21 октябр — Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилган кун

  Она тилимизга давлат тили мақоми берилганининг 28 йиллиги арафасида донишманд шоир Тўра Сулаймон сайланмаси мундарижасидан муносиб ўрин эгаллаган «Тил — ўзагимизнинг,ўзлигимизнинг, ўзига беклигимизнинг бош белгиси» номли мақоласини тақдим этмоқдамиз. Мен анча содда ва ҳазилваш ёзилган , аммо жуда теран ва жиддий бу мақола ёзилганидан анча вақт ўтганига қарамай, ҳалигача аҳамиятини йўқотмаган, йўқ-йўқ, адашдим, аҳамияти яна ҳам ошган деб айтган бўлардим.

Албатта, ёши олтмишдан ошган инсонларга хос «одат»га риоя қилиб, «Бу мақолани, биринчи навбатда, ёшлар ўқиши керак!» деб иддао қилишдан ўзимни сақлаб, уни ҳар бир ўзбек зиёлиси, қўлида қалам ушлаган одам борки, ҳаммаси қунт билан ўқиши ва уқиши керак деб ўйлайман.

Уч йил аввал  Тўра акадек атоқли ва ардоқли шоир, ўзбек халқ оғзаки ижодининг тенгсиз билимдони, она тилимиз жонкуярининг  80 йиллиги нишонлаган эдик. Муборак сана муносабати билан нашр этилган Сайланмаси («Сенсиз ёлғиз, ғариб бўлдим». Шеърлар, мақолалар, эсселар. Тошкент: Мовароуннаҳр, 2013)  миллатпарвар ижодкорнинг ўзига хос дунёсини кўрсатди. Сайланмадаги ҳар бир шеъру достон, нақлу ҳангома, мақолаю эссе узоқ йиллар аввал ёзилганига қарамай ҳамон баҳорий тароватини сақлаб турибди, чунки уларнинг ҳар сатрида ўзбекнинг донишманд феъли, ҳикмат ва фалсафаси жо бўлган.

    Бугун сизга донишманд шоир сайланмаси мундарижасидан муносиб ўрин эгаллаган » Тил — ўзагимизнинг,ўзлигимизнинг, ўзига беклигимизнинг бош белгиси» номли мақоласини тақдим этмоқдамиз.

Мен анча содда ва ҳазилваш  ёзилган , аммо  жуда теран ва жиддий  бу мақола ёзилганидан анча вақт ўтганига қарамай, ҳалигача аҳамиятини йўқотмаган, йўқ-йўқ, адашдим, аҳамияти яна ҳам ошган деб айтган бўлардим. Албатта, ёши олтмишдан ошган инсонларга хос «одат»га  риоя қилиб, «Бу мақолани, биринчи навбатда, ёшлар ўқиши керак!» деб иддао қилишдан ўзимни сақлаб, уни ҳар бир ўзбек зиёлиси, қўлида қалам ушлаган одам борки, ҳаммаси қунт билан ўқиши ва уқиши керак деб ўйлайман.

Хуршид Даврон
Ўзбекистон халқ шоири

Тўра СУЛАЙМОН
ТИЛ – ЎЗАГИМИЗНИНГ, ЎЗЛИГИМИЗНИНГ,
ЎЗИГА  БЕКЛИГИМИЗНИНГ БОШ БЕЛГИСИ

   Матбуот, маданият ва адабиётимизнинг оқсоқоллари, арбоблари – барча жонкуярларига, хусусан, Озод Шарафиддинов, Одил Ёқубов, Исмоил Сулаймон, Мақсуд Қориев, Азимжон Ҳожиев, Шоаҳмад Шоабдураҳмонов, Бахтиёр Назаров, Ўткир Ҳошимов, Ислом Шоғуломов, Низомиддин Маҳмудов ҳазратларига

ОЧИҚ ХАТ

Тилдан айрилганинг – элдан айрилганинг,
Тилдан тонганинг – элдан тонганинг.
Шарқ халқлари ҳикмати

Ҳар бир соҳанинг соҳиблари, ҳар жамоанинг ўз оқсоқоллари, ҳар бир касб-корнинг усталари, диний ва дунёвий илмларнинг устозлик мартабасига, пирлик мақомига эришган азиз кишилари – эл суйган жонкуяр зотлар бор. Муборак мамлакатимизнинг, жонажон халқимизнинг ҳаётини ёритишга-ёзишга бутун умрини бағишлаган барча ҳамкасбларимизга тил ва талаффуз, сўз, ибора ҳамда атамаларни қай йўсинда айтиб, қай йўсинда ишлатиш ҳақидаги истакларимни, эътирозларимни айнан жонкуяр зотлар орқали айтишни маъқул кўрдим.

Бу хайрли ишда оқсоқолларнинг кўмаклари керакка ўхшаб кўринади. Бу ишни холисанлиллоҳ ижро этиш ҳам, ижро эттириш ҳам қўлларингиздан келади. Сабаби, мамлакатимизда чиқаётган барча газета-журналларнинг бош муҳаррирларидан тортиб то радио ва телевидениенинг масъул ходимларигача бири шогирдларимиз бўлса, бирлари жон аямас иниларимиз, сингил-қизларимиздир. Шунинг учун ҳам билдирмоқчи бўлаётган эътирозларимни, айтмоқчи бўлаётган таклиф ва истакларимни матбуот ходимлари самимий қабул қилишини хоҳлардим.

Аввало, Тошкент ва тошкентликлар ҳақида гапиришдан олдин муқаддас пойтахтимизнинг таърифини айтсам:

Тошкент ободлиги ҳаддидан ошган,
Ўзбекистон пойтахтига ярашган.

Иккиламчи, Тошкентни нон шаҳри деб атайдилар.

Учламчи, Тошкентга қайқитаёқ билан борган киши тойлик бўлиб қайтади. Теҳронга қайқи от миниб борган одам той билан қайтади. Бу қадимгилардан қолган нақл.

Тўртламчи, мағрибу машриқда Тошкентни – Шарқ машъали деб эътироф этадилар.

Мен Тошкентга (1958 йили) қай йўсинда, қай ҳолда борган эдим? Ким бўлиб қайтдим? Тўрва-сетка билан бориб, чинакам Тўра бўлиб қайтдим. Эгнимда исқирти тўн. Бошдаги дўппимни дўппи деса ҳам бўлади, демаса ҳам бўлади. Кўйлакнинг ёқаси бор-у, танаси йўқ. Буни бошидан ўтганлар билади. Аёқда керзовой батинка. Батинка эмас, қўнжиси кесиб ташланган керзовой этикнинг пойафзал қисми. “Бек”ликнинг белгиси. Чўнтак масаласи ҳам шунга яраша. Яхшиям ўша вақтлари “Бешёғоч” бозорига киришда тўрт тийинлик “Ухагорлонос” деган перашка сотиларди. Навбат деганингиз то Муқимий театри биносигача бориб тақалар эди. Хайрият, менга ўхшаган “тўралар” кам эмас экан…

Энди тунаш масаласига келинг. Фарғона эмас, “Тошкент тонг отгунча”… Қўноқ тополмай, Киров паркининг ёзлик театрининг тўрини эгаллаб олдим. Скамейканинг иккисини туташтириб, ўтдан болиш, ўт-ўланлардан тўшак қилиб (Мирза ётиб, мирза туришнинг худди ўзи!). Биласиз, Тошкентнинг туни Мирзагулистоннинг тунидан таоми фарқ қилади. Саҳарда турсам, суякларим зирқирайди: “Икки жаҳон менга сиғар, Мен бу жаҳона сигмаям”, деган гап.

Шу йўсин Киров паркида икки кеча “тўралик” қилиб чиқдим. Ҳушёрроқ, шаҳар кўрган бир боланинг шарофати билан учинчи кун бир бева маржанинг уйига ҳар кун учун бир сўмдан тўлаб туриш шарти билан “ичкуёв” бўлиб кириб олдим. Жоним кириб қолди. Одамга ўхшаб ётиб-тура бошладим. Мактабда яхши ўқиганим қўл келиб САФЭИга (Среднее Азиатский Финансово Экономический институт) ўқишга кирдим.

Ўқишдан кўра, чўт қоқиш кўпроқ машқ қилинар экан. Нуқул рақам. Нолдан триллионгача. Қарасам, бўладиган эмас. Бор миямдан ҳам ажраладиганга ўхшайман. САФЭИдан кўнглим совуди. Деканимиз: “Сен бола бекор қиляпсан. Бу жуда яхши касб. Битириб олганингдан сўнг Муқимий бўламан десанг – Муқимий, Фурқат бўламан десанг – Фурқат бўласан”, деб маслаҳат берди. “Муқимий бўламан дегунимча борли-йўқли миядан айрилиб қоладиганга ўхшайман”, деб институтдан чиқиб кетдим.

Сўнг ТошДУга кирдим. Шу кирганча кириб… Аввал газеталарда, сўнг журналларда жўқиёна шеърларим чиқа бошлади. Сўнг китобларим. Жўқийлар сафига кириш ҳам пешонага битилган экан. Энди ҳеч кимга гап бермас эдим. Оғайнилар орттирдим. Хизрга йўлиқдим – улуғ Миртемир оғамларнинг хизматларини қилишга тутиндим. Аввал Тўрақул эдим. Бир думалаб Тўра Сулаймон бўлиб олдим. Одамга ўхшаб бўйинбоғ тақа бошладим. Шляпа кўпам менга ўтирмади. Қулоғи катта одамга бу бош буюм бўлмас экан. Бора-бора тошкентликларга чалакуёв ҳам бўлиб олдим: Тўйтепалик Замирахон исмли бир қизга кўзни чирт юмиб муҳаббат изҳор қилдим. “Нари туриб, сал нарироқ юрсангиз бўлар эди”, деди қиз. Ўламан Раззоқ деб, тўрт аёқлаб туриб олдим. У ёғидан ўтавуриб, бу ёнидан ўтавуриб сал эритгандай бўлдим. Қовуннинг яхшисини ит ейди дегандай, уйланиб ҳам олдим.

Бир яхшига бир ёмон ҳар қайда бор,
Икки яхши биргина “тор жойда бор… ”

Қизнинг дугоналари: “Танлай-танлай топганинг шу бўлдими?” дебдилар…

“Ўткан кунлар”ни ўқиб кўзларим жиққа ёшга тўлган кезлари кўп бўлган. Менга ҳам Кумушбибига ўхшаган қиз насиб қилармикан, деб. Илтижоларим ижобат бўлган экан. Чини билан йиғласанг сўқир кўздан ёш чиқар, деганлари рост экан. Мен ўқиб, мен орзу қилган китобдаги Кумуш – Замирахоним ҳаётдаги Кумуш эди. Тўрт ўғил, тўрт қизлик бўлдик.

Дунёда мендан бахтли одамнинг ўзи йўқ эди… Кейин нима бўлди, дерсиз. Нима бўлар эди. Яхшига юриш йўқ деган қисмат азал котиблари томонидан Замирахонимнинг пешонасига битилган экан. Ўша “Ўткан кунлар”даги Уста Олимнинг куни бошимга тушди.

Ўғил-қизларим тошкентликларнинг тус жиянлари бўлади. Мен эса эрка-тантиқ куёвлари. Энди ўзингиз инсоф билан айтинг, эндиги кунда Киров паркида тунар эканманми? Қўноқ тополмай Тошкент кўчаларида кезар эканманми? Ёқаси бор-у, бу ёғи йўқ кўйлак кияр эканманми? Э-ҳ-а! Нима девоссиз?! Қатор-қатор китобларим чиқди. Мен олмаган мукофот, мен олмаган унвоннинг ўзи қолмади. Эндиги илинжим – Нобел мукофоти! Мен сизга айтсам…

Ана, энди мен айтмоқчи бўлган гапларни тошкентликлар ҳам, жон аямас ҳамкасбларим ҳам ҳам кўнгилларига оғир олмаса керак. Ҳа, айтгандай, Тошкентга тушар олдида покланиб, шаҳарга кирар олдида “от”дан тушиб, азим шаҳарда ўтган не бир яхшилар, не бир азизлар руҳи покларига бағишлаб тиловат тушириб, сўнг шаҳар оралайман. Ишни Миртемир оғамларнинг қутлуғ хонадонларини зиёрат этиб, остоналарини тавоф қилишдан бошлайман.

Энди тил ва нутқ маданияти ҳақида мулоҳаза ҳамда эътирозларимизни баён этишга ўтсам. Бутун халқнинг тили ҳам, маданият-маърифати ҳам, санъат-адабиёти ҳам бутун бўлади. Тўғри, яқингача яримта эдик. Танамиз шу ерда-ю, тафаккуримиз, тақдиримиз Кремль деган томонларда эди. Яратганнинг инояти, Юртбошимизнинг тенгсиз-тимсолсиз жасорати билан қон тўкмасдан, жон бериб-жон олмасдан мустабидликдан қутилиб, мустақил бир мамлакатнинг, озод бир ўлканинг армонсиз фуқаролари бўлиш бахтига муяссар бўлдик.

Авваллари эркимиз ҳам, бўркимиз ҳам ўз инон-ихтиёримизда эмас деб дод солардик. Ва дод дейишдан бошқа чорамиз ҳам йўқ эди. Динимиздан, тилимиздан салкам айрилиб қолаёзганимиз ҳам рост. Энди-чи? Энди ўз туғи, ўз туғросига, ўз тахт-тожига, пойтахтига, ўз раҳнамосига эга бўлган халқмиз. Қозонимиз ҳам, хирмонимиз ҳам, дастурхонимиз ҳам ўртада деб айтсак ярашади. Энди дод деган кишининг қўлига кишан, оёғига ғулу солиб додҳога топширмоқ керак! Ҳамма жабҳаларда кечаётган гўзал жараёнлар қаторида она тилимиз кун сайин, йил сайин тиниқлаша бориши керак. Бу тилни тиниқлаштириб, чўпи хаслардан, курмак-абаслардан тозалай бориш биргина тилшуносларнинг эмас, ҳаммамизнинг ишимиз, бурчимиз.

Одатда, кичик нуқсонлар йиғила-йиғила қусурга, кўз илғамас иллатлар бора-бора жароҳатга, майда айблар тўплана-тўплана гуноҳи азимга айланади.

Ўзи нима гап, дерсизлар? Гап “Зангори экран” билан радиода кўрсатилиб-айтилган, газета-журналларда ёзилаётган айрим сўз, айрим атама ва айрим ибораларнинг ножоиз, ноўрин ишлатилаётгани, ножўя қўлланилаётгани хусусида. Шевабозликнинг болалаб кетаётгани борасида. Гапни кети-кўлами, борлиқ имкониятлари чексиз бўлган, ташвиқот-тарғиботимизнинг қон томири ҳисобланган, неча минглаб кишиларнинг минбарига, “Ўқир китоблари”га айлана кетган республика телевидениеси – “Зангори экрани”дан бошласам.

Мамлакатимизнинг ҳар бир вилояти, ҳар бир гўшасида яшовчи турли касб-кор эгалари бу минбарга чиқиб олиб ўз шева, ўз лаҳжаларида “кевотти-кетвотти”лаб, “келутти-кетутти”лаб, “келсан-а-кетсан-а”лаб, “борайди-келайди”лаб, “келажатир-кетажатир”лаб турсалар нима бўлади? “Ойнаи жаҳон”имиз Олой бозорига айланади-қўяди. Оддий деҳқон, боғбон, қўйчибон, йилқичи, ишчи, чилангар, овчи мисоли суяклари меҳнатда қотиб, танглайлари ўзимиз пайдо бўлиб, ўзимиз қайта борар еримиз – тупроқ билан кўтарилган кишилар ўз шеваларида гапирса, бу сифат у кишиларга яраша тушади. Бироқ олий маълумотли шифокор, ё мударрис, ё бирор-бир корхона раҳбари экранда “вотти-вотти”лаб ё “келағай-борағай”лаб сайраб турса, нима бўлади? Айб бўлади! Тилга, элга нисбатан ҳурматсизлик бўлади. Бефаҳм-бефаросатлик бўлади. Тилга эътибор – элга эътибор деб бекорга айтилар эканми!

Минг афсуски, “Зангори экран”да гапирувчиларнинг кўпчилиги Тошкент шевасини ўзлаштириб олган кўринади.

Куз ойлари эди (24. IX. 2001 йил). Тошкент телевидениесининг бир мухбири (журналист сингилларимиздан бири) Тошкент Аграр университетининг Ўрта Чирчиқ туманидаги “тажриба хўжалиги”да пахта тераётган талабалар даврасида суҳбат олиб борди:

“ – Ўртангизда юз килодан ошириб пахта тераётганлар боми?
– Шунча пахтани теришда қўлила неча марта чаноққа боради?”

Саволни қаранг, саволни! Талабалар пахта терсинларми, қўлларининг неча марта чаноққа бориб-келишини санасинми?!

Талабалар эса соф адабий тилда жавоб берар эди.

“Олтин дала”, “Қишлоқ ҳаёти”ни олиб борувчи синглимиз Моҳинисо Камолованинг кўрсатувларини кўрган киши роҳатланади, завқланади. У суҳбатлар, у ҳазил-мутойибалар, шоирона лутфлар! Ажойиб лавҳалар! Ширали тиллар!

“Тайёргарлик кўрвоппиза. Қизғин иш олиб борвоппиза… Жа оширвордийиз” (Педагогика фанлари докторининг гапларидан).

– Дадамла расомла. Ўргатар эдила. Катта-катта ишлага қўл урвоппан… (Рассом қизнинг гапидан)

“Ишончийизи оқлашга ҳаракат қивоппиза… ” (Кап-катта раҳбарнинг гапи)

“Ёш товуқларни алоҳида, тухум берадиган она товуқларни алоҳида парвариш қивоппиза… ” (Парандачилик фермаси раҳбарининг гапи)

“Жаҳон афгор оммаси…” (“Сиёсат оламида” кўрсатувини олиб борувчи сиёсатдоннинг гапи)

“Афгор” дегани жароҳатланган, мажруҳ, хаста дегани. Энди юқоридаги афгор сўзи ўрнига “жароҳатланган”ни қўйиб, сўнг унинг маъносини чақиб кўринг.

Бундай мисолларни зерикмай келтирар бўлсак борми? Китоб бўлади, китоб!

Энди ўзимизнинг соф ўзбекона ибораларимиз, атамаларимиз ўрнига ғализ, қўпол, ҳақоратомуз бирикмаларнинг айтилаётганига, ёзилаётганига эътибор берсангиз борми?! Бир ерда газета ёзилса, бир ерда жарида, бир ерда рўзнома, бир ерда учоқ ё тайёра ёзилса, бир ерда самолёт ёзилади. Ҳозиргача биз газета-журналларда хизмат қилиб келаётган ҳамкасбларимизни журналист дея атаб келдик. Рўзнома ё жарида деб айтар бўлсак, унда рўзномачи ё жаридачи деймизми? Ҳозиргача мен ёшлар тугул қарияларимизнинг рўзнома, жарида, учоқ деганларини эшитганимча йўқ. Унингсиз ҳам, рўзнома, жарида, тайёра соф ўзбек тилига дахлдор эканми?

Компютер, магнитафон, микрофон, трактор, вертолёт, метрополитен, тепловоз, бензин, костюм, шляпаларни қандай ўзбекчалаштирамиз? Қандай ўзлаштирамиз? Хорижлик дўстларимиз палов, тўн, тумоқ, қайнатма шўрва, қимиз, қимрон, ғилминди, қовурдоқ сингари сўзларимизни ўз тилларига қай йўсинда ағдариб олади? Бизнингча, юқорида қайд этилган атамалар қайси миллатда ижод этилган бўлса, ўша миллат тилида қабул қилинади. Бу тилнинг халқаро мезонларига ҳам мос тушади. Халқимиз табиий ҳолда тамоми ўрганиб-ўзлаштириб бўлган альманах, альбом, журнал, газета, обуна, почта сингари сўзларни ҳеч иккиланмай ишлатаберсак, Ҳитлер қайта тирилиб келар эканми?! Сталин СССРни қайта тиклар эканми?! Эканми?!

Энди “Зангори экран”нинг шанба куни бериладиган “Ассалом, Ўзбекистон!” кўрсатувини олиб борувчининг уй бекаларига берган бир маслаҳатига эътиборингизни тортиб, сўнг асосий айтар гапларимга ўтсам. “Тонг азонда магнитофонни баланд қўйиб, рақсга тушсангиз, ҳам жисмоний жиҳатдан, ҳам руҳий жиҳатдан бақувват бўласиз!” Шубҳасиз, бу кўрсатувни мамлакатимизнинг узоқ гўша, кент, қишлоқ ва овулларида яшовчи кишилар кўради. Вилоят, туман ва қишлоқларда яшовчи уй бекалари магнитофон эшитиб рақсга тушсинларми? Ўғил-қизларини едириб, кийдириб ишга ё ўқишга кузатсинларми? Унда сигирни ким соғиб, сутни ким пиширади? Уй ичи билан ҳовлини ким супуриб-сидиради? Кир-чирни ким ювади? Нонуштани ким тайёрлайди? Боз устига, бирлари ишга боришлари керак. Бирлари… Шунча ишни йиғиштириб четга суриб қўйиб, рақсга тушиб турсалар-а!

Бу маслаҳат ўзларини тошойнага бир солиб-бир олувчи оқбилак ойимларга жуда мос тушади. Ваҳоланки, бу кўрсатувни, юқорида айтганимиздай, бутун халқ кўради, эшитади.

Яна иқтибослар келтиришга ўтаман:

“Галина Бланка”ни биринчи қошиқданоқ севиб қоласиз.

Киши овқатни ҳам севиб қолар эканми?

“Қуён бўлмай десангиз,
Ёмон бўлмай десангиз,
Қани келинг, кепқолинг,
Яхшисидан оп қолинг!”

Бир ойлик метро чиптасини олмаганлар (қунт қилмаган) қуён бўлар эканми? Чиптанинг ҳам яхши-ёмони бўлар эканми?

Энди иқтибос келтиришнинг танобини тортмасам, гапимиз оч ичакдай чўзилиб кетади, шекилли. Яхшиси, сиз билан биз ўзимизни чорвадор ёки турли касб эгалари даврасида қатнашаётибмиз деб тасаввур этайлик-да, телевизор ёки радиода кўрсатилиб, эшиттириладиган, газета ёки журналларда, айрим адабий асарларда ёзилаётган қуйидаги аросатда қолган сўз, жумла ҳамда атамаларга эътибор берсак:

“Сут ва сут маҳсулотлари.
Саноат маҳсулотлари.
Нон ва нон маҳсулотлари.
Сабзавот маҳсулотлари.
Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари… ”

“Айрим маҳсулотларни тикиб чет элга жўнатяпмиз. ”

“Илонлар турли маҳсулотлар билан овқатланади. Илонлардан олинадиган маҳсулотлар медицинада қўланилади” (“Ғаройибот” эшитиришидан). Бу “маҳсулот”да инсоф борми ўзи? “Маҳсулот” тумшуғини тиқмаган ер борми? Илондан заҳар олинади деб эшитар эдик. Лекин маҳсулот деб… Маҳсулотни ҳам тикиб бўлар эканми? Ё тавба! Ё раҳмон!

Айниқса, чорвачиликка бағишланган эшиттириш ёки мақолаларда ишлатилаётган: “Йирик шохли моллар”, “майда шохли моллар”, “она сигир”, “эркак қўй”, “она совлуқ”, “эчки боласи”, “бир ёки икки туёқли моллар”, “ота бўри”, “йилқи подаси”, “от сути”, “отчилик”, “йирик ва майда моллар тўдаси”, “туя боласи”, “туя сути”, “итимиз туғди”, “ҳайвон бозори” сингари “ўйнашдан бўлган” ибораларни бир бошидан санар бўлсангиз борми?

Халқимиз ҳеч қачон “Мол бозори”ни “Ҳайвон бозори” демаган. Демайди ҳам. Сабаби, қўй билан эчки одатда ҳайвон дейилмайди. Шу ўринда бир муддат тўхталамиз, шекилли. Юқоридаги “йирик ва майда моллар тўдаси”га эътибор берсангиз. Чорвачилик дунёсида бундай бирикманинг ўзи йўқ. Бизнингча, бу жумлада тўрт тўлик ҳақида гапирилаётир.

Тўрт тўлик:
а) қора мол,
б) жонлиқ,
в) йилқичилик ва
г) туячилик.

Той, қулин, ғунон, дўнан, тўлан, бия, байталдан тортиб то арғумоққача бўлган йилқи турлари йилқичиликка киради. Чўвир, ёби, от, айғирлар ҳам. От сути дейиш ҳам айб саналади. Бунинг ўрнига биргина сўз – қимиз дейилса бас.

Қўй билан эчкининг борлиқ турлари – жонлиқ. Улоқ, чивич, серка, така, қўчқор, қўй, совлуқ, чори, панжи, шиш…

Бўталоқ, тойлоқ, моя, лўкча, нор, булар – туячилик.
Туя сути дейилмай, қимрон дейилса бас.

Бузоқдан тортиб буқагача – қора мол. Тана, новвос, сигир, соғин сигир…
Йилқининг тўп-тўдаси – уюр.

Ёбон, чўл, саҳрода юрган туя тўдаси – гала. Ўнлаб-юзлаб қўй-қўзиларни қўра ё қўтон деб айтилса бас. Қўра-қўра қўйларимиз ё қўтон-қўтон қўй-қўзиларимиз.

Тўрт тўликнинг ҳар бирининг ёшига, жинсига, юк кўтаришига, соғ-носоғига қараб номларини айтар бўлсак борми, э-ҳ-а-а! Сайхон ё қир тўла йилқилар йилқи уюри дейилади. Ёки уюр дейилса бас. Паррандачилик ҳақида гап кетганда эркак товуқ, урғочи курка дейиш айб саналади. Эркагини хўроз, урғочисини эса мокиён дейилса бўлгани. Унингсиз ҳам урғочи, чибич, ғунажин, мегажин, қанжиқ, мокиён, мочахар, мода, нормода, байтал сингари сўзларни ўринсиз ишлатиш одобсизлик саналади.

Ҳаммамиз ҳам осмондан тушмаганмиз, ердан ҳам чиқмаганмиз. Ота-онамиз сабаб дунёга келганмиз. Пайдо бўлганмиз. Бирда-бирда фалончи туғди ё Холбиби бўғоз деган сўзларни эшитиб қоламиз ё бирон-бир ерда ўқиб қоламиз. Туғди, бўғоз! Қандай айб! Қанчалик ҳақоратомуз. Нечоғлик қўпол. Бўғоз сўзини уялмасдан айтиш ўрнига бўйида бор, оғироёқли, иккиқат, суягида бор, юкли деб айтиш қанчалик пардали. “Туғди” дейиш кишининг шахсиятига, нафсониятига тегадиган гап. Унинг ўрнига кўзи ёриди, омон-эсон қутилиб олди дейиш одобдан бўлади. Унингсиз ҳам қиз бўлса, минг қўйли бўлди, ўғил бўлса, от боғлар деган иборалар йўқ эмас. Одатда, бўғоз ё қисир ёхуд туғди сўзлари молга нисбатан ишлатилади. Ҳатто қўйни қўзилади, бияни қулунлади, итни кучуклади ёки болалади дейилади. Товуқни туғди деб бўларми экан?

Қайси бир ёзувчининг ҳикоясидан: “Сотиболдининг сигири безовта бўлар, ётиб-турар, ўзини қўйгани жой топмас – пана бир жой қидирар эди”. Молнинг туғиш олдидаги бундай ҳолатини чорвадорлар биргина сўз билан ифода этади – бўрчалади. Бу кетишда айғиримиз “ой кўриб”, товуғимиз “бош қоронғи” бўлиб юрибди дейишгача бориб етамиз, шекилли!

Кўча-куйларда, давраларда яна шундай иборалар қулоққа чалиниб қоларди: “Бу киши менинг хотиним бўлади. Бу киши менинг эрим бўлади”. Бизда азал-азалдан эр-хотин бир-бирини қандай чақириб, қандай аташлари ҳам одоб санала келинган. Аёл киши – “бизнинг хўжайин”, “бизнинг бой”, “дадалари” деса, Эр кишилар – “бизнинг хоним”, “бизнинг оила”, “бизнинг бека” дейди. Бир-бирларини чақирар, чорлар бўлса, эр аёлини – “қаёқдасан?” ё бирон қизининг исми билан – “Ойқизнинг онаси” ёки онаси, ойиси; аёл киши хўжасини бирон ўғлининг исми билан – “Алишернинг дадаси” (буни оилавий исм – куня дейдилар) дейди.

Томларни қор босиб эрув бошлангандан сўнг томнинг бўғот-зийларида беш панжа шаклида пайдо бўладиган музларни чумак дейдилар. Бу ҳақда болалар қўшиғи ҳам бор:

Бош бармоқ,
Кўрса керак (кўрсаткич бармоқ),
Ўрта терак,
Болали буйрак (суқ, узук тақадиган бармоқ),
Чулдур чумак (чинчалоқ).

Ёки:

Муз муздан тайғон экан,
Аёғи синғон экан,
Том зийида чумаклар
Йиғлашиб турғон экан.
Ёлғиз қолғон чумакни
Худойим урғон экан…

Чумак сўзи эса ҳали-ҳамон сумалак тарзида ишлатилмоқда.

Ҳатто бир шоирнинг “Сумалак” сарлавҳали шеъри ҳам бор. Керак бўлса, 1-синф  “Ўқиш китоб”ида ҳам сумалак деб битилибди.

Баҳор пайтларида тоғлардан кўчадиган қорни терма дейдилар. Ваҳоланки, ҳамма ерда кўчки тарзида ёзилмоқда. Қор шу қадар шиддат билан энишга қараб кетадики, йўл-йўлакай дуч келган дов-дарахтларни, тошларни, қояларни териб кетади. Шунинг учун ҳам терма деб атайдилар: “Тоғларда терма бошланди, ҳозир авжи терма пайти, термага йўлиққан тек қолмас”.

Дарё, сойлардан пиёда, отлиқларнинг ўтадиган жойларини кечик эмас, кечув дейдилар.

Тоғларнинг кун тушмас – шимол томони терскай, кун бўйи кун тушар – жануб томони беткай дейилади. Бизда эса тоғолди, тоғ орқаси деб ёзиб келинмоқда.

Буюк сиймолар ҳақида битилган тазкира ҳамда хотираларда шундай жумла, шундай гапларга кўзимиз тушади: “У ўз даврининг улуғ сиймоларидан эди”. У дегани сен дегани. “Уни чақириб кел” дегани ҳам чақирилувчини сенсираш билан баробар. Чақирувчи киши чақирилувчидан катта бўлсагина, уни айтиб кел, дейиш одобсизлик саналмайди. Ҳатто манаман деган олимлар ўтган улуғ кишиларимиз ҳақларида ёзган хотира ё эсдаликларида юқорида айтганимиздай, у киши шундай донишманд эдилар, дейиш ўрнига, у шундай донишманд эди, деб ёзади. Бир қараганда, бундай гапларнинг қандай тузилиб, қандай бузилганига кўпам эътибор бермаймиз.

Бир олим академик шоиримиз Ғафур Ғулом ҳақидаги “Ёднома”сида “У туғма талант эгаси эди” деб ёзади. Ўша олимнинг ёши ҳам, даражаси билан мартабаси ҳам Ғафур Ғуломдан катта бўлсагина юқоридагидай ёзса кишига эриш туюлмайди. “Омад кулиб боқди”, “илиқ сўз”, “бир нафар киши”, “олий жазо” сингари жумлалар ҳам кўп ишлатилади. Омад ҳам кулиб боқар эканми? Фалончининг омади келди ё кетди деб эшитар эдик.

Сўзнинг ҳам илиғи бўладими? Самимий сўз, яхши гап, яхши сўз, ўринли гап, ўринли сўз, ёлғон гап, ёлғон сўз дер эдик. Маъқул гап, маъқул сўз деб эшитар эдик. Форсийларда як нафар мардум, се нафар мардум деган ибора бор. Бу “нафар” қаёқдан суқила келди. Бундан кўра бир киши деб айтганимиз, ёзганимиз маъқул ва ўринли эмасми?

Жазонинг ҳам олийси бўладими? Олий – олий. Олий ўқув юрти. Олий маълумотли. Ундан кўра, энг оғир, энг сўнгги жазо дейиш мантиқан маъқул эмасми?

Хуллас, у қилдик-бу қилдик, оддий одамларни ҳам ўзимизга ўхшаб гапиришга, ўзимизга ўхшаб муомала қилишга ўргатиб олдик. Шунга улгурдик ҳам. Бу “нафасимиз” узоқ қишлоқларда яшовчи кишиларгача бориб етди. Кўпдан бери кўриб-кўришмаган қариндошларимиз келиб ҳол-аҳвол сўрашган бўлади:

– Тўрақул, қандай, ишлар муваффақиятли кетажатип-па?

Мен ҳам гапига яраша жавоб берган бўламан:

– Ҳа, муваффақиятли бўлганда қандай! Жавлон уриб, кексалик гаштини суриб юрибман. Ўзингиз қалай, Товбой Жуманович?

– Ҳа, энди биз…

Соддагина, самимийгина бир киши шундай сўрашиб тургандан сўнг бошқалардан нима умид! У шўрлик қариндошимиз бизни ҳам китобий яшаб, ҳам гаплашса керак деб ўйлайди, шекилли.

Мамлакатимизда ҳозирда чиқиб турган газеталарнинг сони 700 дан ошиб кетди. Ким нима деб ёзса, ёзиб ётибди. Қозон битта-ю, чўмич кўтарган кўп. Қўримиз битта-ю, кулни ўзига қарата тортиб, кўмач кўтарган ундан кўп. Қўра, қўтонимиз битта-ю, қўй билан қўзи эгаларининг саноғига етиб бўлса кошки!

Биргина “сарт” сўзининг ноўрин, ножўя ишлатилганини “ҳазм” қилолмай Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳазратлари кимлар билан тортишмаган эди, кимлар билан айтишмаган эди (Маҳмудхўжа Беҳбудий. “Cарт” сўзи маълум бўлмади”. “Ойна” журнали, 39-сон, 1914 йил).

Биз эса қанча сўзлар ҳақида баҳс юритдик. Ўзбекистон халқ шоири, Гулистон давлат университетининг профессори сифатида мен ҳам, қў-й-э-э, менга нима деб чиллахонага кириб кетиб, кўзга кўзойнакни ёпиштириб, тўрткўз бўлиб олиб бўлар-бўлмас жўқиёна шиғирларни ёзиб, ё илмий ишлар билан шуғулланиб (садағаси кетай ўша шиғирларинг билан палағда илмий ишларингни дейдиган одам бўлса кошки), кўкрагимни захга бериб ётсам бўлар эди.

Гап ана шу менга ним-а-а-я дейишда! Бу кетишда тилимизнинг аҳволи нима кечади деб мен ўйламасам, сиз қайғурмасангиз, у эса қилар ишни бир чеккага йиғиштириб қўйиб тижоратчиликка уриб кетса (хижолат бўлмасдан), алалоқибат нима бўлади?! Ҳали юқорида айтиб ўтилгандай тилимиз от бозорига айланади-қўяди.

Ваҳоланки, Атама қўмитаси ишлаб турган бўлса, Тил хақида фармон чиқиб турган бўлса! Ҳамма гап ўша, “Мен-г-а-а ни-м-а-я”-да! Сир эмас, кўпчилик ҳамкасбларимиз она тилимиздан кўра рус тилини яхши билади. Бу яхши. Бироқ бу дегани ўз тилингни янтоққа судра дегани эмас.

Бизнингча, “йирик шохли мол”, “от сути”, “товуқ қичқирди”, “эркак қўй” каби сўзларнинг камайиш ўрнига кунба-кун болалаб, урчиб бораётганининг сабаби ҳавойи бўлиб, ердан йироқлашиб, борлиқ урф-одатларимиздан мосуволашиб қолганимизда.

Қани ўша Абдулла Қодирий, Чўлпон, Ғафур Ғулом, Миртемирларнинг қуймали ва суймали тиллари! Ширали иборалари! Ақл-ҳушингни олиб қўяр соф, самимий, салмоқли тилда битилган асарлари. Шу ўринда эр-хотиннинг бир-бирига қандай муомала қилиб, қандай гаплашишларини чиройли ифодалаб, чиройли битиб берган, чавондознинг чавондозларча, чўпоннинг чўпонларча сўзлашишларини қойилмақом қилиб ўз асарларида акс эттира олган, номлари юқорида зикр этилган улуғ зотларимизнинг чироқларини қайта бошдан мунаввар этиб ёқишни ният қилган инимиз Тоғай Мурод биз тенги ёзувчиларни сал уялтириб қўйди, чамамда. Қишлоқ одамлари мана бунақа гаплашади, деб. Шунақа тиниқ, тугал тилимиз туриб ўзимизни “аққа-бақа” уриш шарт эканми, деб. Халқимиз азалдан ана шундай гапира келган, деб.

Латифа

Бир замонларда бир шаҳар доруғосининг ташаббуси билан бир неча тунқотар шаъмини кўтариб, шаҳар кўчаларини қий-чувга қўптириб, овозлари борича бақириб чиқар эди:

– Халойиқ! Фармон доруғодан! Уни ижро этиш биздан! Тинч ва осуда ором олиш эса сизлардан! Хавфу хатардан дарак йўқ! Бетоқат ва безовта бўлишга ҳожат ҳам йўқ! Сизларга тинч тун! Тиниқ уйқу! Раҳмоний туш!. .

Шу йўсин тинчгина ётган шаҳар аҳлининг оромини тун бўйи бузиб чиқар эканлар.

Шу шекилли, урра-уррачилик билан, қуруқ шиорлар билан, фармонлар билан тилимизни тозалаб, тиниқлаштириб, аввалги ҳолига келтириб бўлмайди. Бу ҳамма-ҳаммамиз – бутун ижодкор “тилимиз”ни тинимсиз кўз қорачиғимиздай асрашимиз, гуручни курмакдан тозалашдек машаққатли меҳнатимиз, игна билан қудуқ қазишдек хайрли ишларимиз билан амалга ошадиган иш.

Тилни миллатнинг кўзгуси дейдилар. Бу кўзгуни гард-ғуборлардан, чанг-тўзонлардан сония сайин тозалай бориш ҳар биримизнинг фарзандлик, фуқаролик бурчимиз. Ва яна тил – ўзагимизнинг, ўзлигимизнинг, ўзига беклигимизнинг бош белгиси.

Юқорида одамларга ақл ўргатгандай, тилдан бир оз хабаримиз бор дегандай бўлсам, шу хатга кўзи тушган ва тушмаган кишиларнинг ҳамма- ҳаммасидан қўлимни кўксимга қўйиб кечирим сўрайман. Тил масаласида баҳс кетадиган бўлса, бизни маъзур тутасизлар. Сабаби, камина ҳам ўша сизлар ўқиган совет мактабида ўқиганлардан. Олий ўқув юртида таҳсил олганлардан. “Маймундан тарқаганмиз” деган манфур назария қулоқларига қўрғошин бўлиб қуюлганлардар. Ундан кўра, итдан тарқаганмиз десак, яхшироқ бўлар эди. Сабаби, итнинг ўндан ортиқ фазилати бор. Маймуннинг “кетидан” бошқа неси бор? “Бисмиллоҳ” билан пайдо бўлган-бўлмаганимизни айта олмайдиганлардан. Ўзимиз ёзиб, ўзимиз айтган, бир аравада ўтириб, “Ким эдик тарихда бизлар? Номи қул, қашшоқ, гадо”, деб жирланганлардан.

Эстония деган мамлакатда давлат тили бўйича махсус инспекция ташкил этилган бўлиб, унинг ходимлари давлат тили ҳақидаги қонуннинг бажарилишини назорат қилиб борар экан. Улар эстон тилини билмаган ёки яхши билмаган, бу тилда гапиролмаганларни учратса (иш жойларида) ёки эстон бўлатуриб ўз лаҳжаларида (расмий йиғинларда, экранда) гапирсалар катта миқдорда жарима солишар экан. Биргина 2001 йилнинг январь ойидан август ойигача етмиш икки кишига (улар орасида фуқаролар, савдо ходимлари, турли тоифадаги амалдорлар) ўн беш минг крон миқдорида жарима солишибди ва ундириб олишибди. Қандай яхши!

Бизда ҳам шундай қилинса қандай бўлар экан? Бизда ҳам ҳукуматимизнинг тил бўйича қарорлари чиққанми? Чиққан. Нима учун энди биз шу қонунга амал қилмаймиз? Ундан ташқари, атамалардан, янги ва эски архаик сўзлардан қандай фойдаланиш, уларни қандай қўллаш кераклигини назорат қилиб борувчи махсус Атамалар қўмитаси ишлаб турибдими? Турибди. Шунга қарамай, шунга қарамай…

Бизнингча, шу қонунни бизда ҳам қўллаш, шу қоидани бизда ҳам жорий этиш керакка ўхшаб кўринади. Сабаб дейсизми? Сабаби, Н. А. Аристов, В. В. Решетов, В. В. Бартольд, Н. А. Баскаков, А. Ю. Якубовский, В. В. Радлов сингари машҳур шарқшунослар, атоқли олимлар биргина ўзбек тили эмас, ҳатто туркий тиллар бўйича профессорлик даражасига, бирлари эса академиклик мартабасига эга бўлиб турсалар-у, биз эса, биз эса жисму жонимизга она сути билан кирган жонажон тилимизни тилмоч орқали ўрганиб турсак! Хомталаш қилиб ёнтоқзорга судраб турсак! Тамшаниб турсак! Чайналиб турсак! “Туркий бекораст” дея башорат қилганларнинг тилларини узундан-узун қилиблар турсак! Кўнгилларини кўк бўйи кўтариблар турсак! Тегирмонларига сувлар қуйиб турсак!” (Бу кўҳна калимани ҳали-ҳамон жевачка мисоли эзиб чайновчилар йўқмидир?)

Ўз  “Тил сандиғимиз”ни ўзимиз очолмай, ўз уйимизга ўзимиз киролмай турсак! Ўзимизни ўзимиз масхара қилиб турсак! Қорин қайғуси қозонгача, қадр қайғуси қабргача! Ота-боболаримизнинг, буюк сиймоларимизнинг йиғлай-йиғлай қазиган ариқларидан тўлиб-тошиб келиб турган сувнинг – улуғ Истиқлолнинг, шу Истиқлол берган улуғ наъматнинг – қадр-қийматимизнинг қадрига етмай турсак!

Турсак! Ўз тилимизга ўзимиз ажнабийлик қилиб турсак! Турсак!

Таклиф. Олтмишинчи йилларда “отахон” газетамизда навбатдаги сонга тушириладиган материалларни бир марта кўздан кечириб, элакдан ўтказиб берадиган, ўзбек тилини пухта-пишиқ биладиган ўрин (штат) бўлар эди. У киши аросатда қолган, ихтилофга сабабчи бўладиган сўз, атама ва ибораларни тутиб қоларди. Шу ўрин қайта тикланиб газета-журналларда радио ва телевидениеда жорий этилса. Бу лавозимга “Тўғонбеги” мақоми берилса. “Тўғонбеги” тўғонбошида туриб сувни хас-хашаклардан тозалаш билан машғул бўлса. Мисол учун, йирик шохли молни қорамол, майда шохли молни жонлиқ, она сигирни соғин сигир, она қўйни совлиқ, эркак қўйни қўчқор тарзида тузатиб, тозалаб турсалар. Шунда қуруқ гап сўқишдан, қуруқ ваъзхонликдан, умумий гапдан қутилиб амалий ишга ўтган бўлар эдик.

Хайрли ишнинг кечи йўқ дейдилар. Бу хайрли ишимиз, албатта, бир ҳафта, бир ой ёки бир йилда эмас, муттасил назорат қилиб, муттасил шуғулланиб бориш билан амалга ошадиган иш. Ва ҳамма-ҳаммамизнинг вазифамиз. Бу ишда жонкуяр зотлар бош-қош бўлишига умид боғлаб, таъзим-тавозе билан,

Тўра СУЛАЙМОН

O‘zbek  tiliga davlat tili maqomi berilganining 28 yilligi arafasida donishmand shoir To‘ra Sulaymon saylanmasi mundarijasidan munosib o‘rin egallagan «Til — o‘zagimizning,o‘zligimizning, o‘ziga bekligimizning bosh belgisi» nomli maqolasini taqdim etmoqdamiz. Men ancha sodda va hazilvash yozilgan , ammo juda teran va jiddiy bu maqola yozilganidan ancha vaqt o‘tganiga qaramay, haligacha ahamiyatini yo‘qotmagan, yo‘q-yo‘q, adashdim, ahamiyati yana ham oshgan deb aytgan bo‘lardim.

Albatta, yoshi oltmishdan oshgan insonlarga xos “odat”ga rioya qilib, “Bu maqolani, birinchi navbatda, yoshlar o‘qishi kerak!” deb iddao qilishdan o‘zimni saqlab, uni har bir o‘zbek ziyolisi, qo‘lida qalam ushlagan odam borki, hammasi qunt bilan o‘qishi va uqishi kerak deb o‘ylayman.Uch yil avval To‘ra akadek atoqli va ardoqli shoir, o‘zbek xalq og‘zaki ijodining tengsiz bilimdoni, ona tilimiz jonkuyarining 80 yilligi nishonlagan edik. Muborak sana munosabati bilan nashr etilgan Saylanmasi (“Sensiz yolg‘iz, g‘arib bo‘ldim”. She’rlar, maqolalar, esselar. Toshkent: Movarounnahr, 2013) millatparvar ijodkorning o‘ziga xos dunyosini ko‘rsatdi. Saylanmadagi har bir she’ru doston, naqlu hangoma, maqolayu esse uzoq yillar avval yozilganiga qaramay hamon bahoriy tarovatini saqlab turibdi, chunki ularning har satrida o‘zbekning donishmand fe’li, hikmat va falsafasi jo bo‘lgan.

Bugun sizga donishmand shoir saylanmasi mundarijasidan munosib o‘rin egallagan “ Til — o‘zagimizning,o‘zligimizning, o‘ziga bekligimizning bosh belgisi” nomli maqolasini taqdim etmoqdamiz.

Men ancha sodda va hazilvash yozilgan , ammo juda teran va jiddiy bu maqola yozilganidan ancha vaqt o‘tganiga qaramay, haligacha ahamiyatini yo‘qotmagan, yo‘q-yo‘q, adashdim, ahamiyati yana ham oshgan deb aytgan bo‘lardim. Albatta, yoshi oltmishdan oshgan insonlarga xos “odat”ga rioya qilib, “Bu maqolani, birinchi navbatda, yoshlar o‘qishi kerak!” deb iddao qilishdan o‘zimni saqlab, uni har bir o‘zbek ziyolisi, qo‘lida qalam ushlagan odam borki, hammasi qunt bilan o‘qishi va uqishi kerak deb o‘ylayman.

Xurshid Davron
O‘zbekiston xalq shoiri

To‘ra SULAYMON
TIL – O‘ZAGIMIZNING, O‘ZLIGIMIZNING,
O‘ZIGA BЕKLIGIMIZNING BOSH BЕLGISI

Matbuot, madaniyat va adabiyotimizning oqsoqollari, arboblari – barcha jonkuyarlariga, xususan, Ozod Sharafiddinov, Odil Yoqubov, Ismoil Sulaymon, Maqsud Qoriyev, Azimjon Hojiyev, Shoahmad Shoabdurahmonov, Baxtiyor Nazarov, O‘tkir Hoshimov, Islom Shog‘ulomov, Nizomiddin Mahmudov hazratlariga

OCHIQ XAT

Tildan ayrilganing – eldan ayrilganing,
Tildan tonganing – eldan tonganing.
Sharq xalqlari hikmati

Har bir sohaning sohiblari, har jamoaning o‘z oqsoqollari, har bir kasb-korning ustalari, diniy va dunyoviy ilmlarning ustozlik martabasiga, pirlik maqomiga erishgan aziz kishilari – el suygan jonkuyar zotlar bor. Muborak mamlakatimizning, jonajon xalqimizning hayotini yoritishga-yozishga butun umrini bag‘ishlagan barcha hamkasblarimizga til va talaffuz, so‘z, ibora hamda atamalarni qay yo‘sinda aytib, qay yo‘sinda ishlatish haqidagi istaklarimni, e’tirozlarimni aynan jonkuyar zotlar orqali aytishni ma’qul ko‘rdim.

Bu xayrli ishda oqsoqollarning ko‘maklari kerakka o‘xshab ko‘rinadi. Bu ishni xolisanlilloh ijro etish ham, ijro ettirish ham qo‘llaringizdan keladi. Sababi, mamlakatimizda chiqayotgan barcha gazeta-jurnallarning bosh muharrirlaridan tortib to radio va televideniyening mas’ul xodimlarigacha biri shogirdlarimiz bo‘lsa, birlari jon ayamas inilarimiz, singil-qizlarimizdir. Shuning uchun ham bildirmoqchi bo‘layotgan e’tirozlarimni, aytmoqchi bo‘layotgan taklif va istaklarimni matbuot xodimlari samimiy qabul qilishini xohlardim.

Avvalo, Toshkent va toshkentliklar haqida gapirishdan oldin muqaddas poytaxtimizning ta’rifini aytsam:

Toshkent obodligi haddidan oshgan,
O‘zbekiston poytaxtiga yarashgan.

Ikkilamchi, Toshkentni non shahri deb ataydilar.

Uchlamchi, Toshkentga qayqitayoq bilan borgan kishi toylik bo‘lib qaytadi. Tehronga qayqi ot minib borgan odam toy bilan qaytadi. Bu qadimgilardan qolgan naql.

To‘rtlamchi, mag‘ribu mashriqda Toshkentni – Sharq mash’ali deb e’tirof etadilar.

Men Toshkentga (1958 yili) qay yo‘sinda, qay holda borgan edim? Kim bo‘lib qaytdim? To‘rva-setka bilan borib, chinakam To‘ra bo‘lib qaytdim. Egnimda isqirti to‘n. Boshdagi do‘ppimni do‘ppi desa ham bo‘ladi, demasa ham bo‘ladi. Ko‘ylakning yoqasi bor-u, tanasi yo‘q. Buni boshidan o‘tganlar biladi. Ayoqda kerzovoy batinka. Batinka emas, qo‘njisi kesib tashlangan kerzovoy etikning poyafzal qismi. “Bek”likning belgisi. Cho‘ntak masalasi ham shunga yarasha. Yaxshiyam o‘sha vaqtlari “Beshyog‘och” bozoriga kirishda to‘rt tiyinlik “Uxagorlonos” degan perashka sotilardi. Navbat deganingiz to Muqimiy teatri binosigacha borib taqalar edi. Xayriyat, menga o‘xshagan “to‘ralar” kam emas ekan…

Endi tunash masalasiga keling. Farg‘ona emas, “Toshkent tong otguncha”… Qo‘noq topolmay, Kirov parkining yozlik teatrining to‘rini egallab oldim. Skameykaning ikkisini tutashtirib, o‘tdan bolish, o‘t-o‘lanlardan to‘shak qilib (Mirza yotib, mirza turishning xuddi o‘zi!). Bilasiz, Toshkentning tuni Mirzagulistonning tunidan taomi farq qiladi. Saharda tursam, suyaklarim zirqiraydi: “Ikki jahon menga sig‘ar, Men bu jahona sigmayam”, degan gap.

Shu yo‘sin Kirov parkida ikki kecha “to‘ralik” qilib chiqdim. Hushyorroq, shahar ko‘rgan bir bolaning sharofati bilan uchinchi kun bir beva marjaning uyiga har kun uchun bir so‘mdan to‘lab turish sharti bilan “ichkuyov” bo‘lib kirib oldim. Jonim kirib qoldi. Odamga o‘xshab yotib-tura boshladim. Maktabda yaxshi o‘qiganim qo‘l kelib SAFEIga (Sredneye Aziatskiy Finansovo Ekonomicheskiy institut) o‘qishga kirdim.

O‘qishdan ko‘ra, cho‘t qoqish ko‘proq mashq qilinar ekan. Nuqul raqam. Noldan trilliongacha. Qarasam, bo‘ladigan emas. Bor miyamdan ham ajraladiganga o‘xshayman. SAFEIdan ko‘nglim sovudi. Dekanimiz: “Sen bola bekor qilyapsan. Bu juda yaxshi kasb. Bitirib olganingdan so‘ng Muqimiy bo‘laman desang – Muqimiy, Furqat bo‘laman desang – Furqat bo‘lasan”, deb maslahat berdi. “Muqimiy bo‘laman degunimcha borli-yo‘qli miyadan ayrilib qoladiganga o‘xshayman”, deb institutdan chiqib ketdim.

So‘ng ToshDUga kirdim. Shu kirgancha kirib… Avval gazetalarda, so‘ng jurnallarda jo‘qiyona she’rlarim chiqa boshladi. So‘ng kitoblarim. Jo‘qiylar safiga kirish ham peshonaga bitilgan ekan. Endi hech kimga gap bermas edim. Og‘aynilar orttirdim. Xizrga yo‘liqdim – ulug‘ Mirtemir og‘amlarning xizmatlarini qilishga tutindim. Avval To‘raqul edim. Bir dumalab To‘ra Sulaymon bo‘lib oldim. Odamga o‘xshab bo‘yinbog‘ taqa boshladim. Shlyapa ko‘pam menga o‘tirmadi. Qulog‘i katta odamga bu bosh buyum bo‘lmas ekan. Bora-bora toshkentliklarga chalakuyov ham bo‘lib oldim: To‘ytepalik Zamiraxon ismli bir qizga ko‘zni chirt yumib muhabbat izhor qildim. “Nari turib, sal nariroq yursangiz bo‘lar edi”, dedi qiz. O‘laman Razzoq deb, to‘rt ayoqlab turib oldim. U yog‘idan o‘tavurib, bu yonidan o‘tavurib sal eritganday bo‘ldim. Qovunning yaxshisini it yeydi deganday, uylanib ham oldim.

Bir yaxshiga bir yomon har qayda bor,
Ikki yaxshi birgina “tor joyda bor… ”

Qizning dugonalari: “Tanlay-tanlay topganing shu bo‘ldimi?” debdilar…

“O‘tkan kunlar”ni o‘qib ko‘zlarim jiqqa yoshga to‘lgan kezlari ko‘p bo‘lgan. Menga ham Kumushbibiga o‘xshagan qiz nasib qilarmikan, deb. Iltijolarim ijobat bo‘lgan ekan. Chini bilan yig‘lasang so‘qir ko‘zdan yosh chiqar, deganlari rost ekan. Men o‘qib, men orzu qilgan kitobdagi Kumush – Zamiraxonim hayotdagi Kumush edi. To‘rt o‘g‘il, to‘rt qizlik bo‘ldik.

Dunyoda mendan baxtli odamning o‘zi yo‘q edi… Keyin nima bo‘ldi, dersiz. Nima bo‘lar edi. Yaxshiga yurish yo‘q degan qismat azal kotiblari tomonidan Zamiraxonimning peshonasiga bitilgan ekan. O‘sha “O‘tkan kunlar”dagi Usta Olimning kuni boshimga tushdi.

O‘g‘il-qizlarim toshkentliklarning tus jiyanlari bo‘ladi. Men esa erka-tantiq kuyovlari. Endi o‘zingiz insof bilan ayting, endigi kunda Kirov parkida tunar ekanmanmi? Qo‘noq topolmay Toshkent ko‘chalarida kezar ekanmanmi? Yoqasi bor-u, bu yog‘i yo‘q ko‘ylak kiyar ekanmanmi? E-h-a! Nima devossiz?! Qator-qator kitoblarim chiqdi. Men olmagan mukofot, men olmagan unvonning o‘zi qolmadi. Endigi ilinjim – Nobel mukofoti! Men sizga aytsam…

Ana, endi men aytmoqchi bo‘lgan gaplarni toshkentliklar ham, jon ayamas hamkasblarim ham ham ko‘ngillariga og‘ir olmasa kerak. Ha, aytganday, Toshkentga tushar oldida poklanib, shaharga kirar oldida “ot”dan tushib, azim shaharda o‘tgan ne bir yaxshilar, ne bir azizlar ruhi poklariga bag‘ishlab tilovat tushirib, so‘ng shahar oralayman. Ishni Mirtemir og‘amlarning qutlug‘ xonadonlarini ziyorat etib, ostonalarini tavof qilishdan boshlayman.

Endi til va nutq madaniyati haqida mulohaza hamda e’tirozlarimizni bayon etishga o‘tsam. Butun xalqning tili ham, madaniyat-ma’rifati ham, san’at-adabiyoti ham butun bo‘ladi. To‘g‘ri, yaqingacha yarimta edik. Tanamiz shu yerda-yu, tafakkurimiz, taqdirimiz Kreml degan tomonlarda edi. Yaratganning inoyati, Yurtboshimizning tengsiz-timsolsiz jasorati bilan qon to‘kmasdan, jon berib-jon olmasdan mustabidlikdan qutilib, mustaqil bir mamlakatning, ozod bir o‘lkaning armonsiz fuqarolari bo‘lish baxtiga muyassar bo‘ldik.

Avvallari erkimiz ham, bo‘rkimiz ham o‘z inon-ixtiyorimizda emas deb dod solardik. Va dod deyishdan boshqa choramiz ham yo‘q edi. Dinimizdan, tilimizdan salkam ayrilib qolayozganimiz ham rost. Endi-chi? Endi o‘z tug‘i, o‘z tug‘rosiga, o‘z taxt-tojiga, poytaxtiga, o‘z rahnamosiga ega bo‘lgan xalqmiz. Qozonimiz ham, xirmonimiz ham, dasturxonimiz ham o‘rtada deb aytsak yarashadi. Endi dod degan kishining qo‘liga kishan, oyog‘iga g‘ulu solib dodhoga topshirmoq kerak! Hamma jabhalarda kechayotgan go‘zal jarayonlar qatorida ona tilimiz kun sayin, yil sayin tiniqlasha borishi kerak. Bu tilni tiniqlashtirib, cho‘pi xaslardan, kurmak-abaslardan tozalay borish birgina tilshunoslarning emas, hammamizning ishimiz, burchimiz.

Odatda, kichik nuqsonlar yig‘ila-yig‘ila qusurga, ko‘z ilg‘amas illatlar bora-bora jarohatga, mayda ayblar to‘plana-to‘plana gunohi azimga aylanadi.

O‘zi nima gap, dersizlar? Gap “Zangori ekran” bilan radioda ko‘rsatilib-aytilgan, gazeta-jurnallarda yozilayotgan ayrim so‘z, ayrim atama va ayrim iboralarning nojoiz, noo‘rin ishlatilayotgani, nojo‘ya qo‘llanilayotgani xususida. Shevabozlikning bolalab ketayotgani borasida. Gapni keti-ko‘lami, borliq imkoniyatlari cheksiz bo‘lgan, tashviqot-targ‘ibotimizning qon tomiri hisoblangan, necha minglab kishilarning minbariga, “O‘qir kitoblari”ga aylana ketgan respublika televideniyesi – “Zangori ekrani”dan boshlasam.

Mamlakatimizning har bir viloyati, har bir go‘shasida yashovchi turli kasb-kor egalari bu minbarga chiqib olib o‘z sheva, o‘z lahjalarida “kevotti-ketvotti”lab, “kelutti-ketutti”lab, “kelsan-a-ketsan-a”lab, “boraydi-kelaydi”lab, “kelajatir-ketajatir”lab tursalar nima bo‘ladi? “Oynai jahon”imiz Oloy bozoriga aylanadi-qo‘yadi. Oddiy dehqon, bog‘bon, qo‘ychibon, yilqichi, ishchi, chilangar, ovchi misoli suyaklari mehnatda qotib, tanglaylari o‘zimiz paydo bo‘lib, o‘zimiz qayta borar yerimiz – tuproq bilan ko‘tarilgan kishilar o‘z shevalarida gapirsa, bu sifat u kishilarga yarasha tushadi. Biroq oliy ma’lumotli shifokor, yo mudarris, yo biror-bir korxona rahbari ekranda “votti-votti”lab yo “kelag‘ay-borag‘ay”lab sayrab tursa, nima bo‘ladi? Ayb bo‘ladi! Tilga, elga nisbatan hurmatsizlik bo‘ladi. Befahm-befarosatlik bo‘ladi. Tilga e’tibor – elga e’tibor deb bekorga aytilar ekanmi!

Ming afsuski, “Zangori ekran”da gapiruvchilarning ko‘pchiligi Toshkent shevasini o‘zlashtirib olgan ko‘rinadi.

Kuz oylari edi (24. IX. 2001 yil). Toshkent televideniyesining bir muxbiri (jurnalist singillarimizdan biri) Toshkent Agrar universitetining O‘rta Chirchiq tumanidagi “tajriba xo‘jaligi”da paxta terayotgan talabalar davrasida suhbat olib bordi:

“ – O‘rtangizda yuz kilodan oshirib paxta terayotganlar bomi?
– Shuncha paxtani terishda qo‘lila necha marta chanoqqa boradi?”

Savolni qarang, savolni! Talabalar paxta tersinlarmi, qo‘llarining necha marta chanoqqa borib-kelishini sanasinmi?!

Talabalar esa sof adabiy tilda javob berar edi.

“Oltin dala”, “Qishloq hayoti”ni olib boruvchi singlimiz Mohiniso Kamolovaning ko‘rsatuvlarini ko‘rgan kishi rohatlanadi, zavqlanadi. U suhbatlar, u hazil-mutoyibalar, shoirona lutflar! Ajoyib lavhalar! Shirali tillar!

“Tayyorgarlik ko‘rvoppiza. Qizg‘in ish olib borvoppiza… Ja oshirvordiyiz” (Pedagogika fanlari doktorining gaplaridan).

– Dadamla rasomla. O‘rgatar edila. Katta-katta ishlaga qo‘l urvoppan… (Rassom qizning gapidan)

“Ishonchiyizi oqlashga harakat qivoppiza… ” (Kap-katta rahbarning gapi)

“Yosh tovuqlarni alohida, tuxum beradigan ona tovuqlarni alohida parvarish qivoppiza… ” (Parandachilik fermasi rahbarining gapi)

“Jahon afgor ommasi…” (“Siyosat olamida” ko‘rsatuvini olib boruvchi siyosatdonning gapi)

“Afgor” degani jarohatlangan, majruh, xasta degani. Endi yuqoridagi afgor so‘zi o‘rniga “jarohatlangan”ni qo‘yib, so‘ng uning ma’nosini chaqib ko‘ring.

Bunday misollarni zerikmay keltirar bo‘lsak bormi? Kitob bo‘ladi, kitob!

Endi o‘zimizning sof o‘zbekona iboralarimiz, atamalarimiz o‘rniga g‘aliz, qo‘pol, haqoratomuz birikmalarning aytilayotganiga, yozilayotganiga e’tibor bersangiz bormi?! Bir yerda gazeta yozilsa, bir yerda jarida, bir yerda ro‘znoma, bir yerda uchoq yo tayyora yozilsa, bir yerda samolyot yoziladi. Hozirgacha biz gazeta-jurnallarda xizmat qilib kelayotgan hamkasblarimizni jurnalist deya atab keldik. Ro‘znoma yo jarida deb aytar bo‘lsak, unda ro‘znomachi yo jaridachi deymizmi? Hozirgacha men yoshlar tugul qariyalarimizning ro‘znoma, jarida, uchoq deganlarini eshitganimcha yo‘q. Uningsiz ham, ro‘znoma, jarida, tayyora sof o‘zbek tiliga daxldor ekanmi?

Kompyuter, magnitafon, mikrofon, traktor, vertolyot, metropoliten, teplovoz, benzin, kostyum, shlyapalarni qanday o‘zbekchalashtiramiz? Qanday o‘zlashtiramiz? Xorijlik do‘stlarimiz palov, to‘n, tumoq, qaynatma sho‘rva, qimiz, qimron, g‘ilmindi, qovurdoq singari so‘zlarimizni o‘z tillariga qay yo‘sinda ag‘darib oladi? Bizningcha, yuqorida qayd etilgan atamalar qaysi millatda ijod etilgan bo‘lsa, o‘sha millat tilida qabul qilinadi. Bu tilning xalqaro mezonlariga ham mos tushadi. Xalqimiz tabiiy holda tamomi o‘rganib-o‘zlashtirib bo‘lgan almanax, albom, jurnal, gazeta, obuna, pochta singari so‘zlarni hech ikkilanmay ishlatabersak, Hitler qayta tirilib kelar ekanmi?! Stalin SSSRni qayta tiklar ekanmi?! Ekanmi?!

Endi “Zangori ekran”ning shanba kuni beriladigan “Assalom, O‘zbekiston!” ko‘rsatuvini olib boruvchining uy bekalariga bergan bir maslahatiga e’tiboringizni tortib, so‘ng asosiy aytar gaplarimga o‘tsam. “Tong azonda magnitofonni baland qo‘yib, raqsga tushsangiz, ham jismoniy jihatdan, ham ruhiy jihatdan baquvvat bo‘lasiz!” Shubhasiz, bu ko‘rsatuvni mamlakatimizning uzoq go‘sha, kent, qishloq va ovullarida yashovchi kishilar ko‘radi. Viloyat, tuman va qishloqlarda yashovchi uy bekalari magnitofon eshitib raqsga tushsinlarmi? O‘g‘il-qizlarini yedirib, kiydirib ishga yo o‘qishga kuzatsinlarmi? Unda sigirni kim sog‘ib, sutni kim pishiradi? Uy ichi bilan hovlini kim supurib-sidiradi? Kir-chirni kim yuvadi? Nonushtani kim tayyorlaydi? Boz ustiga, birlari ishga borishlari kerak. Birlari… Shuncha ishni yig‘ishtirib chetga surib qo‘yib, raqsga tushib tursalar-a!

Bu maslahat o‘zlarini toshoynaga bir solib-bir oluvchi oqbilak oyimlarga juda mos tushadi. Vaholanki, bu ko‘rsatuvni, yuqorida aytganimizday, butun xalq ko‘radi, eshitadi.

Yana iqtiboslar keltirishga o‘taman:

“Galina Blanka”ni birinchi qoshiqdanoq sevib qolasiz.

Kishi ovqatni ham sevib qolar ekanmi?

“Quyon bo‘lmay desangiz,
Yomon bo‘lmay desangiz,
Qani keling, kepqoling,
Yaxshisidan op qoling!”

Bir oylik metro chiptasini olmaganlar (qunt qilmagan) quyon bo‘lar ekanmi? Chiptaning ham yaxshi-yomoni bo‘lar ekanmi?

Endi iqtibos keltirishning tanobini tortmasam, gapimiz och ichakday cho‘zilib ketadi, shekilli. Yaxshisi, siz bilan biz o‘zimizni chorvador yoki turli kasb egalari davrasida qatnashayotibmiz deb tasavvur etaylik-da, televizor yoki radioda ko‘rsatilib, eshittiriladigan, gazeta yoki jurnallarda, ayrim adabiy asarlarda yozilayotgan quyidagi arosatda qolgan so‘z, jumla hamda atamalarga e’tibor bersak:

“Sut va sut mahsulotlari.
Sanoat mahsulotlari.
Non va non mahsulotlari.
Sabzavot mahsulotlari.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari… ”

“Ayrim mahsulotlarni tikib chet elga jo‘natyapmiz. ”

“Ilonlar turli mahsulotlar bilan ovqatlanadi. Ilonlardan olinadigan mahsulotlar meditsinada qo‘laniladi” (“G‘aroyibot” eshitirishidan). Bu “mahsulot”da insof bormi o‘zi? “Mahsulot” tumshug‘ini tiqmagan yer bormi? Ilondan zahar olinadi deb eshitar edik. Lekin mahsulot deb… Mahsulotni ham tikib bo‘lar ekanmi? Yo tavba! Yo rahmon!

Ayniqsa, chorvachilikka bag‘ishlangan eshittirish yoki maqolalarda ishlatilayotgan: “Yirik shoxli mollar”, “mayda shoxli mollar”, “ona sigir”, “erkak qo‘y”, “ona sovluq”, “echki bolasi”, “bir yoki ikki tuyoqli mollar”, “ota bo‘ri”, “yilqi podasi”, “ot suti”, “otchilik”, “yirik va mayda mollar to‘dasi”, “tuya bolasi”, “tuya suti”, “itimiz tug‘di”, “hayvon bozori” singari “o‘ynashdan bo‘lgan” iboralarni bir boshidan sanar bo‘lsangiz bormi?

Xalqimiz hech qachon “Mol bozori”ni “Hayvon bozori” demagan. Demaydi ham. Sababi, qo‘y bilan echki odatda hayvon deyilmaydi. Shu o‘rinda bir muddat to‘xtalamiz, shekilli. Yuqoridagi “yirik va mayda mollar to‘dasi”ga e’tibor bersangiz. Chorvachilik dunyosida bunday birikmaning o‘zi yo‘q. Bizningcha, bu jumlada to‘rt to‘lik haqida gapirilayotir.

To‘rt to‘lik:
a) qora mol,
b) jonliq,
v) yilqichilik va
g) tuyachilik.

Toy, qulin, g‘unon, do‘nan, to‘lan, biya, baytaldan tortib to arg‘umoqqacha bo‘lgan yilqi turlari yilqichilikka kiradi. Cho‘vir, yobi, ot, ayg‘irlar ham. Ot suti deyish ham ayb sanaladi. Buning o‘rniga birgina so‘z – qimiz deyilsa bas.

Qo‘y bilan echkining borliq turlari – jonliq. Uloq, chivich, serka, taka, qo‘chqor, qo‘y, sovluq, chori, panji, shish…

Bo‘taloq, toyloq, moya, lo‘kcha, nor, bular – tuyachilik.
Tuya suti deyilmay, qimron deyilsa bas.

Buzoqdan tortib buqagacha – qora mol. Tana, novvos, sigir, sog‘in sigir…
Yilqining to‘p-to‘dasi – uyur.

Yobon, cho‘l, sahroda yurgan tuya to‘dasi – gala. O‘nlab-yuzlab qo‘y-qo‘zilarni qo‘ra yo qo‘ton deb aytilsa bas. Qo‘ra-qo‘ra qo‘ylarimiz yo qo‘ton-qo‘ton qo‘y-qo‘zilarimiz.

To‘rt to‘likning har birining yoshiga, jinsiga, yuk ko‘tarishiga, sog‘-nosog‘iga qarab nomlarini aytar bo‘lsak bormi, e-h-a-a! Sayxon yo qir to‘la yilqilar yilqi uyuri deyiladi. Yoki uyur deyilsa bas. Parrandachilik haqida gap ketganda erkak tovuq, urg‘ochi kurka deyish ayb sanaladi. Erkagini xo‘roz, urg‘ochisini esa mokiyon deyilsa bo‘lgani. Uningsiz ham urg‘ochi, chibich, g‘unajin, megajin, qanjiq, mokiyon, mochaxar, moda, normoda, baytal singari so‘zlarni o‘rinsiz ishlatish odobsizlik sanaladi.

Hammamiz ham osmondan tushmaganmiz, yerdan ham chiqmaganmiz. Ota-onamiz sabab dunyoga kelganmiz. Paydo bo‘lganmiz. Birda-birda falonchi tug‘di yo Xolbibi bo‘g‘oz degan so‘zlarni eshitib qolamiz yo biron-bir yerda o‘qib qolamiz. Tug‘di, bo‘g‘oz! Qanday ayb! Qanchalik haqoratomuz. Nechog‘lik qo‘pol. Bo‘g‘oz so‘zini uyalmasdan aytish o‘rniga bo‘yida bor, og‘iroyoqli, ikkiqat, suyagida bor, yukli deb aytish qanchalik pardali. “Tug‘di” deyish kishining shaxsiyatiga, nafsoniyatiga tegadigan gap. Uning o‘rniga ko‘zi yoridi, omon-eson qutilib oldi deyish odobdan bo‘ladi. Uningsiz ham qiz bo‘lsa, ming qo‘yli bo‘ldi, o‘g‘il bo‘lsa, ot bog‘lar degan iboralar yo‘q emas. Odatda, bo‘g‘oz yo qisir yoxud tug‘di so‘zlari molga nisbatan ishlatiladi. Hatto qo‘yni qo‘ziladi, biyani qulunladi, itni kuchukladi yoki bolaladi deyiladi. Tovuqni tug‘di deb bo‘larmi ekan?

Qaysi bir yozuvchining hikoyasidan: “Sotiboldining sigiri bezovta bo‘lar, yotib-turar, o‘zini qo‘ygani joy topmas – pana bir joy qidirar edi”. Molning tug‘ish oldidagi bunday holatini chorvadorlar birgina so‘z bilan ifoda etadi – bo‘rchaladi. Bu ketishda ayg‘irimiz “oy ko‘rib”, tovug‘imiz “bosh qorong‘i” bo‘lib yuribdi deyishgacha borib yetamiz, shekilli!

Ko‘cha-kuylarda, davralarda yana shunday iboralar quloqqa chalinib qolardi: “Bu kishi mening xotinim bo‘ladi. Bu kishi mening erim bo‘ladi”. Bizda azal-azaldan er-xotin bir-birini qanday chaqirib, qanday atashlari ham odob sanala kelingan. Ayol kishi – “bizning xo‘jayin”, “bizning boy”, “dadalari” desa, Er kishilar – “bizning xonim”, “bizning oila”, “bizning beka” deydi. Bir-birlarini chaqirar, chorlar bo‘lsa, er ayolini – “qayoqdasan?” yo biron qizining ismi bilan – “Oyqizning onasi” yoki onasi, oyisi; ayol kishi xo‘jasini biron o‘g‘lining ismi bilan – “Alisherning dadasi” (buni oilaviy ism – kunya deydilar) deydi.

Tomlarni qor bosib eruv boshlangandan so‘ng tomning bo‘g‘ot-ziylarida besh panja shaklida paydo bo‘ladigan muzlarni chumak deydilar. Bu haqda bolalar qo‘shig‘i ham bor:

Bosh barmoq,
Ko‘rsa kerak (ko‘rsatkich barmoq),
O‘rta terak,
Bolali buyrak (suq, uzuk taqadigan barmoq),
Chuldur chumak (chinchaloq).

Yoki:

Muz muzdan tayg‘on ekan,
Ayog‘i sing‘on ekan,
Tom ziyida chumaklar
Yig‘lashib turg‘on ekan.
Yolg‘iz qolg‘on chumakni
Xudoyim urg‘on ekan…

Chumak so‘zi esa hali-hamon sumalak tarzida ishlatilmoqda.

Hatto bir shoirning “Sumalak” sarlavhali she’ri ham bor. Kerak bo‘lsa, 1-sinf “O‘qish kitob”ida ham sumalak deb bitilibdi.

Bahor paytlarida tog‘lardan ko‘chadigan qorni terma deydilar. Vaholanki, hamma yerda ko‘chki tarzida yozilmoqda. Qor shu qadar shiddat bilan enishga qarab ketadiki, yo‘l-yo‘lakay duch kelgan dov-daraxtlarni, toshlarni, qoyalarni terib ketadi. Shuning uchun ham terma deb ataydilar: “Tog‘larda terma boshlandi, hozir avji terma payti, termaga yo‘liqqan tek qolmas”.

Daryo, soylardan piyoda, otliqlarning o‘tadigan joylarini kechik emas, kechuv deydilar.

Tog‘larning kun tushmas – shimol tomoni terskay, kun bo‘yi kun tushar – janub tomoni betkay deyiladi. Bizda esa tog‘oldi, tog‘ orqasi deb yozib kelinmoqda.

Buyuk siymolar haqida bitilgan tazkira hamda xotiralarda shunday jumla, shunday gaplarga ko‘zimiz tushadi: “U o‘z davrining ulug‘ siymolaridan edi”. U degani sen degani. “Uni chaqirib kel” degani ham chaqiriluvchini sensirash bilan barobar. Chaqiruvchi kishi chaqiriluvchidan katta bo‘lsagina, uni aytib kel, deyish odobsizlik sanalmaydi. Hatto manaman degan olimlar o‘tgan ulug‘ kishilarimiz haqlarida yozgan xotira yo esdaliklarida yuqorida aytganimizday, u kishi shunday donishmand edilar, deyish o‘rniga, u shunday donishmand edi, deb yozadi. Bir qaraganda, bunday gaplarning qanday tuzilib, qanday buzilganiga ko‘pam e’tibor bermaymiz.

Bir olim akademik shoirimiz G‘afur G‘ulom haqidagi “Yodnoma”sida “U tug‘ma talant egasi edi” deb yozadi. O‘sha olimning yoshi ham, darajasi bilan martabasi ham G‘afur G‘ulomdan katta bo‘lsagina yuqoridagiday yozsa kishiga erish tuyulmaydi. “Omad kulib boqdi”, “iliq so‘z”, “bir nafar kishi”, “oliy jazo” singari jumlalar ham ko‘p ishlatiladi. Omad ham kulib boqar ekanmi? Falonchining omadi keldi yo ketdi deb eshitar edik.

So‘zning ham ilig‘i bo‘ladimi? Samimiy so‘z, yaxshi gap, yaxshi so‘z, o‘rinli gap, o‘rinli so‘z, yolg‘on gap, yolg‘on so‘z der edik. Ma’qul gap, ma’qul so‘z deb eshitar edik. Forsiylarda yak nafar mardum, se nafar mardum degan ibora bor. Bu “nafar” qayoqdan suqila keldi. Bundan ko‘ra bir kishi deb aytganimiz, yozganimiz ma’qul va o‘rinli emasmi?

Jazoning ham oliysi bo‘ladimi? Oliy – oliy. Oliy o‘quv yurti. Oliy ma’lumotli. Undan ko‘ra, eng og‘ir, eng so‘nggi jazo deyish mantiqan ma’qul emasmi?

Xullas, u qildik-bu qildik, oddiy odamlarni ham o‘zimizga o‘xshab gapirishga, o‘zimizga o‘xshab muomala qilishga o‘rgatib oldik. Shunga ulgurdik ham. Bu “nafasimiz” uzoq qishloqlarda yashovchi kishilargacha borib yetdi. Ko‘pdan beri ko‘rib-ko‘rishmagan qarindoshlarimiz kelib hol-ahvol so‘rashgan bo‘ladi:

– To‘raqul, qanday, ishlar muvaffaqiyatli ketajatip-pa?

Men ham gapiga yarasha javob bergan bo‘laman:

– Ha, muvaffaqiyatli bo‘lganda qanday! Javlon urib, keksalik gashtini surib yuribman. O‘zingiz qalay, Tovboy Jumanovich?

– Ha, endi biz…

Soddagina, samimiygina bir kishi shunday so‘rashib turgandan so‘ng boshqalardan nima umid! U sho‘rlik qarindoshimiz bizni ham kitobiy yashab, ham gaplashsa kerak deb o‘ylaydi, shekilli.

Mamlakatimizda hozirda chiqib turgan gazetalarning soni 700 dan oshib ketdi. Kim nima deb yozsa, yozib yotibdi. Qozon bitta-yu, cho‘mich ko‘targan ko‘p. Qo‘rimiz bitta-yu, kulni o‘ziga qarata tortib, ko‘mach ko‘targan undan ko‘p. Qo‘ra, qo‘tonimiz bitta-yu, qo‘y bilan qo‘zi egalarining sanog‘iga yetib bo‘lsa koshki!

Birgina “sart” so‘zining noo‘rin, nojo‘ya ishlatilganini “hazm” qilolmay Mahmudxo‘ja Behbudiy hazratlari kimlar bilan tortishmagan edi, kimlar bilan aytishmagan edi (Mahmudxo‘ja Behbudiy. “Cart” so‘zi ma’lum bo‘lmadi”. “Oyna” jurnali, 39-son, 1914 yil).

Biz esa qancha so‘zlar haqida bahs yuritdik. O‘zbekiston xalq shoiri, Guliston davlat universitetining professori sifatida men ham, qo‘-y-e-e, menga nima deb chillaxonaga kirib ketib, ko‘zga ko‘zoynakni yopishtirib, to‘rtko‘z bo‘lib olib bo‘lar-bo‘lmas jo‘qiyona shig‘irlarni yozib, yo ilmiy ishlar bilan shug‘ullanib (sadag‘asi ketay o‘sha shig‘irlaring bilan palag‘da ilmiy ishlaringni deydigan odam bo‘lsa koshki), ko‘kragimni zaxga berib yotsam bo‘lar edi.

Gap ana shu menga nim-a-a-ya deyishda! Bu ketishda tilimizning ahvoli nima kechadi deb men o‘ylamasam, siz qayg‘urmasangiz, u esa qilar ishni bir chekkaga yig‘ishtirib qo‘yib tijoratchilikka urib ketsa (xijolat bo‘lmasdan), alaloqibat nima bo‘ladi?! Hali yuqorida aytib o‘tilganday tilimiz ot bozoriga aylanadi-qo‘yadi.

Vaholanki, Atama qo‘mitasi ishlab turgan bo‘lsa, Til xaqida farmon chiqib turgan bo‘lsa! Hamma gap o‘sha, “Men-g-a-a ni-m-a-ya”-da! Sir emas, ko‘pchilik hamkasblarimiz ona tilimizdan ko‘ra rus tilini yaxshi biladi. Bu yaxshi. Biroq bu degani o‘z tilingni yantoqqa sudra degani emas.

Bizningcha, “yirik shoxli mol”, “ot suti”, “tovuq qichqirdi”, “erkak qo‘y” kabi so‘zlarning kamayish o‘rniga kunba-kun bolalab, urchib borayotganining sababi havoyi bo‘lib, yerdan yiroqlashib, borliq urf-odatlarimizdan mosuvolashib qolganimizda.

Qani o‘sha Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, G‘afur G‘ulom, Mirtemirlarning quymali va suymali tillari! Shirali iboralari! Aql-hushingni olib qo‘yar sof, samimiy, salmoqli tilda bitilgan asarlari. Shu o‘rinda er-xotinning bir-biriga qanday muomala qilib, qanday gaplashishlarini chiroyli ifodalab, chiroyli bitib bergan, chavondozning chavondozlarcha, cho‘ponning cho‘ponlarcha so‘zlashishlarini qoyilmaqom qilib o‘z asarlarida aks ettira olgan, nomlari yuqorida zikr etilgan ulug‘ zotlarimizning chiroqlarini qayta boshdan munavvar etib yoqishni niyat qilgan inimiz Tog‘ay Murod biz tengi yozuvchilarni sal uyaltirib qo‘ydi, chamamda. Qishloq odamlari mana bunaqa gaplashadi, deb. Shunaqa tiniq, tugal tilimiz turib o‘zimizni “aqqa-baqa” urish shart ekanmi, deb. Xalqimiz azaldan ana shunday gapira kelgan, deb.

Latifa

Bir zamonlarda bir shahar dorug‘osining tashabbusi bilan bir necha tunqotar sha’mini ko‘tarib, shahar ko‘chalarini qiy-chuvga qo‘ptirib, ovozlari boricha baqirib chiqar edi:

– Xaloyiq! Farmon dorug‘odan! Uni ijro etish bizdan! Tinch va osuda orom olish esa sizlardan! Xavfu xatardan darak yo‘q! Betoqat va bezovta bo‘lishga hojat ham yo‘q! Sizlarga tinch tun! Tiniq uyqu! Rahmoniy tush!. .

Shu yo‘sin tinchgina yotgan shahar ahlining oromini tun bo‘yi buzib chiqar ekanlar.

Shu shekilli, urra-urrachilik bilan, quruq shiorlar bilan, farmonlar bilan tilimizni tozalab, tiniqlashtirib, avvalgi holiga keltirib bo‘lmaydi. Bu hamma-hammamiz – butun ijodkor “tilimiz”ni tinimsiz ko‘z qorachig‘imizday asrashimiz, guruchni kurmakdan tozalashdek mashaqqatli mehnatimiz, igna bilan quduq qazishdek xayrli ishlarimiz bilan amalga oshadigan ish.

Tilni millatning ko‘zgusi deydilar. Bu ko‘zguni gard-g‘uborlardan, chang-to‘zonlardan soniya sayin tozalay borish har birimizning farzandlik, fuqarolik burchimiz. Va yana til – o‘zagimizning, o‘zligimizning, o‘ziga bekligimizning bosh belgisi.

Yuqorida odamlarga aql o‘rgatganday, tildan bir oz xabarimiz bor deganday bo‘lsam, shu xatga ko‘zi tushgan va tushmagan kishilarning hamma- hammasidan qo‘limni ko‘ksimga qo‘yib kechirim so‘rayman. Til masalasida bahs ketadigan bo‘lsa, bizni ma’zur tutasizlar. Sababi, kamina ham o‘sha sizlar o‘qigan sovet maktabida o‘qiganlardan. Oliy o‘quv yurtida tahsil olganlardan. “Maymundan tarqaganmiz” degan manfur nazariya quloqlariga qo‘rg‘oshin bo‘lib quyulganlardar. Undan ko‘ra, itdan tarqaganmiz desak, yaxshiroq bo‘lar edi. Sababi, itning o‘ndan ortiq fazilati bor. Maymunning “ketidan” boshqa nesi bor? “Bismilloh” bilan paydo bo‘lgan-bo‘lmaganimizni ayta olmaydiganlardan. O‘zimiz yozib, o‘zimiz aytgan, bir aravada o‘tirib, “Kim edik tarixda bizlar? Nomi qul, qashshoq, gado”, deb jirlanganlardan.

Estoniya degan mamlakatda davlat tili bo‘yicha maxsus inspeksiya tashkil etilgan bo‘lib, uning xodimlari davlat tili haqidagi qonunning bajarilishini nazorat qilib borar ekan. Ular eston tilini bilmagan yoki yaxshi bilmagan, bu tilda gapirolmaganlarni uchratsa (ish joylarida) yoki eston bo‘laturib o‘z lahjalarida (rasmiy yig‘inlarda, ekranda) gapirsalar katta miqdorda jarima solishar ekan. Birgina 2001 yilning yanvar oyidan avgust oyigacha yetmish ikki kishiga (ular orasida fuqarolar, savdo xodimlari, turli toifadagi amaldorlar) o‘n besh ming kron miqdorida jarima solishibdi va undirib olishibdi. Qanday yaxshi!

Bizda ham shunday qilinsa qanday bo‘lar ekan? Bizda ham hukumatimizning til bo‘yicha qarorlari chiqqanmi? Chiqqan. Nima uchun endi biz shu qonunga amal qilmaymiz? Undan tashqari, atamalardan, yangi va eski arxaik so‘zlardan qanday foydalanish, ularni qanday qo‘llash kerakligini nazorat qilib boruvchi maxsus Atamalar qo‘mitasi ishlab turibdimi? Turibdi. Shunga qaramay, shunga qaramay…

Bizningcha, shu qonunni bizda ham qo‘llash, shu qoidani bizda ham joriy etish kerakka o‘xshab ko‘rinadi. Sabab deysizmi? Sababi, N. A. Aristov, V. V. Reshetov, V. V. Bartold, N. A. Baskakov, A. Yu. Yakubovskiy, V. V. Radlov singari mashhur sharqshunoslar, atoqli olimlar birgina o‘zbek tili emas, hatto turkiy tillar bo‘yicha professorlik darajasiga, birlari esa akademiklik martabasiga ega bo‘lib tursalar-u, biz esa, biz esa jismu jonimizga ona suti bilan kirgan jonajon tilimizni tilmoch orqali o‘rganib tursak! Xomtalash qilib yontoqzorga sudrab tursak! Tamshanib tursak! Chaynalib tursak! “Turkiy bekorast” deya bashorat qilganlarning tillarini uzundan-uzun qiliblar tursak! Ko‘ngillarini ko‘k bo‘yi ko‘tariblar tursak! Tegirmonlariga suvlar quyib tursak!” (Bu ko‘hna kalimani hali-hamon jevachka misoli ezib chaynovchilar yo‘qmidir?)

O‘z “Til sandig‘imiz”ni o‘zimiz ocholmay, o‘z uyimizga o‘zimiz kirolmay tursak! O‘zimizni o‘zimiz masxara qilib tursak! Qorin qayg‘usi qozongacha, qadr qayg‘usi qabrgacha! Ota-bobolarimizning, buyuk siymolarimizning yig‘lay-yig‘lay qazigan ariqlaridan to‘lib-toshib kelib turgan suvning – ulug‘ Istiqlolning, shu Istiqlol bergan ulug‘ na’matning – qadr-qiymatimizning qadriga yetmay tursak!

Tursak! O‘z tilimizga o‘zimiz ajnabiylik qilib tursak! Tursak!

Taklif. Oltmishinchi yillarda “otaxon” gazetamizda navbatdagi songa tushiriladigan materiallarni bir marta ko‘zdan kechirib, elakdan o‘tkazib beradigan, o‘zbek tilini puxta-pishiq biladigan o‘rin (shtat) bo‘lar edi. U kishi arosatda qolgan, ixtilofga sababchi bo‘ladigan so‘z, atama va iboralarni tutib qolardi. Shu o‘rin qayta tiklanib gazeta-jurnallarda radio va televideniyeda joriy etilsa. Bu lavozimga “To‘g‘onbegi” maqomi berilsa. “To‘g‘onbegi” to‘g‘onboshida turib suvni xas-xashaklardan tozalash bilan mashg‘ul bo‘lsa. Misol uchun, yirik shoxli molni qoramol, mayda shoxli molni jonliq, ona sigirni sog‘in sigir, ona qo‘yni sovliq, erkak qo‘yni qo‘chqor tarzida tuzatib, tozalab tursalar. Shunda quruq gap so‘qishdan, quruq va’zxonlikdan, umumiy gapdan qutilib amaliy ishga o‘tgan bo‘lar edik.

Xayrli ishning kechi yo‘q deydilar. Bu xayrli ishimiz, albatta, bir hafta, bir oy yoki bir yilda emas, muttasil nazorat qilib, muttasil shug‘ullanib borish bilan amalga oshadigan ish. Va hamma-hammamizning vazifamiz. Bu ishda jonkuyar zotlar bosh-qosh bo‘lishiga umid bog‘lab, ta’zim-tavoze bilan,

To‘ra SULAYMON