahrida bo‘lmaganini aniqlashsa bo‘lgani. Ehtimol, hozir butun Florinadagi aloqa simlari shu haqda g‘ing‘illayotgandir. Xo‘sh, sizga yordam kerakmi?
Ular pichirlab gaplashishardi. Rik bir burchakka tiqilgancha uxlab qolgan, Valona bir Novvoyga, bir Rezidentga tikilgancha, ularning suhbatini indamay tinglardi.
— Yo‘q, rahmat, — bosh chayqadi Terens. — O‘zim… o‘zim bir amallab qutularman.
Novvoy kulib yubordi.
— Qiziq, qanday qilib. Mayli, ertalabgacha taklifimni bir o‘ylab ko‘ring. Balki, yordam so‘rashga qaror qilarsiz.
— Valona.
Ovoz yaqindan kelgani uchun uning soch tolalarigacha silkindi, ammo u shunaqayam past ediki, qiz uni zo‘r-bazo‘r ilg‘adi. U ustiga faqat choyshab yopib yotgani uchun, qo‘rquv va xijolatdan g‘ujanak bo‘lib oldi.
Gapirgan Rezident edi.
— Jim. Faqat eshit. Men ketyapman. Eshik ochiq ekan. Men qaytib kelaman. Eshityapsanmi? Tushundingmi?
U qorong‘ulikka qo‘l uzatdi-da, Rezidentning qo‘lini topgach, uni siqib qo‘ydi.
— Rikka ogoh bo‘l. Uni ko‘zdan qochirma. Valona… — U uzoq jim qoldi. — Manavi Novvoyga juda ham ishonaverma. Men uni tanimayman. Tushundingmi?
Yengil shitirlash eshitildi, so‘ng uzoqroqda nimadir shiqirladi va u ketdi. Qiz tirsagiga tiralib o‘tirdi, ammo o‘zining va Rikning nafas olishidan bo‘lak tovush eshitmadi.
U ko‘zlarini yumib, o‘ylashga harakat qildi. Nega Rezident nazoratchilarni yomon ko‘radigan, ularning uchalovini ham qutqargan Novvoy haqida bunday gap aytdi. Nega butun hodisotlar chuvalashib ketganda, manavi Novvoy paydo bo‘lib tez va dadil ishga kirishdi. Balki, hammasi oldindan uyushtirilgandir? Novvoy shunday bo‘lishini atay kutib turgandir…
— Allo! Hali ham shu yerdamisiz?
Cho‘ntakchiroqning yorug‘lik nuri to‘g‘ri uning ustiga tushdi, qiz toshdek qotib qoldi. Asta-sekin o‘ziga kelib, choyshabni bo‘ynigacha tortdi. Nur o‘chdi. Gapirgan kim, deya so‘rashning hojati yo‘q edi. Uning keng yelkalari orqa tomondan taralayotgan xira nurda elas-elas ko‘zga tashlanardi.
— U bilan birga ketibsanmi, deb o‘ylabman.
— Kim bilan, janob?
— Rezident bilan-da. Uning ketganini bilasan-ku. Mug‘ombirlik qilma.
— U qaytib keladi, janob.
— Qaytib kelaman, dedimi? U adashibdi, nazoratchilar tutib olishadi. Rezidenting uncha aqlli emas ekan, aks holda eshikni atay ochiq qoldirganimni sezgan bo‘lardi. Sen ham ketmoqchimisan?
— Men Rezidentni kutaman.
— Ixtiyoring. Uzoq kutishga to‘g‘ri keladi. Istagan paytingda ketishing mumkin.
Cho‘ntakchiroq yoqildi va yana yorug‘lik nuri paydo bo‘ldi. Valona yerni paypaslab, Rikning ozg‘in va rangpar yuzini topdi. Rikning ko‘zlari yorug‘likda yana-da qattiqroq qisildi. Biroq uyg‘onmadi.
— Bu kishini esa qoldirgan ma’qul. Sen ketmoqchi bo‘lsang, marhamat, lekin eshik uning uchun yopiq.
— U bir bechora, kasal yigit… — dedi cho‘chinqirab Valona.
— Shunaqami? Men kasal, bechora yigitlarni to‘playapman. Xullas, gap bitta: u shu yerda qoladi. Yodingdan chiqmasin!
Yorug‘lik nuri Rikning yuziga yopishib qolgandek edi.

OLIM

Doktor Salim Juns bir yildan beri toqati toq bo‘lib yurardi. Betoqatlik vaqt o‘tishi bilan kamaymaydi. Aksincha kuchayadi. Biroq, shu o‘tgan davrda Sark Razvedkasi uni shoshmaslik zarurligini bildirib keldi. Chunki xizmatchilarning asosiy qismi ko‘chib kelgan florinliklardan iborat edi va ular o‘z obro‘lariga putur yetkazishni istashmasdi.

***

Bir kuni u Sarkda juda uzoq yashaganidan hatto boshmoqlari ham shu yerda ildiz otib ketgan qariya Ebl – trantorlik vakil bilan suhbat qurdi.
— Nega sarkliklar davlat idoralarida o‘zlari chin dildan nafratlanadigan kimsalarning xizmat qilishiga yo‘l qo‘yadilar, — deb so‘radi Juns.
Ebl yashil may to‘ldirilgan qadahni tutar ekan, ko‘zlarini qisdi.
— Siyosat, Juns, — dedi u. — Siyosat. Hamma gap sarkcha mantiq bilan olib borilayotgan amaliy genetikada. Sarkliklar aslini olganda pachoq va bir tiyinga qimmat xalq, faqat bitmas-tutanmas oltin koni — Florinaga ega bo‘lganliklari uchun kekkayadilar. Shuning uchun ular har yili Florinaning shahar va qishloqlaridagi yigitlarning eng sara gullarini olib Sarkka o‘qishga jo‘natadilar. Bundayroqlarini turli qog‘ozlarni to‘ldirishga, arizalarga qo‘l qo‘yib turishga o‘tkazadilar, aql va iste’dod egalarini esa orqaga, Florinaga jo‘natadilar, ular shaharlarda mahalliy hukmdor — rezidentlikka tayinlanadilar. Florinaning eng aqlli zotlari sarkliklarga sodiqlar, chunki ular Sarkka xizmat qilar ekanlar, g‘am-tashvish, yetishmovchilik nimaligani bilmaydilar, lekin bu ishdan bo‘yin tovlasalar, faqat oddiy florinalik kabi yashashgagina umid qilishlari mumkin. Bu esa, do‘stim, aslo havas qiladigan narsa emas.
Qari diplomat bir ko‘tarishda qadahni bo‘shatdi-da, davom etdi:
— Bu yog‘i… Rezidentlar ham, Sarkdagi idora xodimlari ham o‘z mavqelarini yo‘qotmay turib farzand ko‘rishga haqlari yo‘q. Hatto florinalik ayollardan ham. Sark ayollari bilan nikoh o‘qitish haqida esa gap bo‘lishi mumkinmas. Shunday qilib, florinaning eng yaxshi genlari betinim chiqitga chiqib ketaverdi va bora-bora florinada faqat o‘tinchilar bilan suv tashuvchilargina qoddi.
— U holda sarkliklar xizmatchisiz qolmaydimi?
— Bu kelajak muammosi.

***

Shunday qilib, hozir koinot tadqiqotchisi — doktor Salim Juns Florina ishlari Departamenti qabulxonalarining birida o‘tirar va byurokratik labirintlarda betinim yugurib yurgan florinalik kichik xizmatchilar uni qachon chaqirishlarini betoqatlik bilan kutardi. Nihoyat, uni dabdabali jihozlangan xonaga olib kirib, Kichik Kotib Klerk stoli ro‘parasidagi oromkursiga ishora qilishdi. Hech bir florinalik qanchalik ko‘p ishga bosh qo‘shmasin, baribir Klerkdan yuqoriroq mansabni egallay olmasdi. Florina ishlari bo‘yicha Kichik va Katta Kotiblar, albatta, sarkliklardan iborat edi. Juns ularni yuqori qavatlarda uchratishi mumkin bo‘lsa ham, bu idorada hech qachon ro‘para kelmasligani yaxshi bilardi.
Klerk bir safga tizilgan qat-qat ma’lumotlar to‘pidagi har qog‘ozni, xuddi unda butun Koinot siri yashiringandek hijjalab tekshirardi. U yosh edi, balki maktabni yaqinda tugatgandir. Barcha florinaliklar kabi u ham oq tanli va sochlari malla rangda edi. Nihoyat, u qog‘ozlarni bir chekkaga qo‘ydi-da, so‘z qotdi:
— Ma’lumotlarga qaraganda, siz bu idorada ilgari ham ko‘p bo‘lgan ekansiz, shu to‘g‘rimi?
— Ha, bo‘lganman, janob, — dedi Doktor Juns keskinroq ohangda.
— Lekin, yaqin orada emas, a?
— Ha, yaqin orada emas.
— Siz hali ham o‘n bir oy muqaddam… — Klerk qog‘oz titkiladi, — yo‘qolgan koinot tadqiqotchisini izlayapsizmi?
— Xuddi shunday.
— Shu vaqt mobaynida, — davom etdi Klerk, — o‘sha odamning hech qanday izi topilmadi va uning sarkliklar hududiga biron marta kirgani ham aniqlanmadi.
— Undan olingan eng so‘nggi ma’lumot, — dedi olim, — Sark yaqinidagi fazodan yuborilgandi.
Klerk bir daqiqagina moviy ko‘zlarini unga qaratdi. Keyin yerga boqqancha dedi:
— Bo‘lishi mumkin, ammo uning Sarkka borgani isbotlanmadi.

***

Isbotlanmadi! Junsning lablari qimtildi. Xuddi shunday javobni, borgan sari keskinroq tus olayotgan bunday javobni u keyingi oylarda Yulduzlararo Koinot Tadqiqoti Byurosidan ham olayotgandi.
“Hech qanday dalil yo‘q, doktor Juns. Doktor Juns, siz o‘z vaqtingizni boshqa bir tuzukroq ishga sarflasangiz yaxshi bo‘lardi. Doktor Juns, Byuro qidiruv davom etishini ta’minlaydi”.
Bu so‘zlar: “Bo‘lar-bo‘lmas ishlarga pul sarflayvermang, doktor Juns”, degan ma’noni anglatardi.
Voqea, Klerk to‘g‘ri tavsiflaganidek, Yulduzlararo kelishilgan vaqt birligi bo‘yicha bundan o‘n bir oy muqaddam boshlangandi. O‘sha hodisaga ikki kun qolganida, Juns Byuroning Sarqdagi bo‘linmalarini odatdagi tekshiruvdan o‘tkazish niyatida sayyoraga tushdi. Uni YUKTB vakili — Sarkning kimyo sanoat chiqaradigan qandaydir elastik saqichni jag‘ tishlari ortiga o‘tkazdi-da, bir qog‘oz uzatdi:
— Doktor Juns, kuzatuvchilarning biri xabar yuboribdi. Juns xabarni ovoz chiqarib o‘qidi:
— O‘ta muhim ahamiyatga molik ish yuzasidan batafsil xabar berish uchun YUKTB Bosh shtabining kodlashtirilgan aloqa vositasini bo‘sh saqlashni iltimos qilaman. Muhim xabar butun Galaktikaga tegishli. Eng kichik trayektoriya bo‘yicha qo‘naman.
Vakil jilmaydi.
— Buni qarang, janob! “Xabar butun Galaktikaga tegishli” emish. Bu hatto kuzatuvchi uchun juda zarur gap. Xabarni olishim bilan, darrov u bilan yulduzlararo aloqa yo‘li orqali bog‘lanib gap nimada ekanligini aniqroq bilmoqchi bo‘ldim. Biroq unga hech gap uqtirolmadim. U faqat bir narsani, ya’ni Florinadagi har bir kishining hayoti xavf ostida ekanligini ta’kidlayverdi. Bilasizmi, u yerda yarim milliard odam bor. U esi past odamga o‘xshardi. Shuning uchun to‘g‘risini aytsam, sayyoramizga kelganida u bilan yakkama-yakka qolishni istamayman. Siz bunga nima deysiz?
— Suhbatingiz yozilganmi?
— Ha, janob, — u cho‘ntagini kavladi. — Mana.
Bu bir bo‘lak lenta edi. Juns uni asbobga qo‘ydi va qovog‘ini soldi.
— Ko‘chirma nusxa shekilli?
— Ha. Asl nusxani Sayyoralararo Transport Byurosiga jo‘natganman. Men uni “Tez yordam” xizmati bilan kutib olsak yaxshiroq bo‘ladi, deb o‘ylagandim. Balki uning ahvoli og‘irdir. Juns yigitning fikriga qo‘shilgisi keldi. Chunki, yolg‘iz hayot kechiruvchi koinot tadqiqotchilari aqldan ozganlarida, ularning xatti-harakatlarida kutilmagan jihatlar paydo bo‘lishi mumkin edi. Biroq, Juns o‘ylanib qoldi.
— To‘xtang-chi. U hali qo‘ngani yo‘qmi? Vakil hayron bo‘ldi.
— Nazarimda u qo‘ngan, lekin hali hech kim menga bu haqda xabar bermadi.
— Unday bo‘lsa, Transport bilan aloqa o‘rnating va tafsilotlarni surishtiring. U aqldan ozganmi yoki yo‘qmi, barcha ma’lumotlarni qayd etishingiz kerak.
Juns ertasi kuni, eng oxirgi tekshiruvga keldi. Boshqa sayyoralarda ishi ko‘p bo‘lgani uchun, u juda shoshayotgandi. U chiqib ketar chog‘idagina qayrilib so‘radi:
— Kuzatuvchi nima bo‘ldi?
— Ha, aytganday, unutayozibman, — dedi vakil, — Sun’iy yo‘ldoshlar ham u haqida hech narsa bilmaydilar. Men uning quvvat spektrini fazoga yubordim, ular bunday kema fazoning hech qayerida yo‘qligini aytishdi.
Juns qaytishni yana bir kunga kechiktirdi. Kelasi kun u sayyora poytaxti — Sark shahridagi Sayyoralararo Transport Byurosiga bordi. Bu yerda u birinchi marta florinalik byurokratlar bilan to‘qnashdi, ular barcha savollarga bosh chayqab javob berdilar. Ular YUKTB tadqiqotchisining Sarkka qo‘nmoqchi ekanligi to‘g‘risida xabar olishgan, biroq kema qo‘nmagan.
— Bu juda muhim, — qat’iy turib dedi Juns. — U odam qattiq betob. Ular tadqiqotchining YUKTB xizmatchisi bilan o‘tkazgan suhbati yozuvining nusxasini olishdimi?
Byuro a’zolari bu gapni eshitib hayron bo‘lishdi. Hech kim biror narsani olganini eslolmadi. U kishining betobligiga, albatta, achinamiz, biroq YUKTBning hech qanday kemasi bu yerga qo‘ngani yo‘q.
Juns mehmonxonaga qaytib, bu muammo to‘g‘risida uzoq o‘yladi. U qaytib ketishni yana orqaga surdi. Uzoq vaqt istiqomat qilishga mo‘ljallangan boshqa xonaga ko‘chib o‘tdi. Trantor vakili Lyudigan Ebl bilan uchrashishga kelishdi. Keyingi kunni u Sark tarixiga oid kitoblarni mutolaa qilish bilan o‘tkazdi. Ebl bilan uchrashish vaqti yetganida, uning butun vujudi g‘azabdan junbushga kelgandi. Ular hali ko‘radiganini ko‘radilar…
Qari Ebl uning qo‘llarini qattiq siqib, mehmonnavozlik bilan kutib oldi. Robot-barmenni chaqirdi va birinchi, ikkinchi qadahlarni bo‘shatish mobaynida ish haqida umuman gapirtirmadi. Juns qulay fursatdan foydalaib qolishga intilib florinaning fuqarolik xizmati to‘g‘risida savol berdi va Sarkdagi amaliy genetika haqida ma’ruza eshitdi. Uning nafrati yanada oshdi. Shunga qaramay, u ohista va qisqagina qilib, o‘tgan voqeani aytib berdi. Ebl biron marta ham uning so‘zini bo‘lmadi.
Juns gapirishdan to‘xtagach, u so‘radi:
— Siz yo‘qolgan kimsani taniysizmi?
— Yo‘q.
— Unga nazaringiz tushmagan hammi?
— Kuzatuvchi — tadqiqotchilarimiz bilan uchrashish juda mushkul.
— Unda avvallari ham ana shunday ruhiy bezovtalik bo‘lganmi?
— YUKTBning markaziy boshqarmasidagi yozuvlarga qaraganda, bu — birinchisini. Agar buni ruhiy bezovtalik deb hisoblasak, albatta.
— Qanday yordam qilishim mumkin?
— Men tushuntirib beraman. Sarkning Sayyoralararo Transport Byurosi kuzatuvchimiz kemasining yuritgichlari quvvati spektrini yaqin fazodan topa olmadi. Bu narsada ular aldashmaydi. Men sarkliklar aldam-qaldamni yoqtirishmaydi demoqchi emasman, ular faqat befoyda yolg‘on-yashiqni ishlatishmaydi, chunki mening bu fazoni ikki-uch soat ichida tekshirib chiqishim mumkinligini bilishadi.
— To‘g‘ri. Xo‘sh, unda nima?
— Quvvat spektrini faqat ikki holdagina sezish mumkin emas. Birinchisi — yaqin fazoda kemaning yo‘qligi, chunki u giperfazo orqali Galaktikaning boshqa qismiga o‘tib ketgan; ikkinchisi — uning umuman fazoda mavjud emasligi, chunki kema sayyoraga qo‘ngan. Tadqiqotchi o‘z fikridan qaytganligiga ishonmayman. Agarda uning Florina uchun xavfli va Galaktika uchun muhim hisoblanuvchi fikrlari chindan ham xomxayol bo‘lsa, uning Sarkka tushib, xavfdan ogoh qilishiga hech narsa xalaqit qilolmaydi. U o‘z fikrni o‘zgartirishi va qaytib uchib ketishi aslo mumkin emas. Bu sohada mening o‘n besh yillik tajribam bor. Lekin uning xabari to‘g‘ri bo‘lsa, uning yaqin fazodan jo‘nab qolishi, hech bir aqlga sig‘maydigan xatti-harakatdir.
Trantorlik qariya ko‘rsatkich barmog‘ini ko‘tardi-da, uni ohista tebratar ekan, dedi:
— Demak, siz uni Sarkda deb hisoblayapsizmi?
— Xuddi shunday. Lekin, bu yerda ham ikki xil taxmin bor. Birinchidan, agar u haqiqatdan ham aqldan ozgan bo‘lsa, albatta, sayyoraning fazoviy bekatidan boshqa joyga qo‘ngan bo‘lardi. Va u qayerlardadir yarim esi og‘gan holda sang‘ib yurardi. Bu biznint kuzatuvchilarimiz uchun ham kamdan-kam uchraydigan hol. Bunday es og‘ishlik odatda vaqtincha bo‘ladi. Bu narsa o‘tib ketganda esa, bemor o‘z ishining tafsilotlarini eslaydi. Chunki, koinot tadqiqotchisining hayoti — uning xizmatidir. Ko‘pincha bunday bemorni ommaviy kutubxonaga kirib koinot tadqiqotiga oid adabiyot qidirishidan topib olishadi.
— Tushunarli. Siz Kutubxonachilar qo‘mitasidan shunday hol to‘g‘risida axborot olib berishimni istayapsizmi?
— Yo‘q, men uchun bunday qiyinchilik mavjud emas. Men koinot tadkiqoti bo‘yicha ayrim adabiyot namunalarini maxsus saqlanishga qo‘yib, ularni so‘ragan har bir kimsani, agar u sarklik ekanligini isbotlay olmasa, ushlab, so‘roq qilishni iltimos qilaman. Buni, albatta, bajarishadi, chunki ular yoki ularning boshliqlari bilishadiki, bunday mo‘ljal hech qanday natija bermaydi.
— Nega natija bermas ekan?
— Ishonchim komil, o‘sha odam mo‘ljallaganidek Sarkning fazoviy bekatiga qo‘ngan, Sark hukumati esa uni qamoqqa tiqqan yoki hatto, o‘ldirgan bo‘lishi mumkin.
— Hazillashyapsizmi?
— Qanday hazil? Sarkliklarning hayoti ham, boyligi ham, hukmdorligi ham Florinani egallab turishga bog‘liq-ku. Siz Sarkning butun boyligi Florinaning kirtzorlari ekanligini mendan yaxshi bilasiz. Kutilmaganda qandaydir odam paydo bo‘ladi-da, — uning es-hushi joyidami yoki yo‘qmi, buning ahamiyati yo‘q, — allaqanday yangi vaziyat Florinaning barcha aholisi hayotiga xavf solyapti, deydi. Mana, kuzatuvchimizning eng oxirgi xabarini bir ko‘ring.
Ebl Juns tizzasiga tashlagan lenta bo‘lagiga nazar soddi.
— Bu juda kalta-ku.
— Albatta. Bu yerda faqat xavf borligi aytilgan. Bu xavfning juda katta ekanligi ta’kidlangan. Mana shuning o‘zi. Biroq, bu xabarni sarkliklarga jo‘natish mumkin emas edi. Agar koinot tadqiqotchisi xato qilgan bo‘lsa ham, unga Sark hukumati aqlsiz g‘oyani tarqatishga va u bilan butun Galaktikani to‘ldirishga yo‘l qo‘yishi mumkinmidi? Florinada ko‘tariladigan vahimani, kirt tolasi yetishtirishda vujudga keladigan qiyinchiliklarni aytmasa ham bo‘ladi, va bu holda, albatta, Sark bilan Florina o‘trasidagi siyosiy munosabatlarning qorong‘u tomonlari butun Galaktika oldida yaqqol ochilib qoladi. Ana shulardan qutilish uchun, ular bir odamni yo‘q qilishlari kerak. Bunday vaziyatda Sark ikkilanib o‘tirarmidi? Siz tasvirlab bergan genetik tajriba o‘tkazuvchilarga to‘la sayyora aslo ikkilanmaydi.
— Siz axir mendan nima istaysiz? Hozircha bu voqeadan men hech narsa tushunolganim yo‘q, — dedi Ebl sovuqqonlik bilan.
— Uni kim o‘ldirganini toping, — dedi g‘amginlik bilan Juns. — Bu yerda sizning josuslik tashkilotingiz bo‘lishi kerak. O, keling, bekinmachoq o‘ynamaylik. Men Galaktika qa’rida yetarli darajada izg‘ib, siyosiy kaltabinlikdan tashqariga chiqqanman. Men ularni kutubxona masalalari bilan chalg‘itib turgunimcha, siz kalavaning uchini topishga intiling. Siz qotillikni ochganingizdan so‘ng, men istardimki, Trantor Galaktikadagi hech bir hukumat YUKTB odamlarini o‘ldirib, suvdan quruq chiqa olishi mumkin emasligini ko‘rsatsin.
Uning Ebl bilan birinchi suhbati ana shunday tugadi.
Juns faqat bir narsada haq edi: Sark hukumati ish kutubxona bilan bog‘liq bo‘lguncha juda xushmuolama bo‘ladi. Biroq, uning boshqa taxminlari noto‘g‘ri chiqadiganga o‘xshardi. Oylar o‘tmoqda edi, Eblning josuslari Sarqda izi yo‘qolgan kuzatuvchining na o‘ligini, na tirigini topdilar.
Shu tarzda o‘n bir oydan ko‘proq vaqt o‘tdi. Juns bu narsalarning barchasi joniga tegayotganini payqadi. U o‘n ikkinchi oydan keyin kutishni bas qilishni mo‘ljallab qo‘ydi. Ammo shu orada qandaydir umid uchquni paydo bo‘ldi. Bu axborot Ebldan emas, maxsus tayinlangan kishidan keldi. Sark Ommaviy kutubxonasidan xabar qilinishiCha, kimdir koinot tadqiqotiga oid kitoblarni so‘rabdi. Shundan so‘ng Juns Florina ishlari Departamenti xodimi huzuriga keldi.

***

Klerk xayolini yig‘di-da, qabulida o‘tirgan kishiga qaradi.
— Xo‘sh, mendan nima istaysiz?
Juns quruqqina qilib so‘z boshladi:
— Kecha kunduz 4.22 da Sark Ommaviy kutubxonasining Florinadagi bo‘limi koinot tadqiqoti bo‘yicha ikki namunaviy adabiyotni olishga uringan, sarklik bo‘lmagan odamni men uchun ushlab turishganini xabar qilgandi. Ammo o‘shandan buyon kutubxona hech qanday axborot bermadi. — U Klerkning nimadir deb gap qaytarmoqchi bo‘layottanini payqab, tovushini balandlatdi. — Men yashab turgan mehmonxonadagi jamoat apparatida kunduzgi 12.05 da qabul qilingan va darhol e’lon qilingan qisqa teleaxborotda aytilishicha, Sark ommaviy kutubxonasining Florinadagi bo‘limida nazoratchi urib yiqitilgan va u behush holda yotibdi, hamda bu ishga aloqador deb hisoblanayotgan uch florinalik qidirilyapti. Keyingi teleaxborotda bu xabar qaytarilmadi. Men, bu ikki xabarning bir-biriga bog‘liq ekanligiga shubha qilmayman. Qidirayotgan odamimning nazorat qo‘lida ekanligiga ham shubha qilmayman. Florinaga uchishga ruxsat so‘radim, biroq javob ololmadim. Florina ishlari Departamentiga bu ishda yordam berishlarini so‘rab tashrif buyurdim. Yo menga ruxsat etilsin, yoki u kishi bu yerga jo‘natilsin.
Klerkning muzdek sovuq tovushi yangradi:
— Sark hukumati YUKTB xodimlaridan ultimatum qabul qilmaydi. Mening boshliqlarim, sizning ana shu ish bo‘yicha qiziqishingiz mumkinligini hisobga olib, o‘z ko‘rsatmalarini berishgan. Xabarda aytilishicha, maxsus saqlanishdagi kitoblarni istagan odam va uning ikki sherigi — Rezident va florinalik ayol, haqiqatda ham siz eslatgan nojo‘ya ishni qilishgan. Nazoratchi ularni ta’qib etgan, ammo qo‘lga tushirolmagan.
Junsning vujudini achchiq alam qamrab oldi. Bu holatini berkitib o‘tirmadi.
— Ular qochishibdimi?
— Juda ham bunday emas. Ular Matt Xorov degan kimsaning novvoyxonasigacha ta’qib etilganlar.
Juns hayratga tushdi.
— Ular o‘sha yerda qolishibdimi? Ularga tegishmabdimi?
— Siz keyingi paytda Lyudigan Ebl janobi oliylari bilan suhbatlashmadingizmi?
— Buning nima ahamiyati…
— Sizning tez-tez Trantor elchixonasida bo‘lib turishingiz bizga ma’lum.
— Men hurmatli elchini ko‘rmaganimga bir hafta bo‘ldi.
— U holda uchrashishni maslahat beraman. Trantor bilan bizning yulduzlararo munosabatlarimiz qaltisligi tufayli, jinoyatchilarning Xorov do‘konida qolishiga yo‘l qo‘ydik. Menga, agar lozim topilsa, shu narsani aytish topshirilganki, siz bunga hayron qolmasangiz kerak…
Klerk rangpar yuzini mas’haraomuz burishtirdi,
— Xorov, bizning xavfsizlik bo‘limimizga Trantor josusi sifatida juda yaxshi tanish.

ELCHI

Junsning Klerk bilan o‘tkazgan suhbatidan o‘n soat avval Terens josus Xorovning novvoyxonasini tark etgandi. U turli pastqam ko‘chalardan ehtiyotkorlik bilan ketib borardi. Uning qo‘llari ishchilar yashovchi kulbalarning g‘adir-budir devorlariga tegib ketar, agar Yuqori Shahardan dam-badam tushib turgan xira yorug‘likni hisobga olmasa, atrof zim-ziyo edi.
Pastki Shahar go‘yo yaltiroq, gajaklarini jilvali Yuqori Shahar tagiga berkitgan ulkan chayonga o‘xshab ketardi. Biron-bir yerda balki tungi hayot davom etayotgan bo‘lishi ham mumkin, biroq bu yerdagi vayronalarda emas.
Uzoqdagi qadam tovushlarini eshitib, Terens chang bosgan bir ko‘chaga yashirindi (Florinada kechalari yog‘ib turadigan yomg‘ir ham temirqotishma ostidagi soyalar makoniga o‘tishi qiyin edi). Cho‘ntakchiroq yog‘dulari paydo bo‘lib, shundoq yonginadan o‘tdilar-da, qorong‘ulik qa’riga singib ketdilar.
Nazoratchilar butun tun u yoq, bu yoqqa yurardilar. Tartibni saqlash uchun kuch ishlatish shart emas, ularni ko‘rganda paydo bo‘ladigan qo‘rquvning o‘zi yetarli edi.
Terens shoshardi. U yuqoridagi temir-beton qotishma tirqishlari tagidan o‘tayotganda yuziga oppoq shu’lalar tushardi va u tepaga nigoh tashlashdan o‘zini tiyolmadi.
Skvayrlarga yetish mushkul!

***

Haqiqatdan ham ularga yetish mushkulmi? Uning sarklik skvayrlarga bo‘lgan munosabati bir necha marta o‘zgargandi. Yoshligida u boshqa bolalardan hech farq qilmasdi. Nazoratchilar qoramtir-kumush mahluq edilar, ulardan aybdor-aybdormasligingga qaramay qochish lozim edi. Skvayrlar esa Sark nomli jannatda yashovchi, chidam va hushyorlik bilan Florinada istiqomat qiluvchi aqli noqislarning farovon hayotini asrovchi mavhum, hayoliy superodam edilar.
U o‘n yosh ekan, maktabda Sarkdagi hayotni qanday tasavvur etishi to‘g‘risida insho yozdi. Bu g‘irt to‘qima narsa edi. Hozir faqat uning bir qismigina yodida. U Skvayrlarni bunday tasvirlagandi: bo‘ylari 20 futlik serviqor odamlar har kun ertalab devorlari kirt guli rangida bo‘lgan katta xonaga to‘planadilar va florinaliklarning gunohlarini muhokama qilar ekanlar, ularni ezgulikka qaytarish uchun jazolab turish lozimligini aytib, achinadilar.
O‘qituvchi ayolga uning inshosi juda yoqdi va yil oxirida, boshqa o‘g‘il-qizlar o‘qish, yozish hamda odob-axloq bo‘yicha qisqa kurs o‘tadigan paytlarida, uni arifmetika, galaktografiya va Sark tarixi o‘qitiladigan maxsus sinfga ko‘chirishdi. O‘n olti yoshida esa uni Sarkka jo‘natishdi.

***

Hozir Terens shahar chetiga yaqinlashib qolgandi. Nogahon esgan shabada uning dimog‘iga kirt gulining tungi ajib hidini olib keldi. Bir qancha daqiqalardan so‘ng, nazoratdan holi, bexavotirroq ochiq dalalarga chiqadi va uzuq-yuluq bulutlar orasidan yarqiroq yulduzlarga yana nigoh tashlaydi. Hatto Sarkning quyoshi bo‘lmish yorqin sariq yulduzni ham ko‘radi.

***

O‘sha yulduz ketma-ket bir necha yil uning ham quyoshi bo‘lgan. Uni kemaning illyuminatoridan birinchi marta yulduz kabi emas, balki behad yorqin koptokchadek ko‘rganda, beixtiyor tiz cho‘kkisi kelgandi. Jannatga yaqinlashyapsan, degan fikr, hatgo birinchi fazoviy uchishning falaj qilib qo‘yuvchi qo‘rqinchini ham bosib ketgandi.
U jannatga qo‘ngach, inon-ixtiyorini florinalik bir qariyaga topshirishdi. Qariya esa uni yaxshilab yuvintirib, tuzukroq kiyim kiydirdi. Shundan so‘ng, uni bir katta binoga olib borishdi. Yo‘lda ketishayotganda qariya qarshilaridan chiqib qolgan bir kimsaga bukchayib ta’zim qildi.
— Boshingni eg, qulluq qil! — jahl bilan shivirladi u yosh Terensga.
Terens aytilganni bajardi, lekin xijolat bo‘ldi.
— Kim bu?
— Skvayr, so‘tak!
— Shu — skvayrmi?
U to‘satdan to‘xtab qoldi va uni tezroq yurishga undashga to‘g‘ri keldi. Shunday qilib, u skvayrlar bilan tanishdi. Ular ham oddiygina odam ekanlar. Boshqa yosh florinaliklar, balki bunday kutilmagan hafsalasizlikni yengib ketgan bo‘lardilar, biroq bu Terensning qo‘lidan kelmadi. Uning qalbida bir narsa butun umrga o‘zgardi.
U fuqarolik xazmatida besh yildan ko‘proq ishladi va shu vaqt mobaynida uning iste’dodini odat bo‘yicha turli ishlarda sinab ko‘rdilar.
Bir kuni uning oldiga lo‘ppigina, yumshoq florinalik keldi-da, do‘stona jilmaydi, yelkalariga qoqib skvayrlar haqidagi fikrini so‘radi.
Terensning bir ko‘nglida shartta burilib, ketib qolgisi ham keldi-yu, lekin o‘zini bosdi. U pinhoniy fikrlarim qandaydir sirli yo‘l bilan yuzimda ifodalanib qolmadimikan, deb ham o‘yladi. U bosh chayqab, skvayrlarning fazilatlari haqida nimalarnidir g‘o‘ldiradi. Lo‘ppi odam esa lablarini qimtib, so‘z qotdi.
— Siz bunday o‘ylamaysiz. Kechasi mana bu yerga keling.
U Terensning qo‘liga bir parcha qog‘oz tutqazdi. Bu qog‘oz bir necha daqiqadan keyin o‘z-o‘zidan kuyib kulga aylandi.
Terens bordi. U bir chekkasi qo‘rqar, ammo qiziqish tuyg‘usi undan ham kuchli edi. U bir necha tanishlarini ham uchratdi, ular Terensga juda sirli boqardilar. Ma’lum bo‘lishicha, u yakka emas ekan.
Bu odamlar ham skvayrlarni Florinaning boyliklarini o‘zlarining bir chaqaga qimmat o‘yin-kulgulariga sarflovchi, mahalliy xalqni esa kambag‘alliqda va nodonliqda saqlovchi iflos cho‘chqalar deb hisoblashar ekan. U yaqin orada Sarkka qarshi buyuk qo‘zg‘alish ro‘y berishini va Florina boyliklari qonuniy egalariga topshirilajagini bildi.
— Ammo, skvayrlar va nazoratchilar qurollanishgan-ku… — hayron bo‘ddi Terens.
Shunda unga Trantor, ya’ni keyingi yuz yilliklarda kengayib Galaktikadagi inson zoti yashaydigan sayyoralarning qariyb yarmisini o‘z ichiga olgan ulkan davlat haqida so‘zlab berishdi. Trantor, deyishdi ular, florinaliklar yordamida Sarkni tor-mor keltiradi.
— Biroq, — dedi Terens avval o‘ziga, keyin boshqalarga. — Trantor shunchalik buyuk, Florina esa kichkinagina, bu holda Trantor yanada kattaroq va zolimroq hukmdor bo‘lib qolmaydimi? Agarda bu qutulishning yagona yo‘li hisoblansa, undan ko‘ra Sark istibdodiga chidagan yaxshi-ku.
Lekin ular Terensning ustidan kulishdi va bu yerda eshitganlari haqida birovga g‘iring desa gumdon qilajaklarini aytib haydab yuborishdi.
Terens bir qancha vaqt Xavfsizlik Bo‘limida ham ishladi, — bunga uncha-buncha florinalik muyassar bo‘la olmasdi. Terens bu xizmatda yurib, butun siyosat turli fitnalardan iborat ekan, degan fikrga keldi. Florinadagi ayrim kishilar esa qandaydir yo‘llar bilan til topishib, qo‘zg‘olonga tayyorgarlik ko‘rishardi. Odatda, ularni mablag‘ bilan Trantor ta’minlardi. Ba’zan esa bo‘lajak isyonchilar Florina boshqa birovning yordamisiz ham g‘alaba qila oladi, deb o‘ylardilar.
Endi esa manavi, qachonlardir koinot tadqiqotchisi bo‘lgan, hozir esa har bir florinalik hayotiga tahdid qilayotgan qandaydir xavf haqida g‘o‘ldirayotgan ko‘rimsizgina odam unda umid uyg‘otdi…

***

Terens tungi yomg‘ir yog‘ib o‘tgan, bulutlar orasidan xiragina miltillab turgan yulduzlar yog‘dusi tushayotgan dala bo‘ylab yurardi. U Florinaning boyligi hamda boshiga tushgan balosi bo‘lgan kirt bo‘yini to‘yib hidlardi.

***

U xomxayollikdan yiroq edi. Ha, u endi Rezident emas. Hatto florinalik ozod dehqon ham emas. U — qochoq, berkinib yurishga majbur jinoyatchi. Biroq, oxirgi kunlarda uning qo‘lida Sarkka qarshi buyuk kuch mavjud edi. U yangilishayotgani yo‘q. U Rikning yodiga tushgan narsalar to‘g‘riligini, uning qachonlardir koinot tadqiqotchisi bo‘lganligini va u esini yo‘qotar darajada ruhiyat zondi ta’siriga uchraganligini bilardi.
Biroq, hozir Rik o‘zini florinalik vatanparvar qilib ko‘rsatgan, aslida esa Trantor josusi bo‘lgan — bunga avval boshdanoq shubhalanmagandi, kelbatli kimsaning qo‘lidadir. Axir, Pastki shaharning qaysi fuqarosi radarli qalbaki tandir qura oladi?
Nima bo‘lganda ham Rikni Trantor ixtiyoriga qoldirib bo‘lmaydi. U nima qilishini biladi. Faqat tong otishini kutish lozim.

***

Juns Klerk bilan suhbat qurgandan so‘ng o‘n soat o‘tgach, yana Lyudigan Ebl bilan uchrashdi.
Qariya Ebl bu gal ham Salim Junsni odatdagi mehmonnavozlik bilan kutib oldi, lekin o‘zini uning oldida aybdordek tutardi. Ularning birinchi uchrashuvlarida (bunga ancha bo‘ldi, deyarli bir Namunaviy yil) Ebl uning koinot tadqiqotchisi haqidagi hikoyasiga e’tibor bermagandi. O‘sha vaqtda u faqat bir narsani o‘ylagandi: bundan Trantorga qanday naf bor?

***

Trantor! U elchining o‘y-fikrlari orasida hamisha birinchi o‘rinda turardi, lekin Ebl yulduzlar jannatini yoki Trantor harbiy kuchlarining sariq nishonini quyosh va koinot kemalari bilan qo‘shib ilohiylashtiruvchi ahmoqlardan emasdi.
Ochig‘i, u tom ma’nodagi vatanparvar ham emasdi, uning uchun Trantor Trantor sifatida hech qanday ahamiyatga ega emas edi.
Biroq, u tinchlik tarafdori edi. Buning ustiga u keksayib borar va o‘zining qadahidagi mayni, beshovqin musiqali muhitni, tushki ovqatdan keyingi uyquni hamda shoshilmay qazoi-muallaqni kutishni xush ko‘rardi. U barcha odamlar shunday bo‘lishlari kerak deb hisoblardi, lekin odamlar urushga va vayronagarchiliklarga mukkadan ketishgandi. Ular fazo bo‘shliqlarida muzlab qolishar, atomlar portlashidan bug‘lanib ketishar, qamal qilingan, o‘qqa tutilayotgan sayyoralarda ochdan o‘lishardi.
Eblning xonasida Trantor xaritasi — Galaktika qolipining uch o‘lchamli billur qubbasi osig‘liq turardi. Yulduzlar oppoq olmosdek chaqnab turardilar, tumanliklar yorqin yoki qoramtir xiralik edilar, ancha tubliqda esa Trantor Respublikasini bildiruvchi bir qancha moviy rang uchqunlar miltirardilar.
Xarita tarixiy bo‘lib, uning tugmasi bor edi — ular yordamida har ellik yildan so‘ng Trantor atrofida ko‘plab moviy yulduzlar chaqnayotganini kuzatish mumkin edi.
O‘nta tugmaning oddiygina bosilishi natijasida bir yarim ming yil o‘tar va Trantor tasarrufiga Galaktikaning yarmi qo‘shilardi.
Trantor Respublikasining Trantor Ittifoqiga aylanish yo‘li tog‘-tog‘ halok bo‘lgan odamlar, kuli fazoga sovurilgan kemalar, yo‘q qilingan olamlar ustidan o‘tgandi. Bularning hammasi Trantorga kuch berardi.
Hozir esa Trantor yangi o‘zgarish bo‘sag‘asida, ya’ni uning ta’siri barcha yulduzlarga tarqatilib, Trantor Ittifoqining Galaktika Ittifoqiga aylanish va natijada umumjahon tinchligi vujudga kelishi oldida hayajondan titrardi. Ebl xuddi shunday tinchlikni istardi.
Xullas, ehtiyotkor Elchi doktor Juns bilan bir yil ilgari o‘tkazgan suhbatida “bundan Trantorga qanday naf bor?” degan fikrnigina ko‘nglidan o‘tkazgandi.

***

— Yo‘q, men orqamdan qo‘yilgan josuslaringizdan ranjimayapman, — dedi Juns. — Balki, siz ehtiyotkor odamdirsiz, hech kimga va hech narsaga ishonishingiz kerak emasdir. Ammo, har holda ayting-chi, nega menga qidirilayotgan kishining manzilgohi aniqlanganini xabar qilmadingiz? Yoki siz ham u bir yil Florinada yashaganini, uni Sarkdan qidirish befoyda ekanini bilmaganmidingiz? Biroq, hozir siz uni topibsiz va men u bilan suhbatlashishim zarur.
— Afsuski, buning iloji yo‘q.
— Nega?
— Yaxshi, men sizga ochig‘ini aytaman: Shuning uchunki, o‘n ikki soat avval Matt Xorovni — trantor josusini Florina nazoratchisi o‘ldirgan. U o‘z novvoyxonasida yashirib qo‘ygan ikki florinalik ayol va erkak, siz qidirayotgan kuzatuvchi bo‘lishi kerak, izsiz yo‘qolishgan. Aftidan, ularni skvayrlar tutib olishgan bo‘lishsa kerak.
Juns oromkursidan turdi.
Ebl xotirjamlik bilan may to‘ldirilgan qadahni lablariga yaqinlashtirar ekan, so‘z qotdi:
— Rasmiy tomondan men hech narsa qilolmayman. O‘ldirilgan kishi florinalik edi, yo‘qolganlarning ham florinalik emasligini biz isbot etolmaymiz.

NAZORATCHI

Rik g‘ira-shira paytda uyg‘ondi. U uzoq yotib, o‘z ongi haqida o‘yladi. O‘tgan tun mobaynida qalbining qandaydir yarasi tuzalgandek, ko‘ngli to‘lgandek edi. Bu, ikki kun avval, o‘sha, “eslashga” tushgandan so‘ng ro‘y bera boshlagandi. Bunday jarayon kecha kun bo‘yi davom etdi. Yuqori Shaharga borgani, kutubxona va nazoratchiga qilingan hujum, undan keyingi kechishlar va Novvoy bilan bo‘lgan uchrashuv — bularning hammasi unga fermentdek , malhamdek ta’sir ko‘rsatdi. Miyaning anchadan beri quruqshab yotgan hujayralari o‘zlarining zaif bo‘lsa-da, faoliyatini boshladilar. Hozir, u uyquga to‘ygach, ularda qandaydir harakat sezilardi. Rik fazo va yulduzlar, yolg‘izona uzoq kezib yurishlar, buyuk jimjitlik haqida xayol surdi. Nihoyat, u boshini ko‘tarib qizni chaqirdi:
— Lona!
— U shu zahotiyoq uyg‘ondi, tirsagiga tiralib turdi-da, Rik tomonga boqdi.
— Lona, mening ahvolim juda yaxshi. Men yana u-bu narsalarni esladim. Men kemada bo‘lganman va aniq bilamanki…
Biroq qiz uni eshitmasdi. U Rikka teskari qarab, ko‘ylagini kiydi, oldidagi ilgak-chokni siladi-da, belbog‘ini asabiylik bilan tortib qo‘ydi. Keyin oyoq uchida yaqinlashdi.
— Jim, tovushingni baland chiqarma.
— Rezident qani?
— U yo‘q. U… U ketdi.
Xona yorishdi va Novvoyning kelbatli qomati ko‘rindi. Uning qalin lablari tabassumdan quloqlariga yetay derdi.
— Vaqtli uyg‘onibsiz.
Ular indashmadi.
— Bugun siz jo‘naysiz.
Rezident ketgandan so‘ng, uning Rikka qanday ko‘z bilan qaragani, qizning yodida edi.
— Siz to‘g‘ringizda tegishli joyga xabar qilindi. Xavotirlanmasangiz ham bo‘ladi.
U ketdi, lekin tez orada ovqat, kiyim va ikki tog‘orachada suv ko‘targancha qaytib keldi. Kiyim yangi va qandaydir ajabtovur edi.
Novvoy ularning ovqatlanishini kuzatib o‘tirda-da, keyin so‘z qotdi:
— Men sizga yangi ism va yangi tarjimai hol beraman. Hech narsani esdan chiqarib qo‘ymaslik uchun, menga diqqat bilan quloq soling. Siz florinalik emassiz, tushundingizmi? Sizlar Voteks sayyorasidan Florinaga kelgan aka-singilsizlar…
U barcha ikir-chikirlarni batafsil aytib berdi-da, savollar berib javoblarini tekshirib ko‘rdi.
Rikka o‘zining yodda saqlash, tushunuvchanlik qobiliyatini ko‘rsatish xush kelayotgandi, lekin Valona tashvishlanayotgandek tuyulardi.
Novvoy buni sezdi.
— Menga qara, hoy qiz. Agar sen g‘alamislik qilsang, shu yerda qolasan, sheriging esa jo‘nab ketadi.
— Yo‘q, yo‘q… (titrab ketdi Valona). — Men sizga aslo xalaqit qilmayman. Novvoy ularni ko‘chaga olib chiqqanda, quyosh tikkaga kelib qolgandi. Rik hayrat bilan egniga boqardi. Kiyim ham shunchalik ajabtovur bo‘ladimi? Valona hech ham qishloqi qizga o‘xshamasdi. Hatto oyoqlarini ham qandaydir mato yopib turar, poyafzalining poshnasi shunchalik baland ediki, u ehtiyotkorlik bilan yurishga majbur edi.
Atrofga to‘planib olgan yo‘lovchilar ularga razm solib qarashar, bir-birlari bilan fikr almashishardi. Bularning ko‘pchiligi bozor-do‘konlarga yo‘l olgan g‘amgin va tund ayollar, yirtiq-yamoq kiygan bekorchi bolalar edi. Novvoy ularni sezmayotgandi go‘yo. U qo‘liga kattagina tayoq ushlab olgandi.
Shu payt orqa tomondagi xaloyiq hayajonga tushdi va Rik nazoratchilarning qoramtir-kumush kiyimini payqadi.
Xuddi shu daqiqada bir hodisa ro‘y berdi. Qurolli nazoratchi paydo bo‘ldi, u o‘q uzdi. Novvoy yiqildi va ular yana qochishga tushdilar. Nahotki nazoratchilar ularni bir umr ta’qib etsalar?

***

Ular shahar chetidagi xaroba joyga kelib qolishdi. Valona hansirar, yangi ko‘ylagining ba’zi joylari terdan namiqqan edi. Rik nafas ololmay qoldi.
— Bo‘ldi, boshqa yugurolmayman.
— Yur, qochish kerak!
— To‘xta. — U devorga suyanib oldi, lekin Valona uni sudrardi. — So‘zimga quloq sol.
Vahima asta-sekin uni tark etdi.
— Lona, biz qayerga qochyapmiz, nega qochyapmiz? Biz axir o‘zga sayyoraliklar kiyimidamiz-ku… Mana, qara Novvoy bizga nima bergan, Rik hayajonlanar ekan, cho‘ntagidan kichkinagina kitobchaga o‘xshash narsa chiqardi. Uning u yoq-bu yog‘ini o‘girib ko‘rdi-da, qanday ochilishini tekshirdi. Ammo buning iloji bo‘lmadi. Shundan so‘ng, chetlarini paypaslab ko‘rib, barmoqlari bilan siqqan edi, kitobchani bir tomoni sutdek oqardi. Mitti harflarni darhol tushunolmagan bo‘lsa ham, bo‘g‘inma-bo‘g‘in o‘qishga tirishdi. Nihoyat, u dedi:
— Bu — pasport. Demak uchib ketsak bo‘ladi. Axir Novvoy ham Florinani kemada tark etishimizni istagandi-ku. Kel, shunday qila qolamiz.
— Rik, bizni tutib olishadi!
— Agar mo‘ljallangan kemada emas, boshqasida uchsak, tutisholmaydi. U yerda bizni kutib turishadi. Biz boshqa kemada uchishimiz lozim. Boshqa har qanday kemada.
Kema! Har qanday kema. Bu so‘zlar Rikning qulog‘i ostida sehrli ohangday jarangladi. Bu fikri muvaffaqiyat qozonadimi yoki yo‘qmi, unga baribir edi. Uning kemaga chiqqisi kelardi. Fazo qa’riga kirishni istardi.
— Mayli, Rik! Men fazo bekati qayerda ekanligini bilaman. Kichkinaligimda, dam olish kunlari biz doim o‘sha yerga borardik. Kemalarning uchishini tomosha qilardik.
Bekat tekshiruvchisi ajabtovur kiyimlaridan o‘zga sayyoralik ekanliklari bilinib turgan, terlab-pishib beso‘naqay harakat qilayotgan erkak va ayolga jilmayib boqdi. Ayol tirqishdan pasport uzatdi.
U bir ayolga, bir pasportga, keyin band qilingan joylar soniga nigoh tashladi. Tekshiruvchi kerakli tugmani bosdi va avtomatdan ikki shaffof lenta chiqdi.
— O‘tishingiz mumkin, — dedi u shoshilinqirab. — Mana bularni yengingizga taqib oling.
Bu murojaat unga xush keldi. O‘zga sayyoraliklar Florinaning fazo bekatida ko‘p ham uchrayvermasdilar. Ayniqsa, so‘nggi yillarda ular borgan sari kamayib borayotgandilar. Ular skvayrlarga ham, nazoratchilarga ham o‘xshamaydilar. Ular sening florinalik ekanligingni bilmaydilar va juda xushmuomalalik bilan gaplashadilar.
— Siz uni 17-maydondan topasiz, xonim. Voteksga parvozingiz bexatar bo‘lsin. Tekshiruvchi bu so‘zlarni alohida nazokat bilan aytdi.
So‘ngra u o‘zining sevimli mashg‘ulotiga: do‘stlariga qo‘ng‘iroq qilishga, Yuqori Shaharning energetik nurlaridagi shaxsiy suhbatlarga bilintirmay ulanib olishga tutindi. U qanday xato qilganini anglashiga hali bir necha soat bor edi.
Bu kema 17-maydondagi patta olingan kemaga qaraganda ancha kichik va yarqiroq edi. Uning to‘rtta havo tirqishi berkitilmagan ekan. Asosiy eshik bilan unga tutashgan zina — ochiq og‘iz-u, undan chiqib turgan tilni eslatardi.
— Kema ichini shamollatishyapti, — dedi Rik. — Odam tashuvchi kemalarni ko‘p marta ishlatilgan siqilgan kislorod hidini yo‘qotish niyatida uchib ketishdan oddin hamisha shamollatishadi.
Valona unga qaradi.
— Sen qayerdan bilasan?
Rik o‘zida g‘urur paydo bo‘layotganini sezdi.
— Shundoq bilaman. Hozir u yerda hech kim yo‘q. Shamolda turish kimga ham yoqardi. — U tashvishlanib atrofga boqdi. — Qiziq, nega odam bunchalik kam.
Kema shlyuziga kirishlari bilan ularga havo oqimi urildi. Valonaning ko‘ylagi havodan shishib ketdi, u etaklarini ushlab turishga majbur bo‘ldi.
— Bu yerda doimo shundaymi? — so‘radi qiz. U hech qachon fazoviy kemada uchmagan, hatto orzu ham qilmagan. Uning yuragi qattiq urar, lablari qimtilgandi.
— Yo‘q. Faqat shamollatish paytida.
Rik xursand bo‘lib, qattiq metallardan yasalgan yo‘lak bo‘ylab yurar ekan, bo‘m-bo‘sh xonaga havas bilan tikilardi.
— Mana, — dedi u. —Bu oshxona. Lekin, ovqat unchalik muhim emas. Ma’lum muddat usiz ham yashasa bo‘ladi. Asosiysi — suv.
U mo‘’jaz, shinam yopiq taxmonlardagi ashqol-dashqollarni titkilab qopqoqli katta idish topdi. Suv jo‘mragini nigohi bilan qidirdi va undan vishillab havo, ketidan suvning otilib chiqishidan yengil tortib miyig‘ida kulib qo‘ydi.
— Endi bir nechta konserva olamiz. Ko‘pining keragi yo‘q. Sezib qolishlari mumkin. Rik yong‘indan saqlanish, tabobat jihozlari, dori-darmonlar va payvandlash asboblari saqlanadigan kichik xonani topdi.
— Lona, shu yerga joylasha qolamiz, — dedi u ikkilanibroq. — Bu yerga juda kamdan-kam hollarda ko‘z tashlanadi. Biz chiroq yoqmaymiz, aks holda quvvat sarflanayotganligi bilinib qoladi hamda hojatxonadan, faqat tungi navbatchilarning ko‘ziga tushmaslik uchun, dam olish soatlarida foydalanishimiz lozim.
To‘satdan havo harakati to‘xtadi. Bir maromdagi yengil vishillash o‘rnini sokinlik egalladi.
— Tez orada ular kemaga chiqadilar, keyin parvoz qilamiz.
Rik tongda uyg‘onganida o‘zini tuppa-tuzuk odam deb his etgan bo‘lsa, hozir qo‘li Galaktikaning har chekkasiga yetadigan buyuk zot deb fahmlardi. Yulduzlar — koptokcha edilar, tumanliklar — olib tashlanishi lozim bo‘lgan o‘rgimchak inining qoldiqlari edi.
U kemada edi! Xotiralar bir-birlarini surishib-sharqirab oqib kelardilar. U kirt maydonlarini, fabrikani, qorong‘ida bir nima deb g‘o‘ldirayotgan Valonani ham unutayozgandi. Bular faqat yodiga tushayotgan filmning uzilgan joylaridek tuyular va ularning uchlari asta-sekin ulanardilar.
Kema!
Agar Rikni ilgariroq kemaga olib kelishganida, miyasidagi kuydirilgan hujayralarning qayta jonlanishini bunchalik uzoq kutmagan bo‘lardi.
— Valona, sen hayajonlanma, hozir sen dirillashni, shovqinni eshitasan — bu yuritgichlarning ovozi. Seni og‘irlik bosadi. Bu tezlanish!
— Tezlanish? Bu nima degani?
— Qo‘rqma, Lona. Bizda bosim ta’sirini yo‘qotuvchi qurilma yo‘qligi uchun ozgina noxushlik bo‘ladi. Devorga suyanib ol, agar unga yopishib qolayotgandek bo‘lsang, qarshilik ko‘rsatma. Sezyapsanmi, boshlanyapti!
Rik bir burchakka yaxshilab o‘rnashib oldi — gipertatomli yuritgichlarning gumbur-gumburi kuchaygani sari bosim ham kuchayib borardi.
Valona ohista ingradi, keyin indamay og‘ir-og‘ir nafas olishga tushdi. Uning tomog‘idan hushtak chalingandek tovush chiqdi, buning sababi gidravlik yostiqchalar, kamarlar bilan bog‘lanmagan ko‘krak qafasi o‘pkaga ozgina bo‘lsa-da, havo o‘tkazishga intilayottanidan edi.
Rik qiynalib nafas olarkan, uning ruhini ko‘tarish, o‘zini shu yerda ekanligini bildirish niyatida ma’nosiga e’tibor qilmay, nimalarnidir so‘zlay boshladi. Qizning vujudini to‘ldirayotgan mavhum kelajak oldidagi qo‘rquv hissi tamoman yo‘qolishi lozim.
Bu kema — ajoyib kema edi, lekin Valona hech qachon uchmagan.
— Valona, saldan keyin kema sakraydi — bunda biz giperfazoga o‘tib, yulduzlararo masofaning katta qismini bosib o‘tamiz. Sen buni hatto sezmaysan. Faqat yuraging bir marta shig‘ etadi, xolos. Rik bu so‘zlarni asta-sekin, bo‘g‘inma-bo‘g‘in qilib aytdiki, bunga ancha vaqt ketdi.
Ularni bosayotgan og‘irlik yo‘qola bordi, devorga bog‘lab qo‘ygan ko‘rinmas zanjirlar bo‘shashib pastga quladilar. Og‘ir nafas olayotgan Rik bilan Valona o‘tirib qolishdi.
— Yaralanmadingmi, Rik?
— Menmi?! — Rik kemada qanday yaralanishi mumkinligini o‘ylab, nafas rostlashga ulgurmagan bo‘lsa-da, kulib yubordi. — Qachonlardir men oylab biron-bir sayyoraga qo‘nmay uchardim.
— Nega? — so‘radi qiz. U yaqinroqqa emaklab keldi-da, o‘zining Riki shu yerda ekanligiga ishonch hosil qilish uchun, qo‘llarini uning yuziga tekkizdi.
— Ishim shunaqa edi.
— Ha, — tasdiqladi qiz. — Sen Hech Nimani tadqiq qilgansan.
— To‘ppa-to‘g‘ri. Men huddi shu ish bilan shug‘ullanganman. Sen buning ma’nisini tushunasanmi?
— Yo‘q.
Rik qizning baribir hech narsa anglay olmasligini bilardi, lekin gapirishni istardi. U ko‘rgan-kechirganlarini eslashni, eslay olishidan lazzatlanishni xohlardi.
Bilasanmi, Butun Olam yuzlab turli moddalardan tashkil topgan. Biz bu moddalarni elementlar deb ataymiz. Temir ham, mis ham — elementlardir.
—Men ularni metall deb o‘ylardim.
— Juda to‘g‘ri, lekin ular bundan tashqari element hamdir. Kislorod, azot, uglerod, palladiy — hammasi ham element. Lekin, borliqda eng asosiy elementlar – vodorod va geliydir. Ular juda oddiy tuzilganlar hamda juda ko‘p uchraydilar.
— Bu haqda ilgari hech eshitmagandim, — dedi Valona.
— Butun Olamning to‘qson besh foizi vodoroddan iborat, qolganining asosiy qismi esa — geliy. Hattoki, fazoda ham xuddi shunday.
— Men bir paytlar, — dedi Valona, — fazoni bo‘shliq deb eshitgandim. U yerda hech narsa yo‘q ekan. Shu to‘g‘rimi?
— Unchalik to‘g‘ri emas. Deyarli hech narsa yo‘q desa bo‘ladi. Men koinot tadqiqotchisi bo‘lganman, buning ma’nisi shuki, men fazo qa’rida kezar ekanman, undagi elementlardan oz miqdorda olib, ularni tekshirardim. Ularda qancha vodorod, qancha geliy va boshqa elementlar borligini aniqlardim.
— Nega?
— Chunki elementlar fazoda turli miqdorda tarqalgan. Ba’zi joylarda geliy ko‘p bo‘lsa, boshqa makonda natriy mo‘lroq va hokazo. Ana shunday maxsus tarkibli to‘planmalar fazoda oqib yuradilar. Bular koinot oqimlari deyiladi. Agar ularning xususiyati va yo‘nalishi o‘rganilsa, Butun Olamning kelib chiqishi hamda rivojlanishni tasavvur etish mumkin.
— Buni qanday bilish mumkin?
Rik kkilandi.
— Hech kim aniq aytolmaydi… — Shu tobda uning bilimlarga cho‘mgan ongi yayrar, Rik ularning tugab qolishidan cho‘chigancha so‘zida davom etardi. — Keyin biz Gallaktikaning hamma joyidagi zichlikni, ya’ni koinot gazi quyuqligini aniqlaymiz, bu kemalarning giperfazodagi sakrashini oldindan belgilash uchun zarur. Nihoyat…— u gapirishdan to‘xtadi.
Valona diqqat bilan davomini kutdi. Lekin Rik qotib qolgandek edi. Qorong‘uliqda qizning bo‘g‘iq tovushi eshitildi:
— Rik? Senga nima bo‘ldi, Rik?
U indamasdi. Qiz Rikning yelkasidan ushlab silkiy boshladi.
— Rik! Rik!
Shunda hozirgidek bardam, tetik Rik emas, balki ilgarigi g‘amgin va ma’yus Rik javob berdi:
— Lona, biz yomon ish qilib qo‘ydik.
— Nega? Qanday yomon ish?
— Qochmaslik kerak edi. Bu kemaga ham bekor chiqdik.
Rikning vujudi titrar, uning peshonasini marjonday ter qoplagan, Valona uni artar edi.
— Nega? — so‘radi qiz. — Nega?
— Agar Novvoy kuppa-kunduz kuni bizni shaharda olib yurmoqchi bo‘lgan ekan, demak, u nazoratchilardan xavfsiramagan. Novvoyni otib o‘ldirgan nazoratchi esingdami?
— Ha.
— Uning aft-basharasi qanaqa edi?
— Unga qarashga botinmagandim.
— Men esa botingandim, uning yuzida g‘alati bir ma’no bor edi. Lekin o‘sha damda mulohaza qilib o‘tirmagandim…Lona, u nazoratchi emasdi! U — Rezident edi, Lona! U — nazoratchi kiyimidagi Rezident edi!

***

Achchiqlangan Samiya Fayf qizi xonaning u burchagidan bu burchagiga tez-tez borib kelardi. Uning hurpaytirib turmaklangan tim qora sochlari, baland poshnali poyafzali bo‘yini balandroq qilib ko‘rsatardi. O‘rtasidan bilinar-bilinmas iz tushgan pista dahani titrardi.

Davomi bor
— Yo‘q, — pichirladi u, — menga nisbatan bunday munosabatda bo‘lishga uning haqqi yo‘q. Bunga yo‘l qo‘ymayman… Kapitan!
Uning tovushi keskin va qatiy jarangladi. Kapitan Reysti kelib ta’zim qildi.
— Xizmat, xonim?
— Menga buyruq berilmasin, — dedi tantanavor ohangda u. — Men yosh bola emasman. O‘zimga o‘zim xo‘jayinman. Men shu yerda qolaman.
— Tushuning, xonim, — dedi ehtiyotlik bilan kapitan. — Bu mening buyrug‘im emas. Mendan so‘rab ham o‘tirishgani yo‘q. Menga nima qilish lozimligini aytish-di, xolos. Mana buyruq nusxalari.
— Sizning buyruqlaringiz meni qiziqtirmaydi. Samiya qayrildi-da, poshnalarini tez-tez taqillatib undan uzoqlashdi.
Kapitan qizga yetib olib, yumshoqqina so‘z qotdi:
— Buyruqda aytilishicha, siz uchishni istamasangiz, meni kechirasiz, sizni kuch ishlatib kemaga olib borishga majburdirman.
— Bunga haqqingiz yo‘q! — Qiz keskin u tomonga yuzini burdi.
— Buyruq shundayki, men har qanday ishga tayyor bo‘lishim lozim.
Qiz uni tinchlantirishga urindi.
— Kapitan, axir, haqiqiy xavf yo‘q. Bu juda kulgili va bema’ni buyruq! Shahar tinch. Bor-yo‘g‘i, kecha kechqurun kutubxonada bir nazoratchini do‘pposlab ketishibdi.
— Boshqa bir nazoratchi bugun ertalab yana o‘sha florinaliklar tomonidan o‘ldirilgan.
— Ularning menga qanday aloqasi bor? Men nazoratchi emasman.
— Xonim, kema uchishga tayyor. Bir oz o‘tib u parvoz etadi. Shu paytda siz uning ichida bo‘lishingiz shart.
— Mening ishim-chi? Tadqiqotchilarim-chi? Siz tushunasizmi o‘zi… Qayoqdan ham tushunardingiz.
Kapitan indamadi. Qiz teskari o‘girildi. Mis rangli, sutdek oppoq kumush sim qo‘shib to‘qilgan kirt matosidan tikilgan ko‘ylak uning yelkalari, qo‘llarining ajib bir do‘mboqligini, go‘zalligini ajratib ko‘rsatardi. Kapitan Reysti Oliyzot Xonimga nisbatan oddiy sarklikning nigohida mujassamlashishi shart bo‘lgan izzat-ehtirom, yuvvoshlik va hissizliqdan boshqacharoq bir ma’noda nigoh tashladi. U doimo, nega shunday go‘zal jonon o‘z vaqtini qandaydir ilmiy ishlarga sarflashga chin dildan ajablanardi.

DAVOMI BOR