Яратилаётган ижобий қаҳрамон бирам яхши, бирам мўмин, бирам одобли, бирам билимли, бирам ширинки, бўғиб ўлдириб қўйгинг келади! Ижобий қаҳрамонларимиз аллақачон «қариб қолган» бўлса ҳам ўжарлик билан уларни ушлаб турибмиз ва янги-янги нусхаларини яратаётирмиз. Улар бирон-бир ижтимоий фойдали иш қилаётганлари йўқ. Аксинча, ё насиҳатвозлик, ё баландпарвоз гаплар билан томошабинни театрдан совутмоқда.
АРАВАГА ҚЎШИЛГАН ОҲУ ҚИССАСИ
Шароф Бошбеков билан суҳбат
Таниқли ёзувчи ва драматург Шароф Бошбеков 1951 йили Самарқандда дунёга келган. У aдабиётнинг қутлуғ даргоҳига 80-йилларнинг бошларида қадам қўйган. Дастлаб ҳикоя жанрида ўз истеъдодини синаб кўрган.Унинг «Г» варианти» (1981), «Ғурур» (1982) «Жумбоқ» (1986) каби ҳикоялари юзага келган. Шундан сўнг унинг ранг-баранг мавзудаги саҳна асарлари яратилди.
У «Тушов узган тулпорлар» (1983) ҳамда «Эшик қоққан ким?» (1987) каби комедия, «Темир хотин» (1989), «Қасосли дунё» қисқа метражли фильм сценарийсини ёзди. Шунингдек, «Эски шаҳар гаврошлари» (1998) каби жиддий комедия яратди. Сўнгги вақтда унинг «Тақдир эшиги» драмаси майдонга келди. Айниқса, «Темир хотин» пьесаси адибга катта шуҳрат келтирди.
Унда фан-техника ривожи даврида инсон онги, дунёқараши, руҳиятида содир бўлаётган жиддий ўзгаришлар ҳажвий йўсинда умумлаштириб берилган. Адибнинг шу асари асосида кинофильм ҳам яратилди (1990). Шунингдек, у «Шариф ва Маъруф», «Юзсиз» (1993), «Тилла бола» (1994) каби фильмларнинг сценарийларини ёзишда ҳам иштирок этди. У «Масхарабоз» (1996), «Фарҳод ва Ширин» фильмларининг сценарийсини ёзиш баробарида режиссёр сифатида ҳам ижод қилди. «Чархпалак» номли 60 лавҳали видеофильмни ҳам яратди. Шунингдек, «Тентак фаришталар» (1995), «Зўрдан зўр чиқса» (1996) каби саҳна асарларини ёзди. Унинг «Темир хотин» асари 1989 йилда Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг М. Шайхзода номидаги йиллик мукофотига лойиқ деб топилди. 1990 йилда эса унга Ҳамза номидаги Республика Давлат мукофоти берилди. У «Меҳнат шуҳрати» ордени билан тақдирланган.
– Гарчи театр – ибратхонадир, деган қарашлар неча юз йиллардан бери қалбимизга сингиб кетган бўлсада, ҳамон бизни ана шу адабхона ўзининг вазифасини қай даражада уддалаётгани қизиқтиради. Ривожланган мамлакатларда ҳам маданий тараққиётнинг юксак мезони сифатида театрга алоҳида эътибор қаратилиб, ҳар бир янги асар катта идрок билан саҳналаштирилади. Суҳбатимиз бошида ана шу театр ҳаёти ва томоша маданияти ҳақида кўнглингиздаги фикрлар билан ўртоқлашсангиз.
– Оламда театр деган мўъжиза пайдо бўлгандан бери унинг томоша кўрсатишдек яккаю ягона вазифаси бўлган. Шунинг учун залда ўтирганларни томошабин деймиз. Томошабин театрга мавзу ёки муаммо учун эмас, томоша кўргани келади. Афсуски, биз театрнинг ана шу азалий ва табиий вазифасини бир четга суриб, унга жуда кўп вазифалар юкладик. Бир тасаввур қилинг: хушманзара гўшада ниҳоятда гўзал бир оҳу юрибди. Табиат унга инсон кўзини қувонтиришдек эзгу вазифа юклаган. Биз уни бундай вазифадан озод этиб, бошқа вазифа юкладик, яъни… аравага қўшдик! Оқибатда гўзаллик нобуд бўлди, аравадаги юк ҳам жойида қолаверди… Аянчли ҳол, тўғрими? ОҲУ+АРАВА=ТЕАТР.
Келинг, энди «аравадаги юк»нинг нималигини кўриб чиқайлик. «Театр – минбар» дейилди ва саҳна нотиқлар минбарига, томошабин лекция тингловчиларига айлантирилди. «Театр халқдан олдинроқда юриши керак» дейилди. Олдинроқ юрдик. Орадан бир оз вақт ўтиб мундоқ орқамизга қарасак, бизга ҳеч ким эргашмаётган экан! Шахдам қадамлар билан олға кетаверибмизу, бир мартагина орқамизга қараб қўйиш эсимизга келмабди. Узилиш, орқадаги масофа анча – қайтгимиз келмади. Шўрлик томошабинни маданиятсизликда, қолоқликда, театрдек нафис санъатни тушунмасликда айбладик. Шу қадар илгарилаб кетдикки, энди бизни на «олдиндагилар» тушунади, на орқада қолиб кетганлар! Зўр бериб вазиятдан чиқишнинг йўлини қидирдик. Топдик ҳам: томошабинни театрга мажбурлаб олиб келдик. Ҳамма чипталар сотилгани ҳолда залда ўтирган яккам-дуккам томошабин олдида хижолат ҳам бўлмадик. Уялишга вақт йўқ – «аравадаги юк» оғир эди. «Биз халқни маданиятли қиляпмиз!» деб ўзимизни овутдик. Ўзимизни мақташга ўтдик. Матбуот, радио-телевидение, турли катта-кичик минбарлар хизматимизда бўлди. Бора-бора мақташ ва мақтаниш қон-қонимизга сингиб кетди. Ишимизни холис, ҳаққоний баҳолашга, камчилик ва хатоларимизни мардона тан олишга вужудимиздаги ҳар бир ҳужайра қаршилик кўрсатадиган бўлиб қолди. Қанчалик мақтанмайлик, бизга барибир ишонишмади – чипта сотувчиларимиз зерикиб қолаверди… Яна чора қидирдик. Йўқ, бу сафар айбдорни қидирдик. Аввалига, театр драматургни айблади, драматург танқидчини, театр директори бош режиссёрни, режиссёр режиссёрни, актёр актёрни. Шундай қилиб, театрдаги маънавий муҳит бутунлай издан чиқиб кетди. Ва ниҳоят, театр биз кўриб турган бугунги аҳволга тушиб қолди. Энди чора қидиряпмиз. Қидиришга қидиряпмизу, лекин ҳали ҳам «оҳу аравага қўшилгани»ча турибдида.
– Тўғри, театрнинг ўзига хос хусусиятлари бор. Ҳар қандай асар саҳналаштирилгани билан санъат намунаси бўлиб қолавермайди. Балки, ёзувчиларимиз томошабин юрагига яқин асарлар етказиб берганида, «оҳуни аравага қўшиш»га ҳожат қолмасди. Шу ҳақида фикрингизни билмоқчи эдик.
– Бугун яхши замонлар келди, энди истаган мавзуда ёзаверамиз, деган гапни кўп эшитаяпмиз. Қаранг, яна мавзуга умид қиляпмиз! Ижод эркинлиги адабиёт ва санъат гуркираб ривожланиши учун кенг ҳаракат майдони берди, лекин талант бергани йўқ! Демак, бадиий кашфиёт даражасидаги асарларнинг салмоғи фавқулодда ошиб кетади, деб умид қилиш хомхаёлдир. Яхши ёзувчи яхши, ёмон ёзувчи ёмон ёзаверади. Қолаверса, «Асар театрда асар бўлади» деган гап бор. Қизиқ, ахир шунча йиллардан бери «асар театрда асар бўлиб» келяптию, лекин негадир ишимизда силжиш йўқ. Бу шиор ўзини оқлаганда, яхши песалар масаласи ҳал бўлиб, театр санъати космик тезликда ривожланиб кетарди. Ваҳоланки, театр шундай мўъжизакор кучга эга экан, нега энди дуч келган ёмон песани олиб, бир-биридан зўр спектакльлар яратмаяпти? Бўш ва ўртамиёна асарлар тиқилиб ётибди. Қаранг, муаллиф театрга песасини олиб келади, режиссёр «у ерини ундоқ қилиш керак, бу ерини бундоқ қилиш керак» дермишда, у шекспирона асарга айланармиш! Нега энди авторнинг ўзи бир йўла «у ерини ундоқ, бу ерини бундоқ» қилиб кела қолмайди? Ё песа ёзишни билмайдими? Демак, режиссёрдан қарзга ақл олмай туриб, ҳеч ким песа ёзолмас эканда? Эътибор беринг, масаланинг моҳияти шу ерда! Қолаверса, бу қандоқ мушкул ишки, ҳеч кимнинг қўлидан келмаса?! Менимча, ҳар ким ўз ишини билиб, ҳалол бажаргани маъқул. Яъни предметни драматург, уни ифода этадиган воситаларни театр яратса, «оҳунинг аравасидаги юк» анча енгиллашади.
– Ҳозирги санъат институтида бўлажак режиссёрлар, актёрлар етишиб чиқади. Аммо ана шу олий билим даргоҳи битирувчилари орасида назаримизда, ҳали ярқ этган истеъдодлар кўзга чалинмаяпти.
– Тўғри, кадрлар масаласини ҳал қилмай туриб, театрни юксалтириш ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас. Бу масала ўз-ўзидан соҳа ўқув муассасасига бориб тақалади. Яқин йилларда театрга кириб келаётган ёш актёрларнинг ишини кузатиб, ушбу даргоҳдаги ўқув-тарбия ишларини зудлик билан тубдан янгилаш керак, деган фикрга келдим. Аввало, талабаларнинг саводсизлиги одамни лол қолдирадиган даражада аянчли. Бир варақ таржимаи ҳол ёзса, камида ўн-ўн бешта имло хато бўлади. «Мутаассиб» нима дегани? «Тахлид» билан «тақлид» битта сўзми» деган саволларни эшитиб, улар учун ҳам сиз уялиб кетасиз. Хўп, мактаб яхши билим бермаган экан, институтчи? Қабул жараёнида бўлажак талабанинг қайси жиҳатига қараляпти? Булар кадрлар тайёрлаш жараёнидаги жиддий масалалар.
Кўпинча ёш драматурглар ижодий семинарларига таклиф этишади. Дейлик, ўндан ортиқ драматургларнинг асарлари ўқилади, қизғин муҳокамалар бўлади, драматургиямиз масалалари, маҳорат муаммолари, песаларнинг саҳнага чиқишидаги айрим тўсиқлар ҳақида фикр алмашилади. Гап ошкоралик ва театрни янгилаш масаласига келганда, бир ғалати фактга дуч келаман. Песаларнинг жанри ранг-баранг, муаллифларнинг қизиқиш доираси кенг ва бадиият сирларини ўрганишга интилиш кучли. Лекин ижтимоий жасорат ва алоҳида журъатни талаб қиладиган битта ҳам асарнинг топилиши мушкул. Бу ҳам етмагандек, «Манави масала ҳақида ёзсак бўладими?», «Анави гап қалтис чиқиб қолмадимикан?» қабилидаги гапларни эшитиб, ғалати аҳволга тушаман. Бундай эҳтиёткорлик, тўғрироғи, қўрқоқлик ёш драматургларимизда қаёқдан пайдо бўлди? Ўттизинчи йилларнинг жабрини тортмаган, «турғунлик йиллари»да жиддийроқ зарба емаган ўттиз-ўттиз беш ёшли песанависларимизнинг нега бунчалик тиззаси қалтирайди? Бу ўта эҳтиёткорлигимизнинг меваси эмасми?
Талабаларнинг замонавий ўзбек прозаси, шеърияти ва драматургияси билан танишуви ҳам тасодифий характерга эга: дўконда кўзи тушса олади, бўлмаса – йўқ. Актёр тилнинг нозик жиҳатларини яхши тушунадиган, ҳис қиладиган зиёли бўлиши керак эмасми? Халқ уни сўз устаси сифатида билади, эъзозлайди. Ўзингиз ўйланг, шу савод билан қанақа «уста» бўлиши мумкин? Институт педагоглари орасида: «Актёр классик асарда ўсади» деган гап юради. Йўқ, актёр классик асарда ўлади! Чунки классик асар деганда, сўзсиз бизда Европа ёки рус классикасини назарда тутиш расм бўлиб қолган. Шунинг учун диплом спектакльларига кўпроқ таржима асарлар танланади. Саҳнада ҳали суяги қотмаган, тажрибасиз актёрлар урф-одатлари, маънавияти, психологияси, руҳияти мутлақо бегона «ҳаёт» гирдобига ташланади. Натижада, улар худди қоронғида пайпасланиб юргандай тахминий фикрлайдилар, кино ёки театрда кўрган хатти-ҳаракатига кўр-кўрона тақлид қилишга мажбур бўладилар. Масалан, эшикдан кириб келган жаноб нега аввал қўлқопини ечиб шляпасига ташлайдида, кейин хизматкорга узатади? Дуэльга чақириш учун нега рақибининг юзига қўлқоп билан уриши керак? Нега ҳасса ёки стул билан эмас? Жавоб доим деярли бир хил бўлади: «Уларда шундай қабул қилинган». Кўряпсизми, Европага оид бор билим битта «шляпага жой бўлиб кетяпти»!
— Хўш, аҳвол шундай экан, уни ўнглаш, изга солиш, янги драматургларни кашф этиш, амалий ёрдам бериш учун нималар қилиш керак, деб ўйлайсиз?
— Бу борада ҳал қилиниши лозим бўлган ижодий муаммолар кўп, битта суҳбатга уларнинг ҳаммасини қамраб олиш мушкул, шунинг учун фақат баъзилари ҳақида тўхталмоқчиман. Режиссёр – драматург муносабати жуда мураккаб. Эскича қарашлар эса уни янада чигаллаштириб юборяпти. Масалан, айрим режиссёрлар фаолиятида турғунлик йилларидан мерос бўлиб қолган ўта эҳтиёткорлик анъанаси ҳамон давом этиб келяпти. Биз, одатда, театрлардан «воқеа» бўладиган асарлар кутамиз. Лекин кўп ҳолларда «воқеа»ни театр эмас, раҳбарият, жамоатчилик, матбуот яратишини ҳамма ҳам билмаса керак. Муаллифларнинг мавқеи ва лавозимига қараб талай асарларни «воқеа»га айлантирилган пайтлар кўп бўлган. Лекин асар аввало, режиссёрга, адабий эмакдошга, бадиий кенгаш аъзоларига, умуман, жамоага, томошабинга маъқул бўлиши керак. Театр санъати ривожига тўсқинлик қилиб келаётган битта жиддий сабаб кўпинча ижодий семинарларда, муҳокамаларда ёш песанависларнинг асарлари маъқул топилиб, «оқ йўл» берилади, лекин саҳналаштириш масаласида улар театрда ёлғизланиб қоладилар. Шу тариқа кўплаб қобилиятли ёшларимиз ё адабиётнинг бошқа турларига ўтиб кетишади ё умуман, ижод майдонини тарк этадилар. Дейлик, театрга янги драматург кириб келди. Биз уни қандай кутиб оламиз? Очиғини айтиш керак, бу масалада унчалик ҳам «меҳмондўст» эмасмиз.
– Театр саҳнасида намойиш этилаётган спектакльлар адабий тил нормаларини қандай сақлаяпти? Умуман олганда, саҳна тили қандай бўлиши керак? Дунёнинг ривожланган мамлакатлари саҳнасида бу масалада қандай йўл тутилади?
– Халқимизда қадим-қадимдан кўп тилни билиш донолик аломати, маданият белгиси ҳисобланган. Лекин одам ўз она тилини мукаммал билгандан кейин бошқа тилларни ўзлаштириши осон кечади. Ахир, бошқа тилни ўрганиш учун қандайдир база бўлиши керакми? Айримлар рус тилини билганларни айблаб, айюҳаннос солади. Ваҳоланки, ҳаётга очиқ кўз, тиниқ идрок билан қарайдиган ҳар бир кишига рус тилининг нақадар улкан аҳамиятга эга экани кундек равшан. Лекин афсуслар бўлсинки, соф рус тилида гапироладиганларнинг кўпчилиги ўз тарихи, маданияти, урф-одати энг ачинарлиси, тилини яхши билмайди. Шу ўринда суҳбатимиз зерикарли бўлиб қолмаслиги учун бир латифасифат қиссани гапириб бермоқчиман. Очарчилик замонида бир рус кишиси нон излаб Ўзбекистоннинг Хўжақишлоқ деган масканига келиб қолибди. Бу ерда нуқул ҳожилар яшар экан. Ўзбек меҳр-мурувватли халқ эмасми, дарров рус кишисининг қорнини тўйғазишиб, кийим-кечак беришибди. Турар жой, омоч-кетмон билан таъминлашибди. Тил ўрганиб, урф-одатларга амал қилиб, буткул ўзбек бўлиб кетибди. Қишлоқда тўй-маърака бўлиб қолса, «Ҳў, Акбархўжа, фалончиникига тўйга, ҳў, Иванхўжа, фалончиникига тўйга!» дейдиган бўлишибди. Бир куни унинг ажали етиб, бандаликни бажо келтирибди. У дунёда Мункар-Накирлар ҳайронмиш: қаёққа киритамиз – жаннатгами, дўзахгами? Шунда улардан биттаси айтибди:
— Майли, жаннатга кираверсин, ўзбекча билмайдиган ўзбекларга таржимонлик қилиб юрар!..
Ўқувчига қўпол туюлмасин. Бу масалалар бевосита драматургиямизга ҳам тегишли бўлгани сабабли гапираяпман. Чунки айтиб ўтилган иллатларнинг нуқси песаларимизда бўртиб турибди. Песаларимизда яққол кўзга ташланадиган яна бир қусур – саводсизликдир. Синтактик, морфологик, орфографик, пунктацион хатолар ғиж-ғиж. Бу масала билан узоқ ва жиддий шуғулландим. Аввалига, репертуар-таҳрир ҳайъатида асарлар таҳрир қилинса, бу иллатдан қутулиш мумкин, деб ўйладим. Сўнг ҳамма айб таълим тизимида, деган ўйга бордим. Кейин билсам, масаланинг илдизи жуда чуқур ва бутунлай бошқа ёқда экан. Кекса песанависларимизнику тушунса бўлади – аввал, араб алифбосида ўқиган, кейин лотин ва ниҳоят, кириллда ёзишга мажбур бўлган. Лекин, ёшларимизчи?
Баъзан телевизордан шундай спектакльларга кўзим тушадики, актёрларнинг бир хил оҳанг (интонация)да гапираётганини кўриб, бу одамлар қайси сайёрадан келиб қолибди экан, дея ёқа ушлашдан бошқа чора тополмайман! Ахир одам боласи бунақа тилда, бунақа оҳангда гапирмайдику! Ўзбек ҳам, рус ҳам, фаранг ҳам! Таржима асарларида тарбияланган ёш актёр театрга келиб жўнгина ўзбекча гапни ҳам сохта, ғализ оҳангларда гапирадиган бўлиб қоляпти. Чуқур, қамровли, бўлиқ миллий характерлар яратишнику, қўяверинг. Европа ва жаҳон классикасига актёрлик санъатини чуқур эгаллаб, катта тажриба тўплаб, ўша халқнинг маданияти, тарихи, миллий психологиясини ўрганиб, кейин қўл урган маъқул. Бу гапларни кўплаб ёш актёрларимизнинг театрга профессионал жиҳатдан «инвалид» бўлиб келаётганидан ташвишланиб гапиряпман.
– Театрга ҳам адабий жараёндаги каби кўпинча бошқа касб эгалари нима иш қилишини билмай, китоб чиқаришга иштиёқмандлар каби бирор асари саҳна юзини кўришга ҳавасмандлар ҳам қўлёзма кўтариб келса керак. Буларни эринмасдан муҳокама қиладиган, назокат билан бу иш уларни қўлидан келмаслигини тушунтирадиган танқидчилар негадир кўринмай кетди. Умуман, бугунги театр танқидчилигидан кўнглингиз тўладими?
– Театр танқидчилиги – кун тартибида турган энг чигал масалалардан бири. Агар матбуотда эълон қилинаётган тақриз, мақолаларни театр ва драматургиянинг ўзига хос жиҳатларини чуқур таҳлил этолмайдиган тасодифий муаллифлар ёзаётганини ҳисобга олсак, масала яна ҳам чигаллашади. Театр танқидчилигининг энг катта нуқсони мураббийлик хусусиятининг йўқлигида. Мутахассисларимиз мақолаларида ўргангулик гап йўқ, ҳаммаси маълум фикрлар. Кўпинча тақризлар асар сюжетининг қисқача баёни ва мунаққиднинг «униси яхши, буниси ёмон» деган баёнотидангина иборат бўлишига ўрганиб қолганмиз. Бу етмагандай, кўпчилик танқидчиларимиз халқ номидан, томошабин номидан гапиришни одат қилиб олган. «Буни томошабин кўрмайди», «Бу ерида зерикади, анови жойида чалғийди»! Томоша залига кириб қарасангиз, аҳвол бутунлай бошқача: кўришяпти, зерикишмаяпти, ҳеч ким чалғиётгани ҳам йўқ.
Масалан, песа ёки спектакльларни баҳолашда қандай ўлчовлар билан ёндашамиз, ҳеч эътибор берганмисиз? Муҳокама қилинаётган асар ёмон бўлса, одатда биз унинг мавзуси муҳимлигини, долзарб муаммолар кўтарилганини гапирамизда, кейин камчиликларига ўтамиз: тил чатоқ деймиз, характерлар йўқ, конфликт суст деймиз, композицион тарқоқлик ва сийқа сюжет асарнинг бадиий қимматини тушириб юборган, деймиз. Бу, ахир, асар йўқ деган гапку! Қаранг, мавзу бор, муаммо бор, лекин асар йўқ! Бу ҳам етмагандай, бемазадан-бемаза песа ҳақида «қайта қуриш руҳидаги асар бўпти» деган мақтовларни эшитамиз. Ваҳоланки, бундай песаларнинг қайта қуришга мутлақо алоқаси йўқ, персонажлар саҳнага чиқиб олиб, «демократия», «ошкоралик» деган терминларни гапиради, холос! Шу сабабдан драматургиямизда (ўз навбатида, театрларимизда ҳам) мавзу чайқовчилиги чидаб бўлмас даражада авж олиб кетди. Аксарияти «ниҳоятда муҳим проблема кўтарилибди» деган баҳо олиб, саҳна юзини ҳам кўряпти. Шу пайтга қадар «ёпиқ» саналган мавзулар: гиёҳвандлик, одам савдоси, диний экстремизм (кўп ҳолларда ислом динимизни ёмон отлиқ қилиш эвазига), СПИД ҳақида бадииятдан маҳрум, қуруқ фактлар қалаштирилган «асарлар»га кенг йўл очилиши жуда ташвишли ҳолдир. Халқ театрга мавзу ёки проблема учун эмас, томоша кўргани келишини англаб етиш наҳотки, шу қадар мушкул бўлса?! Умуман, асарларга баҳо беришда драматурглар эмас, театршуносларимиз хато қилишмоқда. Улар мақтаган спектакльга томошабин кам тушади, танқид қилинганига билет тополмайсиз. Томошабинимиз ҳам шу руҳда тарбияланган – нимани кўришни яхши билишади.
– Театр ҳар доим эзгулик ва ёвузлик, Раҳмон ва шайтон ўртасидаги кураш саҳнаси бўлиб келган. Лекин бугун, томошабин таассуроти билан айтганда, саҳнада «ёмонлар» ва яхшилар”нинг қиёфаси кўринмай қолди. Шу жиҳатдан, унинг ҳам вазифаси хиралашди. Шу пайтгача, саҳна асарлари инсоннинг эзгулик ва ёвузлик тасаввурларини тарбиялаш билан шуғулланиб келарди. Зотан, театр юқоридан таъкидлаганимиздек, ибратхона. Лекин айни кунда бу образларни иккинчи даражали деб ўйловчилар ҳам йўқ эмас. Сиз бунга қандай қарайсиз?
– Уф-ф… Мен учун энг оғриқли масалага келдик… Яратилаётган ижобий қаҳрамон бирам яхши, бирам мўмин, бирам одобли, бирам билимли, бирам ширинки, бўғиб ўлдириб қўйгинг келади! Ижобий қаҳрамонларимиз аллақачон «қариб қолган» бўлса ҳам ўжарлик билан уларни ушлаб турибмиз ва янги-янги нусхаларини яратаётирмиз. Улар бирон-бир ижтимоий фойдали иш қилаётганлари йўқ. Аксинча, ё насиҳатвозлик, ё баландпарвоз гаплар билан томошабинни театрдан совутмоқда. Сув қоғозга ўралган бу қаҳрамонлардан бир оғиз янги гап эшитмайсиз. Ҳатто, актёрлар ҳам ижобий рольларни ўлганининг кунидан ўйнайди, кўпроқ салбий ёки бошқа характердаги рольларни талашишади. Аҳвол шу даражага етдики, «ижобий қаҳрамон» билан «ёмон асар» деган тушунчаларнинг ўртасига ҳеч тортинмай тенглик аломатини қўйса бўлаверадиган бўлиб қолди. Бугун ижобий қаҳрамон эмас, халқнинг ижтимоий фаоллигини оширишга хизмат қиладиган қаҳрамонлар керак. Бизни ўйлашга мажбур қилсин, дунёни англашимизга ёрдам берсин, асримизнинг энг оғир касаллиги – «ақлий ялқовлик»дан қутқарсин. Бу ишларни мавзуга санъаткорона ёндашув орқали амалга оширса бўлади.
– Шунақа асарларни санъат асари деб саҳнага олиб чиқса бўлаверадими? Ўзи театрларимиз репертуарида сабоқ оладиган асарлар борми?
– Ютуқларимиз ҳам бор, албатта. Лекин қўлдан бой берган имкониятларимиз бир неча ўн баробар ундан кўпдир! Шуниси алам қилади…
– Илгарилари адабиёт дарслигида драматик асарларга кенг ўрин бериларди. Бу ўз ўрнида мактаб ўқувчиларнинг нутқини ўстирар, масъулиятини оширарди. Масалан, ўқувчилар орасида Алишер Навоий ёки Гули образида кўринган болаларда ўзгача руҳият пайдо бўлар ва қолганлар ҳам саҳнада танилган Алишер рольини ўйнаган болага бошқача муносабат пайдо бўларди. Бу ўз-ўзидан театр ҳақидаги тасаввурларни бойитиб, саҳна асарларига бўлган муносабатини шакллантирарди. Негадир ҳозир ўрта таълимда бу масалаларга эътибор берилмаяпти.
– Илгарилари адабиёт дарсликларида драматик асарларга алоҳида эътибор бериларди. Ҳазрат Навоий, Мирзо Улуғбек драмаларини ўқиб, вояга етган инсонларда театрга бўлган муносабат ҳозир ҳам бошқача. Лекин бугунги кун драматургиясининг мавзулар кўлами торайиб қолгандек туюлади. Масалан, жадидчилик, мустақиллик даври қаҳрамонлари ҳали тўлалигича очиб берилмаган. Кейин мумтоз асарларга кам эътибор бераяпмиз. Яқин-яқинларгача олтинчи ё еттинчи синф адабиёт дарслигида «Темир хотин» песасидан парча босилиб турган эди. Менга номаълум сабабларга кўра «Темир хотин» асари адабиёт дарслигидан ҳам олиб ташланди, Фарғона театрининг шу номдаги спектакльини Ўзбекистон телевидениесида намойиш қилиш ҳам тақиқлаб қўйилди. Бу адабиёт дарсликларида песаларнинг чоп этилиш масаласи. Энди умуман, драматик асарларнинг нашри жўнлигидан, бу ҳақида мен гапирсам ношукурлик бўлар, негаки, песаларим босилиб турибди. Лекин бу билан муаммо ҳал бўлмайдида. Ҳеч бўлмаганда, адабий нашрларимиз ҳар кварталда биттадан песа босишса, йилига саккизта асар пайдо бўлар экан. Саккизта яхши песа топилади. «Песани ўқишмайди» деган гап нотўғри. Дўконларда чанг босиб ётган китобларнинг ҳаммаси ё поэзия, ё проза. Энг ёмон песалардан иборат энг ёмон китобни топиб кўрингчи. Ҳамма гап сифатда. Яқин-яқинларда ҳам «Замон кўтарсаку, не-не асарларни ёзиб ташлардим-а» деган гапларни кўп эшитардим. Мана, «кўтарадиган» замонлар келди, лекин қани ўша асарлар? Юрагида дарди бор ижодкор ўша вақтларда ҳам айтадиган гапини айтган, ҳозир ҳам айтяпти.
— Мазмунли суҳбатингиз учун раҳмат!
Адиба УМИРОВА гурунглашди
Манба: “Ҳуррият” газетаси, 15 ноябрь
Yaratilayotgan ijobiy qahramon biram yaxshi, biram mo‘min, biram odobli, biram bilimli, biram shirinki, bo‘g‘ib o‘ldirib qo‘yging keladi! Ijobiy qahramonlarimiz allaqachon “qarib qolgan” bo‘lsa ham o‘jarlik bilan ularni ushlab turibmiz va yangi-yangi nusxalarini yaratayotirmiz. Ular biron-bir ijtimoiy foydali ish qilayotganlari yo‘q.
ARAVAGA QO‘SHILGAN OHU QISSASI
Sharof Boshbekov bilan suhbat
Iste’dodli dramaturg Sharof Boshbekov 1951 yili Samarqandda dunyoga kelgan. U adabiyotning qutlug‘ dargohiga 80-yillarning boshlarida qadam qo‘ygan. Dastlab hikoya janrida o‘z iste’dodini sinab ko‘rgan.Uning «G» varianti» (1981), «G‘urur» (1982) «Jumboq» (1986) kabi hikoyalari yuzaga kelgan. Shundan so‘ng uning rang-barang mavzudagi sahna asarlari yaratildi.
U «Tushov uzgan tulporlar» (1983) hamda «Eshik qoqqan kim?» (1987) kabi komediya, «Temir xotin» (1989), «Qasosli dunyo» qisqa metrajli film ssenariysini yozdi. Shuningdek, «Eski shahar gavroshlari» (1998) kabi jiddiy komediya yaratdi. So‘nggi vaqtda uning «Taqdir eshigi» dramasi maydonga keldi. Ayniqsa, «Temir xotin» pyesasi adibga katta shuhrat keltirdi.
Unda fan-texnika rivoji davrida inson ongi, dunyoqarashi, ruhiyatida sodir bo‘layotgan jiddiy o‘zgarishlar hajviy yo‘sinda umumlashtirib berilgan. Adibning shu asari asosida kinofilm ham yaratildi (1990). Shuningdek, u «Sharif va Ma’ruf», «Yuzsiz» (1993), «Tilla bola» (1994) kabi filmlarning ssenariylarini yozishda ham ishtirok etdi. U «Masxaraboz» (1996), «Farhod va Shirin» filmlarining ssenariysini yozish barobarida rejissyor sifatida ham ijod qildi. «Charxpalak» nomli 60 lavhali videofilmni ham yaratdi. Shuningdek, «Tentak farishtalar» (1995), «Zo‘rdan zo‘r chiqsa» (1996) kabi sahna asarlarini yozdi. Uning «Temir xotin» asari 1989 yilda O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasining M. Shayxzoda nomidagi yillik mukofotiga loyiq deb topildi. 1990 yilda esa unga Hamza nomidagi Respublika Davlat mukofoti berildi. U «Mehnat shuhrati» ordeni bilan taqdirlangan.
– Garchi teatr – ibratxonadir, degan qarashlar necha yuz yillardan beri qalbimizga singib ketgan bo‘lsa-da, hamon bizni ana shu adabxona o‘zining vazifasini qay darajada uddalayotgani qiziqtiradi. Rivojlangan mamlakatlarda ham madaniy taraqqiyotning yuksak mezoni sifatida teatrga alohida e’tibor qaratilib, har bir yangi asar katta idrok bilan sahnalashtiriladi. Suhbatimiz boshida ana shu teatr hayoti va tomosha madaniyati haqida ko‘nglingizdagi fikrlar bilan o‘rtoqlashsangiz.
– Olamda teatr degan mo‘’jiza paydo bo‘lgandan beri uning tomosha ko‘rsatishdek yakkayu yagona vazifasi bo‘lgan. Shuning uchun zalda o‘tirganlarni tomoshabin deymiz. Tomoshabin teatrga mavzu yoki muammo uchun emas, tomosha ko‘rgani keladi. Afsuski, biz teatrning ana shu azaliy va tabiiy vazifasini bir chetga surib, unga juda ko‘p vazifalar yukladik. Bir tasavvur qiling: xushmanzara go‘shada nihoyatda go‘zal bir ohu yuribdi. Tabiat unga inson ko‘zini quvontirishdek ezgu vazifa yuklagan. Biz uni bunday vazifadan ozod etib, boshqa vazifa yukladik, ya’ni… aravaga qo‘shdik! Oqibatda go‘zallik nobud bo‘ldi, aravadagi yuk ham joyida qolaverdi… Ayanchli hol, to‘g‘rimi? OHU+ARAVA=TYeATR.
Keling, endi «aravadagi yuk»ning nimaligini ko‘rib chiqaylik. «Teatr – minbar» deyildi va sahna notiqlar minbariga, tomoshabin lektsiya tinglovchilariga aylantirildi. «Teatr xalqdan oldinroqda yurishi kerak» deyildi. Oldinroq yurdik. Oradan bir oz vaqt o‘tib mundoq orqamizga qarasak, bizga hech kim ergashmayotgan ekan! Shaxdam qadamlar bilan olg‘a ketaveribmiz-u, bir martagina orqamizga qarab qo‘yish esimizga kelmabdi. Uzilish, orqadagi masofa ancha – qaytgimiz kelmadi. Sho‘rlik tomoshabinni madaniyatsizlikda, qoloqlikda, teatrdek nafis san’atni tushunmaslikda aybladik. Shu qadar ilgarilab ketdikki, endi bizni na «oldindagilar» tushunadi, na orqada qolib ketganlar! Zo‘r berib vaziyatdan chiqishning yo‘lini qidirdik. Topdik ham: tomoshabinni teatrga majburlab olib keldik. Hamma chiptalar sotilgani holda zalda o‘tirgan yakkam-dukkam tomoshabin oldida xijolat ham bo‘lmadik. Uyalishga vaqt yo‘q – «aravadagi yuk» og‘ir edi. «Biz xalqni madaniyatli qilyapmiz!» deb o‘zimizni ovutdik. O‘zimizni maqtashga o‘tdik. Matbuot, radio-televidenie, turli katta-kichik minbarlar xizmatimizda bo‘ldi. Bora-bora maqtash va maqtanish qon-qonimizga singib ketdi. Ishimizni xolis, haqqoniy baholashga, kamchilik va xatolarimizni mardona tan olishga vujudimizdagi har bir hujayra qarshilik ko‘rsatadigan bo‘lib qoldi. Qanchalik maqtanmaylik, bizga baribir ishonishmadi – chipta sotuvchilarimiz zerikib qolaverdi… Yana chora qidirdik. Yo‘q, bu safar aybdorni qidirdik. Avvaliga, teatr dramaturgni aybladi, dramaturg tanqidchini, teatr direktori bosh rejissyorni, rejissyor rejissyorni, aktyor aktyorni. Shunday qilib, teatrdagi ma’naviy muhit butunlay izdan chiqib ketdi. Va nihoyat, teatr biz ko‘rib turgan bugungi ahvolga tushib qoldi. Endi chora qidiryapmiz. Qidirishga qidiryapmiz-u, lekin hali ham «ohu aravaga qo‘shilgani»cha turibdi-da.
– To‘g‘ri, teatrning o‘ziga xos xususiyatlari bor. Har qanday asar sahnalashtirilgani bilan san’at namunasi bo‘lib qolavermaydi. Balki, yozuvchilarimiz tomoshabin yuragiga yaqin asarlar yetkazib berganida, “ohuni aravaga qo‘shish”ga hojat qolmasdi. Shu haqida fikringizni bilmoqchi edik.
– Bugun yaxshi zamonlar keldi, endi istagan mavzuda yozaveramiz, degan gapni ko‘p eshitayapmiz. Qarang, yana mavzuga umid qilyapmiz! Ijod erkinligi adabiyot va san’at gurkirab rivojlanishi uchun keng harakat maydoni berdi, lekin talant bergani yo‘q! Demak, badiiy kashfiyot darajasidagi asarlarning salmog‘i favqulodda oshib ketadi, deb umid qilish xomxayoldir. Yaxshi yozuvchi yaxshi, yomon yozuvchi yomon yozaveradi. Qolaversa, «Asar teatrda asar bo‘ladi» degan gap bor. Qiziq, axir shuncha yillardan beri «asar teatrda asar bo‘lib» kelyapti-yu, lekin negadir ishimizda siljish yo‘q. Bu shior o‘zini oqlaganda, yaxshi pesalar masalasi hal bo‘lib, teatr san’ati kosmik tezlikda rivojlanib ketardi. Vaholanki, teatr shunday mo‘’jizakor kuchga ega ekan, nega endi duch kelgan yomon pesani olib, bir-biridan zo‘r spektakllar yaratmayapti? Bo‘sh va o‘rtamiyona asarlar tiqilib yotibdi. Qarang, muallif teatrga pesasini olib keladi, rejissyor «u yerini undoq qilish kerak, bu yerini bundoq qilish kerak» dermishda, u shekspirona asarga aylanarmish! Nega endi avtorning o‘zi bir yo‘la «u yerini undoq, bu yerini bundoq» qilib kela qolmaydi? Yo pesa yozishni bilmaydimi? Demak, rejissyordan qarzga aql olmay turib, hech kim pesa yozolmas ekan-da? E’tibor bering, masalaning mohiyati shu yerda! Qolaversa, bu qandoq mushkul ishki, hech kimning qo‘lidan kelmasa?! Menimcha, har kim o‘z ishini bilib, halol bajargani ma’qul. Ya’ni predmetni dramaturg, uni ifoda etadigan vositalarni teatr yaratsa, “ohuning aravasidagi yuk” ancha yengillashadi.
– Hozirgi san’at institutida bo‘lajak rejissyorlar, aktyorlar yetishib chiqadi. Ammo ana shu oliy bilim dargohi bitiruvchilari orasida nazarimizda, hali yarq etgan iste’dodlar ko‘zga chalinmayapti.
– To‘g‘ri, kadrlar masalasini hal qilmay turib, teatrni yuksaltirish haqida gap ham bo‘lishi mumkin emas. Bu masala o‘z-o‘zidan soha o‘quv muassasasiga borib taqaladi. Yaqin yillarda teatrga kirib kelayotgan yosh aktyorlarning ishini kuzatib, ushbu dargohdagi o‘quv-tarbiya ishlarini zudlik bilan tubdan yangilash kerak, degan fikrga keldim. Avvalo, talabalarning savodsizligi odamni lol qoldiradigan darajada ayanchli. Bir varaq tarjimai hol yozsa, kamida o‘n-o‘n beshta imlo xato bo‘ladi. «Mutaassib» nima degani? «Taxlid» bilan «taqlid» bitta so‘zmi» degan savollarni eshitib, ular uchun ham siz uyalib ketasiz. Xo‘p, maktab yaxshi bilim bermagan ekan, institut-chi? Qabul jarayonida bo‘lajak talabaning qaysi jihatiga qaralyapti? Bular kadrlar tayyorlash jarayonidagi jiddiy masalalar.
Ko‘pincha yosh dramaturglar ijodiy seminarlariga taklif etishadi. Deylik, o‘ndan ortiq dramaturglarning asarlari o‘qiladi, qizg‘in muhokamalar bo‘ladi, dramaturgiyamiz masalalari, mahorat muammolari, pesalarning sahnaga chiqishidagi ayrim to‘siqlar haqida fikr almashiladi. Gap oshkoralik va teatrni yangilash masalasiga kelganda, bir g‘alati faktga duch kelaman. Pesalarning janri rang-barang, mualliflarning qiziqish doirasi keng va badiiyat sirlarini o‘rganishga intilish kuchli. Lekin ijtimoiy jasorat va alohida jur’atni talab qiladigan bitta ham asarning topilishi mushkul. Bu ham yetmagandek, “Manavi masala haqida yozsak bo‘ladimi?”, “Anavi gap qaltis chiqib qolmadimikan?” qabilidagi gaplarni eshitib, g‘alati ahvolga tushaman. Bunday ehtiyotkorlik, to‘g‘rirog‘i, qo‘rqoqlik yosh dramaturglarimizda qayoqdan paydo bo‘ldi? O‘ttizinchi yillarning jabrini tortmagan, “turg‘unlik yillari”da jiddiyroq zarba yemagan o‘ttiz-o‘ttiz besh yoshli pesanavislarimizning nega bunchalik tizzasi qaltiraydi? Bu o‘ta ehtiyotkorligimizning mevasi emasmi?
Talabalarning zamonaviy o‘zbek prozasi, she’riyati va dramaturgiyasi bilan tanishuvi ham tasodifiy xarakterga ega: do‘konda ko‘zi tushsa oladi, bo‘lmasa – yo‘q. Aktyor tilning nozik jihatlarini yaxshi tushunadigan, his qiladigan ziyoli bo‘lishi kerak emasmi? Xalq uni so‘z ustasi sifatida biladi, e’zozlaydi. O‘zingiz o‘ylang, shu savod bilan qanaqa «usta» bo‘lishi mumkin? Institut pedagoglari orasida: «Aktyor klassik asarda o‘sadi» degan gap yuradi. Yo‘q, aktyor klassik asarda o‘ladi! Chunki klassik asar deganda, so‘zsiz bizda Yevropa yoki rus klassikasini nazarda tutish rasm bo‘lib qolgan. Shuning uchun diplom spektakllariga ko‘proq tarjima asarlar tanlanadi. Sahnada hali suyagi qotmagan, tajribasiz aktyorlar urf-odatlari, ma’naviyati, psixologiyasi, ruhiyati mutlaqo begona «hayot» girdobiga tashlanadi. Natijada, ular xuddi qorong‘ida paypaslanib yurganday taxminiy fikrlaydilar, kino yoki teatrda ko‘rgan xatti-harakatiga ko‘r-ko‘rona taqlid qilishga majbur bo‘ladilar. Masalan, eshikdan kirib kelgan janob nega avval qo‘lqopini yechib shlyapasiga tashlaydi-da, keyin xizmatkorga uzatadi? Duelga chaqirish uchun nega raqibining yuziga qo‘lqop bilan urishi kerak? Nega hassa yoki stul bilan emas? Javob doim deyarli bir xil bo‘ladi: «Ularda shunday qabul qilingan». Ko‘ryapsizmi, Yevropaga oid bor bilim bitta «shlyapaga joy bo‘lib ketyapti»!
— Xo‘sh, ahvol shunday ekan, uni o‘nglash, izga solish, yangi dramaturglarni kashf etish, amaliy yordam berish uchun nimalar qilish kerak, deb o‘ylaysiz?
— Bu borada hal qilinishi lozim bo‘lgan ijodiy muammolar ko‘p, bitta suhbatga ularning hammasini qamrab olish mushkul, shuning uchun faqat ba’zilari haqida to‘xtalmoqchiman. Rejissyor – dramaturg munosabati juda murakkab. Eskicha qarashlar esa uni yanada chigallashtirib yuboryapti. Masalan, ayrim rejissyorlar faoliyatida turg‘unlik yillaridan meros bo‘lib qolgan o‘ta ehtiyotkorlik an’anasi hamon davom etib kelyapti. Biz, odatda, teatrlardan “voqea” bo‘ladigan asarlar kutamiz. Lekin ko‘p hollarda “voqea”ni teatr emas, rahbariyat, jamoatchilik, matbuot yaratishini hamma ham bilmasa kerak. Mualliflarning mavqei va lavozimiga qarab talay asarlarni “voqea”ga aylantirilgan paytlar ko‘p bo‘lgan. Lekin asar avvalo, rejissyorga, adabiy emakdoshga, badiiy kengash a’zolariga, umuman, jamoaga, tomoshabinga ma’qul bo‘lishi kerak. Teatr san’ati rivojiga to‘sqinlik qilib kelayotgan bitta jiddiy sabab ko‘pincha ijodiy seminarlarda, muhokamalarda yosh pesanavislarning asarlari ma’qul topilib, “oq yo‘l” beriladi, lekin sahnalashtirish masalasida ular teatrda yolg‘izlanib qoladilar. Shu tariqa ko‘plab qobiliyatli yoshlarimiz yo adabiyotning boshqa turlariga o‘tib ketishadi yo umuman, ijod maydonini tark etadilar. Deylik, teatrga yangi dramaturg kirib keldi. Biz uni qanday kutib olamiz? Ochig‘ini aytish kerak, bu masalada unchalik ham “mehmondo‘st” emasmiz.
– Teatr sahnasida namoyish etilayotgan spektakllar adabiy til normalarini qanday saqlayapti? Umuman olganda, sahna tili qanday bo‘lishi kerak? Dunyoning rivojlangan mamlakatlari sahnasida bu masalada qanday yo‘l tutiladi?
– Xalqimizda qadim-qadimdan ko‘p tilni bilish donolik alomati, madaniyat belgisi hisoblangan. Lekin odam o‘z ona tilini mukammal bilgandan keyin boshqa tillarni o‘zlashtirishi oson kechadi. Axir, boshqa tilni o‘rganish uchun qandaydir baza bo‘lishi kerakmi? Ayrimlar rus tilini bilganlarni ayblab, ayyuhannos soladi. Vaholanki, hayotga ochiq ko‘z, tiniq idrok bilan qaraydigan har bir kishiga rus tilining naqadar ulkan ahamiyatga ega ekani kundek ravshan. Lekin afsuslar bo‘lsinki, sof rus tilida gapiroladiganlarning ko‘pchiligi o‘z tarixi, madaniyati, urf-odati eng achinarlisi, tilini yaxshi bilmaydi. Shu o‘rinda suhbatimiz zerikarli bo‘lib qolmasligi uchun bir latifasifat qissani gapirib bermoqchiman. Ocharchilik zamonida bir rus kishisi non izlab O‘zbekistonning Xo‘jaqishloq degan maskaniga kelib qolibdi. Bu yerda nuqul hojilar yashar ekan. O‘zbek mehr-muruvvatli xalq emasmi, darrov rus kishisining qornini to‘yg‘azishib, kiyim-kechak berishibdi. Turar joy, omoch-ketmon bilan ta’minlashibdi. Til o‘rganib, urf-odatlarga amal qilib, butkul o‘zbek bo‘lib ketibdi. Qishloqda to‘y-ma’raka bo‘lib qolsa, “Ho‘, Akbarxo‘ja, falonchinikiga to‘yga, ho‘, Ivanxo‘ja, falonchinikiga to‘yga!” deydigan bo‘lishibdi. Bir kuni uning ajali yetib, bandalikni bajo keltiribdi. U dunyoda Munkar-Nakirlar hayronmish: qayoqqa kiritamiz – jannatgami, do‘zaxgami? Shunda ulardan bittasi aytibdi:
— Mayli, jannatga kiraversin, o‘zbekcha bilmaydigan o‘zbeklarga tarjimonlik qilib yurar!..
O‘quvchiga qo‘pol tuyulmasin. Bu masalalar bevosita dramaturgiyamizga ham tegishli bo‘lgani sababli gapirayapman. Chunki aytib o‘tilgan illatlarning nuqsi pesalarimizda bo‘rtib turibdi. Pesalarimizda yaqqol ko‘zga tashlanadigan yana bir qusur – savodsizlikdir. Sintaktik, morfologik, orfografik, punktatsion xatolar g‘ij-g‘ij. Bu masala bilan uzoq va jiddiy shug‘ullandim. Avvaliga, repertuar-tahrir hay’atida asarlar tahrir qilinsa, bu illatdan qutulish mumkin, deb o‘yladim. So‘ng hamma ayb ta’lim tizimida, degan o‘yga bordim. Keyin bilsam, masalaning ildizi juda chuqur va butunlay boshqa yoqda ekan. Keksa pesanavislarimizni-ku tushunsa bo‘ladi – avval, arab alifbosida o‘qigan, keyin lotin va nihoyat, kirillda yozishga majbur bo‘lgan. Lekin, yoshlarimiz-chi?
Ba’zan televizordan shunday spektakllarga ko‘zim tushadiki, aktyorlarning bir xil ohang (intonatsiya)da gapirayotganini ko‘rib, bu odamlar qaysi sayyoradan kelib qolibdi ekan, deya yoqa ushlashdan boshqa chora topolmayman! Axir odam bolasi bunaqa tilda, bunaqa ohangda gapirmaydi-ku! O‘zbek ham, rus ham, farang ham! Tarjima asarlarida tarbiyalangan yosh aktyor teatrga kelib jo‘ngina o‘zbekcha gapni ham soxta, g‘aliz ohanglarda gapiradigan bo‘lib qolyapti. Chuqur, qamrovli, bo‘liq milliy xarakterlar yaratishni-ku, qo‘yavering. Yevropa va jahon klassikasiga aktyorlik san’atini chuqur egallab, katta tajriba to‘plab, o‘sha xalqning madaniyati, tarixi, milliy psixologiyasini o‘rganib, keyin qo‘l urgan ma’qul. Bu gaplarni ko‘plab yosh aktyorlarimizning teatrga professional jihatdan «invalid» bo‘lib kelayotganidan tashvishlanib gapiryapman.
– Teatrga ham adabiy jarayondagi kabi ko‘pincha boshqa kasb egalari nima ish qilishini bilmay, kitob chiqarishga ishtiyoqmandlar kabi biror asari sahna yuzini ko‘rishga havasmandlar ham qo‘lyozma ko‘tarib kelsa kerak. Bularni erinmasdan muhokama qiladigan, nazokat bilan bu ish ularni qo‘lidan kelmasligini tushuntiradigan tanqidchilar negadir ko‘rinmay ketdi. Umuman, bugungi teatr tanqidchiligidan ko‘nglingiz to‘ladimi?
– Teatr tanqidchiligi – kun tartibida turgan eng chigal masalalardan biri. Agar matbuotda e’lon qilinayotgan taqriz, maqolalarni teatr va dramaturgiyaning o‘ziga xos jihatlarini chuqur tahlil etolmaydigan tasodifiy mualliflar yozayotganini hisobga olsak, masala yana ham chigallashadi. Teatr tanqidchiligining eng katta nuqsoni murabbiylik xususiyatining yo‘qligida. Mutaxassislarimiz maqolalarida o‘rgangulik gap yo‘q, hammasi ma’lum fikrlar. Ko‘pincha taqrizlar asar syujetining qisqacha bayoni va munaqqidning “unisi yaxshi, bunisi yomon” degan bayonotidangina iborat bo‘lishiga o‘rganib qolganmiz. Bu yetmaganday, ko‘pchilik tanqidchilarimiz xalq nomidan, tomoshabin nomidan gapirishni odat qilib olgan. “Buni tomoshabin ko‘rmaydi”, “Bu yerida zerikadi, anovi joyida chalg‘iydi”! Tomosha zaliga kirib qarasangiz, ahvol butunlay boshqacha: ko‘rishyapti, zerikishmayapti, hech kim chalg‘iyotgani ham yo‘q.
Masalan, pesa yoki spektakllarni baholashda qanday o‘lchovlar bilan yondashamiz, hech e’tibor berganmisiz? Muhokama qilinayotgan asar yomon bo‘lsa, odatda biz uning mavzusi muhimligini, dolzarb muammolar ko‘tarilganini gapiramiz-da, keyin kamchiliklariga o‘tamiz: til chatoq deymiz, xarakterlar yo‘q, konflikt sust deymiz, kompozitsion tarqoqlik va siyqa syujet asarning badiiy qimmatini tushirib yuborgan, deymiz. Bu, axir, asar yo‘q degan gap-ku! Qarang, mavzu bor, muammo bor, lekin asar yo‘q! Bu ham yetmaganday, bemazadan-bemaza pesa haqida «qayta qurish ruhidagi asar bo‘pti» degan maqtovlarni eshitamiz. Vaholanki, bunday pesalarning qayta qurishga mutlaqo aloqasi yo‘q, personajlar sahnaga chiqib olib, «demokratiya», «oshkoralik» degan terminlarni gapiradi, xolos! Shu sababdan dramaturgiyamizda (o‘z navbatida, teatrlarimizda ham) mavzu chayqovchiligi chidab bo‘lmas darajada avj olib ketdi. Aksariyati «nihoyatda muhim problema ko‘tarilibdi» degan baho olib, sahna yuzini ham ko‘ryapti. Shu paytga qadar «yopiq» sanalgan mavzular: giyohvandlik, odam savdosi, diniy ekstremizm (ko‘p hollarda islom dinimizni yomon otliq qilish evaziga), SPID haqida badiiyatdan mahrum, quruq faktlar qalashtirilgan «asarlar»ga keng yo‘l ochilishi juda tashvishli holdir. Xalq teatrga mavzu yoki problema uchun emas, tomosha ko‘rgani kelishini anglab yetish nahotki, shu qadar mushkul bo‘lsa?! Umuman, asarlarga baho berishda dramaturglar emas, teatrshunoslarimiz xato qilishmoqda. Ular maqtagan spektaklga tomoshabin kam tushadi, tanqid qilinganiga bilet topolmaysiz. Tomoshabinimiz ham shu ruhda tarbiyalangan – nimani ko‘rishni yaxshi bilishadi.
– Teatr har doim ezgulik va yovuzlik, Rahmon va shayton o‘rtasidagi kurash sahnasi bo‘lib kelgan. Lekin bugun, tomoshabin taassuroti bilan aytganda, sahnada “yomonlar” va yaxshilar”ning qiyofasi ko‘rinmay qoldi. Shu jihatdan, uning ham vazifasi xiralashdi. Shu paytgacha, sahna asarlari insonning ezgulik va yovuzlik tasavvurlarini tarbiyalash bilan shug‘ullanib kelardi. Zotan, teatr yuqoridan ta’kidlaganimizdek, ibratxona. Lekin ayni kunda bu obrazlarni ikkinchi darajali deb o‘ylovchilar ham yo‘q emas. Siz bunga qanday qaraysiz?
– Uf-f… Men uchun eng og‘riqli masalaga keldik… Yaratilayotgan ijobiy qahramon biram yaxshi, biram mo‘min, biram odobli, biram bilimli, biram shirinki, bo‘g‘ib o‘ldirib qo‘yging keladi! Ijobiy qahramonlarimiz allaqachon “qarib qolgan” bo‘lsa ham o‘jarlik bilan ularni ushlab turibmiz va yangi-yangi nusxalarini yaratayotirmiz. Ular biron-bir ijtimoiy foydali ish qilayotganlari yo‘q. Aksincha, yo nasihatvozlik, yo balandparvoz gaplar bilan tomoshabinni teatrdan sovutmoqda. Suv qog‘ozga o‘ralgan bu qahramonlardan bir og‘iz yangi gap eshitmaysiz. Hatto, aktyorlar ham ijobiy rollarni o‘lganining kunidan o‘ynaydi, ko‘proq salbiy yoki boshqa xarakterdagi rollarni talashishadi. Ahvol shu darajaga yetdiki, “ijobiy qahramon” bilan “yomon asar” degan tushunchalarning o‘rtasiga hech tortinmay tenglik alomatini qo‘ysa bo‘laveradigan bo‘lib qoldi. Bugun ijobiy qahramon emas, xalqning ijtimoiy faolligini oshirishga xizmat qiladigan qahramonlar kerak. Bizni o‘ylashga majbur qilsin, dunyoni anglashimizga yordam bersin, asrimizning eng og‘ir kasalligi – “aqliy yalqovlik”dan qutqarsin. Bu ishlarni mavzuga san’atkorona yondashuv orqali amalga oshirsa bo‘ladi.
– Shunaqa asarlarni san’at asari deb sahnaga olib chiqsa bo‘laveradimi? O‘zi teatrlarimiz repertuarida saboq oladigan asarlar bormi?
– Yutuqlarimiz ham bor, albatta. Lekin qo‘ldan boy bergan imkoniyatlarimiz bir necha o‘n barobar undan ko‘pdir! Shunisi alam qiladi…
– Ilgarilari adabiyot darsligida dramatik asarlarga keng o‘rin berilardi. Bu o‘z o‘rnida maktab o‘quvchilarning nutqini o‘stirar, mas’uliyatini oshirardi. Masalan, o‘quvchilar orasida Alisher Navoiy yoki Guli obrazida ko‘ringan bolalarda o‘zgacha ruhiyat paydo bo‘lar va qolganlar ham sahnada tanilgan Alisher rolini o‘ynagan bolaga boshqacha munosabat paydo bo‘lardi. Bu o‘z-o‘zidan teatr haqidagi tasavvurlarni boyitib, sahna asarlariga bo‘lgan munosabatini shakllantirardi. Negadir hozir o‘rta ta’limda bu masalalarga e’tibor berilmayapti.
– Ilgarilari adabiyot darsliklarida dramatik asarlarga alohida e’tibor berilardi. Hazrat Navoiy, Mirzo Ulug‘bek dramalarini o‘qib, voyaga yetgan insonlarda teatrga bo‘lgan munosabat hozir ham boshqacha. Lekin bugungi kun dramaturgiyasining mavzular ko‘lami torayib qolgandek tuyuladi. Masalan, jadidchilik, mustaqillik davri qahramonlari hali to‘laligicha ochib berilmagan. Keyin mumtoz asarlarga kam e’tibor berayapmiz. Yaqin-yaqinlargacha oltinchi yo yettinchi sinf adabiyot darsligida “Temir xotin” pesasidan parcha bosilib turgan edi. Menga noma’lum sabablarga ko‘ra “Temir xotin” asari adabiyot darsligidan ham olib tashlandi, Farg‘ona teatrining shu nomdagi spektaklini O‘zbekiston televideniesida namoyish qilish ham taqiqlab qo‘yildi. Bu adabiyot darsliklarida pesalarning chop etilish masalasi. Endi umuman, dramatik asarlarning nashri jo‘nligidan, bu haqida men gapirsam noshukurlik bo‘lar, negaki, pesalarim bosilib turibdi. Lekin bu bilan muammo hal bo‘lmaydi-da. Hech bo‘lmaganda, adabiy nashrlarimiz har kvartalda bittadan pesa bosishsa, yiliga sakkizta asar paydo bo‘lar ekan. Sakkizta yaxshi pesa topiladi. “Pesani o‘qishmaydi” degan gap noto‘g‘ri. Do‘konlarda chang bosib yotgan kitoblarning hammasi yo poeziya, yo proza. Eng yomon pesalardan iborat eng yomon kitobni topib ko‘ring-chi. Hamma gap sifatda. Yaqin-yaqinlarda ham “Zamon ko‘tarsa-ku, ne-ne asarlarni yozib tashlardim-a” degan gaplarni ko‘p eshitardim. Mana, “ko‘taradigan” zamonlar keldi, lekin qani o‘sha asarlar? Yuragida dardi bor ijodkor o‘sha vaqtlarda ham aytadigan gapini aytgan, hozir ham aytyapti.
— Mazmunli suhbatingiz uchun rahmat!
Adiba UMIROVA gurunglashdi.
Manba: “Hurriyat” gazetasi, 15 noyabr
