Қалам аҳлининг пирларидан саналмиш Абдулла Қодирийнинг маҳоратлари ҳақида гап айтишга камина томонидан уриниш бўлиб эди (мана бу саҳифада ўқинг), энди янгироқ фикр баён қилиш масъулиятини зиммамизга юклаб, қўлга қалам олмоққа яна журъат этдик….
Тоҳир Малик
ИБРАТ МАКТАБИ
Иккинчи мақола
Қалам аҳлининг пирларидан саналмиш Абдулла Қодирийнинг маҳоратлари ҳақида гап айтишга камина томонидан уриниш бўлиб эди(мана бу саҳифада ўқинг), энди янгироқ фикр баён қилиш масъулиятини зиммамизга юклаб, қўлга қалам олмоққа яна журъат этдик.
«Қуёш бутун коинотга нур таратгани каби, унинг хазинаси ҳам тўққиз қават осмонни тутиб кетгандир. У жаҳон аҳлига шундай маънолар тўкканки, у хазиналар ўлмас ва абадийдир… Унинг коинот қадар кенг ва юксак табиатида осмон юлдузлари каби беқиёс маъно дурлари мавжуд. Бу осмонда мавқеи хуршиди тобондек бўлиб, у таратган нур оламда абадий сўнмайди. У ўзининг нур сочувчи қаламини тарашлаб олганда қуёшнинг юзига ажин тушган… Қалами гавҳар сочувчи бу шоир ўз сўзларини қоғозга ёзган эмас, йўқ, зар сочувчи қуёш бунга осмондан зарварақ сочиб турган…»
Ўқиганингиз бу сўзлар ҳазрат Алишер Навоий байтларининг бугунги насрий тилга кўчирилган маъноларидир. Низомий Ганжавий ҳазратлари улуғланган бу сатрлар билан Абдулла Қодирийни шарафлашни лозим топдик. Чунки пир даражасидаги устозни мадҳ этиш учун ҳам маҳорат керак. Бизнинг айтар мадҳ сўзларимиз эса денгиз юзига бир чизиқ тортган кабидир. Зотан, кўп қатори камина ҳам устозларнинг маъниларидан баҳраманд бўлиб юрган шогирддир, холос.
Улуғ адиб ижодий мерослари ҳусусинда сўз ёзиш эҳтиёжининг туғилишига нима сабаб бўлганини баён этай: ҳазрат Алишер Навоийнинг «Муншаот»ларида шундай рубоий бор:
Атодин хато келса кўрма хато,
Савоб бил, хато қилса доғи ато.
Атонинг хатосини билгил савоб,
Сени юз балодин қутқарғай Худо.
Ҳамонки, «Устоз — отангдек улуғ», нақли мавжуд экан, мазкурни «Устоздан хато келса кўрма хато…» қабилида талқин қилмоғимиз ҳам мумкин бўлар. Тўғри, устознинг мавқеи қанча улуғ бўлмасин, Аллоҳ ҳузурида ожиз бандадир. Хатодан, гуноҳдан ҳоли эмасдир. Айтган, ёзган сўзлари ҳам банданикидир, шу боис мутлақ ҳақиқат эмасдир. Аммо бу хатоларни излаб топиш, карнай чалиб элга овоза қилиш одобдан эмас. Гап шундаки, Абдулла Қодирийнинг беназир ҳисобланмиш боғларидаги меваларга нисбатан нохолис, баъзан нолойиқ фикрларни ҳам эшитиб қоляпмиз.
Абдулла Қодирийнинг адабий тил борасидаги маҳоратларини дурлар хазинасига қиёслашимиз мумкин. Адибнинг ҳикоялари, фелъетонлари, ҳажвияларини ўқиганингизда, бунга ўзингиз ҳам гувоҳ бўласиз. Тошпўлат тажанг билан Калвак махзумнинг сўзлари бир-биридан тубдан фарқ қилади. Ёзувчи «Овсар» таҳаллуси билан бир фелъетон ёзса, «Думбул» таҳаллусида ёзилган ҳангамадан фарқланиб туради. Билмаган одам бу икки асарни икки одам ёзган, деб ўйлаши ҳам мумкин.
«Қара-қара, Маҳкам! Дўндуқ экан-ку, анавинг. Суяги борми, а?. Бир пиёла чойимиз бор, ҳов! Итдан туққанинг қарамади-ку… Ҳай ким, Салим каварнинг боласи эмасми, тўлишибди ўзиям. Сартарош ҳожи кўриб қолса, «ўлди», дегин. Бодом қовоқ, юпқа томоқ, додимга етсанг-чи… Ҳой-ҳой…» — Агар бу сўзларни мадраса кўрган Калвак махзум айтяпти, дейилса, ишонмайсиз. Тўғри, Калвак махзум ҳам аёлларга қарайди, кўнгли сус кетади, аммо у «Бир пиёла чойимиз бор», демайди, шундай эмасми? Буни фақат чапани Тошпўлат айтиши мумкин. Калвак махзум эса ўн икки яшар қизчани кўрган маҳалида сўрайди: «Отин ойинг борми?» «Бор.» «Отин ойингнинг эри нечта?» Мазмуни отин ойиси оғзини пишиғлаб қўйған шекиллик, жавоб бермай, ерга қаради. Мен ҳам сўзимни айлантирмай, ичимдан «етти-саккизта бордир», деб ўйладим. Қизи тушкур жажмондеккина экан, ҳайфки, бузилған-да… «Ўруснинг «Инжил»ини ўқиябсанми?» — деб сўраған эдим, бунга ҳам жавоб бергуси келмади. Энди ўзига яраша гапдан гапурай, деб сўрадим: «Эмчагинг олмадек бўлуб қолубдур, ўйнашинг ҳам борму?» Қизи тушкурнинг ҳали қитиқ пати ўлмаган экан, юзини чирт ўгуриб: «Ҳу, соқолинг кўксингга тўкулсун!» — деб қарғади ва йўлига югуриб кетди…» Кўриниб турибди-ки, икки одам — икки олам. Ҳар бири ўзига хос сўзлар билан ўз қиёфасини чизади. Ёзувчи фалончи ундай одам, пистончи бундай деб, таърифу тавсифлар бермайди.
«Жулқунбой» имзосида берилган «Қимматчилик ҳасрати» ёки «Думбаси тушиб қолган эмиш» ҳажвиялари эса бошқаларидан тамоман фарқ қилади. Ундаги захарли кулгуни, кинояни «Овсар» ёки «Мазлум» бу тарзда айта олмайди. Жулқунбой қимматчиликдан қийналаётган ўз оиласини бундай тасвирлайди: «…ош-нон емоқдан бошқага ярамаган бир чол отам ила бир кампир онам, ёлғиз сўз сўйлаш ила ош пиширишга яратилган бир хотунум бор. Кўчага юз карра чиқиб, ҳар уйга кирганида «Ойи, нон бер!»ни ўзиники қилиб олган бир қизим, топганини кўчада чиқим қилиб, эрта-кеч маним овқатимга шерик бўладирган бир иним бор. Булардан ташқари тағи бир яшар ўғлим бўлса ҳам, Худога шукур, ҳали тиши чиқғанича йўқ…» Бир неча жумлада оила аъзоларининг феъл-атворлари моҳирона чизилди. Бир яшар ўғилнинг ҳали тиши чиқмаганига шукур қилиниши эса аҳволнинг нақадар оғир эканини кўрсатиб турибди.
Шу ўринда ёзувчининг «Ўқиш — ўрганиш» сарлавҳали мақоласига диққатни тортишни истардим. Адиб унда рус ёзувчиси Антон Чехов маҳоратини таҳлил қиладилар. Айни таҳлилни биз Абдулла Қодирий ҳажвига нисбатан ҳам ишлатишимиз мумкин. Демоқчимизки, маҳорат бобида Абдулла Қодирий ўзлари шарафлаган зотлардан ҳеч бир кам эмаслар. Адиб Чеховни устоз ўрнида кўрган эканлар. Бу «Ёзишни Чеховдан ўрганган», деган гап эмас. Жуда кўп одам Чеховни ўқиган, жуда кўп одам уни устоз деб билиб, интилган. Бироқ, Абдулла Қодирий даражасига етиш барчага ҳам насиб этавермаган. Бу ўринда гап Чеховни устоз деб билишда эмас, гап — Худо берган истеъдодда! Ундан ташқари ўзбек адабиёти равнақини Европага боғлайвериш фикридан сал узоқлашиш ҳам керак. Худога шукур, йигирманчи аср ўзбек адабиёти қасри бошқа жойларга ўхшаб қуруқ саҳрода бунёд этилмади. Бу қаср бир бўстон бағрида қарор топди. Ўтмиш замонларни лол қолдирган, бугунга қадар ўз маҳобатини йўқотмаган мумтоз адабиётимиздан Европа ўрганган эди. Совет даврида Шарқни ўарбдан паст кўриш анъанаси бизнинг барча ютуқларимиз омилини Европага боғлади. Тўғри, Европа маданиятининг, хусусан адабиётининг ижобий таъсирлари бўлди, буни инкор этиш дуруст эмас. Аммо, айтайлик, ҳажвни ёзувчиларимиз Чеховдан ўрганган, дейиш ақлга сиғадиган гап эмас. Чунки мумтоз адабиётимиз тарихидан хажвни ўрганишга лойиқ ажойиб асарларни истаганча топишимиз мумкин. Афсус билан айтишимиз мумкин, ҳозирги авлод мумтоз адабиётимизни яхши билмайди. Абдулла Қодирий ва унинг замондошлари эса бу соҳада ҳам беқиёс бўлганлар.
Абдулла Қодирий кескин ўзгаришлар замонида яшадилар ва жамиятнинг нурли йўлда тараққий топишини истадилар. Ижодлари ҳам шу истак йўлида бўлди. Устоз замондошлари, фикрдошлари — жадидлар қаторида жамиятнинг таназзулини илмсизликда кўриб бидъат ва хурофотга қарши аёвсиз курашдилар. Ўша замонда ҳам, афсуски ҳозир ҳам бу ҳаракатни айрим биродарларимиз нотўғри англайдилар, фақат Абдулла Қодирийдан эмас, барча жадидлардан норози бўлиб, «улар динга тош отишган», қабилида сўз айтадилар. Уларнинг назарларида барча жадидлар, жумладан Абдулла Қодирий ҳам, шаккок, фосиқ, мунофиқ… Тақалаётган бу айблар «Уламо» жамияти вакилларининг даъволарини эслатади. Уларнинг фатвоси билан айрим зиёлилар эшакка тескари ўтқазилиб сазойи қилинган эканлар. Жадидларнинг, хусусан Абдулла Қодирийнинг асарларини синчиклаб, жиддий равишда ўрганган одам бу даъволарнинг бекорчи эканига гувоҳ бўлади. Абдулла Қодирий ҳеч қачон динга шак келтирмаганлар, аксинча динни ниқоб қилиб бемаза ишлардан қайтмайдиган диндорлардан юз ўгирганлар. Шу нуқтаи назардан қаралганда адиб диннинг покизалиги учун жон куйдирганлар. Қани ўйлаб кўрайликчи, динга ким кўпроқ зарар келтиради — кофирми ёки Калвак махзум, Совунак қорига ўхшаганларми? Кауфман ўлганида фотиҳага келиб «Таборак» сурасини ўқиган эшонни нима дейиш мумкин? Ёки «подшоҳ император ҳазрат Николай»нинг номини жумъа хутбасига қўшиб ўқиган имомларга нима демоқ лозим эди? Жимгина ўтиравериш лозиммиди? Бидъат ва хурофотга қарши сўз айтмакни динга қарши сўзламак, дегувчи нодондир. Қани, атрофимизга бир боқайликчи, ҳозир Совунак қори, Мағзава қорига ўхшаганларни кўрмаймизми, жаҳолат ботқоғига ботган, бидъат ва хурофот томоғидан бўғиб турган кимсаларни-чи? Динда асоси бўлмаган, динга ёқимсиз бўлган одатлар ҳақида ҳозир ҳам гапирилса айрим домлаларимиз сал олароқ қараб қўядилар. Шунда «Битта Жулқунбой етишмаяпти-да», деб армон қиламиз.
Йигирманчи йиллар матбуоти тарихи ҳақида сўз юритилса албатта Абдулла Қодирий билан ўози Юнуснинг ўзаро баҳслари тилга олинади. Баъзи ҳолларда бу баҳс шахсий адоват маҳсули эди, деган нотўғри хулоса ҳам баён қилинади. Мақолалардаги киноя, аччиқ пичинглар эҳтимол шу тушунчаларни уйғотар. Аслида эса ундай эмас. Кузатишимизча, ўша давр матбуотининг услуби шундай эди. Абдулла Қодирий ўози Юнус билан самимий дўст бўлганлар ва бу баҳсдан олдин ҳам у кишининг номини тилга олиб бир неча марта очиқ хат ёзганлар, танқид ҳам қилганлар. Лекин ўртада гина-кудурат бўлмаган. Ишонч билан шундай дейишимизга сабаб, ўози Юнуснинг ўғиллари Тўлқин ака каминага оталарининг уйда ҳибсга олинишлари тафсилотини сўзлаб берган эдилар. ўози Юнус эшикдан чиқар чоқларида «Абдулла акангникига югур, эҳтиёт бўлсин», деган эканлар. Шахсий адоватдаги одам бундай меҳрибончилик қилмайди, шундай эмасми? Ўзаро баҳснинг сабаби эса «Муштум» журналини яхшилаш масаласида бўлган. Ҳар икки томон ҳам ҳажвий журналнинг савияси баланд бўлмоғини хоҳлайди. Абдулла Қодирий кўпроқ кулги бўлишини истайди , Ғози Юнус эса жиддий танқид тарафдори. Ҳар иккови ҳам мутахассислар, хусусан ҳажвчи рассомлар етишмаслигидан куйинишади, чора излашади.
Абдулла Қодирий ҳақида ёзилган кўп мақолаларда у кишининг 1926 йилдаги судда, кейинроқ у кишига қарши ғоявий хужум кучайган пайтда мажбуран, тил учида айтган гапларига асосланиб, партиявий ақидада мустаҳкам чинакам совет ёзувчиси сифатида таърифлаб келишди. Шўро замонига нисбатан муносабатини адиб ўзининг ҳажвияларида кўрсатиб қўя қолганлар. У замонга киноя билан «диёри бакр», яъни покиза диёр деб ном бериб, бу тоза диёрнинг аслида қандай шалтоқ эканини турли услубларда таърифу тавсиф қилиб бердилар.
Абдулла Қодирий ёзган ҳар бир жумла қалам аҳли учун бир мактаб. Афзал томонлари ҳам, заиф кўринган жиҳатлари ҳам зеҳн билан таҳлил қилиниб ўрганилади. Ҳар қандай асарда сиз билан бизнинг кўзимизга камчилик бўлиб кўринган бирон воқеа баёни ёки жумла, ҳатто биргина сўз аслида шу асарнинг ҳуснидир. Шеъриятда мажоз санъати мавжуд бўлганидек, насрда ҳам рамзий маъноларни ўзига яширган сатрлар, саҳифалар бўлади. Билган одам денгиз тубидаги чиғаноқни кўриб «Ҳа, энди бу арзон-гаров садафда», деб ўтиб кетавермайди. Чиғаноқ паллалари ажратилса, гавҳар кўринади. Устоз адибларнинг асарларидаги сўз гавҳарлари ҳам шундай.
Русларнинг улуғ адиби Лев Толстойнинг ҳикматли гапи бор: «Ҳамма нарсани ўқийвериш ярамайди,- дейди у.-Дилда туғилган саволларга жавоб бера оладиган китобларнигина ўқиш керак.» Яна бир донишманднинг фикри ибратлидир: «Модомики, ҳаёт жуда қисқа, бўш вақт эса жуда оз экан, биз уни саёз китобларни ўқишга исроф этмаслигимиз керак», дейди у. У ёки бу асарнинг саёз эмаслигини аниқлаш осон эмас. Бунинг учун қизиқарли воқеа баёнигагина диққат қилмай, шошилмасдан, ҳар бир жумланинг маъносига тушуниб ўқиган маъқул. Бирон савол туғилса, асарнинг бирон ери хато туюлса ҳам жавобни бошқа бировдан эмас, айнан шу китобнинг ўзидан топишга интилган афзал. Садафдан кўз қамашмай, гавҳарни излаш жоиз. Устозларнинг чуқур мазмунли асарлари алдамайди: сизга маъно гавҳарларини тортиқ этади. Шарқ мумтоз шеъриятида бундай гавҳарларни кўп учратамиз. Мавлоно Жалолиддин Румийда бир маснавий бор:
Шубҳадан ким бўлди менга ёрлар,
Ич-ичимдан изламас асрорлар.
Мавлоно демоқчиларким, «ҳар ким ўз шубҳа-гумони боисидан менга дўст бўлди, ботиний сир-асроримни қидирмади. Мен инсонларга насиҳат қилгудек бўлсам, улар: насиҳатни англадик ва сўйлагувчи орифга дўст тутундик, дейишади. Баъзи инсонлар сўз ва фикран сўйлашади. Аммо ҳақойиқ ва асроримни изламайдилар. Сўзларимда яширин бўлган маънолар ҳақиқатини англамоқ учун феълан қодир эмаслар…»
Аввал айтганимиздек, назмдаги гавҳарларнинг насрда ҳам мавжудлиги асосан шарққа хосдир. Муҳаммад Авфий саккиз аср муқаддам тартиб берган ибратли ҳикояларни ўқиган киши, бу жумлаларга эътибор бергандир:
«…Сендан илгари ҳам кўп кишилар ушбу жомдан айрилиқ майини ичиб, охирида сабр либосини кийганлар.»
«…Қўлим ва қалбим дилдор оғзи каби тор, чўнтак эса худди ёрнинг хипча белидек нозик ва ингичка эди.»
«…Ваҳм ва қўрқув мендан устунлик қилиб, уйқу кўз зиёратига келмасди.»
«…Подшоҳларнинг отган ўқлари ҳамма вақт ҳам нишонга тегавермайди, иқбол ариғи ҳамма вақт ҳам тўла оқавермайди.»
«…Ишқ ўти сабр вилоятини хароб қилибди.»
Европа ёки Лотин Америкаси адабиётида бу каби латифлик йўқ, десам, балки кимдир фикримга қўшилар. Балки бошқа кимдир бу латифликни чучмаллик фаҳмлаб, ҳозир адабиёт бошқа, ҳозир лўнда ифодалар замони деб инкор қилар. Биз улар билан ҳамфикр бўлолмаймиз, маъзур тутгайсиз.
Юқорида келтирилган мисоллардан мурод шуки, Абдулла Қодирий асарларини синчиклаб ўқисак, шу каби латиф тасвирлардан беҳисоб даражада баҳраманд бўламиз:
«Кумушбиби хомуш эди. Бир нарса тўғрисида ўйлармиди ёки бош оғриғиси кучликмиди, ҳар ҳолда намозшом гул каби ёпиқ эди.»
«Юсуф савдосида беқарор Зулайҳо исмидан, Мажнун ишқида йиғлаган Лайли отидан — сизга бошимдағи сочларимнинг тукларигача беҳад салом. Мендан — ҳадду-ҳисобсиз гуноҳ, сиздан — кечириш.»
«- Ажаб қиламан,- деди Кумуш ва шапалоғи билан эрининг юзига секингина уриб қўйди.
-Бу ёққа ҳам…
-У ёққа Зайнаб урсин.
-Зайнабнинг… уришка ҳаққи йўқ…»
Бу сатрларга кўп маънолар яширинган. Шулардан бири — Кумушнинг дилида қоронғулик йўқ. Рашк бўлса-да, уни жиловлай олган. Кундоши билан иттифоқликда умр кечириш мақсади бор. Дастлаб Зайнабда ҳам шу тилак мавжуд эди. Хўш, у ҳолда Зайнабни захар солишга нима мажбур этди? Рашкми? Ёки бошқаларнинг гиж-гижлашими? Бизнингча асосий сабаблардан бири баён этилган сатрда: «Зайнабнинг… уришка ҳаққи йўқ.» Отабекнинг шу аҳди оқибатда Зайнаб қўлига захар тутқазмадими?
Кумуш мактубида «сочларимнинг тукларигача беҳад салом», деб ёзяпти. Бир қарашда «туклар» сўзи ноўрин, қўполроқ туюлар. «Сочларим толалари», дейилса балки латифроқ бўлармиди? Йўқ, бўлмасди. Ёзувчи «тола» сўзини эсдан чиқаргандир, деб ўйлаш ҳам ноўрин. Бунда «беҳад» сўзига эътибор бермоқ жоиз. Беҳад — яъни чексиз-чегарасиз. Соч толалари кўзга кўриниб туради. Аммо бошдаги майда тукларни кўз илғамайди — толалардан ҳам кўпроқ бўлиши мумкин. Юборилаётган соғинч саломи ана шундай ақл бовар қилмас даражада, дейилмоқчи.
Ёки: «…шу вақт кўрпани қайириб ушлаган оқ нозик қўллари билан латиф бурнининг ўнг томонида, табиатнинг ниҳоятда уста қўли билан қўндирилган қора холини қашиди ва бошини ёстиқдан олиб ўлтурди», деган жумладаги «қашиди» сўзи латиф баёндаги доғ каби кўриниши мумкин. Балки «силаб қўйди» ёки «сийпади», дейилгани кимгадир маъқул кўринар. Йўқ, азизлар, яна бир ўйлайлик: силаш, сийпаш, қашиш — бутунлай бошқа-бошқа ҳолатларни англатади. «Ишшайди», «жилмайди», «кулимсиради», «тиржайди» сўзлари киши ҳолатини баён этишда бир-бирининг ўрнини боса олмагани каби юқоридагилардан ҳам маънодош сўз сифатида фойдаланиш мумкин эмас. Диққат қилайлик: адиб «қашлади» эмас, «қашиди» деб ёзяпти. Чунки «қашлади» янада ўзгачароқ ҳолатни, сиз билан биз ўйлаётгандек қўполроқ маънони англатган бўларди. Ёзувчи тасвиридаги гўзал қиз шунчаки юзини, қулоғи ёки бошини эмас, холини қашиди. Яна қандай хол денг, «латиф бурнининг ўнг томонида табиатнинг ниҳоятда уста қўли билан қўндирилган қора хол». Энди холдор одамлардан сўраб кўринг, хол қичишган чоқда шунчаки силаб қўйиш билан кифоя қилинармикин. Айни тасвирда эса ёзувчи хаста Кумушнинг табиатига хос ҳолатни беряпти.
Бугунги китобхон жаҳон адабиёти билан яхши таниш: Жек Лондон, Кафка, Платонов, Маркес, Кортасар, Камю… асарларини севиб ўқийдиганлар, улардан ҳам маъно дурлари терадиганлар кўп. Бу одат фақат таҳсинга лойиқ. Балки зукко китобхон ўқиганларини бир-бирларига таққослаб кўрар? Бу одатни кўп одамларда учратамиз. Биз бундай таққослашни тўғри одат, деб ҳисоблай олмаймиз. Айниқса Шарқ ва ўарб адабиётини бир-бирига солиштириб, тарози палласига қўйиш тўғри иш эмас. Ҳар бир одам ўзига яраша ақлли, ўзича чиройли бўлгани каби ҳар бир асар ўзича теран ёки аксинча, саёз бўлиши мумкин. Ахир биз олма дарахти билан теракни бир-бирига қиёсламаймиз-ку, тўғрими? «Ҳар кимники ўзига, ой кўринар кўзига», деб бежиз айтишмаган.
Бугунги адабиётимизда ўарб, айниқса Лотин Америкаси адабиётига маҳлиё бўлишлик, улар каби ёзишга интилишлик бор. Бунга бизнинг эътирозимиз ҳам, ғайирлигимиз ҳам йўқ. Ҳар ким ўзига ёққан чўққини кўзлайди. Каминани бир оз ўйлантирган нарса — чет адабиётдан нусҳа кўчирилмоқчи. Ўзимизнинг бебаҳо мактабимиз эса четлаб ўтиляпти. Маркесларнинг мактаби — Лев Толстой, Достоевский асарлари бўлган экан. Улар рус ва бошқа романчилик мактабларидан фойдаланиб ўз халқларига оид мактаб анъаналарига суянган ҳолда дунёни лол қолдирувчи янгилик яратдилар.
Сиз айтишингиз мумкинки, «уларни дунё танийди, бизники фақат ўзимизда машҳур, даража шунга ярашами?» Бирон бир асарни дунё танимоғи фақат даражага боғлиқ эмас. Бу ўринда қойилмақом таржима муҳим. Абдулла Қодирий асарлари тақдирини эслайлик: неча йил тутқунликда бўлди? Сталин ўлимидан сўнг гўё озодлик берилгандай бўлди, аммо бу асарлардаги энг кучли тасвирлар, гаплар олиб ташланди. Бу асарлар мана энди асл ҳолича нашр этиляпти. Грузин ёки арманиларда она тилларидан рус ёки инглиз тилига тўғридан тўғри бадиий таржима қила олувчи ўз таржимонлари бор. Бизда-чи? Абдулла Қодирийнинг асарлари олтмишинчи йилларда қисқартирилган ҳолида аввал сўзма-сўз тарзда русчага «ағдарилиб» сўнг ўзбек тилини, тарихини, ҳаётини мутлақо билмайдиган одам томонидан «бадиий таржима» қилинган. Шарбати сиқиб ташланган анорнинг қадри бўлмагани каби, бундай таржимада чиқарилган асарга ким ҳам қарарди? Эсимдан чиқмайди, москвалик бир шоир «мошгуруч соқоллик қария» деган сатрни «старик с бородой маша и риса» яъни «соқоли мош ва гурунчдан иборат қария» деб таржима қилган экан. Бир неча йил аввал Абдулла Қодирий асарлари туркчага таржима қилинди. Турк адибларининг бизга айтишларича, шошма-шошарлик билан қилинган бу таржима анча саёз экан. Таъбир жоиз бўлса, зикр этганимиз «соқоли мошдан ва гурунчдан иборат қария»ни эслатаркан. Демак, улуғ адибнинг дунё миқёсида ўз мавқеига эга бўлишига тўсқинлик қилаётган омилларни ҳам назардан четда қолдирмаслик керак. Сиз балки «Кино-чи, кино ҳам машҳур бўлмади-ку?» дерсиз? Саволингизга савол билан жавоб берайин: «Сценарийси рус тилида ёзилиб, сўнг ўзбекчага таржима қилинган кинодан яна нимани кутиш мумкин? Романни охиригача ҳеч бўлмаганда бир марта ўқиб чиқмаган актёр қандай қилиб қаҳрамонлар ҳолатини тамошабинга етказиб бера олади?»
Шарқу ғарб хусусидаги сўзни нуктадон шоиримиз Эркин Воҳидов гўзал тарзда ифода этиб берганлар:
Менга Пушкин бир жаҳону менга Байрон бир жаҳон,
Лек Навоийдек бобом бор, кўксим осмон ўзбегим.
Агар кўзингиз тушган бўлса, туркманларнинг улуғ адиби Хидир Деряевнинг «Қисмат» деган романлари бор. Бизда «Ўтган кунлар» қандай қадрланса, туркманларда бу асар шундай эъзозланади. Бунинг сабаби — «Қисмат»ни ёзишга айнан «Ўтган кунлар»дан олинган таассурот туртки бўлган. Хидир Деряев Абдулла Қодирийни ўзига устоз деб билган, таъбир жоиз бўлса, Абдулла Қодирий мактабида сиртдан таълим олган. Шунга ўхшаш, қўшни халқларнинг атоқли адиблари ўзларини шу мактаб ўқувчилари ҳисоблаганлар. Уларнинг аксарлари Тошкентдаги олий ўқув юртларида таълим олганлар ва Абдулла Қодирий асарларини нўноқ таржимада эмас, аслиятда ўқиб-ўрганганлар. Ёзувчининг маҳоратидан лол қолганлар.
Қани, бир ўйлаб кўрайлик-чи, уларни қандай сатрлар ҳайратга солди экан?
«…унинг кўзлари мулойимғина сув устиға оғдилар. Ариқнинг мусаффо тиниқ суви ювошгина оқиб келар, Кумушбибининг қаршисига етганда гўёки, унинг таъзими учун секингина бир чарх уриб қўяр. ўз устида ўлтурган соҳиранинг сеҳрига мусаҳҳар бўлган каби тағи бир каттароқ доирада айлангач, оҳистагина кўприк остига оқиб кетар эди. Ариқ сувининг ниҳоятсиз бир ҳаракатини узоқ кўздан кечириб ўлтургач, қўл узатиб сувдан олди ва юзини ювди. Унинг юзини ўпиб тушкан сув томчилари билан ариқ ҳаракатга келиб чайқалди. Гўёки сув ичида бир фитна юз берган эди… Иккинчи, учинчи қайталаб юз ювишида бу фитна тағи ҳам кучайди.»
Мавлоно Лутфий ҳазрат Алишер Навоийнинг биргина байтларидан ҳайратланиб, барча ёзганларини шу байтга алмашишга тайёр эканликларини изҳор этган эканлар. Қондош халқларнинг адиблари қалбида ҳам муҳаббат уйғонишига балки айнан шу сатрлар сабаб бўлгандир? Аввал айтганларимизга қайтадиган бўлсак, Кумушнинг бу тасвири шунчаки гўзал баён эмас, балки асар юрагининг зарблари эди. Яъни «сув ичида бир фитна юз берганининг» қандай оқибатларга олиб келгани ишора қилинган эди.
Навбатдаги фикрни баён этишдан аввал яна бир асардан кичик лавҳани эсласак:
«Муз тагида лойқаланиб оққан сувларнинг ғамли юзлари кулди, ўзлари ҳорғин-ҳорғин оқсалар-да, бўшалган қул сингари эркинлик нашидасини кемира-кемира илгари босадилар… Бултур экилиб, кўп қошларни қорайтирган ўсма илдизидан яна бош кўтариб чиқди… Мулойим қўлларда ивиб, сувга айлангандан кейин гўзал кўзларнинг супасида ёнбошлашни мунча яхши кўрар экан, бу кўкат!»
Бу сатрлар яна бир улуғимиз Чўлпон ҳазратларининг асарларидан олинди.
Тошкентнинг эски шаҳар қисмида Юнус ота исмли табаррук отахон яшардилар. Муаллимликни касб қилган бу киши ёшлик кезлари Абдулла Қодирий, Абдулҳамид Чўлпонлар билан суҳбатлашиш бахтига эришган эканлар. Юнус ота Москвада ўқиб юрган пайтларида Чўлпон билан учрашиб «Кеча ва кундуз» романи қодириёна ёзилибди», деб лутф қилибдилар. Шунда Чўлпон бош чайқаб: «Ундай эмас, Қодирийга етишга йўл бўлсин», деган эканлар.
Барчамиз ҳам устоз Чўлпон каби бўлолсак эди…
Энг юксак чўққи шу, бошқа йўл йўқ, дейилгувчи даъводан йироқмиз. Эҳтимол келгусида янада юқорироқ чўққига эришилар. Балки келажак авлод адабиётимизга биз кутмаган тарзда баҳо берар, валлоҳи аълам…
Абдулла Қодирий йигирманчи асрдаги янги романчилик мактабларидан бирининг асосчиси, деб тан олингани маълум. Шу ўринда бир нарсани фарқлаш зарур: баъзан «Ўзбек прозасининг асосчиси» деган иборани ҳам учратиб қоламиз. Шундай десак, ёзувчини улуғлаганимиз ҳолда, ўзбек адабиётини, ўзбек насрини қашшоқлаштириб қўйган бўламиз. Ўрни келганда айтайлик, ҳазрат Алишер Навоийни улуғлаганимизда «Ўзбек адабий тили мавқеини олий поғоналарга кўтарди», дейиш ўрнига, ўйлаб ўтирмай «ўзбек тилининг (ёки «адабий тилининг») асосчиси», деб юборамиз. У ҳолда Маҳмуд Қошғарий, Юсуф Ҳос Ҳожиб, Аҳмад Яссавий, Лутфий ҳазратлари қайси тилда ижод қилишган? Улуғларимиз бизнинг ёлғон мақтовларимизга муҳтож эмаслар. Тўғри гапни ёзиш, айтиш жоиз.
Ҳамонки романчилик мактаби ҳақида сўз очдик, аввал «роман» атамасининг луғавий маъносини билиб олайлик: «роман» атамасини бировлар немис, бошқалар французларники деб ҳисоблашади. Бу атама истеъмолда бир неча маъноларга эга. Адабиётга хос маъноси: роман бирор воқеанинг эркин тарздаги муфассал баёнини англатади. Ўтган асрларда «роман» тарзи Европада «ишқий қисса» маъносини англатган. Икки севишганнинг арзи-ҳоли «роман» деб белгиланган. Маълумингизким, бу каби ишқий қиссалар ўзбек адабиёти тарихида кўп бўлган. Адабиётнинг жамиятга муносабати, жамият тараққиётига таъсири, аралашуви, фаоллашиши оқибатида роман, яъни ишқий қисса зиммасидаги вазифа ўзгарди — ишқ баёни ижтимоий масалалар билан бойитилди. Ишқий фожиалар сафига ижтимоий фожиалар, жамият, замонга доир фожиалар қўшилди. Ана шундай янги кўринишдаги романни ўзбек адабиётида биринчи бўлиб Абдулла Қодирий яратдилар. Яратганда ҳам мактаб даражасида, яъни бошқалардан қуруқ нусҳа кўчирмай, тақлид қилмай, яратдилар. Шундай асарлар борки, агар қайси тилдан таржима қилингани ёзилмаса қайси халқ ҳаёти ҳикоя қилинаётгани билинмайди. Бу асарларда миллий қиёфа бўлмайди. Насронийнинг бошига дўппи кийғизиб қўйганингиз билан у ўзбек бўлиб қолмаганидек, асар ўзбек тилида ёзилгани билан миллий роман бўла қолмайди. Асар фақат чиройли сўзлардан, жимжима баёнлардан иборат нарса эмас. Асарнинг ҳам вужуди, қалби бўлади. Унинг миллийлик даражасини айнан шу қалб белгилайди.
Мисол учун Кумушбиби билан Анна Каренина тақдирини олайлик. Икковлари ҳам гўзал, икковларида ҳам муҳаббат бор, икковлари ҳам севги қурбони. Ҳар икки асар ҳам бу лобарларнинг ўлимлари баёни билан ниҳоясига етади. Лекин уларнинг муҳаббатлари бир ҳилми? Анна — оилали аёл, бегона эркакни севади. Оқибатда ўзини халок қилади. Унинг бир гуноҳи икки бўлди. Кумушбиби — маъсума аёл. У эрига содиқ. Ҳатто уни кундошидан қизғанди. Балки қизғаниши, ишқнинг чегарасидан чиққани туфайли ўлим топгандир? Аннанинг севгилиси (эри эмас!) билан Кумушнинг кундоши — Зайнаб тақдирида қандай яқинлик бор? Ҳеч қандай. Кумуш -зайнаблар тақдирини Европа халқлари ҳаётидан излаб топиш мумкин эмас. Келинг, ўлимга доир икки баённи эслайлик:
«…яқиндагина ҳаёт жўш уриб турган, энди эса казарма столида, ёту бегоналар кўзида Аннанинг жасади ибосиз бир равишда қонларга беланиб ётарди: соғ қолган чаккалари, гажакли боши, оғир кокиллари орқага ташланган: гўзал чеҳрасида, ярим юмуқ қизғиш лабларида ачинарли, тиниб қолган очиқ кўзларида ваҳимали бир ифода бор эди: бу ифода уришиб қолишганда Вронскийга «Шошманг, ҳали пушаймон бўласиз», деган ўша даҳшатли сўзини айтиб турганга ўхшарди…»
Бу тасвирни, Анна Каренинанинг топгани фожиали ўлимнинг баёнини русларнинг дунё тан олган улуғ ёзувчиси Лев Толстой ёзган. Энди бу лавҳага эътибор берайлик-чи:
«…Ҳожи Кумушнинг бошиға келиб ўлтурди. Отабек ва онаси оёғ устида эдилар. Кумушнинг кўзи юмуқ, сочлари юзи устида паришон эди. Ҳожи ўз қўли билан сочларини тузатиб Кумушнинг кўкимтил товланған юзини кўрди ва манглайини босди…
-Ойим… Ойим!- деди Ҳожи. Кумуш кўзини очиб, бесаранжом унга назар ташлади ва таниб… қўзғалмоқчи бўлди.
-Қўзғалманг, ойим… қўзғалманг!
Кумушнинг кўз ёшиси чаккасидан оқиб тушди… Ҳожи ҳам ўзини тўхтатолмай, Кумушнинг ёшини артиб, бошини силади:
-Худо шифо берар, болам!
Кумуш жомга қўзғалди, Отабек келиб қўлтиқлади, Ҳожи ҳам унинг бошини тутди… Бу гал қусуқ қонга айланган эди, бурнидан ҳам бир неча томчи қон оқди… Қусуб ётғач, кўзи ярқиллаб очилиб кетди ва теварагига бетоқат қаранди:
-Ойи… дада… — сўнгра,- бегим, -деб ингранди… Эрининг юзини юзига қўйди, уялғансумон кўзини юмди…»
Бу эса улуғимиз Абдулла Қодирийнинг тасвирлари.Ўлаётган икки жоннинг бу дунёдаги икки ҳил кўриниши. Ана энди бу икки баёндаги номларни ўзгартириб кўринг-чи, ўхшармикин? Ҳа, мутлақо ўхшамайди. Нафис адабиётда миллийлик дегани ҳам айнан шу нуқтада кўринади.
Абдулла Қодирийнинг ўғиллари Ҳабибуллоҳ ака бир суҳбатларида диққатга лойиқ фикрни айтган эдилар: улуғ адиб «Ўтган кунлар»ни ёзгунга қадар Шарқнинг нодир адабиёти билан биргаликда Европа насрининг юксак намуналарини ўрганган эканлар. Бу айни тўғри гап. Улуғ адибнинг асарларида шарққа хос латифлик мавжуд. Ижтимоий масалаларни дадиллик билан асарга сингдириш эса ўарб адабиётига хос услуб.
Гарчи «Ўтган кунлар», «Меҳробдан чаён» севги қиссасига ўхшаса-да, унинг замирида Ватан тақдири, Ватан қайғуси ётади. Адиб «бир вақтлар қудратли бўлган ота юрт нима сабабдан ночор ва ғариб ҳолга тушди?» деган саволга жавоб топмоқ учун тарихни таҳлил этади. (Бу ҳақда аввалги мақолада сўз юритган эдик. Мавзу диққатга лойиқ бўлгани сабабли таъкид ўрнида яна айрим фикрларни такроран баён қиляпмиз.) Адабиётда янги романчилик мактабини яратган адиб бу саволга жавоб топди, юртни бўғиб турган хасталикларни аниқлаб, бу ташҳисни қаҳрамонлари тилига кўчирди:
«Бизнинг идорамиз бу кунги тартибсизлиги билан кетаборса ҳолимизнинг нима бўлишиға ақлим етмай қолади», дейди Отабек. Мирзакарим қутидор эса «Амири Умархондек одил подшо бўлса биз ҳам ўрусдан ошиб кетар эдик», деган хомхаёлда юради. Ҳомид аҳволни ўз қаричи билан ўлчайди: «Худо кофирнинг дунёсини берган», дейди у. Зиё шоҳичининг фикри ҳақиқатга бир оз яқинлашади: «Бизнинг бу ҳолга тушишимиз ўз феъли хуйимиздан», дейди у. Айни тўғри хулоса Отабек тилидан баён қилинади: «Менимча ўруснинг биздан юқоридалиғи унинг иттифоқида бўлса керак. Аммо бизнинг кундан кунга орқаға кетишимизга ўз аро низоимиз сабаб бўлмоқда, деб ўйлайман… Орамизда бу қўрқинч ҳолатқа баҳаққи тушунадирғон яхши одамлар йўқ, билакс, бузғувчи ва низъочи унсурлар томир ёйиб, ҳар замон содда халқни ҳалокат чуқуриға қараб тортадирлар… Модомики, истибдод орқали эл устига ҳукмрон бўлғувчилар йўқотилмас эканлар, бизга нажот йўқдир, магар шундай ғаразчиларни, улар ким бўлсалар ҳам, иш бошидан қувлаш ва улар ўрнига яхши ва холис одамларни ўтқузиш — нажотимизнинг ягона йўлидир…»
Афсус шуки, нажотнинг ана шу ягона йўлидан юрилмади. Яқин ўтмишдаги бу ғофилликни адиб мозористон ҳолатига қиёслади ва Отабек тилидан «мозористонда «ҳаййа алал фалаҳ» хитобини ким ҳам эшитар эди», деган тўҳтамга келди. Дарвоқе, қабристонда «нажотга келинглар!» деб хитоб қилинса ким ҳам келарди… Тобелари бир-бирлари билан аҳил яшай олмаган жамият мозористон кабидир. Бу жамият аҳли гарчи тирик бўлиб кўринсалар-да, улар руҳан ўликдирлар. Ўтмиш воқеаларини таҳлил этган адибнинг хулосаси мана шу. Подшо зулмидан болшевик зиндонига ўтиш даврида миллат гўё бир уйғонгандек бўлди-ю, сўнг яна ғафлат уйқусини давом эттирди. Отабекни қайғуга солган ноиттифоқлик миллатни яна зиндонбанд қилди. Ёзувчи бу жараённи ўз кўзлари билан кўрди, кўра туриб руҳи фарёд этди ва бу фарёд ёзилмиш асарларига кўчди. Отабек асар бошланишида тилга олган ўзаро низо балоси роман давомида ўз аксини топа борди. Ҳомиднинг қилиғидан тортиб, Азизбекнинг фитнасига қадар, барчаси миллатни, Ватанни хорлик ботқоғига ботирувчи омил экани ўз аксини топди. Абдулла Қодирий Отабек тилидан гапириб, ғаразчиларни иш бошидан қувлаш, улар ўрнига яхши ва холис одамларни ўтқазишни орзу қилган эдилар. Ўтмишдан то йигирманчи асрнинг ўттизинчи йилларига қадар етиб келган ғараз оқими оқибатда миллат фахрларининг жонига қасд қилди.
Ёзувчининг буюклиги шундаки, йигирманчи йилларда бу ғараз, бу зулм оқимининг йўналишини кўра билди. Адибнинг асарларида миллатни уйғотишга, бу қора оқимни тўхтатишга чақириқ бор эди. Афсуски бу хитоб ҳам Отабек айтмоқчи, мозористондаги «ҳаййа алал фалақ» сингари бўлди.
Абдулла Қодирий яратган мактабнинг синфлари — бўлимлари кўп. Биз бир-икки бўлимига озгинагина назар ташладик. Адабий тилга доир маҳорат, ҳикматлар баёни, табиат тасвири… буларни ўрганиб, охирига етиш учун умр қисқалик қилар… Гапимиз бир оз чўзилиб кетганидан билингки, устознинг фикрни мухтасар тарзда, гўзал равишда баён этиш маҳоратларини етарли даражада эгалламабмиз.
Тошкентнинг эски шаҳар қисмида, “Самарқанд дарвоза» деб аталмиш ерда 37-уй бор. Эътибор берилса, уйларнинг тартиб рақамига кўра бу хонадон ўттиз еттинчи эмас. Дарвоза қошидаги «37» рақами 1937 йилдан, аниқроғи йил адоғи — 31 декабрдан дарак бериб туради. Айнан шу куни ёзувчини оиласи бағридан юлиб олганлар. Уларнинг мақсади адибни фақат оила бағридан эмас, халқ қалбидан юлиб олиш эди Улар бунга жисман эришдилар, халос. Руҳга, халқ қалбига таъсир ўтказишга ожиз эдилар.
Одатда одам вафот этгач, уни ювиб, кафанлаб, тобутга солиб, елкада кўтариб сўнгги манзил — қабрга элтадилар. Абдулла Қодирий ва у табаррук зотнинг биродарларига бу эҳтиром насиб этмади. Уларга бунданда улуғроқ саодат берилди — улар халқ қалбига мангуга кўчдилар.
Адабиёт ўткинчилик қонуниятларидан холидир. Фақат адабиётгина ўлимни тан олмайди.
Самарқанд дарвозадаги 37-хонадонда Абдулла Қодирий олиб чиқиб кетилган уй ҳали ҳам бор. Ўша даврнинг нуктадонлари суҳбат қурган шийпон ҳам сақланган. Шийпон атрофида, боғ ўрнидаги уйларда адибнинг авлодлари яшашади.
Самарқанд дарвозадаги 37-уйда ҳаёт давом этяпти.
Ҳақиқат йўлидан тоймаган устознинг қиёматда аъмол номаларини ўнг қўлларидан олмоқликларини Аллоҳ насиб этсин. Омийн!
2003 й.
Tohir Malik
IBRAT MAKTABI
Ikkinchi maqola
Qalam ahlining pirlaridan sanalmish Abdulla Qodiriyning mahorati haqida gap aytishga kamina tomonidan urinish bo‘lib edi(mana bu sahidada o’qing), endi yangiroq fikr bayon qilish mas’uliyatini zimmamizga yuklab, qo‘lga qalam olmoqqa jur’at etdik.
Abdulla Qodiriyning adabiy til borasidagi mahoratlarini durlar xazinasiga qiyoslashimiz mumkin. Adibning hikoyalari, feletonlari, hajviyalarini o‘qisangiz, bunga o‘zingiz ham guvoh bo‘lasiz. Toshpo‘lat tajang bilan Kalvak maxzumning so‘zlari bir-biridan tubdan farq qiladi. Yozuvchi “Ovsar” taxallusi bilan bir feleton yozsa, “Dumbul” taxallusida yozilgan hangomadan farqlanib turadi. Bilmagan odam bu ikki asarni ikki odam yozgan, deb o‘ylashi ham mumkin.
“Qara-qara, Mahkam! Do‘ndiq ekan-ku, anaving. Suyagi bormi, a? Bir piyola choyimiz bor, hov! Itdan tuqqaning qaramadi-ku… Hay kim, Salim qavarning bolasi emasmi, to‘lishibdi o‘ziyam. Sartarosh hoji ko‘rib qolsa, “o‘ldi”, degin. Bodom qovoq, yupqa tomoq, dodimga yetsang-chi… Hoy-hoy…” Agar bu so‘zlarni madrasa ko‘rgan Kalvak maxzum aytyapti, deyilsa, ishonmaysiz. To‘g‘ri, Kalvak maxzum ham ayollarga qaraydi, ko‘ngli sust ketadi, ammo u “Bir piyola choyimiz bor”, demaydi, shunday emasmi? Buni faqat chapani Toshpo‘lat aytishi mumkin. Kalvak maxzum esa o‘n ikki yashar qizchani ko‘rgan mahalida so‘raydi: “Otin oying bormi?” “Bor.” “Otin oyingning eri nechta?” Mazmuni otin oyisi og‘zini pishig‘lab qo‘yg‘an shekillik, javob bermay, yerga qaradi. Men ham so‘zimni aylantirmay, ichimdan “etti-sakkizta bordir”, deb o‘yladim. Qizi tushkur jajmondekkina ekan, hayfki, buzilg‘an-da… “O‘rusning “Injil”ini o‘qiyabsanmi?” — deb so‘rag‘an edim, bunga ham javob bergusi kelmadi. Endi o‘ziga yarasha gapdan gapuray, deb so‘radim: “Emchaging olmadek bo‘lub qolubdur, o‘ynashing ham bormu?” Qizi tushkurning hali qitiq pati o‘lmagan ekan, yuzini chirt o‘gurib: “Hu, soqoling ko‘ksingga to‘kulsin!” — deb qarg‘adi va yo‘liga yugurib ketdi…” Ko‘rinib turibdiki, ikki odam — ikki olam. Har biri o‘ziga xos so‘zlar bilan o‘z qiyofasini chizadi. Yozuvchi falonchi unday odam, pistonchi bunday, deb ta’rifu tavsiflar bermaydi.
“Julqunboy” imzosida berilgan “Qimmatchilik hasrati” yoki “Dumbasi tushib qolgan emish” hajviyalari esa boshqalaridan tamoman farq qiladi. Undagi zaharli kulguni, kinoyani “Ovsar” yoki “Mazlum” bu tarzda ayta olmaydi. Julqunboy qimmatchilikdan qiynalayotgan o‘z oilasini bunday tasvirlaydi: “…osh-non yemoqdan boshqaga yaramagan bir chol otam ila bir kampir onam, yolg‘iz so‘z so‘ylash ila osh pishirishga yaratilgan bir xotunim bor. Ko‘chaga yuz karra chiqib, har uyga kirganida “Oyi, non ber!”ni o‘ziniki qilib olgan bir qizim, topganini ko‘chada chiqim qilib, erta-kech manim ovqatimga sherik bo‘ladirgan bir inim bor. Bulardan tashqari tag‘i bir yashar o‘g‘lim bo‘lsa ham, Xudoga shukur, hali tishi chiqg‘anicha yo‘q…” Bir necha jumlada oila a’zolarining fe’l-atvorlari mohirona chizildi. Bir yashar o‘g‘ilning hali tishi chiqmaganiga shukur qilinishi esa ahvolning naqadar og‘ir ekanini ko‘rsatib turibdi.
Shu o‘rinda yozuvchining “O‘qish — o‘rganish” sarlavhali maqolasiga diqqatni tortishni istardim. Adib unda rus yozuvchisi Anton Chexov mahoratini tahlil qiladi. Ayni tahlilni biz Abdulla Qodiriy hajviga nisbatan ham ishlatishimiz mumkin. Demoqchimizki, mahorat bobida Abdulla Qodiriy o‘zlari sharaflagan zotlardan hech bir kam emaslar. Adib Chexovni ustoz o‘rnida ko‘rgan ekanlar. Bu “yozishni Chexovdan o‘rgangan”, degan gap emas. Juda ko‘p odam Chexovni o‘qigan, juda ko‘p odam uni ustoz deb bilib, intilgan. Biroq Abdulla Qodiriy darajasiga yetish barchaga ham nasib etavermagan. Bu o‘rinda gap Chexovni ustoz deb bilishda emas, gap — Xudo bergan iste’dodda! Undan tashqari, o‘zbek adabiyoti ravnaqini Yevropaga bog‘layverish fikridan sal uzoqlashish kerak. Xudoga shukur, yigirmanchi asr o‘zbek adabiyoti qasri, boshqa joylarga o‘xshab, quruq sahroda bunyod etilmadi. Bu qasr bir bo‘ston bag‘rida qaror topdi. O‘tmish zamonlarni lol qoldirgan, bugunga qadar o‘z mahobatini yo‘qotmagan mumtoz adabiyotimizdan Yevropa o‘rgangan edi. Sovet davrida Sharqni G‘arbdan past ko‘rish an’anasi bizning barcha yutuqlarimiz omilini Yevropaga bog‘ladi. To‘g‘ri, Yevropa madaniyatining, xususan, adabiyotining ijobiy ta’sirlari bo‘ldi, buni inkor etish durust emas. Ammo, aytaylik, hajvni yozuvchilarimiz Chexovdan o‘rgangan, deyish aqlga sig‘adigan gap emas. Chunki mumtoz adabiyotimiz tarixidan hajvni o‘rganishga loyiq ajoyib asarlarni istagancha topishimiz mumkin. Afsus bilan aytishimiz mumkin, hozirgi avlod mumtoz adabiyotimizni yaxshi bilmaydi. Abdulla Qodiriy va uning zamondoshlari esa bu sohada ham beqiyos bo‘lganlar.
Abdulla Qodiriy yozgan har bir jumla qalam ahli uchun bir maktab. Afzal tomonlari ham, zaif ko‘ringan jihatlari ham zehn bilan tahlil qilinib o‘rganiladi. Har qanday asarda siz bilan bizning ko‘zimizga kamchilik bo‘lib ko‘ringan biron voqea bayoni yoki jumla, hatto birgina so‘z aslida shu asarning husnidir. She’riyatda majoz san’ati mavjud bo‘lganidek, nasrda ham ramziy ma’nolarni o‘ziga yashirgan satrlar, sahifalar bo‘ladi. Bilgan odam dengiz tubidagi chig‘anoqni ko‘rib: “Ha, endi bu arzon-garov sadaf-da”, deb o‘tib ketavermaydi. Chig‘anoq pallalari ajratilsa, gavhar ko‘rinadi. Ustoz adiblarning asarlaridagi so‘z gavharlari ham shunday.
Ruslarning ulug‘ adibi Lev Tolstoyning hikmatli gapi bor: “Hamma narsani o‘qiyverish yaramaydi, — deydi u. — Dilda tug‘ilgan savollarga javob bera oladigan kitoblarnigina o‘qish kerak”. Yana bir donishmandning fikri ibratlidir: “Modomiki, hayot juda qisqa, bo‘sh vaqt esa juda oz ekan, biz uni sayoz kitoblarni o‘qishga isrof etmasligimiz kerak”, deydi u. U yoki bu asarning sayoz emasligini aniqlash osonmas. Buning uchun qiziqarli voqea bayonigagina qiziqmay, shoshilmasdan, har bir jumlaning ma’nosiga tushunib o‘qigan ma’qul. Biron savol tug‘ilsa, asarning biron yeri xato tuyulsa ham javobni birovdan emas, aynan shu kitobning o‘zidan topishga intilgan afzal. Sadafdan ko‘z qamashmay, gavharni izlash joiz. Ustozlarning chuqur mazmunli asarlari aldamaydi: sizga ma’no gavharlarini tortiq etadi. Sharq mumtoz she’riyatida bunday gavharlarni ko‘p uchratamiz.
Avval aytganimizdek, nazmdagi gavharning nasri ham mavjudligi, asosan, Sharqqa xosdir. Muhammad Avfiy sakkiz asr muqaddam tartib bergan ibratli hikoyalarni o‘qigan bo‘lsangiz, bu jumlalarga e’tibor bergandirsiz:
“…Sendan ilgari ham ko‘p kishilar ushbu jomdan ayriliq mayini ichib, oxirida sabr libosini kiyganlar”;
“…Qo‘lim va qalbim dildor og‘zi kabi tor, cho‘ntak esa xuddi yorning xipcha belidek nozik va ingichka edi”;
“…Vahm va qo‘rquv mendan ustunlik qilib, uyqu ko‘z ziyoratiga kelmasdi”;
“…Podshohlarning otgan o‘qlari hamma vaqt ham nishonga tegavermaydi, iqbol arig‘i hamma vaqt ham to‘la oqavermaydi”;
“…Ishq o‘ti sabr viloyatini xarob qilibdi”.
Yevropa yoki Lotin Amerikasi adabiyotida bu kabi latiflik yo‘q, desam, balki fikrimga qo‘shilarsiz. Balki bu latiflikni chuchmallik fahmlab, hozir adabiyot boshqa, hozir lo‘nda ifodalar zamoni, deb inkor qilarsiz. U holda siz bilan hamfikr bo‘lolmaymiz, ma’zur tutgaysiz.
Yuqorida keltirilgan misollardan murod shuki, Abdulla Qodiriy asarlarini sinchiklab o‘qisak, shu kabi latif tasvirlardan behisob darajada bahramand bo‘lamiz:
“Kumushbibi xomush edi. Bir narsa to‘g‘risida o‘ylarmidi yoki bosh og‘rig‘isi kuchlikmidi, har holda namozshomgul kabi yopiq edi”;
“Yusuf savdosida beqaror Zulayho ismidan, Majnun ishqida yig‘lagan Layli otidan — sizga boshimdag‘i sochlarimning tuklarigacha behad salom. Mendan — haddu hisobsiz gunoh, sizdan — kechirish”;
“— Ajab qilaman, — dedi Kumush va shapalog‘i bilan erining yuziga sekingina urib qo‘ydi.
— Bu yoqqa ham…
— U yoqqa Zaynab ursin.
— Zaynabning… urishka haqqi yo‘q…”
Bu satrlarga ko‘p ma’nolar yashiringan. Shulardan biri — Kumushning dilida qorong‘ulik yo‘q. Rashk bo‘lsa-da, uni jilovlay olgan. Kundoshi bilan ittifoqlikda umr kechirish maqsadi bor. Dastlab Zaynabda ham shu tilak mavjud edi. Xo‘sh, u holda Zaynabni zahar solishga nima majbur etdi? Rashkmi? Yoki boshqalarning gij-gijlashimi? Bizningcha, asosiy sabablardan biri bayon etilgan satrda: “Zaynabning… urishka haqqi yo‘q”. Otabekning shu ahdi oqibatda Zaynab qo‘liga zahar tutqazmadimi?
Yana bir bayonda Kumush “sochlarimning tuklarigacha behad salom”, deb yozadi. Bir qarashda “tuklar” so‘zi noo‘rin, qo‘polroq tuyular. “Sochlarim tolalari”, deyilsa, balki latifroq bo‘larmidi? Yo‘q, bo‘lmasdi. Yozuvchi “tola” so‘zini esdan chiqargandir, deb o‘ylash ham noo‘rin. Bunda “behad” so‘ziga e’tibor bermoq joiz. Behad, ya’ni cheksiz-chegarasiz. Soch tolalari ko‘zga ko‘rinib turadi. Ammo boshdagi mayda tuklarni ko‘z ilg‘amaydi — tolalardan ham ko‘proq bo‘lishi mumkin. Yuborilayotgan sog‘inch salomi ana shunday aql bovar qilmas darajada deyilmoqchi.
Yoki: “…shu vaqt ko‘rpani qayirib ushlagan oq nozik qo‘llari bilan latif burnining o‘ng tomonida, tabiatning nihoyatda usta qo‘li bilan qo‘ndirilgan qora xolini qashidi va boshini yostiqdan olib o‘lturdi”, degan jumladagi “qashidi” so‘zi latif bayondagi dog‘ kabi ko‘rinishi mumkin. Balki “silab qo‘ydi” yoki “siypadi”, deyilgani kimgadir ma’qul ko‘rinar. Yo‘q, azizlar, yana bir o‘ylaylik: silash, siypash, qashish — butunlay boshqa-boshqa holatlarni anglatadi. “Ishshaydi”, “jilmaydi”, “kulimsiradi”, “tirjaydi” so‘zlari kishi holatini bayon etishda bir-birining o‘rnini bosa olmagani kabi yuqoridagilardan ham ma’nodosh so‘z sifatida foydalanish mumkin emas. Diqqat qilaylik: adib “qashladi” emas, “qashidi” deb yozyapti. Chunki “qashladi” yanada o‘zgacharoq holatni, siz bilan biz o‘ylayotgandek qo‘polroq ma’noni anglatgan bo‘lardi. Yozuvchi tasviridagi go‘zal qiz shunchaki yuzini, qulog‘i yoki boshini emas, xolini qashidi. Yana qanday xol deng, “latif burnining o‘ng tomonida, tabiatning nihoyatda usta qo‘li bilan qo‘ndirilgan qora xol”. Endi xoldor odamlardan so‘rab ko‘ring, xol qichishgan choqda shunchaki silab qo‘yish bilan kifoya qilinarmikin? Ayni tasvirda esa yozuvchi xasta Kumushning tabiatiga xos holatni beryapti.
Biz bugun jahon adabiyoti bilan yaxshi tanishmiz: Jek London, Kafka, Platonov, Markes, Kortasar, Kamyu… asarlarini sevib o‘qiydiganlar, ulardan ham ma’no durlari teradiganlar ko‘p. Bu odat faqat tahsinga loyiq. Balki kitobxon o‘qiganlarini bir-birlariga taqqoslab ko‘rar? Bu odatni ko‘p odamlarda uchratamiz. Biz bunday taqqoslashni to‘g‘ri odat deb hisoblay olmaymiz. Ayniqsa, Sharq va G‘arb adabiyotini bir-biriga solishtirib, tarozi pallasiga qo‘yish to‘g‘ri ish emas. Har bir odam o‘ziga yarasha aqlli, o‘zicha chiroyli bo‘lgani kabi har bir asar o‘zicha teran yoki aksincha, sayoz bo‘lishi mumkin. Axir, biz olma daraxti bilan terakni bir-biriga qiyoslamaymiz-ku, to‘g‘rimi? “Har kimniki o‘ziga, oy ko‘rinar ko‘ziga”, deb bejiz aytishmagan.
Bugungi adabiyotimizda G‘arb, ayniqsa, Lotin Amerikasi adabiyotiga mahliyo bo‘lishlik, ular kabi yozishga intilishlik bor. Bunga bizning e’tirozimiz ham, g‘ayirligimiz ham yo‘q. Har kim o‘ziga yoqqan cho‘qqini ko‘zlaydi. Kaminani biroz o‘ylantirgan narsa — chet adabiyotdan nusxa ko‘chirilmoqchi. O‘zimizning bebaho maktabimiz esa chetlab o‘tilyapti. Markeslarning maktabi — Lev Tolstoy, Dostoevskiy asarlari bo‘lgan ekan. Ular rus va boshqa romanchilik maktablaridan foydalanib, o‘z xalqlariga oid maktab an’analariga suyangan holda dunyoni lol qoldiruvchi yangilik yaratdilar.
Siz aytishingiz mumkinki, “Ularni dunyo taniydi, bizniki faqat o‘zimizda mashhur, daraja shunga yarashami?” Biron bir asarni dunyo tanimog‘i faqat darajaga bog‘liq emas. Bu o‘rinda qoyilmaqom tarjima muhim. Abdulla Qodiriy asarlari taqdirini eslaylik: necha yil tutqunlikda bo‘ldi? Stalin o‘limidan so‘ng go‘yo ozodlik berilganday bo‘ldi, ammo bu asarlardagi eng kuchli tasvirlar, gaplar olib tashlandi. Bu asarlar mana endi asl holicha nashr etilyapti. Gruzin yoki armanilarda ona tillaridan rus yoki ingliz tiliga to‘g‘ridan-to‘g‘ri badiiy tarjima qila oluvchi o‘z tarjimonlari bor. Bizda-chi? Abdulla Qodiriyning asarlari oltmishinchi yillarda qisqartirilgan holida avval so‘zma-so‘z tarzda ruschaga “ag‘darilib”, so‘ng o‘zbek tilini, tarixini, hayotini mutlaqo bilmaydigan odam tomonidan “badiiy tarjima” qilingan. Sharbati siqib tashlangan anorning qadri bo‘lmagani kabi, bunday tarjimada chiqarilgan asarga kim ham qarardi? Esimdan chiqmaydi, moskvalik bir shoir “moshguruch soqollik qariya” degan satrni “starik s borodoy masha i risa”, ya’ni “soqoli mosh va gurunchdan iborat qariya” deb tarjima qilgan ekan. Bir necha yil avval Abdulla Qodiriy asarlari turkchaga tarjima qilindi. Turk adiblarining bizga aytishlaricha, shoshma-shosharlik bilan qilingan bu tarjima ancha sayoz ekan. Ta’bir joiz bo‘lsa, zikr etganimiz “soqoli mosh va gurunchdan iborat qariya”ni eslatarkan. Demak, ulug‘ adibning dunyo miqyosida o‘z mavqeiga ega bo‘lishiga to‘sqinlik qilayotgan omillarni ham nazardan chetda qoldirmaslik kerak. Siz, balki “Kino-chi, kino ham mashhur bo‘lmadi-ku?” dersiz? Savolingizga savol bilan javob berayin: “Stsenariysi rus tilida yozilib, so‘ng o‘zbekchaga tarjima qilingan kinodan yana nimani kutish mumkin? Romanni oxirigacha hech bo‘lmaganda bir marta o‘qib chiqmagan aktyor qanday qilib qahramonlar holatini tomoshabinga yetkazib bera oladi?”
Agar ko‘zingiz tushgan bo‘lsa, turkmanlarning ulug‘ adibi Xidir Deryaevning “Qismat” degan romani bor. Bizda “O‘tgan kunlar” qanday qadrlansa, turkmanlarda bu asar shunday e’zozlanadi. Buning sababi — “Qismat”ni yozishga aynan “O‘tgan kunlar”dan olingan taassurot turtki bo‘lgan. Xidir Deryaev Abdulla Qodiriyni o‘ziga ustoz deb bilgan, ta’bir joiz bo‘lsa, Abdulla Qodiriy maktabida sirtdan ta’lim olgan. Shunga o‘xshash, qo‘shni xalqlarning atoqli adiblari o‘zlarini shu maktab o‘quvchilari hisoblaganlar. Ularning aksarlari Toshkentdagi oliy o‘quv yurtlarida ta’lim olganlar va Abdulla Qodiriy asarlarini no‘noq tarjimada emas, asliyatda o‘qib-o‘rganganlar. Yozuvchining mahoratidan lol qolganlar.
Qani, bir o‘ylab ko‘raylik-chi, ularni qanday satrlar hayratga soldi ekan?
“…uning ko‘zlari muloyimg‘ina suv ustig‘a og‘dilar. Ariqning musaffo tiniq suvi yuvoshgina oqib kelar, Kumushbibining qarshisiga yetganda go‘yoki, uning ta’zimi uchun sekingina bir charx urib qo‘yar, o‘z ustida o‘lturgan sohibaning sehriga musahhar bo‘lgan kabi tag‘i bir kattaroq doirada aylangach, ohistagina ko‘prik ostiga oqib ketar edi. Ariq suvining nihoyatsiz bir harakatini uzoq ko‘zdan kechirib o‘lturgach, qo‘l uzatib suvdan oldi va yuzini yuvdi. Uning yuzini o‘pib tushkan suv tomchilari bilan ariq harakatga kelib chayqaldi. Go‘yoki suv ichida bir fitna yuz bergan edi… Ikkinchi, uchinchi qaytalab yuz yuvishida bu fitna tag‘i ham kuchaydi.”
Mavlono Lutfiy hazrat Alisher Navoiyning birgina baytlaridan hayratlanib, barcha yozganlarini shu baytga almashishga tayyor ekanliklarini izhor etgan ekanlar. Qondosh xalqlarning adiblari qalbida ham muhabbat uyg‘onishiga, balki aynan shu satrlar sabab bo‘lgandir? Avval aytganlarimizga qaytadigan bo‘lsak, Kumushning bu tasviri shunchaki go‘zal bayon emas, balki asar yuragining zarblari edi. Ya’ni “suv ichida bir fitna yuz berganining” qanday oqibatlarga olib kelgani ishora qilingan edi.
Navbatdagi fikrni bayon etishdan avval yana bir asardan kichik lavhani eslasak:
“Muz tagida loyqalanib oqqan suvlarning g‘amli yuzlari kuldi, o‘zlari horg‘in-horg‘in oqsalar-da, bo‘shalgan qul singari erkinlik nashidasini kemira-kemira ilgari bosadilar… Bultur ekilib, ko‘p qoshlarni qoraytirgan o‘sma ildizidan yana bosh ko‘tarib chiqdi… Muloyim qo‘llarda ivib, suvga aylangandan keyin go‘zal ko‘zlarning supasida yonboshlashni muncha yaxshi ko‘rar ekan, bu ko‘kat!”
Bu satrlar yana bir ulug‘imiz — Cho‘lpon hazratlarining asaridan olindi.
Toshkentning eski shahar qismida Yunus ota ismli tabarruk otaxon yashardilar. Muallimlikni kasb qilgan bu kishi yoshlik kezlari Abdulla Qodiriy, Abdulhamid Cho‘lpon bilan suhbatlashish baxtiga erishgan ekanlar. Yunus ota Moskvada o‘qib yurgan paytlarida Cho‘lpon bilan uchrashib, “Kecha va kunduz” romani qodiriyona yozilibdi”, deb lutf qilibdilar. Shunda Cho‘lpon bosh chayqab: “Unday emas, Qodiriyga yetishga yo‘l bo‘lsin”, degan ekanlar.
Barchamiz ham ustoz Cho‘lpon kabi bo‘lolsak edi…
Eng yuksak cho‘qqi shu, boshqa yo‘l yo‘q, deyilguvchi da’vodan yiroqmiz. Ehtimol, kelgusida yanada yuqoriroq cho‘qqiga erishilar. Balki kelajak avlod adabiyotimizga biz kutmagan tarzda baho berar, vallohi a’lam…
Abdulla Qodiriy yigirmanchi asrdagi yangi romanchilik maktablaridan birining asoschisi, deb tan olingani ma’lum. Shu o‘rinda bir narsani farqlash zarur: ba’zan “O‘zbek prozasining asoschisi” degan iborani ham uchratib qolamiz. Shunday desak, yozuvchini ulug‘laganimiz holda, o‘zbek adabiyotini, o‘zbek nasrini qashshoqlashtirib qo‘ygan bo‘lamiz. O‘rni kelganda aytaylik, hazrat Alisher Navoiyni ulug‘laganimizda “O‘zbek adabiy tili mavqeini oliy pog‘onalarga ko‘tardi”, deyish o‘rniga, o‘ylab o‘tirmay “O‘zbek tilining (yoki “adabiy tilining”) asoschisi”, deb yuboramiz. U holda Mahmud Qoshg‘ariy, Yusuf Hos Hojib, Ahmad Yassaviy, Lutfiy hazratlari qaysi tilda ijod qilishgan? Ulug‘larimiz bizning yolg‘on maqtovlarimizga muhtoj emaslar. To‘g‘ri gapni yozish, aytish joiz.
Hamonki romanchilik maktabi haqida so‘z ochdik, avval “roman” atamasining lug‘aviy ma’nosini bilib olaylik: “roman” atamasini birovlar nemis, boshqalar frantsuzlarniki deb hisoblashadi. Bu atama iste’molda bir necha ma’nolarga ega. Adabiyotga xos ma’nosi: «roman» biror voqeaning erkin tarzdagi mufassal bayonini anglatadi. O‘tgan asrlarda “roman” tarzi Yevropada “ishqiy qissa” ma’nosini anglatgan. Ikki sevishganning arzi-holi “roman” deb belgilangan. Ma’lumingizkim, bu kabi ishqiy qissalar o‘zbek adabiyoti tarixida ko‘p bo‘lgan. Adabiyotning jamiyatga munosabati, jamiyat taraqqiyotiga ta’siri, aralashuvi faollashishi oqibatida roman, ya’ni ishqiy qissa zimmasidagi vazifa o‘zgardi — ishq bayoni ijtimoiy masalalar bilan boyitildi. Ishqiy fojialar safiga ijtimoiy fojialar, jamiyat, zamonga doir fojialar qo‘shildi. Ana shunday yangi ko‘rinishdagi romanni o‘zbek adabiyotida birinchi bo‘lib Abdulla Qodiriy yaratdilar. Yaratganda ham maktab darajasida, ya’ni boshqalardan quruq nusxa ko‘chirmay, taqlid qilmay yaratdilar. Shunday asarlar borki, agar qaysi tildan tarjima qilingani yozilmasa, qaysi xalq hayoti hikoya qilinayotgani bilinmaydi. Bu asarlarda milliy qiyofa bo‘lmaydi. Asar o‘zbek tilida yozilgani bilan milliy roman bo‘la olmaydi. Asar faqat chiroyli so‘zlardan, jimjima bayonlardan iborat narsa emas. Asarning ham vujudi, qalbi bo‘ladi. Uning milliylik darajasini aynan shu qalb belgilaydi.
Misol uchun, Kumushbibi bilan Anna Karenina taqdirini olaylik. Ikkovlari ham go‘zal, ikkovlarida ham muhabbat bor, ikkovlari ham sevgi qurboni. Har ikki asar ham bu lobarlarning o‘limlari bayoni bilan nihoyasiga yetadi. Lekin ularning muhabbatlari bir xilmi? Anna — oilali ayol, begona erkakni sevadi. Oqibatda o‘zini halok qiladi. Uning bir gunohi ikki bo‘ldi. Kumushbibi — ma’suma ayol. U eriga sodiq. Hatto uni kundoshidan qizg‘andi. Balki qizg‘anishi, ishqning chegarasidan chiqqani tufayli o‘lim topgandir? Annaning sevgilisi (eri emas!) bilan Kumushning kundoshi — Zaynab taqdirida qanday yaqinlik bor? Hech qanday. Kumush, Zaynablar taqdirini Yevropa xalqlari hayotidan izlab topish mumkin emas. Keling, o‘limga doir ikki bayonni eslaylik:
“…yaqindagina hayot jo‘sh urib turgan, endi esa kazarma stolida, yotu begonalar ko‘zida Annaning jasadi ibosiz bir ravishda qonlarga belanib yotardi: sog‘ qolgan chakkalari, gajakli boshi, og‘ir kokillari orqaga tashlangan: go‘zal chehrasida, yarim yumuq qizg‘ish lablarida achinarli, tinib qolgan ochiq ko‘zlarida vahimali bir ifoda bor edi: bu ifoda urishib qolishganda Vronskiyga “Shoshmang, hali pushaymon bo‘lasiz”, degan o‘sha dahshatli so‘zini aytib turganga o‘xshardi…”
Bu tasvirni, Anna Kareninaning topgani — fojiali o‘limning bayonini ruslarning dunyo tan olgan ulug‘ yozuvchisi Lev Tolstoy yozgan. Endi bu lavhaga e’tibor beraylik-chi:
“…Hoji Kumushning boshig‘a kelib o‘lturdi. Otabek va onasi oyog‘ ustida edilar. Kumushning ko‘zi yumuq, sochlari yuzi ustida parishon edi. Hoji o‘z qo‘li bilan sochlarini tuzatib, Kumushning ko‘kimtil tovlang‘an yuzini ko‘rdi va manglayini bosdi…
— Oyim… Oyim! — dedi Hoji. Kumush ko‘zini ochib, besaranjom unga nazar tashladi va tanib… qo‘zg‘almoqchi bo‘ldi.
— Qo‘zg‘almang, oyim… qo‘zg‘almang!
Kumushning ko‘z yoshisi chakkasidan oqib tushdi… Hoji ham o‘zini to‘xtatolmay, Kumushning yoshini artib, boshini siladi:
— Xudo shifo berar, bolam!
Kumush jomga qo‘zg‘aldi, Otabek kelib qo‘ltiqladi, Hoji ham uning boshini tutdi… Bu gal qusuq qonga aylangan edi, burnidan ham bir necha tomchi qon oqdi… Qusub yotg‘ach, ko‘zi yarqillab ochilib ketdi va tevaragiga betoqat qarandi:
— Oyi… dada… — so‘ngra, — begim, — deb ingrandi… Erining yuzini yuziga qo‘ydi, uyalg‘ansumon ko‘zini yumdi…”
Bu esa ulug‘imiz Abdulla Qodiriyning tasvirlari. O‘layotgan ikki jonning bu dunyodagi ikki xil ko‘rinishi. Ana endi bu ikki bayondagi nomlarni o‘zgartirib ko‘ring-chi, o‘xsharmikin? Ha, mutlaqo o‘xshamaydi. Nafis adabiyotda milliylik degani ham aynan shu nuqtada ko‘rinadi.
Abdulla Qodiriyning o‘g‘illari Habibulloh aka bir suhbatlarida diqqatga loyiq fikrni aytgan edilar: ulug‘ adib “O‘tgan kunlar”ni yozgunga qadar Sharqning nodir adabiyoti bilan birgalikda Yevropa nasrining yuksak namunalarini o‘rgangan ekanlar. Bu ayni to‘g‘ri gap. Ulug‘ adibning asarlarida Sharqqa xos latiflik mavjud. Ijtimoiy masalalarni dadillik bilan asarga singdirish esa, G‘arb adabiyotiga xos uslub.
Garchi “O‘tgan kunlar”, “Mehrobdan chayon” sevgi qissasiga o‘xshasa-da, uning zamirida Vatan taqdiri, Vatan qayg‘usi yotadi. Adib “Bir vaqtlar qudratli bo‘lgan ota yurt nima sababdan nochor va g‘arib holga tushdi?” degan savolga javob topmoq uchun tarixni tahlil etadi. Adabiyotda yangi romanchilik maktabini yaratgan adib dastlabki yirik asarini nashr ettirganida hali o‘ttiz yoshga yetmagan edi. Shunga qaramasdan, savolga javob topdi, yurtni bo‘g‘ib turgan xastaliklarni aniqlab, bu tashxisni qahramonlari tiliga ko‘chirdi:
“Bizning idoramiz bu kungi tartibsizligi bilan ketaborsa, holimizning nima bo‘lishiga aqlim yetmay qoladi”, deydi Otabek. Mirzakarim qutidor esa: “Amiri Umarxondek odil podsho bo‘lsa biz ham o‘rusdan oshib ketar edik”, degan xomxayolda yuradi. Homid ahvolni o‘z qarichi bilan o‘lchaydi: “Xudo kofirning dunyosini bergan”, deydi u. Ziyo shohichining fikri haqiqatga biroz yaqinlashadi: “Bizning bu holga tushishimiz o‘z fe’li huyimizdan”, deydi u. Ayni to‘g‘ri xulosa Otabek tilidan bayon qilinadi: “Menimcha o‘rusning bizdan yuqoridalig‘i uning ittifoqida bo‘lsa kerak. Ammo bizning kundan kunga orqag‘a ketishimizga o‘zaro nizoimiz sabab bo‘lmoqda, deb o‘ylayman… Oramizda bu qo‘rqinch holatqa bahaqqi tushunadirg‘on yaxshi odamlar yo‘q, bil’aks, buzg‘uvchi va nizochi unsurlar tomir yoyib, har zamon sodda xalqni halokat chuqurig‘a qarab tortadilar… Modomiki, istibdod orqali el ustiga hukmron bo‘lg‘uvchilar yo‘qotilmas ekanlar, bizga najot yo‘qdir, magar shunday g‘arazchilarni, ular kim bo‘lsalar ham, ish boshidan quvlash va ular o‘rniga yaxshi va xolis odamlarni o‘tquzish — najotimizning yagona yo‘lidir…”
Afsus shuki, najotning ana shu yagona yo‘lidan yurilmadi. Yaqin o‘tmishdagi bu g‘ofillikni adib mozoriston holatiga qiyosladi va Otabek tilidan “mozoristonda “hayya alal falah” xitobini kim ham eshitar edi”, degan to‘xtamga keldi. Darvoqe, qabristonda “najotga kelinglar!” deb xitob qilinsa, kim ham kelardi… Tobelari bir-birlari bilan ahil yashay olmagan jamiyat mozoriston kabidir. Bu jamiyat ahli garchi tirik bo‘lib ko‘rinsalar-da, ular ruhan o‘likdirlar. O‘tmish voqealarini tahlil etgan adibning xulosasi mana shu. Podsho zulmidan bolshevik zindoniga o‘tish davrida millat go‘yo bir uyg‘ongandek bo‘ldi-yu, so‘ng yana g‘aflat uyqusini davom ettirdi. Otabekni qayg‘uga solgan noittifoqlik millatni yana zindonband qildi. Yozuvchi bu jarayonni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rdi, ko‘ra turib ruhi faryod etdi va bu faryod yozilmish asarlariga ko‘chdi. Otabek asar boshlanishida tilga olgan o‘zaro nizo balosi roman davomida o‘z aksini topa bordi. Homidning qilig‘idan tortib, Azizbekning fitnasiga qadar, barchasi millatni, Vatanni xorlik botqog‘iga botiruvchi omil ekani o‘z aksini topdi. Abdulla Qodiriy Otabek tilidan gapirib, g‘arazchilarni ish boshidan quvlash, ular o‘rniga yaxshi va xolis odamlarni o‘tqazishni orzu qilgan edi. O‘tmishdan to yigirmanchi asrning o‘ttizinchi yillariga qadar yetib kelgan g‘araz oqimi oqibatda millat faxrlarining joniga qasd qildi.
Yozuvchining buyukligi shundaki, yigirmanchi yillarda bu g‘araz, bu zulm oqimining yo‘nalishini ko‘ra bildi. Adibning asarlarida millatni uyg‘otishga, bu qora oqimni to‘xtatishga chaqiriq bor edi. Afsuski, bu xitob ham Otabek aytmoqchi, mozoristondagi “hayya alal falah” singari bo‘ldi.
Abdulla Qodiriy yaratgan maktabning sinflari — bo‘limlari ko‘p. Biz bir-ikki bo‘limiga ozginagina nazar tashladik. Adabiy tilga doir mahorat, hikmatlar bayoni, tabiat tasviri… bularni o‘rganib, oxiriga yetish uchun umr qisqalik qilar… Gapimiz biroz cho‘zilib ketganidan bilingki, ustozning fikrni muxtasar tarzda, go‘zal ravishda bayon etish mahoratlarini yetarli darajada egallamabmiz.
Toshkentning eski shahar qismida, Samarqand darvoza deb atalmish yerda 37-uy bor. E’tibor berilsa, uylarning tartib raqamiga ko‘ra bu xonadon o‘ttiz yettinchi emas. Darvoza qoshidagi “37” raqami 1937 yildan, aniqrog‘i, yil adog‘i — 31 dekabrdan darak berib turadi. Aynan shu kuni yozuvchini oilasi bag‘ridan yulib olganlar. Ularning maqsadi adibni faqat oila bag‘ridan emas, xalq qalbidan yulib olish edi. Ular bunga jisman erishdilar, xolos. Ruhga, xalq qalbiga ta’sir o‘tkazishga ojiz edilar.
Odatda odam vafot etgach, uni yuvib, kafanlab, tobutga solib, yelkada ko‘tarib so‘nggi manzil — qabrga eltadilar. Abdulla Qodiriy va u tabarruk zotning birodarlariga bu ehtirom nasib etmadi. Ularga bundan-da ulug‘roq saodat berildi — ular xalq qalbiga manguga ko‘chdilar.
Adabiyot o‘tkinchilik qonuniyatlaridan xolidir. Faqat adabiyotgina o‘limni tan olmaydi.
Samarqand darvozadagi 37-xonadonda Abdulla Qodiriy olib chiqib ketilgan uy hali ham bor. O‘sha davrning nuktadonlari suhbat qurgan shiypon ham saqlangan. Shiypon atrofida, bog‘ o‘rnidagi uylarda adibning avlodlari yashashadi.
Samarqand darvozadagi 37-uyda hayot davom etyapti.
Haqiqat yo’lidan toymagan ustozning qiyomatda a’mol nomalarini o’ng qo’llaridan olmoqliklarini Alloh nasib etsin. Omiyn!
2003 y.
