Ўктабр яримламай қишнинг нафаси изғиб қолди. Нонушта пайти йилт этиб борлиқни ёритган қуёш зумда ғойиб бўлди-қўйди. Пешин эди, у қўноққа қайтаётиб бирпас ҳавонинг авзойини кузатиб турди. Осмонни паққос қалин қора булут қоплай бошлаган, ҳавонинг авзойида пиликнинг учича ёруғлик белгиси сезилмас, балки ўзидаги тундлик сиёҳи била дов-дарахт, атроф-жавониб, одамларни-да бош-оёқ бўяшқа бошлаганди.
Хуршид ДЎСТМУҲАММАД
УМИД ГУЛИ
Хуршид Дўстмуҳаммад 1951 йили туғилган. Тошкент давлат университети(ҳозирги Ўзбекистон Миллий университети)нинг журналистика факультетини тамомлаган. “Жажман”, “Қазо бўлган намоз”, “Озод изтироб қувончлари”, “Ҳамид Аъламовнинг айтолмаган гаплари”, “Беозор қушнинг қарғиши”, “Бозор”, “Донишманд Сизиф” каби асарлари китобхонлар кўнглидан жой олган.
Хуршид Дўстмуҳаммад “Эътироф – 2016” танловида йилнинг энг яхши ёзувчиси деб эътироф этилди.
Ҳақиқат фикрлар алмашувининг оқибатидир. Фикр фикрга доя. Инсон инсон билан, суҳбату анжуманлар билан тирик, барҳаёт. Балиқнинг ватани уммон бўлгани каби одамнинг ватани – уни тушунган, унинг сўзларига қулоқ тутгувчилар орасиндаги сершавқ машварат онларидадир. Хоссатан, суҳбатдошинг айтқонингни зийрак илғаса, фикр алмашувчилар посангиси тенг келса мунозара мағзи қуюқлашар. Шу қабилда калаванинг йипи топилгани сари сўз сўзга, жумла жумлага, мавзу мавзуга уланади. Ичингда қайнаб-тошаётган дардларингни хумордан чиқароқ тўкасан, сочасан! Билъакс тингламоқ, тўғри уқмоқ қасдидаги инсонлар бўлмаса айтқон сўзларинг зое.
Ўзим англамаган ҳолда кўпда суҳбат мақомидан фойдаланишимнинг боиси шундадир эҳтимол? Драмалар-ку, бош-ояқ суҳбат асносида ёзилмоғи табиий, мундай қарасам, аксаран мақолаларим ҳам суҳбат ёхуд мурожаат тартибинда битилган, ҳа, адашмаяпман, ҳатто шеърларимни айтмайми?!
Хона соҳиби бир-бир одим ташлаб юқори рахи баланд шифтга бўйлашгудай дераза ёнига келди-да, хаёлини банд этган ўй оқимини ҳуркитиб юборишдан эҳтиётлангандек ташқарига маҳзун термилди.
Ўктабр яримламай қишнинг нафаси изғиб қолди. Нонушта пайти йилт этиб борлиқни ёритган қуёш зумда ғойиб бўлди-қўйди. Пешин эди, у қўноққа қайтаётиб бирпас ҳавонинг авзойини кузатиб турди. Осмонни паққос қалин қора булут қоплай бошлаган, ҳавонинг авзойида пиликнинг учича ёруғлик белгиси сезилмас, балки ўзидаги тундлик сиёҳи била дов-дарахт, атроф-жавониб, одамларни-да бош-оёқ бўяшқа бошлаганди.
Аввалига майда ва якка-ярим дайди томчилар бетига урилди. Назарида томчилар илиққинадек туюлди, шу боисми, ортиқ эътибор қилмади, одатига кўра об-ҳаводаги бундайин ажабтовур ўзгарувчанлик асрорини билишга шаҳд қилган одам қиёфасида дам осмонга, дам ёмғир томчиларига, дам ён-веридан илдам ва шошқинч қадамлар билан ўтиб бораётган йўловчиларнинг аҳвол-руҳиясига разм солди.
Ёмғир тезлашди, томчилар зичлашди. Томчилардаги хиёл олдинги илиқлик ўрнини музлик эгаллади. Бироқ ҳаводаги кескин ўзгаришлар унга заррача таъсир кўрсатмаётгандек – қилт этмади, у худди улкан шаҳарнинг инжиқ ва тушунуксиз ҳавоси билан юзма-юз сўйлашмоққа аҳд қилган одамдек, унга бир ўзи бас келмоқчидек, керак бўлса, қайсарлик-кажлик билан қоқилган қозиқдек тек қотиб тураверди. Одам об-ҳавонинг эмас, об-ҳаво одамнинг измида бўлмоғи фойдалироқ ва мароқлироқдир!..
Ёмғир туйқус зўрайди, бу одам қочиб ўзини панага олса гўё ҳозиргина дилидан кечирган ақийдаси олдида мулзам-бесубут бўладигандек бир одим ҳам жилмади. Узун чакмонининг ёқасини кўтариб тугмаларини охиригача қадади, тўсатдан забтига оладиган шамол учириб кетмасин деган ўйда айвони ихчам шапкасини бостириб кийди. Тураверди.
– Молодой человек, почему вы не убегаете? Дождь-то усиливается?!
У кишининг қад-қомати келишган, қалин қора қошлари, узун ва тўғри бурни, қораликда қошидан-да қолишмайдиган қуюқ тукли тақа мўйлаби, ҳаммасидан ҳам ўткир нигоҳи уни чандон серзалвор кўрсатар, ботинида тўлиб-тошган ғурур ва нафсонияти унинг ана ўша зоҳирий салобатида акс этарди.
У рўпарасига келиб тўхтаганича пастдан тепага – ўзига анграйган қадди дол кампирга бош эгиб қаради. Мовий, беғубор нигоҳ. Инқилобга қадар нақадар гўзал бўлган бу кўзлар! Муштипар волидаларга хос меҳрибонлик, оддий-жайдари ўрус аёлларигагина хос ғамхўрлик барқ уриб турибди бу кўзларда.
– Пусть усиливается!.. Лился бы этот дождь хоть сорок дней, хоть сорок лет!..
Туси униққан ва ғарибгина рўмолига бўйни, кўкси аралаш чирмаб ўралган кампир ўрта ёшлардаги бу ғалати кишининг ажабтовур сўзларига тушунмади, муддаосини илғамади ҳам, “Не дай бог! Не дай бог!” деганча устма-уст чўқина-чўқина жадал юриб нари кетди.
Эшик оҳиста, ҳатто назокат билан тиқирлади. Хона соҳиби овоз бермасидан бурун қўш тавақали залворли эшикнинг бир қаноти қия очилиб, таниш башара кўринди.
– Ўртоқ профессор, ижозат этсангиз, чиқиндиларни олай…
Бу олий илмий мартабани у шу ерга келиб орттирди. Унинг исм-шарифини ким биринчи бўлиб “профессор” унвонини қўшган ҳолда тилга олгани ёдида йўқ, дастлаб эшитганда бу сўз қулоғига ғалати чалинди, эриш ҳам туюлди, дорилфунунда эмас, манави мударрис-ўқитувчилар отелидаги югурдак хизматчилар наздидагина тилга олинаётганига ҳайрон бўлди ва… тез кунларда айтса айтар, дея бу арзимас ташвишга қўл силтади – кўнди-қўйди.
“Ўртоқ профессор” ёзув курсиси биқинига тақаб қўйилган чиқинди саватига имо қилди. Новча, қотмадан келган, ранги захилгина, миллати нотайин хизматчи эркак қадди-қоматига ярашмаган майда қадамлар билан тўғри чиқинди ташланадиган саватча тепасига бориб, уни бўм-бўш халтасига ағдарган бўлди-да, сўзсиз-несиз изига қайтди.
Саватча бўм-бўш эди.
Ёмғир қор аралаш майдаламоқда. Изғирин шамол изғий бошлаган, қор-ёмғир томчилари қамчин учларидек шиддат билан дарахт япроқларини, бино томларини, улардан ўтиб ерни саваламоқда.
Дарҳақиқат, неки ёзган бўлса бари суҳбат кўринишида. “Мунозара” ўзгача чиқди! Кўпчиликка маъқул келди у. “Бухоронинг нажиб миллати бўлған ватандошларим”, дея бошлаган эди уни.
Профессор ўйга толди, оҳиста, шивирлаб айтган сўзлари ўз қулоғига ўзгача – гўё илк дафъа айтилгандек ёқимли эшитилди. Ўн тўрт йил бурун ушбу асарини ёзган маҳалдаги кўтаринки кайфият кўксида гупуриб қайта уйғонгандек бўлди. Уйғонган кайфият жунбишида ўзгача қироат ила, ўзга бир мақомда кўтарилиб такрорлади: “Бухоронинг нажиб миллати бўлған ватандошларим!..” Шул каби даъваткор оҳангда айтар сўзлари ҳозир ҳам оз эмас, лекин қачон айтади, қандай айтади… айтишға йўл қўйишадими?..
Сукунат бағрида сўниб улгурмаган акс садога қулоқ тутди. Шифти баланд хонанинг бурчак-бурчакларига разм солди, деразадан ташқарига – қор-ёмғир аралаш бўралаётган шилта-шалаббо кўчага, бири биридан юпун йўловчиларнинг ўтиб боришларидаги таҳлика-саросима ва жонсараклик замиридан қандайдир хулосалар ясамоқ умидида уларга термилди. Йўқлик ва ночорлик шаҳарни, кўча ва хиёбонларни, манави совуқ сукунат оғушидаги хонани тўлдирган мавҳумлик олдида айтишга-да арзимасдек нимарса эди.
Ўйлаб кўрилса, “Мунозара” нафақат Бухоро миллатига, мана шу масковлик авом омма учун ҳам аҳамиятли. Ўқисалар, онгласалар, кўзлари очилса… Ахир ҳаётни яхшилайман деган жамият борки янги ва қадимни қиёслай билмоғи даркор. Зеро, қадим ва жадид ўртасинда ҳамиша ихтилоф мавжуддир, шул ихтилоф илдизларини топмоқ ва турмушда аларга барҳам бериш чораларини қўлламоқ учун ҳам ҳар бир замон ўз маърифатли зотларини етиштиргай. Шул ниятни дилга тугмоқ учун эса мунозара даркор. Дилдан бошланган мунозара пировардида дилға ва турмушға ободлик келтиргай.
Хона соҳиби ёзув курсиси ёнига борди-да, тик турган кўйи икки-уч тўртлик қоралама битилган қоғозга разм солганича пичирлаб ўқиди:
– Кеч бўлди, тиниб битди товушлар,
сўнди бутун уйларда чироғлар,
тебранмади ер узра оёғлар,
зулмат яна ҳар ён оқа қолди…
Ташқарида қор-ёмғир эмас, кундузни тунга қориштиргувчи зулмат ёғмоқда, зулмат. Ҳали кун ботишига анча бор, лекин борлиқ зимистон қаърига чўкиб улгурган, Масковнинг кундузи шом қоронғилигини кутишга тоқатсиз – қуюқ ва қалин абрга бурканади-да, эринчоқлик ила гумроҳ уйқуга чўмади.
– Кўклар сари чаққон кўтарилган
тоғ гавдали уйлар,
қўнуқлар,
саройлар…
қоп-қора ҳайкал тусин олди…
Профессор курси узра эгилиб қаламни тутди, қоралама нусха шеър мисраларига таҳрир киритди. Лазиз бир хотира ёдига тушган одам янглиғ илдам юриб дераза томон борди. Ёлғиз хонанишин одам бошқа нима ҳам қиларди, хусусан, олим, шоир, қаламкаш мардум – кечагина жондек ширин она юртида гуриллаб жавлон ураётган, орзу-ҳавасларининг чеки кўринмаётган, шу орзу-ҳаваслари йўлида тиним билмаётган, кечани кундуздан, кундузни кечадан қизғаниб меҳнат қилаётган инсон фавқулодда кўч-кўронига ҳам қарамай манавиндай ёт ўлкаларга итқитиб ташланса – заҳар-заққум ҳаводан ўзини қаерга қўйишини билмай манавиндақа хонага қамалиб ўтирса – ёзув курсиси бирлан дераза ёнига қатнашдан ўзга юрар йўли қолармиди!
– Устоз, – деди Файзуллахўжа иттифоқо анжуманлардан бирида уни четга чорлаб, – сиз зудлик ила Масковга жўнайсиз!
– Масковга? Зудлик билан?!
– Жонли шарқ тиллари институтида мударрислик қила турасиз, шунга келишдик.
У тамом тушуниксиз ҳайрат ила Файзуллахўжага разм солди, бироқ жумҳурият раҳбари гоҳ бошини солинтириб оёғи остига, гоҳ атрофга қараётган бўлганидан унинг тушунуксиз аҳволда ўнғайсизланаётганини пайқади, фақат фавқулодда хабар соҳибининг овозидаги хотиржамлик, босиқлик унинг учун юпанч вазифасини ўтади. Шундай эса-да, товушини пасайтириб савол қотди:
– Тинчликми ўзи?
– Тинчлик, устоз, лекин нотинчлик иси келмоқда… Қарорнинг орти қоронғилик.
Файзуллахўжанинг ҳуркитилган жайроннинг игналаридек тепага қаратиб таралган сочлари бир силкиндию ўзи нари кетатуриб, тўхтади, ортига ярим ўгирилганича устознинг кўнгли учун бўлса керак, товушига атайин ўктам тус берди:
– Вазият ойдинлашгунига қадар ўша томонларда бўла туринг, хабарлашамиз.
Хабарлашиш қайда! Озмунча айтар сўзи, равшанлик киритиши зарур саволлари пайдар-пай туғиляптими бу ерда! Лекин уларни кимга айтади, кимга ёрилиб-ёзилиб баён этади?! “Қарорнинг орти қоронғилик…” Ўтган йил фасли баҳор кунларида Масковда қабул қилинган “Бухоро масаласи” қароридан сўнг жумҳурият осмонида қора кўланкалар қуюқлаша бошлади. Шу йилнинг ёзида эса Марказқўм котиби Рудзутакнинг Бухорога махсус ташрифидан кўзланган мақсад ўша малъун қарор бандларини амалга ошириш эканлиги сир бўлмай қолди. Файзулла айтмоқчи, Бухорони нотинчлик иси тутди.
– Ҳаво бузуқ!..
– Кўк юзида қоп-қора
Кўмир каби қатор-қатор булутлар…
Кўмир каби булутлари – ёт эллар…
Қаердасан, Абдулҳами-ид-д?.. Худди Масковга келгандек, шу кунги ҳавонинг авзойини ўз кўзлари билан кузатгандек ёзган-а! Дилбар шоир, тенгсиз шоир!.. Шу сингари ҳароратли сифатлар ила Файзуллахўжага тавсия қилганди уни, Файзулла барака топсин, Абдулҳамидга “Бухоро ахбори” газити муҳаррирлиги вазифасини топширди. Абдулҳамид астойдил ишлади, тер тўкиб ишлади, шу тарзда ишончни оқлади ва надоматлар бўлғайким, унинг ҳам жавобини беришди – кетказишди. Чўлпондек шоирнинг хизматидан воз кечишди!.. Ваҳоланки – профессор ташқарига қаради – ваҳоланки, ҳали қош қорайишига бирмунча эрта, эрта эканлигига қарамай кундуздан кўра кўпроқ шом қоронғисига ўхшаб кетаётган кундуз зимистонида ҳамон савашда давом этаётган қор-ёмғирни кўз илғамай қолганди.
“Ўртоқ профессор” дераза ортидаги зулмат қоплаган қоронғилик гўё қора хитойи қоғозию, унга оқ ҳарфлар ила битилган сўзларни нигоҳи илғаб-илғамай узуқ-юлуқ ҳижжалашга тутинди:
– Бухоронинг нажиб миллати бўлған ватандошларим!.. Неки ёзған бўлсам, она юртим афкори умумиясини ватандошларим дея тилга олдим. “Мунозара”… Сўнг “Ҳинд сайёҳи”ни ёзганларимни эсласам!.. “Бухоронинг ҳоли” отлиқ мақолам… Етти-саккиз йил бурунги шапалоқдеккина сўз, ҳатто ўзим ҳам унутғандекмен, бошқаларнинг эса шаксиз ёдларидан кўтарилған… Амрга қарши исён қилған бўлсам… Тўғри-да, яхши сўзлар, тавозелару ёлборишлар ила ҳукуматни йўлга кетурмакликни орзулаш бориб турган соддадиллик, гўллик. Талаб қилған бўлсам, ул амрга қўшилиб амрлик ҳам барҳам топганига неча йиллар ўтди… Ундин кейинроқ Насруллоҳ парвоначи афанди ҳазратларина йўллаган мактубимда айтған гапларим гап: ҳар қанча кўз ва қулоқларингизни беркитиб олсангиз ҳам қадим миллатимизнинг фарёдига, юртимиз хароблигига ачинмасликнинг иложи йўқ… Хўш, ҳожи домулло Абду-р-рауф афандим! – ўзига ўзи баралла хитоб ила давом этди у – қаерда хатоликка йўл қўйдилар? Тилдан илинган ерлари қаерда?..
У дераза рахига кифтини босганича ташқарига қулоқ тутди. Дераза ойнаси икки қаватли эканлиги боис ташқаридан деярли тиқ этган шовқин-товуш ичкарига ўта олмас, ҳозир ҳам хона соҳибининг қулоқни динг қилишидан наф оз эди.
Хўш, ўша ачинарли ҳаёт заррача дейлик ўзгардими? Бухоро амрлиги бўлди нимаю Бухоро жумҳурияти бўлди нима?! Аксинча, эндиги аҳвол таҳликалироқ, мудҳишроқ кўриниш олаётгандек…
Зулм аст онки хонаи моро хароб кард,
Зулм аст онки сийнаи моро кабоб кард.[1]
Тошкентда ижодий ишларга ғарқ эдим, Бухорога чақиришди. Узоқ йили, айни наврўз арафаси. Бу таклифни жавобсиз қолдириш она юртим, она тупроғимга хиёнатга тенг эди. Қолаверса, Беҳбудий ҳазратларининг васиятларини унутмоқлик чандон хиёнат! “Бухоро тупроғига тезлик ила йўл бошлангизлар!..” Тезлик ила йўл бошлангизлар! Тезлик ила!.. Бухоро биздан, биз Бухородан… Шул ҳолда даъватга лаббай демаслик зулмат қаърида ивирсиб ётишга кўникишдан ўзга нимарса эрмас!..
Илло икки йил ичида озмунча ишлар амалга оширилдими?! Янги, гўдак мисол жумҳурият атак-чечак қадам олмоғига мадад берғувчи таянч юмушлар адо этилди.
Эҳ-ҳе-е, уни қай вазифаларга рўпара қилмадилар, не-не юмушларни зиммасига юкламадилар. Бироқ уларнинг ҳеч бирини ҳожи домулла афандим, яъниким “ўртоқ профессор” ўзи учун вазифа ё юмуш деб эмас, бурч деб қабул қилди. Билими, истак-орзуси, фаҳм-фаросати ўлароқ инсоний мажбурият дея қабул қилди. Имони комил – қай ишга қўл урмасин, янги ва ёш жумҳурият маданиятини ривожлантириш, юксалтиришдан улуғроқ вазифа йўқ деган ақида жиловини тутди. Ўзбек тилига давлат тили мақомини бериш дейсизми, халқ дорилфунуни ташкил этишми, босим мақоланавислик ижоди ва театр ташкил этишми – бари-барида маърифатни танҳо халоскор деб билди. Ҳеч бир ерда ниятини пинҳон тутмади. Очиқ айтди, очиқ ёзди, очиқ фикрлади.
Кундуз сакиз-ўн ёққа югурган,
чопган,
йиқилишған,
яна турған,
ўнг, сўл уни тепкан…
Нияти эзгу, соғингани – юртига-халқига яхшилик эди. Афсус…
Бу борада у ёлғиз эмас эди. Ёлғиз Файзуллахўжанинг икки ўт-аланга орасинда қоврилиб юриб кўнглига тугган ниятларини айтмасинми?!
Эшик оҳиста тиқирлади. “Хизматчилардан бири” деди у ичида энсаси қотиб. Хизматчилар тақиллатадилар-да, ичкаридан жавоб кутмай кириб келаверадилар. Худди кимдир уларнинг қулоғига профессор билан шу қабилда муносабатда бўласизлар деб қуйиб қўйгандек – эшикни тақиллатиш ҳам, жавобни кутмай ичкарига кириб келиш ҳам, ҳатто “ўртоқ профессор” дея мурожаат қилишлари ҳам азбаройи аллатовур дастурда битилган мажбуриятлар риояси-ижросидек, икки томчи сувдек бир хил.
Хона соҳиби бу сафар ҳам шундай бўлишини кутиб овоз чиқармади. Шунда эшик яна тақиллади.
– Заходите, – товуш берди у. – Дверь открыта.
Шундан сўнггина эшик қия очилиб, мутлақо кутилмаган…
– Ия-ия! Ваҳ ажабо, оҳ ажабо, жон ажабо! – дея ҳайратини яширолмай ўрнидан ирғиб турди афандим. – Ўзимнинг кўзимми? Наҳотки?! Ҳамон ишонмаяпман, ишонолмаяпман!
Остонада ўртадан тик қоматли, хипчадан келган, кўрган кишининг биринчи навбатда йирик-йирик кўзлари ва кенг манглайи ўзига мафтун этувчи, сочлари ортга силлиқ таралган, шу маҳалдаги Масков турмуш тарзига қиёсан олганда бирмунча пўрим кийинган ёш-навқирон йигитча турарди.
– Ассалому алайкум, устоз, – деди йигит дабдурустдан ўйлаган сўзини тополмаётгандек ўнғайсизланиб. – Безовта қилдим… Сизни кўргим келди, шунга… огоҳлантирмай…
– Нечун огоҳлантирасиз? Нечун огоҳлантириш даркор, Маҳмуджон иним? Ахир худобехабар бул мусофирхонага юртдошим, маслакдошим, қаламдошим қадам ранжида қиладилару, биз безовта бўламизми?
Меҳмон йигит қўлларини боши узра баланд кўтариб пешвоз чиққан мезбон билан остонадан икки одим ичкарида қўл олишди. Мезбон эҳтиром ила меҳмонни қўш курсидан бирига таклиф қилди.
– Эшитгандим, хабарим бор, – деди устоз дарҳол суҳбатни қизғин тус олишини истагандай. – Яхши жойлашдингизми? Ўқишлар дурустми? Қийинчилик йўқми, ҳайтовур?
– Йўқ, аввалига бироз чўчигандим, сўнг тез кўникиб кетдим.
– Ётиш-туриш, таом-калом деганларидек?..
Меҳмон чеҳраси чарақлаб жилмайди.
– Жойида, – деди у ҳам суҳбат авж пардаларда бошланганидан мамнунлигини яширмай. – Қорнимиз тўқ, устимиз бут. Ахир буюк инқилоблар шаҳрига илм излаб келганмиз, устоз.
– Оҳ-ҳо-о, секинроқ айтадиларми, жоним иним! Бешикдан то сўнгги нафасга довур илм изла, деганлар улуғларимиз.
Меҳмон йигит жавоб қайтармади. Хонанинг қуйидан юқорисига қадар кўз югуртириб ҳавасланди.
– Шароитингиз бадастир экан. Дарслардан бўш вақтларингизда истаганча…
– Ўҳ-ҳў-ў, нимасини айтадилар, нимасини! Ижоддан бўлак ташвиш қайда? Ватанда масъул юмушлар измида қолиб, ижод дов-дастгоҳини бир муддат йиғиштириб қўйишга мажбур бўлгандик. – Ўйлаб кўрса, ҳў-ў ўша Истанбулда яшаган уч-тўрт йил сермаҳсул ижод қилған, бу ерда ҳам бекор ўтмаяпти кунлари. Кайфияти борми-йўқми, руҳиятидаги безовталикдан қатъи назар, бор алами қоғоз-қалам устида: “Қиёмат”ни ёзиб битирди. Уч-тўрт кундан буён, ана, ётса-турса янги шеър хаёл-ҳаловатини банд этған. Бироқ у булар ҳақида оғиз очишни ўзига эп кўрмади, зеро ўзи ҳақида эмас, сўзни шогирдга дохил мавзуға бургиси келди. – Тангри раво кўруб, мана шундай манзилларда умргузаронлик тушимизға кирмаганди. Насиба, насиба… Ўзларидан сўрасак? Ижтимоий фанлар нечоғлиқ завқли ва мураккаб бўлмасун, ҳар қалай, бадиий ижоддан у қадар йироқ эмас. Ҳам ҳаёт қучоғида, ҳам ижод тулпорида, шундайми, шоир?
– Сиз… – Меҳмон йигит ўтирган жойидан ёзув курсисида ёйилиб ётган варақларга, улардаги шеърий машқларга назар ташлади. – Сизнинг ижодингиз учун айни имконият-да, бу ер, тўғрими, устоз?
Устоз дабдурустдан бу саволга жавоб қайтаришни лозим кўрмади шекилли, бир зум сукут сақладию қоғозлар остидан букланган газетани олиб, ички саҳифасини очди.
– Шахматга қалайсиз, шоир, шахматга?
– Шахмат борми? – сўради меҳмон.
– Манавини қаранг, – деди устоз суҳбат мавзусини бошқа ўзанга буриб олганидан енгил тортиб, газета саҳифасига имо қилар экан. – Жаҳон тождори Капабланка ўн икки ёшли гўдаклик чоғида ўз мамлакати ғолиби Корцони таслим қилған ўйин ёзувини берибдилар. Ўн икки ёшда-я!.. Йигирма етти йўлда шоҳнинг жон сақлайдиган катаги қолмаган! Офарин, дейсиз, офарин!
Устознинг ҳаяжону ҳайрати шогирдга юқмади, юқмаса-да, илтифот юзасидан ўзини ҳайратланган кўрсатди, холос.
– Шу-унча иш-ижод орасида шахматга фурсат топишингиз ҳайратли, устоз, – деди у.
– Истак бўлса, фурсат топилади. Бу қадимий ва беҳад сеҳрли ўйин ҳақинда бир рисола яратиш ниятим ҳам йўқ эмас.
– Ёзинг-ёзинг, – деди меҳмон йигит ва бирдан боягина бошлаган гапини такрорлагандек келган жойига қайтди. – Шу-ундай имконият яратилган жойда мўл-кўл ижод қилишингиз табиий.
– Имконият-имкония-ят… – Мийиғида кулимсираб деди устоз. – Кўкдин тушди бизга бу имконият, кўкдан. Хонадан ҳуда-беҳуда чиқмайман, биласиз, фурсатни ҳавога совуриш одатим йўқ, инчунин ёлғиз қолғанда кўпдан буён қўнгилда йиғилган ниятлар қоғозга тушмоқда.
– Битиб қолган кўринади… – деб ишора қилди меҳмон йигит шеър қораламаларидан нигоҳини узмай.
– Биз – ҳаваскор, асл шоир – сиз.
– Ундай эмас, устоз. Хижолатга қўйманг… Ижозат берсангиз, ўқиб кўрсам.
– Марҳабо, марҳабо!
Меҳмон йигит варақлардан бирини олиб ундаги ёзувни ўқишга тутинди. Мисралар ғоятда майда арабий ҳарфда битилган, боз устига таҳририй тузатишлар туфайли равон ўқиши қийинроқ кўчди.
Устоз ёддан ўқиб, ёш меҳмонининг мушкулини енгиллаштирди:
Кеч бўлди, тиниб битди товушлар,
сўнди бутун уйларда чироғлар,
тебранмади ер узра оёғлар,
зулмат яна ҳар ён оқа қолди.
Меҳмон йигит дам мезбон шоирнинг қироатига, дам қўлидаги қоғозга кўз қирини ташлар, бу тарзда бошини сарак-сарак тебратиши ўқиётганига – кўзи, тинглаётганига – қулоғи ишонмаётган одамга ўхшаб кетаётганди.
Шеърхонлик тугадию орага оғир жимлик чўкди. Устоз ёш шогирдидан бир имдод кутар, шогирд эса сукунатни қай сўз ила бузишни билмай қийналар, эҳтимол нима жин уриб шу дамда бул хонага кириб келгани учун ич-ичидан ўзини койиётганди.
– Сарлавҳаси?.. – савол қотди у бошқа арзирли сўз тополмай. Дедию, берган саволига кутилажак жавоб ноқулай аҳволини баттар оғирлаштиришини зум ўтмай кечикиб англади.
– “Менинг кечам”.
– Тахминим тўғри чиқди…
– Қандай тахмин? Мос эмасму?
Меҳмон йигит бу қисқа савол-жавоб асносида ўзини бирмунча ўнглаб олди чоғи, кейинги сўзларида дадиллашди.
– Шеърнинг номи сифатида мос келар, бироқ шеърнинг ўзи…
– Хўш-хўш, айтаверсинлар.
– Узр, устоз. Айтмоқчи бўлганим… бунчалар тушкун? Бунчалар қора?
– Ташқари қора-да, – дарҳол изоҳ берди устоз.
– Ташқари – кундуз, устоз.
– Кундуз? Зимистонга бурканган кундуз. Ана, боқинг деразадан, кўринарми кўзингизга сиз айтған кундуз?
“Ўртоқ профессор” ёш ватандошига синовчан разм солди. Меҳмоннинг авзойида ўзгариш сезмади. Боягина – у келмасидан бурун ёддан ўқиган мисраларни овоз чиқариб такрорлади:
– Ҳаво бузуқ!..
– Кўк юзида қоп-қора
Кўмир каби…
Меҳмон йигит бехосдан нохуш нарсани босиб олган одамдек силтаниб тушди. Овозидаги титроқ унинг мувозанатдан чиққанини янаям бўрттириб тасдиқлади.
– Очиқ айтсам, сиз эътимод ила эслаганингиз бу мисралар ғоятда дағал, улар менинг кўнглимга оғир ботадир.
Устоз шогирддан бу қадар беписандларча дангалликни кутмаганди.
Тўғри, ҳали бир қадар ёш эканига қарамай тенгқурларидан кўра кўп ўқиган, рус адиблари ва шоирлари ижоди билан яхши таниш. Хотираси, қувваи ҳофизаси чакки эмас. Бошланғич қаламкаш эканига қарамай истеъдод учқунлари чарақлаб кўзни қамаштиргани унга бўлган ҳурматини чандон орттирди, шунинг далдасида ўтган йили босмадан чиққан тўпламга унинг шеърларинин ўзи саралаб киритганди.
Устоз ёш меҳмоннинг чақмоқдек нигоҳи, кенг пешонасига тушган бир тутам тим қора мойланган сочига термилганича мавзуни ўзгартирди.
– Сизларда ижод учун шароит йўқми? – Сўради у товушини атайин меҳрибонона оҳангда товлантириб. Ва саволига жавоб кутмай гап йўналишини янаям бошқа ўзанга буришга уринди: – Ижодга шароит бўлмаса, навқиронсиз, кўзга яқинсиз, иним. Ўрисчада ҳам тилингиз бурро. Тағин… ўрис қизларининг қармоғига…
Меҳмоннинг қизариб кетганини кўрган устоз хайрият деб қўйди ичида. Ҳар қалай уялди-ку, демак, ўйловсиз эмас, ўйловли одам – фикрли одам деганидир. Ўйловлар ва мулоҳазалар эса фаҳм-фаросатни уйғотар, қалбларни юмшатар ахир.
– Отангиз нима касб қилганлар? – Сўрашга сўрадию, бу билан на суҳбат, на суҳбатдошни, балки ўзини чалғитишга уринаётганини сезди. Шу тобда унинг ҳеч бир мавзуда баҳс қўзғашга тоқати йўқ эди. Ўзи не сермулоҳаза, сертаҳлика ўй-хаёлларда юрибдию, кечагина ижод кўчасига кириб келган зиғирдек бола… ҳа-ҳа, мурғак полапон билан пачакилашиб ўтиришдан не маъни?! Ёниб турибди, ерга урса коптокдек сапчиб турибди, ҳозир айни кўзи кўрганига ишонадиган, ақл кўзи билан кўришга эса ғўрлик-хомлик пайти. Азбаройи миясига зўрлаб қуйгандан кўра унинг ўзи англаб етса, тушунса – илгарини кўра билса… Демак, – устоз кутилмаганда чиқарган хулосасини ичида яна бир карра пишитиб олди – шоирлик учун қуруқ истеъдоднинг ўзи кифоя эмас, ҳаётий тажриба ҳам зарур экан-да!..
– Отам… дастлаб ҳунармандчилик қилганлар, кейинроқ ҳунармандлар кооперативида масъул лавозим… хуллас, биз фарзандларини ҳалол ризқ билан боққанлар.
Жавоб устознинг шундайига ҳам ранжиб улгурган дилига оғир ботди. Тағин вазминлик қилди, ичидагини ташига чиқармади. Отанг ҳунарманд бўлган экан, кооперативчи бўлган экан, бу суҳбатга еган луқманг ҳалол-ноҳалоллигининг нима дахли бор?! Еган ошим ҳалол, демак, ўзим ҳам, ёзган шеърим ҳам ҳалол демоқчими?! Бордию, шундай бўлган тақдирда, айтар бўлсам, назмий ҳалоллик ҳаётий ҳалолликдан-да покизароқ, ҳалолроқ ҳисобланадур, полапоним!.. Ёхуд мисол тариқасида ёдаки келтирилган тўрт мисра тақсиримизға айилдек ботдими?! Шеър муаллифи чаёнмидики, уни эслашнинг ўзи заҳарли ниш ўрнига ўтса?!
– Биламан, устоз, ўша андижонлик шоиримизга ихлосингиз баланд. Шеър сўзини ипакдан тўқийди деб кўкларга кўтариб мақтагансиз, ҳатто тахаллусини ҳам ўзингиз ёки… Мунаввар қори билан танлаб бергансизлар. Менинг унга ҳеч қандай хусуматим йўқ, фақат унинг билиб олгани юртнинг қайғуси, ўлканинг бузилғани! На севинчни кўради, на қурилиш-бунёдкорликдан қувонади! Ҳамонки, Вадуд Маҳмуднинг “Чўлпон ўзбекнинг янги шоиридир” деган таърифи чин бўлса, шогирдингиз янги ҳаётни ёзсин, инқилобий ўзгаришлардан илҳомлансин!..
Орага бир чимдим, лекин ёқимсиз жимлик чўкди. Жимликни яна меҳмон йигит бузди.
– Мени тўғри тушунинг, устоз, – деди у, пича вазмин тортиб, лекин сўзларни бурро-бурро талаффуз қилар экан. – Менинг назаримда, шеър – сиёсатга пўписа воситаси эмас. Шундай эмасми?
– Шеър – дард.
– Эҳтимол, билло…
– Дард эса – сиёсат!
Меҳмон йигит тилини тишлади. Шунга қарамай у ўзидан ёши икки баравар улуғ ва илми урфонда забардаст инсон билан баҳсда бўш келишни истамаётгани сезилиб қолаётганди.
– Дард сиёсатга айланган паллада шоирдан ҳушёрлик ва холислик даркор чамамда. Сиз учун ва биз учун ҳам ҳурматли шоиримизда эса ўша холислик тақчил.
Сўзини айтиб тугалламаган меҳмон йигитнинг манглайидан дувуллаб тер томчилари тўкилди. “Хай аст бар рухи ту ё гулоб?!”[2] деб юборди ичида устоз. Такрорлади: “Хай аст бар рухи ту ё гулоб-б?!” Ич-ичидан тўлиб-тошиб чиқаётган ғазаби бўғзига келиб қадалди, бироқ бутун иродасини тилини тийишга сарфлади, қалтирай бошлаган бармоқларини яшириш мақсадида қўлларини курси остига суқди. Ғазаб тўфонидан ҳосил бўлган иродани атайин баралла яйраб кулишга қаратди, меҳмон йигитни ўз қарашлари таъсирига олиб киришнинг уддасидан чиқолмаётганидан мутаассирланди шекилли, гапни бир бошдан ётиғи билан уқдириш ниятида ўнақай сўз ўйлай кетди.
Эшик тиқирлади. Оҳиста очилди. “Товарищ профессор”, деган овоз эшитилди. Овоз билан бир вақтда хонага юмалоққина, лекин юзлари силлиқ, қуюқ малла сочи таранг ўрилган ёқимтойгина аёлча табассум ила кириб келди ва янаям сирли жилмайганича, иккала эркакка ер остидан мўралаб қўйиб дераза токчаси, кийим илгич шкафнинг ён-вери ва девор рахларини дока латта билан шошилмай артишга киришди.
– Ижозат сўрамай, огоҳлантирмай тозалашга кираверади.
Соҳиби хона шундай деб қўйди-да, кўз қири билан аёлчанинг ҳаракатларини кузатаётиб ёш шоирга айтадиган сўзларини ичида пишитиб олишга уринди. Ватандош йигит эса ҳе йўқ-бе йўқ безбетларча бостириб кирган хотинни кўрмагандай, устознинг пичингини тушунмагандай бояги алфозда давом этди:
– Сиз устоз бўла туриб шогирдингизнинг таъсирига берилишингиздан ҳайронман. Дунёнинг нариги чеккасидаги Бухородан чақириб олиб… Кечирасиз, қулоққа ёқимсизроқ овозалар тарқабдими?.. Аввалига мутлақо ишонмадим, кейин…
– Кейин ишондилар, шундайми? – Дағал, таҳдидли овозда сўз қотди устоз.
– Й-йўқ, асло… Овозалар чин бўлса мана шу-ундай нуфузли ўқув даргоҳига муаллимликка тайинлашармиди?!
– Рудзутакнинг сўзлари чин бўлса…
– Рудзутак катта одам. Марказқўм котибининг сўзлари ёлғон демоққа эса тил…
– Тилингиз бормайди, шундоқми?! Ленинчи товаришлар ёлғон сўз айтишларига ақллар бовар қилмас. Ҳар куни ўқийман ўша чин-н сўзларни, такрор-такрор кўз югуртираман-н.
– Нимани ўқийсиз? Нимага кўз югуртирасиз?
Мезбон ўрнидан турди-да, бир-бир қадам босиб кийим илгич шкафни очди, унинг юқори жавонига буклаб тўшалган газета варағини икки қўллаб тутганича келтириб ёзув курсиси устига ёйди.
– “Известия”ми?
– Шундоқ.
Меҳмон йигитнинг кўзи дарҳол газета саҳифасининг пастки ўнг бурчагидаги сарлавҳага тушди. Овоз чиқариб ўқиди:
– “Смена правительства в Бухаре”… “Беседа с секретарем ЦК РКП товарищем Рудзудаком…”
Ўқишдан тўхтади.
– Ўқисинлар, бемалол ўқисинлар, – деди бамайлихотир устоз.
Меҳмон йигит бармоғининг учини матн бўйлаб юргизиб мақолани шошилиб ўқишга киришди:
– Нозирлар кенгаши раиси ва ташқи ишлар нозири Отахўжаев… молия вазири Сатторхон, маориф вазири, яъни сиз… яна Аминов, Ёқубзода ва бошқалар давлат банки сармоясини ҳавога совуришда айбдор деб топилдилар ва ҳукумат таркибидан чиқарилдилар… Бу газетни қаердан олдингиз?
Устоз боягиндан кўра анча вазмин тортганди.
– Шкаф жавонидан.
– Шкаф жавонига қандай келиб қолган?! – Меҳмон йигит газета саҳифасига кўз югуртирди. – Августнинг ўн биринчи кунидаги газит қандай қилиб сизнинг қўлингизга тушгани?..
– Тасодиф.
– Тасодиф? – Ишонмай сўради меҳмон.
– Юқори жавонга тўшалганича қолган экан, хизматчилар унутганлар. Буни тасодиф дейдилар-да, иним, тасодиф.
Йигит шундагина чанг-чунгни артиб-тозалаётган аёлча томон ўгирилди.
– Уважаемая, – дея мурожаат қилди овозини мулойимлаштириб.
Аёлча табассум билан йигитга қаради.
– Слушаю, молодой человек.
– Ҳожати йўқ! – деди паст, лекин қатъий овозда устоз. – Бунга алоқаси йўқ.
Меҳмон йигитнинг лутфи оғзида қолди.
– Большое спасибо, благодарю, – деди устоз аёлчага мулойимлик билан.
Аёлча ҳайрон бўлганини сездирмади, бу ғалати муомаладан ажабланиб кулимсиради-қўйди.
– Давлат маблағини совуриш айбини бўйнимизга илишди, сўнгра, мана, мударрислик вазифасини ишонишди. Ишлаяпмиз…
Меҳмон йигит гап нима ҳақда бораётганини эслаб қолди шекилли, бирдан тусини ўзгартирди. У газетдаги мазкур суҳбатдан хабардор эдими ёхуд мана шу ерда илк сафар ўқидими – мезбон шу тахминига доир ўйларини охирига етказолмади.
– Ҳар қалай, – деди йигит мижғовланиб, – нима бўлган тақдирда ҳам манавиндай шарт-шароитлар муҳайё этилган хонани эмин-эркинликда яшаш ва ижод қилиш учун ихтиёрингизга бериб қўйган эканлар, сиз “Менинг кечам” деб шеър ёзишингиз… Билмадим, устоз, билмадим…
“… чин ила шикан қилғил!..” – Беихтиёр оғзига келган машҳур мисрани кўнглидан кечирди устоз. Шогирд эса афтидан ҳаяжонини охиригача изҳор этиб улгурмаганди.
– Тушунмадим, устоз сизни, тушунолмадим, – деб тугаллади ниҳоят у мулоҳазасини ҳам тантанавор ва ҳатто танбеҳона оҳангда.
“… игнадин тикан қилғил!..” – дея ҳайқирди устоз ичида, шу аҳволи ўзининг тасаввурида ёпирилган пўртана комида қолган одам аҳволига ўхшаб кетди. Кўзи ўзига тиккасига қараб турган меҳмон йигитнинг йилтиллаган кўзлари билан тўқнашди. Бирор кори ҳол юз бермаслиги учун ҳам оғзига келган сўзни айтишга мажбурият сезди.
– У ҳолда… Мен “Менинг кечам” деган бўлсам, сиз кундуз деб ёзинг, ёзганингизни “Менинг кундузим” деб номланг.
Меҳмон йигит узоқ излаган ташбеҳига муносиб таърифни ниҳоят топган шоирдек қувониб кетди, ҳаяжонини яширмади ҳам:
– Ёзаман! “Менинг кундузим”ни албатта ёзаман! Зудлик билан ёзаман!
– Э офарин! Уҳ офарин! Воҳ офарин-н! – Устоз муаллим кулгисини пардалаш мақсадида атайин ҳайратланяптими ёхуд ҳайратлар баҳонасида қаҳ-қаҳа отаётирми – бунинг фарқига бормаган меҳмон йигитни устознинг залворли товуши, товушига қўшилиб айтган сўзи баттар лол қолдирди. – Ажаб қиласиз! Шундай деб ёзинг! Баракалло, ҳазо-ор баракалло! “Менинг кундуз…”, астағфируллоҳ, “Сизнинг кундузингиз”, сизнинг!..
Бадиий бақувват шеър ижод этмоқлик учун қуруқ истеъдоднинг ўзи кифоя қилмас, бунинг учун тажриба, ҳаётий тажриба ҳам зарур экан. Ҳаётий тажриба – нозик дид, ҳаётий фаросат, ҳаётий нигоҳ…
Устоз боягинда хаёлидан кечган ўйларини айнан такрорлаётганини сезса-да, бундан бошқа ҳеч вақони шуурига келтиролмади шу тобда. Меҳмон йигит эса… наҳотки “Чиғатой гурунги”да шоирлик ва нафис назмий маҳорат бобида берилган сабоқлар, бир йилгина муқаддам “Ёш ўзбек шоирлари” тўпламидан жой бергани учун устозга миннатдорлигини ифода қилишга сўз тополмай қалтириб турган навқирон шоир Масковга ўқишга келибдию устозга насиҳат қилишга, насиҳат ҳам гапми, танбеҳ беришга ўзини ҳақли санамоқда?! Эртанги куни-тақдири олдидаги мавҳумликдан оғир руҳий ҳолатда ёлғиз яшаётган устознинг аччиқ киноясини англаб етолмайдиган даражада зийракликни бой берган бўлса?!
– “Мижмар” тахаллуси билан ёзган асарларингизда аксинча ўт-олов, ёруғлик-чироқ мўлроқ эди чамамда, устоз?
– Мижмар?! – Устоз дабдурустдан гап нима ҳақда бораётганини англолмади. Кўзларини юмиб, фикрини тиниқлаштиришга уринди. Лаблари асабий титраганини ҳатто қуюқ мўйлаби ҳам яширолмади. Эслади чоғи, кўзлари чарақлаб очилди, кулимсиради. – Ҳа-а, Мижмар, Мижмарни сўраяпсиз-а? Ё, алҳазар, унутаёзибман.
– Ҳозиргина сиз номини эслаган шоиримиз беш-олтита тахаллусда… ўз исми билан ошкора ёзмаслик журъатсизлик аломати эмасми?
Устоз Чўлпоннинг шаънига қаратилган пичингни охиригача эшитса дилбар ва рубобий шеърлар яратган садоқатли шогирдига хиёнат қилаётгандек ҳис этди ўзини.
– “Мижмар”дан ҳў-ў Истанбулда воз кечганман, – деди “Етар, бас қил!” деган оҳангда. – Тахаллус танлаш мутлақо шахсий хоҳиш-ирода иши. Айтдим-ку, сиз ўз тахаллусингиз остида “Кундузи”нгизни ёзиб кўринг. Сизнинг назарингизда кундуз бўлса, кундуз бўлақолсин. Сизга тортиқ этилган яшаш ва ўқиш учун шарт-шароит меникидан кам эмас кўринади.
Меҳмон йигит мезбоннинг овозидаги кесатиқ оҳангини пайқамади.
– Албатта ёзаман. Келтириб, сизга ўқиб бераман, – деди у некбин кайфиятда.
– Шояд…
Устоз бошқа сўз тополмади. Суҳбат яна давом этгудай бўлса, соғинчларга тўла устоз-шогирд дийдорлашуви ўнглаб бўлмас хижолатвозликка айланиши муқаррарлашаётган эди.
“Профессор” одатдаги қизиққонлигини, тажанглигини қандай қилиб енга олганига ўзи ҳам ҳайрон, назарида жисми бошқа-айтаётган сўзлари, оғзидан чиқаётган лутфи карами бошқа эди. Навқирон шоир йигит эса ёшлик-ғўрлик иштиёқи тўлқинида вазият-ҳолат замиридаги тарангликни пайқамаётган, фаҳми, ўй-хаёлини тамомила “Кундуз” банд этган эди…
Меҳмон ҳарчанд қаршилик кўрсатмасин устоз уни кузатиб ташқарига чиқди. Унинг бу ҳаракатларида меҳмоннинг ҳурматини жойига қўйиш нияти астойдил эдими ёхуд ичкарида давом этган асабий суҳбатдан озорланган қалби очиқ ҳавони истадими, ҳар қалай қўналғадан йигирма-ўттиз одимлар нарида бошланган қуюқ дарахтзор томондан гуп этиб урилган совуқ намчил ҳаводан кўксини тўлдириб нафас олди.
Устоз ичидан гупуриб афтига тепчиган туғённи қоронғида ёш меҳмон йигит пайқамаганлигидан мамнун бўлиб, енгил тортди. Шу заҳоти кўкдан тушгандай пайдо бўлган қўш отли фойтун келиб тўхтадию, меҳмон хайрлашганича лип этиб сакраб унга минди.
Устоз дарахтзор томон юришда давом этди. Юргани сайин кўз ўнгидаги зулукдай қоронғи парда янаям қуюқлашди. Ёмғир бояги шаштидан тушган, битта-яримта томчилаётганди. Тим қора, тунд булут шаҳар осмонини буткул қоплаган, бош кўтариб қараган одамни тепадан эзиб-янчиб, оёқ остига қориштириб ташлагудай важоҳатда босиб тушаётган эди.
– “Кечам” десанг ҳам, “Кундуз” десанг ҳам шафқат қилмас бу мудҳиш зимистон, миллатдош иним! “Кечам” десанг ҳам, “Кундуз” десанг ҳам!..
Устоз очиқ кўксига игнадек санчилаётган совуққа эътибор бермай осмонга қаради, атрофга аланглади. Ёнида ҳеч кимса йўқ – қоронғилик қаърида ёлғиз, танҳо ўзи пойи пиёда бораверди. Оҳиста, деярли шивирлаб айтди:
– Кўк йўқ эмиш, ер йўқ эмиш, қуёш билан юлдуз йўқ…
Ўрмонзор оралаб ичкарилайверди. Бетига зах, моғор иси гуп этиб урди. Писанд этмади. Оёғига қуруқ-ҳўл хазон аралаш чаплашди. Ҳар қандай маърифатли қалб соҳибини юҳодек ютиб юборишга қодир ўрмонни тарк этишни-да ўйламай, йўқ, аксинча тепа шохлари кўринмас баҳайбат дарахтларни босиб-янчиб ўтиш қасдида шахдам қадамлар ила илгарилайверди. Зимистонни ларзага солгудек, танасига қучоқ етмас дарахтларни илдиз-пилдизи билан ағдар-тўнтар қилиб ташлагудек важоҳатда, бор овозда ҳайқириб ўқиди:
Кўк йўқ эмиш, ер йўқ эмиш, қуёш билан юлдуз йўқ,
ой йўқ эмиш, замон-да йўқ, кеча билан кундуз йўқ.
Йўқ бир нарса, йўқ бир кимса, йўқ бир сифат, йўқ бир исм,
йўқ бир нисбат, йўқ бир ҳолат, йўқ бир маъно, йўқ бир жисм…
Яна ва яна такрорлади, кўксидан-вужудидан отилиб чиққан аланга рўпарасидаги дарахтларга тармашди, атроф ёришди, қаддини тик тутиб зулмат қоплаган олисларга мамнун кўз тикди. Кўзидан, аъзои баданидан тинимсиз таралаётган нур йўлига шуъла бўлиб тўшалди – жуда олис бир нуқтадагина элас-элас ёруғ шарпа кўринди. Устоз диққатини жамлади. Чуқур хўрсинди. Энтикиб кетди. Синчиклаб тикилди, шивирлади:
– Олдимизни тўсган булут парчаси
Кучли бир ел кўргач турмас, йиртилар,
Умид гули… Умид гули бизим учун ҳам туғар…
Қайғурмагил! Қайғурмагил, сира, эй ҳақ туйғуси!.. Ҳақ туйғуси…
* * *
Орадан роппа-роса бир кун ўтди. Ҳали қош қораймаган эди, эшик тақиллади, “ўртоқ профессор” одатдагидек жавоб бермади. Эшик очилиб… кечаги меҳмон йигит кўринди.
– Шеър тайёр, опкелдим! – деди у устозидан суюнчи тилаётган шогирдлик кайфиятида қувониб.
Устоз ҳанг-манг бўлиб қолганини сездирмай кулимсиради. Бир кунда, бир зумда ёзилган шеър!.. У бир сўз айтиб улгурмай ёзув курсиси устидаги варақда “Менинг кундузим”га кўзи тушди.
Шу оқшом ижодий мулоқот, аниқроғи, таҳририй тузатишлар хийла чўзилди. Пировардида устоз икки энлик мактуб ёзиб шогирдининг қўлига тутқазди:
“Инқилоб” жаридасиға.
Ушбу икки янги шеър – каминанинг қаламига мансуб “Менинг кечам” ҳамда ёш, навқирон шоиримиз мирза Боту битган “Менинг кундузим” шеърини назмий мубоҳаса сифатида бир саҳифада чоп этсангизлар.
Камоли ҳурмат ила Абдурауф Фитрат. 1923 йил 14 ўктабр. Масков”.
Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 2017–2
O‘ktabr yarimlamay qishning nafasi izg‘ib qoldi. Nonushta payti yilt etib borliqni yoritgan quyosh zumda g‘oyib bo‘ldi-qo‘ydi. Peshin edi, u qo‘noqqa qaytayotib birpas havoning avzoyini kuzatib turdi. Osmonni paqqos qalin qora bulut qoplay boshlagan, havoning avzoyida pilikning uchicha yorug‘lik belgisi sezilmas, balki o‘zidagi tundlik siyohi bila dov-daraxt, atrof-javonib, odamlarni-da bosh-oyoq bo‘yashqa boshlagandi.
Xurshid DO‘STMUHAMMAD
UMID GULI
Xurshid Do‘stmuhammad 1951 yili tug‘ilgan. Toshkent davlat universiteti(hozirgi O‘zbekiston Milliy universiteti)ning jurnalistika fakultetini tamomlagan. “Jajman”, “Qazo bo‘lgan namoz”, “Ozod iztirob quvonchlari”, “Hamid A’lamovning aytolmagan gaplari”, “Beozor qushning qarg‘ishi”, “Bozor”, “Donishmand Sizif” kabi asarlari kitobxonlar ko‘nglidan joy olgan.
Xurshid Do‘stmuhammad “E’tirof – 2016” tanlovida yilning eng yaxshi yozuvchisi deb e’tirof etildi.
Haqiqat fikrlar almashuvining oqibatidir. Fikr fikrga doya. Inson inson bilan, suhbatu anjumanlar bilan tirik, barhayot. Baliqning vatani ummon bo‘lgani kabi odamning vatani – uni tushungan, uning so‘zlariga quloq tutguvchilar orasindagi sershavq mashvarat onlaridadir. Xossatan, suhbatdoshing aytqoningni ziyrak ilg‘asa, fikr almashuvchilar posangisi teng kelsa munozara mag‘zi quyuqlashar. Shu qabilda kalavaning yipi topilgani sari so‘z so‘zga, jumla jumlaga, mavzu mavzuga ulanadi. Ichingda qaynab-toshayotgan dardlaringni xumordan chiqaroq to‘kasan, sochasan! Bil’aks tinglamoq, to‘g‘ri uqmoq qasdidagi insonlar bo‘lmasa aytqon so‘zlaring zoye.
O‘zim anglamagan holda ko‘pda suhbat maqomidan foydalanishimning boisi shundadir ehtimol? Dramalar-ku, bosh-oyaq suhbat asnosida yozilmog‘i tabiiy, munday qarasam, aksaran maqolalarim ham suhbat yoxud murojaat tartibinda bitilgan, ha, adashmayapman, hatto she’rlarimni aytmaymi?!
Xona sohibi bir-bir odim tashlab yuqori raxi baland shiftga bo‘ylashguday deraza yoniga keldi-da, xayolini band etgan o‘y oqimini hurkitib yuborishdan ehtiyotlangandek tashqariga mahzun termildi.
O‘ktabr yarimlamay qishning nafasi izg‘ib qoldi. Nonushta payti yilt etib borliqni yoritgan quyosh zumda g‘oyib bo‘ldi-qo‘ydi. Peshin edi, u qo‘noqqa qaytayotib birpas havoning avzoyini kuzatib turdi. Osmonni paqqos qalin qora bulut qoplay boshlagan, havoning avzoyida pilikning uchicha yorug‘lik belgisi sezilmas, balki o‘zidagi tundlik siyohi bila dov-daraxt, atrof-javonib, odamlarni-da bosh-oyoq bo‘yashqa boshlagandi.
Avvaliga mayda va yakka-yarim daydi tomchilar betiga urildi. Nazarida tomchilar iliqqinadek tuyuldi, shu boismi, ortiq e’tibor qilmadi, odatiga ko‘ra ob-havodagi bundayin ajabtovur o‘zgaruvchanlik asrorini bilishga shahd qilgan odam qiyofasida dam osmonga, dam yomg‘ir tomchilariga, dam yon-veridan ildam va shoshqinch qadamlar bilan o‘tib borayotgan yo‘lovchilarning ahvol-ruhiyasiga razm soldi.
Yomg‘ir tezlashdi, tomchilar zichlashdi. Tomchilardagi xiyol oldingi iliqlik o‘rnini muzlik egalladi. Biroq havodagi keskin o‘zgarishlar unga zarracha ta’sir ko‘rsatmayotgandek – qilt etmadi, u xuddi ulkan shaharning injiq va tushunuksiz havosi bilan yuzma-yuz so‘ylashmoqqa ahd qilgan odamdek, unga bir o‘zi bas kelmoqchidek, kerak bo‘lsa, qaysarlik-kajlik bilan qoqilgan qoziqdek tek qotib turaverdi. Odam ob-havoning emas, ob-havo odamning izmida bo‘lmog‘i foydaliroq va maroqliroqdir!..
Yomg‘ir tuyqus zo‘raydi, bu odam qochib o‘zini panaga olsa go‘yo hozirgina dilidan kechirgan aqiydasi oldida mulzam-besubut bo‘ladigandek bir odim ham jilmadi. Uzun chakmonining yoqasini ko‘tarib tugmalarini oxirigacha qadadi, to‘satdan zabtiga oladigan shamol uchirib ketmasin degan o‘yda ayvoni ixcham shapkasini bostirib kiydi. Turaverdi.
– Molodoy chelovek, pochemu vы ne ubegayete? Dojd-to usilivayetsya?!
U kishining qad-qomati kelishgan, qalin qora qoshlari, uzun va to‘g‘ri burni, qoralikda qoshidan-da qolishmaydigan quyuq tukli taqa mo‘ylabi, hammasidan ham o‘tkir nigohi uni chandon serzalvor ko‘rsatar, botinida to‘lib-toshgan g‘urur va nafsoniyati uning ana o‘sha zohiriy salobatida aks etardi.
U ro‘parasiga kelib to‘xtaganicha pastdan tepaga – o‘ziga angraygan qaddi dol kampirga bosh egib qaradi. Moviy, beg‘ubor nigoh. Inqilobga qadar naqadar go‘zal bo‘lgan bu ko‘zlar! Mushtipar volidalarga xos mehribonlik, oddiy-jaydari o‘rus ayollarigagina xos g‘amxo‘rlik barq urib turibdi bu ko‘zlarda.
– Pust usilivayetsya!.. Lilsya bы etot dojd xot sorok dney, xot sorok let!..
Tusi uniqqan va g‘aribgina ro‘moliga bo‘yni, ko‘ksi aralash chirmab o‘ralgan kampir o‘rta yoshlardagi bu g‘alati kishining ajabtovur so‘zlariga tushunmadi, muddaosini ilg‘amadi ham, “Ne day bog! Ne day bog!” degancha ustma-ust cho‘qina-cho‘qina jadal yurib nari ketdi.
Eshik ohista, hatto nazokat bilan tiqirladi. Xona sohibi ovoz bermasidan burun qo‘sh tavaqali zalvorli eshikning bir qanoti qiya ochilib, tanish bashara ko‘rindi.
– O‘rtoq professor, ijozat etsangiz, chiqindilarni olay…
Bu oliy ilmiy martabani u shu yerga kelib orttirdi. Uning ism-sharifini kim birinchi bo‘lib “professor” unvonini qo‘shgan holda tilga olgani yodida yo‘q, dastlab eshitganda bu so‘z qulog‘iga g‘alati chalindi, erish ham tuyuldi, dorilfununda emas, manavi mudarris-o‘qituvchilar otelidagi yugurdak xizmatchilar nazdidagina tilga olinayotganiga hayron bo‘ldi va… tez kunlarda aytsa aytar, deya bu arzimas tashvishga qo‘l siltadi – ko‘ndi-qo‘ydi.
“O‘rtoq professor” yozuv kursisi biqiniga taqab qo‘yilgan chiqindi savatiga imo qildi. Novcha, qotmadan kelgan, rangi zaxilgina, millati notayin xizmatchi erkak qaddi-qomatiga yarashmagan mayda qadamlar bilan to‘g‘ri chiqindi tashlanadigan savatcha tepasiga borib, uni bo‘m-bo‘sh xaltasiga ag‘dargan bo‘ldi-da, so‘zsiz-nesiz iziga qaytdi.
Savatcha bo‘m-bo‘sh edi.
Yomg‘ir qor aralash maydalamoqda. Izg‘irin shamol izg‘iy boshlagan, qor-yomg‘ir tomchilari qamchin uchlaridek shiddat bilan daraxt yaproqlarini, bino tomlarini, ulardan o‘tib yerni savalamoqda.
Darhaqiqat, neki yozgan bo‘lsa bari suhbat ko‘rinishida. “Munozara” o‘zgacha chiqdi! Ko‘pchilikka ma’qul keldi u. “Buxoroning najib millati bo‘lg‘an vatandoshlarim”, deya boshlagan edi uni.
Professor o‘yga toldi, ohista, shivirlab aytgan so‘zlari o‘z qulog‘iga o‘zgacha – go‘yo ilk daf’a aytilgandek yoqimli eshitildi. O‘n to‘rt yil burun ushbu asarini yozgan mahaldagi ko‘tarinki kayfiyat ko‘ksida gupurib qayta uyg‘ongandek bo‘ldi. Uyg‘ongan kayfiyat junbishida o‘zgacha qiroat ila, o‘zga bir maqomda ko‘tarilib takrorladi: “Buxoroning najib millati bo‘lg‘an vatandoshlarim!..” Shul kabi da’vatkor ohangda aytar so‘zlari hozir ham oz emas, lekin qachon aytadi, qanday aytadi… aytishg‘a yo‘l qo‘yishadimi?..
Sukunat bag‘rida so‘nib ulgurmagan aks sadoga quloq tutdi. Shifti baland xonaning burchak-burchaklariga razm soldi, derazadan tashqariga – qor-yomg‘ir aralash bo‘ralayotgan shilta-shalabbo ko‘chaga, biri biridan yupun yo‘lovchilarning o‘tib borishlaridagi tahlika-sarosima va jonsaraklik zamiridan qandaydir xulosalar yasamoq umidida ularga termildi. Yo‘qlik va nochorlik shaharni, ko‘cha va xiyobonlarni, manavi sovuq sukunat og‘ushidagi xonani to‘ldirgan mavhumlik oldida aytishga-da arzimasdek nimarsa edi.
O‘ylab ko‘rilsa, “Munozara” nafaqat Buxoro millatiga, mana shu maskovlik avom omma uchun ham ahamiyatli. O‘qisalar, onglasalar, ko‘zlari ochilsa… Axir hayotni yaxshilayman degan jamiyat borki yangi va qadimni qiyoslay bilmog‘i darkor. Zero, qadim va jadid o‘rtasinda hamisha ixtilof mavjuddir, shul ixtilof ildizlarini topmoq va turmushda alarga barham berish choralarini qo‘llamoq uchun ham har bir zamon o‘z ma’rifatli zotlarini yetishtirgay. Shul niyatni dilga tugmoq uchun esa munozara darkor. Dildan boshlangan munozara pirovardida dilg‘a va turmushg‘a obodlik keltirgay.
Xona sohibi yozuv kursisi yoniga bordi-da, tik turgan ko‘yi ikki-uch to‘rtlik qoralama bitilgan qog‘ozga razm solganicha pichirlab o‘qidi:
– Kech bo‘ldi, tinib bitdi tovushlar,
so‘ndi butun uylarda chirog‘lar,
tebranmadi yer uzra oyog‘lar,
zulmat yana har yon oqa qoldi…
Tashqarida qor-yomg‘ir emas, kunduzni tunga qorishtirguvchi zulmat yog‘moqda, zulmat. Hali kun botishiga ancha bor, lekin borliq zimiston qa’riga cho‘kib ulgurgan, Maskovning kunduzi shom qorong‘iligini kutishga toqatsiz – quyuq va qalin abrga burkanadi-da, erinchoqlik ila gumroh uyquga cho‘madi.
– Ko‘klar sari chaqqon ko‘tarilgan
tog‘ gavdali uylar,
qo‘nuqlar,
saroylar…
qop-qora haykal tusin oldi…
Professor kursi uzra egilib qalamni tutdi, qoralama nusxa she’r misralariga tahrir kiritdi. Laziz bir xotira yodiga tushgan odam yanglig‘ ildam yurib deraza tomon bordi. Yolg‘iz xonanishin odam boshqa nima ham qilardi, xususan, olim, shoir, qalamkash mardum – kechagina jondek shirin ona yurtida gurillab javlon urayotgan, orzu-havaslarining cheki ko‘rinmayotgan, shu orzu-havaslari yo‘lida tinim bilmayotgan, kechani kunduzdan, kunduzni kechadan qizg‘anib mehnat qilayotgan inson favqulodda ko‘ch-ko‘roniga ham qaramay manavinday yot o‘lkalarga itqitib tashlansa – zahar-zaqqum havodan o‘zini qayerga qo‘yishini bilmay manavindaqa xonaga qamalib o‘tirsa – yozuv kursisi birlan deraza yoniga qatnashdan o‘zga yurar yo‘li qolarmidi!
– Ustoz, – dedi Fayzullaxo‘ja ittifoqo anjumanlardan birida uni chetga chorlab, – siz zudlik ila Maskovga jo‘naysiz!
– Maskovga? Zudlik bilan?!
– Jonli sharq tillari institutida mudarrislik qila turasiz, shunga kelishdik.
U tamom tushuniksiz hayrat ila Fayzullaxo‘jaga razm soldi, biroq jumhuriyat rahbari goh boshini solintirib oyog‘i ostiga, goh atrofga qarayotgan bo‘lganidan uning tushunuksiz ahvolda o‘ng‘aysizlanayotganini payqadi, faqat favqulodda xabar sohibining ovozidagi xotirjamlik, bosiqlik uning uchun yupanch vazifasini o‘tadi. Shunday esa-da, tovushini pasaytirib savol qotdi:
– Tinchlikmi o‘zi?
– Tinchlik, ustoz, lekin notinchlik isi kelmoqda… Qarorning orti qorong‘ilik.
Fayzullaxo‘janing hurkitilgan jayronning ignalaridek tepaga qaratib taralgan sochlari bir silkindiyu o‘zi nari ketaturib, to‘xtadi, ortiga yarim o‘girilganicha ustozning ko‘ngli uchun bo‘lsa kerak, tovushiga atayin o‘ktam tus berdi:
– Vaziyat oydinlashguniga qadar o‘sha tomonlarda bo‘la turing, xabarlashamiz.
Xabarlashish qayda! Ozmuncha aytar so‘zi, ravshanlik kiritishi zarur savollari paydar-pay tug‘ilyaptimi bu yerda! Lekin ularni kimga aytadi, kimga yorilib-yozilib bayon etadi?! “Qarorning orti qorong‘ilik…” O‘tgan yil fasli bahor kunlarida Maskovda qabul qilingan “Buxoro masalasi” qaroridan so‘ng jumhuriyat osmonida qora ko‘lankalar quyuqlasha boshladi. Shu yilning yozida esa Markazqo‘m kotibi Rudzutakning Buxoroga maxsus tashrifidan ko‘zlangan maqsad o‘sha mal’un qaror bandlarini amalga oshirish ekanligi sir bo‘lmay qoldi. Fayzulla aytmoqchi, Buxoroni notinchlik isi tutdi.
– Havo buzuq!..
– Ko‘k yuzida qop-qora
Ko‘mir kabi qator-qator bulutlar…
Ko‘mir kabi bulutlari – yot ellar…
Qayerdasan, Abdulhami-id-d?.. Xuddi Maskovga kelgandek, shu kungi havoning avzoyini o‘z ko‘zlari bilan kuzatgandek yozgan-a! Dilbar shoir, tengsiz shoir!.. Shu singari haroratli sifatlar ila Fayzullaxo‘jaga tavsiya qilgandi uni, Fayzulla baraka topsin, Abdulhamidga “Buxoro axbori” gaziti muharrirligi vazifasini topshirdi. Abdulhamid astoydil ishladi, ter to‘kib ishladi, shu tarzda ishonchni oqladi va nadomatlar bo‘lg‘aykim, uning ham javobini berishdi – ketkazishdi. Cho‘lpondek shoirning xizmatidan voz kechishdi!.. Vaholanki – professor tashqariga qaradi – vaholanki, hali qosh qorayishiga birmuncha erta, erta ekanligiga qaramay kunduzdan ko‘ra ko‘proq shom qorong‘isiga o‘xshab ketayotgan kunduz zimistonida hamon savashda davom etayotgan qor-yomg‘irni ko‘z ilg‘amay qolgandi.
“O‘rtoq professor” deraza ortidagi zulmat qoplagan qorong‘ilik go‘yo qora xitoyi qog‘oziyu, unga oq harflar ila bitilgan so‘zlarni nigohi ilg‘ab-ilg‘amay uzuq-yuluq hijjalashga tutindi:
– Buxoroning najib millati bo‘lg‘an vatandoshlarim!.. Neki yozg‘an bo‘lsam, ona yurtim afkori umumiyasini vatandoshlarim deya tilga oldim. “Munozara”… So‘ng “Hind sayyohi”ni yozganlarimni eslasam!.. “Buxoroning holi” otliq maqolam… Yetti-sakkiz yil burungi shapaloqdekkina so‘z, hatto o‘zim ham unutg‘andekmen, boshqalarning esa shaksiz yodlaridan ko‘tarilg‘an… Amrga qarshi isyon qilg‘an bo‘lsam… To‘g‘ri-da, yaxshi so‘zlar, tavozelaru yolborishlar ila hukumatni yo‘lga keturmaklikni orzulash borib turgan soddadillik, go‘llik. Talab qilg‘an bo‘lsam, ul amrga qo‘shilib amrlik ham barham topganiga necha yillar o‘tdi… Undin keyinroq Nasrulloh parvonachi afandi hazratlarina yo‘llagan maktubimda aytg‘an gaplarim gap: har qancha ko‘z va quloqlaringizni berkitib olsangiz ham qadim millatimizning faryodiga, yurtimiz xarobligiga achinmaslikning iloji yo‘q… Xo‘sh, hoji domullo Abdu-r-rauf afandim! – o‘ziga o‘zi baralla xitob ila davom etdi u – qayerda xatolikka yo‘l qo‘ydilar? Tildan ilingan yerlari qayerda?..
U deraza raxiga kiftini bosganicha tashqariga quloq tutdi. Deraza oynasi ikki qavatli ekanligi bois tashqaridan deyarli tiq etgan shovqin-tovush ichkariga o‘ta olmas, hozir ham xona sohibining quloqni ding qilishidan naf oz edi.
Xo‘sh, o‘sha achinarli hayot zarracha deylik o‘zgardimi? Buxoro amrligi bo‘ldi nimayu Buxoro jumhuriyati bo‘ldi nima?! Aksincha, endigi ahvol tahlikaliroq, mudhishroq ko‘rinish olayotgandek…
Zulm ast onki xonai moro xarob kard,
Zulm ast onki siynai moro kabob kard.[1]
Toshkentda ijodiy ishlarga g‘arq edim, Buxoroga chaqirishdi. Uzoq yili, ayni navro‘z arafasi. Bu taklifni javobsiz qoldirish ona yurtim, ona tuprog‘imga xiyonatga teng edi. Qolaversa, Behbudiy hazratlarining vasiyatlarini unutmoqlik chandon xiyonat! “Buxoro tuprog‘iga tezlik ila yo‘l boshlangizlar!..” Tezlik ila yo‘l boshlangizlar! Tezlik ila!.. Buxoro bizdan, biz Buxorodan… Shul holda da’vatga labbay demaslik zulmat qa’rida ivirsib yotishga ko‘nikishdan o‘zga nimarsa ermas!..
Illo ikki yil ichida ozmuncha ishlar amalga oshirildimi?! Yangi, go‘dak misol jumhuriyat atak-chechak qadam olmog‘iga madad berg‘uvchi tayanch yumushlar ado etildi.
Eh-he-ye, uni qay vazifalarga ro‘para qilmadilar, ne-ne yumushlarni zimmasiga yuklamadilar. Biroq ularning hech birini hoji domulla afandim, ya’nikim “o‘rtoq professor” o‘zi uchun vazifa yo yumush deb emas, burch deb qabul qildi. Bilimi, istak-orzusi, fahm-farosati o‘laroq insoniy majburiyat deya qabul qildi. Imoni komil – qay ishga qo‘l urmasin, yangi va yosh jumhuriyat madaniyatini rivojlantirish, yuksaltirishdan ulug‘roq vazifa yo‘q degan aqida jilovini tutdi. O‘zbek tiliga davlat tili maqomini berish deysizmi, xalq dorilfununi tashkil etishmi, bosim maqolanavislik ijodi va teatr tashkil etishmi – bari-barida ma’rifatni tanho xaloskor deb bildi. Hech bir yerda niyatini pinhon tutmadi. Ochiq aytdi, ochiq yozdi, ochiq fikrladi.
Kunduz sakiz-o‘n yoqqa yugurgan,
chopgan,
yiqilishg‘an,
yana turg‘an,
o‘ng, so‘l uni tepkan…
Niyati ezgu, sog‘ingani – yurtiga-xalqiga yaxshilik edi. Afsus…
Bu borada u yolg‘iz emas edi. Yolg‘iz Fayzullaxo‘janing ikki o‘t-alanga orasinda qovrilib yurib ko‘ngliga tuggan niyatlarini aytmasinmi?!
Eshik ohista tiqirladi. “Xizmatchilardan biri” dedi u ichida ensasi qotib. Xizmatchilar taqillatadilar-da, ichkaridan javob kutmay kirib kelaveradilar. Xuddi kimdir ularning qulog‘iga professor bilan shu qabilda munosabatda bo‘lasizlar deb quyib qo‘ygandek – eshikni taqillatish ham, javobni kutmay ichkariga kirib kelish ham, hatto “o‘rtoq professor” deya murojaat qilishlari ham azbaroyi allatovur dasturda bitilgan majburiyatlar rioyasi-ijrosidek, ikki tomchi suvdek bir xil.
Xona sohibi bu safar ham shunday bo‘lishini kutib ovoz chiqarmadi. Shunda eshik yana taqilladi.
– Zaxodite, – tovush berdi u. – Dver otkrыta.
Shundan so‘nggina eshik qiya ochilib, mutlaqo kutilmagan…
– Iya-iya! Vah ajabo, oh ajabo, jon ajabo! – deya hayratini yashirolmay o‘rnidan irg‘ib turdi afandim. – O‘zimning ko‘zimmi? Nahotki?! Hamon ishonmayapman, ishonolmayapman!
Ostonada o‘rtadan tik qomatli, xipchadan kelgan, ko‘rgan kishining birinchi navbatda yirik-yirik ko‘zlari va keng manglayi o‘ziga maftun etuvchi, sochlari ortga silliq taralgan, shu mahaldagi Maskov turmush tarziga qiyosan olganda birmuncha po‘rim kiyingan yosh-navqiron yigitcha turardi.
– Assalomu alaykum, ustoz, – dedi yigit dabdurustdan o‘ylagan so‘zini topolmayotgandek o‘ng‘aysizlanib. – Bezovta qildim… Sizni ko‘rgim keldi, shunga… ogohlantirmay…
– Nechun ogohlantirasiz? Nechun ogohlantirish darkor, Mahmudjon inim? Axir xudobexabar bul musofirxonaga yurtdoshim, maslakdoshim, qalamdoshim qadam ranjida qiladilaru, biz bezovta bo‘lamizmi?
Mehmon yigit qo‘llarini boshi uzra baland ko‘tarib peshvoz chiqqan mezbon bilan ostonadan ikki odim ichkarida qo‘l olishdi. Mezbon ehtirom ila mehmonni qo‘sh kursidan biriga taklif qildi.
– Eshitgandim, xabarim bor, – dedi ustoz darhol suhbatni qizg‘in tus olishini istaganday. – Yaxshi joylashdingizmi? O‘qishlar durustmi? Qiyinchilik yo‘qmi, haytovur?
– Yo‘q, avvaliga biroz cho‘chigandim, so‘ng tez ko‘nikib ketdim.
– Yotish-turish, taom-kalom deganlaridek?..
Mehmon chehrasi charaqlab jilmaydi.
– Joyida, – dedi u ham suhbat avj pardalarda boshlanganidan mamnunligini yashirmay. – Qornimiz to‘q, ustimiz but. Axir buyuk inqiloblar shahriga ilm izlab kelganmiz, ustoz.
– Oh-ho-o, sekinroq aytadilarmi, jonim inim! Beshikdan to so‘nggi nafasga dovur ilm izla, deganlar ulug‘larimiz.
Mehmon yigit javob qaytarmadi. Xonaning quyidan yuqorisiga qadar ko‘z yugurtirib havaslandi.
– Sharoitingiz badastir ekan. Darslardan bo‘sh vaqtlaringizda istagancha…
– O‘h-ho‘-o‘, nimasini aytadilar, nimasini! Ijoddan bo‘lak tashvish qayda? Vatanda mas’ul yumushlar izmida qolib, ijod dov-dastgohini bir muddat yig‘ishtirib qo‘yishga majbur bo‘lgandik. – O‘ylab ko‘rsa, ho‘-o‘ o‘sha Istanbulda yashagan uch-to‘rt yil sermahsul ijod qilg‘an, bu yerda ham bekor o‘tmayapti kunlari. Kayfiyati bormi-yo‘qmi, ruhiyatidagi bezovtalikdan qat’i nazar, bor alami qog‘oz-qalam ustida: “Qiyomat”ni yozib bitirdi. Uch-to‘rt kundan buyon, ana, yotsa-tursa yangi she’r xayol-halovatini band etg‘an. Biroq u bular haqida og‘iz ochishni o‘ziga ep ko‘rmadi, zero o‘zi haqida emas, so‘zni shogirdga doxil mavzug‘a burgisi keldi. – Tangri ravo ko‘rub, mana shunday manzillarda umrguzaronlik tushimizg‘a kirmagandi. Nasiba, nasiba… O‘zlaridan so‘rasak? Ijtimoiy fanlar nechog‘liq zavqli va murakkab bo‘lmasun, har qalay, badiiy ijoddan u qadar yiroq emas. Ham hayot quchog‘ida, ham ijod tulporida, shundaymi, shoir?
– Siz… – Mehmon yigit o‘tirgan joyidan yozuv kursisida yoyilib yotgan varaqlarga, ulardagi she’riy mashqlarga nazar tashladi. – Sizning ijodingiz uchun ayni imkoniyat-da, bu yer, to‘g‘rimi, ustoz?
Ustoz dabdurustdan bu savolga javob qaytarishni lozim ko‘rmadi shekilli, bir zum sukut saqladiyu qog‘ozlar ostidan buklangan gazetani olib, ichki sahifasini ochdi.
– Shaxmatga qalaysiz, shoir, shaxmatga?
– Shaxmat bormi? – so‘radi mehmon.
– Manavini qarang, – dedi ustoz suhbat mavzusini boshqa o‘zanga burib olganidan yengil tortib, gazeta sahifasiga imo qilar ekan. – Jahon tojdori Kapablanka o‘n ikki yoshli go‘daklik chog‘ida o‘z mamlakati g‘olibi Korsoni taslim qilg‘an o‘yin yozuvini beribdilar. O‘n ikki yoshda-ya!.. Yigirma yetti yo‘lda shohning jon saqlaydigan katagi qolmagan! Ofarin, deysiz, ofarin!
Ustozning hayajonu hayrati shogirdga yuqmadi, yuqmasa-da, iltifot yuzasidan o‘zini hayratlangan ko‘rsatdi, xolos.
– Shu-uncha ish-ijod orasida shaxmatga fursat topishingiz hayratli, ustoz, – dedi u.
– Istak bo‘lsa, fursat topiladi. Bu qadimiy va behad sehrli o‘yin haqinda bir risola yaratish niyatim ham yo‘q emas.
– Yozing-yozing, – dedi mehmon yigit va birdan boyagina boshlagan gapini takrorlagandek kelgan joyiga qaytdi. – Shu-unday imkoniyat yaratilgan joyda mo‘l-ko‘l ijod qilishingiz tabiiy.
– Imkoniyat-imkoniya-yat… – Miyig‘ida kulimsirab dedi ustoz. – Ko‘kdin tushdi bizga bu imkoniyat, ko‘kdan. Xonadan huda-behuda chiqmayman, bilasiz, fursatni havoga sovurish odatim yo‘q, inchunin yolg‘iz qolg‘anda ko‘pdan buyon qo‘ngilda yig‘ilgan niyatlar qog‘ozga tushmoqda.
– Bitib qolgan ko‘rinadi… – deb ishora qildi mehmon yigit she’r qoralamalaridan nigohini uzmay.
– Biz – havaskor, asl shoir – siz.
– Unday emas, ustoz. Xijolatga qo‘ymang… Ijozat bersangiz, o‘qib ko‘rsam.
– Marhabo, marhabo!
Mehmon yigit varaqlardan birini olib undagi yozuvni o‘qishga tutindi. Misralar g‘oyatda mayda arabiy harfda bitilgan, boz ustiga tahririy tuzatishlar tufayli ravon o‘qishi qiyinroq ko‘chdi.
Ustoz yoddan o‘qib, yosh mehmonining mushkulini yengillashtirdi:
Kech bo‘ldi, tinib bitdi tovushlar,
so‘ndi butun uylarda chirog‘lar,
tebranmadi yer uzra oyog‘lar,
zulmat yana har yon oqa qoldi.
Mehmon yigit dam mezbon shoirning qiroatiga, dam qo‘lidagi qog‘ozga ko‘z qirini tashlar, bu tarzda boshini sarak-sarak tebratishi o‘qiyotganiga – ko‘zi, tinglayotganiga – qulog‘i ishonmayotgan odamga o‘xshab ketayotgandi.
She’rxonlik tugadiyu oraga og‘ir jimlik cho‘kdi. Ustoz yosh shogirdidan bir imdod kutar, shogird esa sukunatni qay so‘z ila buzishni bilmay qiynalar, ehtimol nima jin urib shu damda bul xonaga kirib kelgani uchun ich-ichidan o‘zini koyiyotgandi.
– Sarlavhasi?.. – savol qotdi u boshqa arzirli so‘z topolmay. Dediyu, bergan savoliga kutilajak javob noqulay ahvolini battar og‘irlashtirishini zum o‘tmay kechikib angladi.
– “Mening kecham”.
– Taxminim to‘g‘ri chiqdi…
– Qanday taxmin? Mos emasmu?
Mehmon yigit bu qisqa savol-javob asnosida o‘zini birmuncha o‘nglab oldi chog‘i, keyingi so‘zlarida dadillashdi.
– She’rning nomi sifatida mos kelar, biroq she’rning o‘zi…
– Xo‘sh-xo‘sh, aytaversinlar.
– Uzr, ustoz. Aytmoqchi bo‘lganim… bunchalar tushkun? Bunchalar qora?
– Tashqari qora-da, – darhol izoh berdi ustoz.
– Tashqari – kunduz, ustoz.
– Kunduz? Zimistonga burkangan kunduz. Ana, boqing derazadan, ko‘rinarmi ko‘zingizga siz aytg‘an kunduz?
“O‘rtoq professor” yosh vatandoshiga sinovchan razm soldi. Mehmonning avzoyida o‘zgarish sezmadi. Boyagina – u kelmasidan burun yoddan o‘qigan misralarni ovoz chiqarib takrorladi:
– Havo buzuq!..
– Ko‘k yuzida qop-qora
Ko‘mir kabi…
Mehmon yigit bexosdan noxush narsani bosib olgan odamdek siltanib tushdi. Ovozidagi titroq uning muvozanatdan chiqqanini yanayam bo‘rttirib tasdiqladi.
– Ochiq aytsam, siz e’timod ila eslaganingiz bu misralar g‘oyatda dag‘al, ular mening ko‘nglimga og‘ir botadir.
Ustoz shogirddan bu qadar bepisandlarcha dangallikni kutmagandi.
To‘g‘ri, hali bir qadar yosh ekaniga qaramay tengqurlaridan ko‘ra ko‘p o‘qigan, rus adiblari va shoirlari ijodi bilan yaxshi tanish. Xotirasi, quvvai hofizasi chakki emas. Boshlang‘ich qalamkash ekaniga qaramay iste’dod uchqunlari charaqlab ko‘zni qamashtirgani unga bo‘lgan hurmatini chandon orttirdi, shuning daldasida o‘tgan yili bosmadan chiqqan to‘plamga uning she’rlarinin o‘zi saralab kiritgandi.
Ustoz yosh mehmonning chaqmoqdek nigohi, keng peshonasiga tushgan bir tutam tim qora moylangan sochiga termilganicha mavzuni o‘zgartirdi.
– Sizlarda ijod uchun sharoit yo‘qmi? – So‘radi u tovushini atayin mehribonona ohangda tovlantirib. Va savoliga javob kutmay gap yo‘nalishini yanayam boshqa o‘zanga burishga urindi: – Ijodga sharoit bo‘lmasa, navqironsiz, ko‘zga yaqinsiz, inim. O‘rischada ham tilingiz burro. Tag‘in… o‘ris qizlarining qarmog‘iga…
Mehmonning qizarib ketganini ko‘rgan ustoz xayriyat deb qo‘ydi ichida. Har qalay uyaldi-ku, demak, o‘ylovsiz emas, o‘ylovli odam – fikrli odam deganidir. O‘ylovlar va mulohazalar esa fahm-farosatni uyg‘otar, qalblarni yumshatar axir.
– Otangiz nima kasb qilganlar? – So‘rashga so‘radiyu, bu bilan na suhbat, na suhbatdoshni, balki o‘zini chalg‘itishga urinayotganini sezdi. Shu tobda uning hech bir mavzuda bahs qo‘zg‘ashga toqati yo‘q edi. O‘zi ne sermulohaza, sertahlika o‘y-xayollarda yuribdiyu, kechagina ijod ko‘chasiga kirib kelgan zig‘irdek bola… ha-ha, murg‘ak polapon bilan pachakilashib o‘tirishdan ne ma’ni?! Yonib turibdi, yerga ursa koptokdek sapchib turibdi, hozir ayni ko‘zi ko‘rganiga ishonadigan, aql ko‘zi bilan ko‘rishga esa g‘o‘rlik-xomlik payti. Azbaroyi miyasiga zo‘rlab quygandan ko‘ra uning o‘zi anglab yetsa, tushunsa – ilgarini ko‘ra bilsa… Demak, – ustoz kutilmaganda chiqargan xulosasini ichida yana bir karra pishitib oldi – shoirlik uchun quruq iste’dodning o‘zi kifoya emas, hayotiy tajriba ham zarur ekan-da!..
– Otam… dastlab hunarmandchilik qilganlar, keyinroq hunarmandlar kooperativida mas’ul lavozim… xullas, biz farzandlarini halol rizq bilan boqqanlar.
Javob ustozning shundayiga ham ranjib ulgurgan diliga og‘ir botdi. Tag‘in vazminlik qildi, ichidagini tashiga chiqarmadi. Otang hunarmand bo‘lgan ekan, kooperativchi bo‘lgan ekan, bu suhbatga yegan luqmang halol-nohalolligining nima daxli bor?! Yegan oshim halol, demak, o‘zim ham, yozgan she’rim ham halol demoqchimi?! Bordiyu, shunday bo‘lgan taqdirda, aytar bo‘lsam, nazmiy halollik hayotiy halollikdan-da pokizaroq, halolroq hisoblanadur, polaponim!.. Yoxud misol tariqasida yodaki keltirilgan to‘rt misra taqsirimizg‘a ayildek botdimi?! She’r muallifi chayonmidiki, uni eslashning o‘zi zaharli nish o‘rniga o‘tsa?!
– Bilaman, ustoz, o‘sha andijonlik shoirimizga ixlosingiz baland. She’r so‘zini ipakdan to‘qiydi deb ko‘klarga ko‘tarib maqtagansiz, hatto taxallusini ham o‘zingiz yoki… Munavvar qori bilan tanlab bergansizlar. Mening unga hech qanday xusumatim yo‘q, faqat uning bilib olgani yurtning qayg‘usi, o‘lkaning buzilg‘ani! Na sevinchni ko‘radi, na qurilish-bunyodkorlikdan quvonadi! Hamonki, Vadud Mahmudning “Cho‘lpon o‘zbekning yangi shoiridir” degan ta’rifi chin bo‘lsa, shogirdingiz yangi hayotni yozsin, inqilobiy o‘zgarishlardan ilhomlansin!..
Oraga bir chimdim, lekin yoqimsiz jimlik cho‘kdi. Jimlikni yana mehmon yigit buzdi.
– Meni to‘g‘ri tushuning, ustoz, – dedi u, picha vazmin tortib, lekin so‘zlarni burro-burro talaffuz qilar ekan. – Mening nazarimda, she’r – siyosatga po‘pisa vositasi emas. Shunday emasmi?
– She’r – dard.
– Ehtimol, billo…
– Dard esa – siyosat!
Mehmon yigit tilini tishladi. Shunga qaramay u o‘zidan yoshi ikki baravar ulug‘ va ilmi urfonda zabardast inson bilan bahsda bo‘sh kelishni istamayotgani sezilib qolayotgandi.
– Dard siyosatga aylangan pallada shoirdan hushyorlik va xolislik darkor chamamda. Siz uchun va biz uchun ham hurmatli shoirimizda esa o‘sha xolislik taqchil.
So‘zini aytib tugallamagan mehmon yigitning manglayidan duvullab ter tomchilari to‘kildi. “Xay ast bar ruxi tu yo gulob?!”[2] deb yubordi ichida ustoz. Takrorladi: “Xay ast bar ruxi tu yo gulob-b?!” Ich-ichidan to‘lib-toshib chiqayotgan g‘azabi bo‘g‘ziga kelib qadaldi, biroq butun irodasini tilini tiyishga sarfladi, qaltiray boshlagan barmoqlarini yashirish maqsadida qo‘llarini kursi ostiga suqdi. G‘azab to‘fonidan hosil bo‘lgan irodani atayin baralla yayrab kulishga qaratdi, mehmon yigitni o‘z qarashlari ta’siriga olib kirishning uddasidan chiqolmayotganidan mutaassirlandi shekilli, gapni bir boshdan yotig‘i bilan uqdirish niyatida o‘naqay so‘z o‘ylay ketdi.
Eshik tiqirladi. Ohista ochildi. “Tovariщ professor”, degan ovoz eshitildi. Ovoz bilan bir vaqtda xonaga yumaloqqina, lekin yuzlari silliq, quyuq malla sochi tarang o‘rilgan yoqimtoygina ayolcha tabassum ila kirib keldi va yanayam sirli jilmayganicha, ikkala erkakka yer ostidan mo‘ralab qo‘yib deraza tokchasi, kiyim ilgich shkafning yon-veri va devor raxlarini doka latta bilan shoshilmay artishga kirishdi.
– Ijozat so‘ramay, ogohlantirmay tozalashga kiraveradi.
Sohibi xona shunday deb qo‘ydi-da, ko‘z qiri bilan ayolchaning harakatlarini kuzatayotib yosh shoirga aytadigan so‘zlarini ichida pishitib olishga urindi. Vatandosh yigit esa he yo‘q-be yo‘q bezbetlarcha bostirib kirgan xotinni ko‘rmaganday, ustozning pichingini tushunmaganday boyagi alfozda davom etdi:
– Siz ustoz bo‘la turib shogirdingizning ta’siriga berilishingizdan hayronman. Dunyoning narigi chekkasidagi Buxorodan chaqirib olib… Kechirasiz, quloqqa yoqimsizroq ovozalar tarqabdimi?.. Avvaliga mutlaqo ishonmadim, keyin…
– Keyin ishondilar, shundaymi? – Dag‘al, tahdidli ovozda so‘z qotdi ustoz.
– Y-yo‘q, aslo… Ovozalar chin bo‘lsa mana shu-unday nufuzli o‘quv dargohiga muallimlikka tayinlasharmidi?!
– Rudzutakning so‘zlari chin bo‘lsa…
– Rudzutak katta odam. Markazqo‘m kotibining so‘zlari yolg‘on demoqqa esa til…
– Tilingiz bormaydi, shundoqmi?! Leninchi tovarishlar yolg‘on so‘z aytishlariga aqllar bovar qilmas. Har kuni o‘qiyman o‘sha chin-n so‘zlarni, takror-takror ko‘z yugurtiraman-n.
– Nimani o‘qiysiz? Nimaga ko‘z yugurtirasiz?
Mezbon o‘rnidan turdi-da, bir-bir qadam bosib kiyim ilgich shkafni ochdi, uning yuqori javoniga buklab to‘shalgan gazeta varag‘ini ikki qo‘llab tutganicha keltirib yozuv kursisi ustiga yoydi.
– “Izvestiya”mi?
– Shundoq.
Mehmon yigitning ko‘zi darhol gazeta sahifasining pastki o‘ng burchagidagi sarlavhaga tushdi. Ovoz chiqarib o‘qidi:
– “Smena pravitelstva v Buxare”… “Beseda s sekretarem SK RKP tovariщyem Rudzudakom…”
O‘qishdan to‘xtadi.
– O‘qisinlar, bemalol o‘qisinlar, – dedi bamaylixotir ustoz.
Mehmon yigit barmog‘ining uchini matn bo‘ylab yurgizib maqolani shoshilib o‘qishga kirishdi:
– Nozirlar kengashi raisi va tashqi ishlar noziri Otaxo‘jayev… moliya vaziri Sattorxon, maorif vaziri, ya’ni siz… yana Aminov, Yoqubzoda va boshqalar davlat banki sarmoyasini havoga sovurishda aybdor deb topildilar va hukumat tarkibidan chiqarildilar… Bu gazetni qayerdan oldingiz?
Ustoz boyagindan ko‘ra ancha vazmin tortgandi.
– Shkaf javonidan.
– Shkaf javoniga qanday kelib qolgan?! – Mehmon yigit gazeta sahifasiga ko‘z yugurtirdi. – Avgustning o‘n birinchi kunidagi gazit qanday qilib sizning qo‘lingizga tushgani?..
– Tasodif.
– Tasodif? – Ishonmay so‘radi mehmon.
– Yuqori javonga to‘shalganicha qolgan ekan, xizmatchilar unutganlar. Buni tasodif deydilar-da, inim, tasodif.
Yigit shundagina chang-chungni artib-tozalayotgan ayolcha tomon o‘girildi.
– Uvajayemaya, – deya murojaat qildi ovozini muloyimlashtirib.
Ayolcha tabassum bilan yigitga qaradi.
– Slushayu, molodoy chelovek.
– Hojati yo‘q! – dedi past, lekin qat’iy ovozda ustoz. – Bunga aloqasi yo‘q.
Mehmon yigitning lutfi og‘zida qoldi.
– Bolshoye spasibo, blagodaryu, – dedi ustoz ayolchaga muloyimlik bilan.
Ayolcha hayron bo‘lganini sezdirmadi, bu g‘alati muomaladan ajablanib kulimsiradi-qo‘ydi.
– Davlat mablag‘ini sovurish aybini bo‘ynimizga ilishdi, so‘ngra, mana, mudarrislik vazifasini ishonishdi. Ishlayapmiz…
Mehmon yigit gap nima haqda borayotganini eslab qoldi shekilli, birdan tusini o‘zgartirdi. U gazetdagi mazkur suhbatdan xabardor edimi yoxud mana shu yerda ilk safar o‘qidimi – mezbon shu taxminiga doir o‘ylarini oxiriga yetkazolmadi.
– Har qalay, – dedi yigit mijg‘ovlanib, – nima bo‘lgan taqdirda ham manavinday shart-sharoitlar muhayyo etilgan xonani emin-erkinlikda yashash va ijod qilish uchun ixtiyoringizga berib qo‘ygan ekanlar, siz “Mening kecham” deb she’r yozishingiz… Bilmadim, ustoz, bilmadim…
“… chin ila shikan qilg‘il!..” – Beixtiyor og‘ziga kelgan mashhur misrani ko‘nglidan kechirdi ustoz. Shogird esa aftidan hayajonini oxirigacha izhor etib ulgurmagandi.
– Tushunmadim, ustoz sizni, tushunolmadim, – deb tugalladi nihoyat u mulohazasini ham tantanavor va hatto tanbehona ohangda.
“… ignadin tikan qilg‘il!..” – deya hayqirdi ustoz ichida, shu ahvoli o‘zining tasavvurida yopirilgan po‘rtana komida qolgan odam ahvoliga o‘xshab ketdi. Ko‘zi o‘ziga tikkasiga qarab turgan mehmon yigitning yiltillagan ko‘zlari bilan to‘qnashdi. Biror kori hol yuz bermasligi uchun ham og‘ziga kelgan so‘zni aytishga majburiyat sezdi.
– U holda… Men “Mening kecham” degan bo‘lsam, siz kunduz deb yozing, yozganingizni “Mening kunduzim” deb nomlang.
Mehmon yigit uzoq izlagan tashbehiga munosib ta’rifni nihoyat topgan shoirdek quvonib ketdi, hayajonini yashirmadi ham:
– Yozaman! “Mening kunduzim”ni albatta yozaman! Zudlik bilan yozaman!
– E ofarin! Uh ofarin! Voh ofarin-n! – Ustoz muallim kulgisini pardalash maqsadida atayin hayratlanyaptimi yoxud hayratlar bahonasida qah-qaha otayotirmi – buning farqiga bormagan mehmon yigitni ustozning zalvorli tovushi, tovushiga qo‘shilib aytgan so‘zi battar lol qoldirdi. – Ajab qilasiz! Shunday deb yozing! Barakallo, hazo-or barakallo! “Mening kunduz…”, astag‘firulloh, “Sizning kunduzingiz”, sizning!..
Badiiy baquvvat she’r ijod etmoqlik uchun quruq iste’dodning o‘zi kifoya qilmas, buning uchun tajriba, hayotiy tajriba ham zarur ekan. Hayotiy tajriba – nozik did, hayotiy farosat, hayotiy nigoh…
Ustoz boyaginda xayolidan kechgan o‘ylarini aynan takrorlayotganini sezsa-da, bundan boshqa hech vaqoni shuuriga keltirolmadi shu tobda. Mehmon yigit esa… nahotki “Chig‘atoy gurungi”da shoirlik va nafis nazmiy mahorat bobida berilgan saboqlar, bir yilgina muqaddam “Yosh o‘zbek shoirlari” to‘plamidan joy bergani uchun ustozga minnatdorligini ifoda qilishga so‘z topolmay qaltirib turgan navqiron shoir Maskovga o‘qishga kelibdiyu ustozga nasihat qilishga, nasihat ham gapmi, tanbeh berishga o‘zini haqli sanamoqda?! Ertangi kuni-taqdiri oldidagi mavhumlikdan og‘ir ruhiy holatda yolg‘iz yashayotgan ustozning achchiq kinoyasini anglab yetolmaydigan darajada ziyraklikni boy bergan bo‘lsa?!
– “Mijmar” taxallusi bilan yozgan asarlaringizda aksincha o‘t-olov, yorug‘lik-chiroq mo‘lroq edi chamamda, ustoz?
– Mijmar?! – Ustoz dabdurustdan gap nima haqda borayotganini anglolmadi. Ko‘zlarini yumib, fikrini tiniqlashtirishga urindi. Lablari asabiy titraganini hatto quyuq mo‘ylabi ham yashirolmadi. Esladi chog‘i, ko‘zlari charaqlab ochildi, kulimsiradi. – Ha-a, Mijmar, Mijmarni so‘rayapsiz-a? Yo, alhazar, unutayozibman.
– Hozirgina siz nomini eslagan shoirimiz besh-oltita taxallusda… o‘z ismi bilan oshkora yozmaslik jur’atsizlik alomati emasmi?
Ustoz Cho‘lponning sha’niga qaratilgan pichingni oxirigacha eshitsa dilbar va rubobiy she’rlar yaratgan sadoqatli shogirdiga xiyonat qilayotgandek his etdi o‘zini.
– “Mijmar”dan ho‘-o‘ Istanbulda voz kechganman, – dedi “Yetar, bas qil!” degan ohangda. – Taxallus tanlash mutlaqo shaxsiy xohish-iroda ishi. Aytdim-ku, siz o‘z taxallusingiz ostida “Kunduzi”ngizni yozib ko‘ring. Sizning nazaringizda kunduz bo‘lsa, kunduz bo‘laqolsin. Sizga tortiq etilgan yashash va o‘qish uchun shart-sharoit menikidan kam emas ko‘rinadi.
Mehmon yigit mezbonning ovozidagi kesatiq ohangini payqamadi.
– Albatta yozaman. Keltirib, sizga o‘qib beraman, – dedi u nekbin kayfiyatda.
– Shoyad…
Ustoz boshqa so‘z topolmadi. Suhbat yana davom etguday bo‘lsa, sog‘inchlarga to‘la ustoz-shogird diydorlashuvi o‘nglab bo‘lmas xijolatvozlikka aylanishi muqarrarlashayotgan edi.
“Professor” odatdagi qiziqqonligini, tajangligini qanday qilib yenga olganiga o‘zi ham hayron, nazarida jismi boshqa-aytayotgan so‘zlari, og‘zidan chiqayotgan lutfi karami boshqa edi. Navqiron shoir yigit esa yoshlik-g‘o‘rlik ishtiyoqi to‘lqinida vaziyat-holat zamiridagi taranglikni payqamayotgan, fahmi, o‘y-xayolini tamomila “Kunduz” band etgan edi…
Mehmon harchand qarshilik ko‘rsatmasin ustoz uni kuzatib tashqariga chiqdi. Uning bu harakatlarida mehmonning hurmatini joyiga qo‘yish niyati astoydil edimi yoxud ichkarida davom etgan asabiy suhbatdan ozorlangan qalbi ochiq havoni istadimi, har qalay qo‘nalg‘adan yigirma-o‘ttiz odimlar narida boshlangan quyuq daraxtzor tomondan gup etib urilgan sovuq namchil havodan ko‘ksini to‘ldirib nafas oldi.
Ustoz ichidan gupurib aftiga tepchigan tug‘yonni qorong‘ida yosh mehmon yigit payqamaganligidan mamnun bo‘lib, yengil tortdi. Shu zahoti ko‘kdan tushganday paydo bo‘lgan qo‘sh otli foytun kelib to‘xtadiyu, mehmon xayrlashganicha lip etib sakrab unga mindi.
Ustoz daraxtzor tomon yurishda davom etdi. Yurgani sayin ko‘z o‘ngidagi zulukday qorong‘i parda yanayam quyuqlashdi. Yomg‘ir boyagi shashtidan tushgan, bitta-yarimta tomchilayotgandi. Tim qora, tund bulut shahar osmonini butkul qoplagan, bosh ko‘tarib qaragan odamni tepadan ezib-yanchib, oyoq ostiga qorishtirib tashlaguday vajohatda bosib tushayotgan edi.
– “Kecham” desang ham, “Kunduz” desang ham shafqat qilmas bu mudhish zimiston, millatdosh inim! “Kecham” desang ham, “Kunduz” desang ham!..
Ustoz ochiq ko‘ksiga ignadek sanchilayotgan sovuqqa e’tibor bermay osmonga qaradi, atrofga alangladi. Yonida hech kimsa yo‘q – qorong‘ilik qa’rida yolg‘iz, tanho o‘zi poyi piyoda boraverdi. Ohista, deyarli shivirlab aytdi:
– Ko‘k yo‘q emish, yer yo‘q emish, quyosh bilan yulduz yo‘q…
O‘rmonzor oralab ichkarilayverdi. Betiga zax, mog‘or isi gup etib urdi. Pisand etmadi. Oyog‘iga quruq-ho‘l xazon aralash chaplashdi. Har qanday ma’rifatli qalb sohibini yuhodek yutib yuborishga qodir o‘rmonni tark etishni-da o‘ylamay, yo‘q, aksincha tepa shoxlari ko‘rinmas bahaybat daraxtlarni bosib-yanchib o‘tish qasdida shaxdam qadamlar ila ilgarilayverdi. Zimistonni larzaga solgudek, tanasiga quchoq yetmas daraxtlarni ildiz-pildizi bilan ag‘dar-to‘ntar qilib tashlagudek vajohatda, bor ovozda hayqirib o‘qidi:
Ko‘k yo‘q emish, yer yo‘q emish, quyosh bilan yulduz yo‘q,
oy yo‘q emish, zamon-da yo‘q, kecha bilan kunduz yo‘q.
Yo‘q bir narsa, yo‘q bir kimsa, yo‘q bir sifat, yo‘q bir ism,
yo‘q bir nisbat, yo‘q bir holat, yo‘q bir ma’no, yo‘q bir jism…
Yana va yana takrorladi, ko‘ksidan-vujudidan otilib chiqqan alanga ro‘parasidagi daraxtlarga tarmashdi, atrof yorishdi, qaddini tik tutib zulmat qoplagan olislarga mamnun ko‘z tikdi. Ko‘zidan, a’zoi badanidan tinimsiz taralayotgan nur yo‘liga shu’la bo‘lib to‘shaldi – juda olis bir nuqtadagina elas-elas yorug‘ sharpa ko‘rindi. Ustoz diqqatini jamladi. Chuqur xo‘rsindi. Entikib ketdi. Sinchiklab tikildi, shivirladi:
– Oldimizni to‘sgan bulut parchasi
Kuchli bir yel ko‘rgach turmas, yirtilar,
Umid guli… Umid guli bizim uchun ham tug‘ar…
Qayg‘urmagil! Qayg‘urmagil, sira, ey haq tuyg‘usi!.. Haq tuyg‘usi…
* * *
Oradan roppa-rosa bir kun o‘tdi. Hali qosh qoraymagan edi, eshik taqilladi, “o‘rtoq professor” odatdagidek javob bermadi. Eshik ochilib… kechagi mehmon yigit ko‘rindi.
– She’r tayyor, opkeldim! – dedi u ustozidan suyunchi tilayotgan shogirdlik kayfiyatida quvonib.
Ustoz hang-mang bo‘lib qolganini sezdirmay kulimsiradi. Bir kunda, bir zumda yozilgan she’r!.. U bir so‘z aytib ulgurmay yozuv kursisi ustidagi varaqda “Mening kunduzim”ga ko‘zi tushdi.
Shu oqshom ijodiy muloqot, aniqrog‘i, tahririy tuzatishlar xiyla cho‘zildi. Pirovardida ustoz ikki enlik maktub yozib shogirdining qo‘liga tutqazdi:
“Inqilob” jaridasig‘a.
Ushbu ikki yangi she’r – kaminaning qalamiga mansub “Mening kecham” hamda yosh, navqiron shoirimiz mirza Botu bitgan “Mening kunduzim” she’rini nazmiy mubohasa sifatida bir sahifada chop etsangizlar.
Kamoli hurmat ila Abdurauf Fitrat. 1923 yil 14 o‘ktabr. Maskov”.
Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 2017–2
