Гапни туркий адабиётдаги энг мумтоз сиймо – Алишер Навоийдан бошласак. Улуғ шоир “Муҳокамат ул-луғатайн” асарида 18-20 ёшлик чоғларида бир муносабат билан туркий ва форсий шоирлар назмидан 50 минг байт шеърни ёд олганини келтиради…

Хуршида АБДУЛЛАЕВА
ИККИ МАҚОЛА

АДАБИЁТ – ШУНЧАКИ ҲАВАС МАЙДОНИ ЭМАС
Ёки ижод одоби ҳақида ўйлар

Гапни туркий адабиётдаги энг мумтоз сиймо – Алишер Навоийдан бошласак. Улуғ шоир “Муҳокамат ул-луғатайн” асарида 18-20 ёшлик чоғларида бир муносабат билан туркий ва форсий шоирлар назмидан 50 минг байт шеърни ёд олганини келтиради. Бу бежиз эмасди. Чунки тарихий манбаларнинг далолат қилишларича, ҳазрат Навоий даврида ўзини ашъор дунёсига мансуб деб билганлар бирмунча мушкул талабларга жавоб бермоғи шарт бўлган экан. Масалан, ўзидан илгари яшаб ўтган шоирларнинг шеъридан 30 минг мисра, ўзи билан замондош шоирлар шеърларидан эса юз минг мисрани ёд билиш. Демак, шоирликка даъвогар жами 130 минг мисра — 65 минг байтни хотирасида сақлаши лозим саналган.

Жиддий талаб. Ва қийин ҳам. Аммо ўша давр шоирлари бу талабни адо этишган. Навоий каби улуғ даҳо эса ортиғи билан. Биргина муносабат, яъни ўз-ўзини синовдан ўтказиш, қани, уддалай оламанми, деган қизиқиш билан навқирон ёшда 50 минг байтни ёд олишнинг уддасидан чиққан мутафаккир синовларсиз неча минг мисрани ёддан билган экан? Агар болалик пайтида Фариддиддин Атторнинг “Мантиқ ут-тайр” асарини бошдан оёқ ёд олганини эсласак, шоир қувваи ҳофизаси қўйилган талабдан ҳам юқори поғонада турганини англаш мумкин. Шу ўринда савол туғилади: нега бундай талаб қўйилган ўзи? Сабабини эса қуйидагича изоҳлаш мумкин:

Биринчидан, кўп шеър ёдлаш инсон хотирасини мустаҳкамлайди. Шеър ёки матнни қайта-қайта ўқиб, такрорлаш, яъни уни мияга сингдириш учун қилинаётган машқ натижасида қувваи ҳофиза ўткирлашади. Иккинчидан, кишининг луғат бойлиги ошади, сўз эса ўзлашади – кишининг лисоний бойлигига айлана боради. Сўз – илоҳий бир хилқат. У ўз жиловини осонгина қўлга тутқазавермайди, дуч келганга қулфини очавермайди. Унинг маъно қирраларини, минг бир оҳангини, товланишини билган, уста заргар бир парча олтинни, моҳир кулол бир парча лойни кутилмаган гўзал бир шаклга солгани каби, сўздан ҳам мутлақо кутилмаган ташбеҳу манзаралар ярата олган қалам эгасининг ёзганларини ақлда пешлаш орқалигина сўзни ўзиники қилиш, унинг мағзини чақиш, баҳосию қийматини, қадрини англаш мумкин. Бу эса қалам аҳли учун энг муҳим хусусиятдирки, “сўз соҳиби” деган эътироф бекорга қўлланмаслиги шундан ойдинлашади.

Бу – ижодкорни ўз қобилияти устида ишлашга ундайдиган бир талаб. Мумтоз шеъриятнинг яна бир одоби бор. Навоий ва бошқа мумтоз шоирларимизнинг асарларини мутолаа қилганда, муаллифлар ўзларини “фақир”, “банда” каби камтарона лутф билан атаганларини кўп кузатганмиз. Бу – ўша сўз соҳибининг ўқувчиси олдида ўзини ғоятда камтарин тутиши, ижодини ҳам “ёзганим ўқигувчининг хотирига малол келмасмикин”, дея қилган андишасидан далолат берган. Буни уларнинг асарлари сўзбошиларида ҳам қайта-қайта ўқиш мумкин. Ўқиган пайтингизда эса “Қизиқ, нега шундай буюк шоир, ўз даврида ҳам, ҳозирги замонда ҳам бирдай тан олинган зот ўзини шу қадар хокисорлик билан аллақандай содда, рангсиз сўзлар билан атаганикин?” деган савол хаёлингизда, ҳеч йўқса, бир марта чарх ургани шубҳасиз. Ижодкорнинг вазифаси – одамлар дилидагини гўзал тарзда қоғозга тушириш, эл дардини илҳомининг шижоати, қаламининг кучи билан енгиллатиш. У ёзганини одамлар ўқиса, таниса ва тан олсагина ўзини ҳақиқий ижодкор деб билади. Мана шу тан олиниш умиди уни камтарлик, хокисорликка ундайди: “ёзганимни кимдир ўзининг дарди деб билармикин, ёзганим кимгадир маъқул келармикин, агар бундай бўлмаса-чи”, деган андиша уни камтаринлик, “бандалик” мақомида тутиб туради, осмонга чиқмоқчи бўлганида оёғидан ушлаб қолади. Одамлар уни сўз соҳиби деб тан олса, ёзганини шодланиб-қайғуланиб ўқиса, шеърини қалб мулкига, ўзини эса севимлилари қаторига қўшса-да, ижодкор бундан кўнглида ажиб бир ғурур туйса ҳамки ҳаволаниб кетмайди. Шу ғурурини ҳам ярашиқли тарзда оддий ва самимий бир тарзда “Банданинг…” тарзида бошлаб ифода этади. Аммо бунгача улуғ ёш яшамоғи, ижодда катта тажриба тўпламоғи ва мактаб яратмоғи лозим бўлади…

Бу каби талабларни, қоидаларни жамлаган ижод одобига боболаримиз қатъий амал қилганлар. Яна бир қанча ижодкорлик одобига хос қоидалар бўлганки, адабий йиғинлар, мажлисларда бу меъёрларга қатъий амал қилинган: даврада устоздан аввал шеър айтмаслик, ўзидан ёши улуғ шоирнинг изнини олгандан сўнг шеър ўқиш, асарининг таҳлилига тик турган ҳолда жим қулоқ тутиш, танқидий фикрни самимий қабуллаш, эътибор учун таъзимда бўлиш ва бошқа шу каби таомиллар риояси ижодкорнинг маданияти, одоб-ахлоқини кўзгу янглиғ тиниқ кўрсатган…

Рост, у замонлар ўтди, давр тинимсиз янгиланишда, чарх эврилишда. Одатлар ўзгарар, расм-русумлар эскирар, аммо қоида, одобни эскиртириб бўлмас. Адабиётнинг, ижоднинг олтин қоидалари бугун ҳам мустаҳкам. Бугун ҳам улар адабиётга шиддат билан ёпирилаётган енгил-елпи, оломонга хос дид ўлчамининг қуюнлари йўлини тўғондай тўса олади. Бугун ҳам ҳар қандай сўзқатор шеър бўлолмайди, ҳар ким кўксига уриб, “мен шоирман”, “мен адибман”, деса, шоиру ёзувчи бўлиб қолавермайди, ё унинг ёзганини ўқувчи тан олмаса, ўзи минг мақтасин – бекор. Адабиёт йўли ҳавас билан танланмайди, уни тақдир, қисмат белгилайди, ижодкорликни шуҳрат келтирадиган касб деб эмас, тақдир ёзуғи деб қабул қилган одамгина буюк сўз соҳибига айланиши, одамлар уни шоир ё адиб сифатида тан олиши мумкин.

Бу гапларни устоз ижодкорлар билади, яхши англайди. Ёшлар-чи? Ёш, “ҳаваскор” дейиладиган қаламкашлар буни биладими? Адабиётнинг олтин қоидаларини, ижоднинг одоб меъёрларини улар қанчалик англаб етаяпти бугун? Ҳозирда адабиётни ҳавас майдони деб билаётган ёшлар кўпайиб кетмадими сизнингча? Агар шу охирги саволга жавоб сўрасангиз, “бундай ёшлар ҳозир жуда кўп, ҳаддан зиёд кўп”, дейман. Буни ҳаммамиз биламиз. Бугун кўчада кетаётган 3 нафар қиз ё йигитни тўхтатиб, сўроққа тутсангиз, шулардан икки нафари ўзини ижодкорман деб таништиради. Ижодкор бўлганда ҳам айнан “шеър ёзадиган ижодкор” улар. Учинчиси “йўғе, мен шеър ёзмайман”, дейиши мумкин (агар илгари ёзиб, кейин “ташлаб кетган” бўлмаса!).

Нега бундай? Бизнинг ёшларимиз адабиётни шу қадар севадиларми? Ундай деса, уларнинг аксариятидан ўқиган китобини сўрасангиз, уч-тўртта номи машҳур асарни санашдан нари ўтишолмайди. Севимли шоирини сўрасангиз, ё Муҳаммад Юсуф, ё Абдулла Орипов, ё Эркин Воҳидовни айтишади. Бу номларни ҳам машҳур бўлгани учунгина, аслида учала номдор шоирнинг шеърини ё охиригача ёд ўқиб беролмайди, ё Муҳаммад Юсуфнинг “Халқ бўл, элим” шеърини айтиб бериб, муаллифига келганда, киприк қоқмай, Абдулла Орипов, дейишади. “Мен Навоийни ё Фузулийни ўқийман”, дегувчисини топа олмайсиз. Демак, азбаройи адабиётни севиб, ижодкор бўлишга қизиқмаяпти улар. Демак, улар адабиётни, шеъриятни осон бир йўл, усул деб билишаяпти. Шунчаки ҳавас майдони деб ўйлашаяпти. Бунинг исботини эса нашриётларда босилаётган шеърий тўпламларни олиб варақлаганда кўриш мумкин: бир хилдаги шеърлар, қолипдан чиққандай. Ватан, она, муҳаббат, баҳору куз ҳақида. Орасида ярқ этган бирор сатр, бирор тўртлик кўрмайсиз. Машҳур мультфильмдаги каби “Боғдан гуллар тердим мен, териб ёрга бердим мен” тарзидаги осонгина сўзқаторлар. (Энг ёмони, уларнинг айрим шеърлари чиндан ҳам қолипга қуйилган. Бир йили бир ўсмир қизнинг китоб тақдимотида қатнашишимга тўғри келган. Даврада сўз олганларнинг ҳаммаси бу қизгинанинг бир сатрини такрорлади: “Баҳорлар қайтгунча, омон бўлайлик!” Телевидениега интревью берганида ҳам, даврада сўзга чиққанида ҳам унинг ўзи фақат ҳар банди шу сатр билан тугалланадиган шеърни ўқиди. Хуллас, бу қуймадай сатр кўпчилик қатори менинг ҳам миямга сингиб қолди. Орадан анча вақт ўтганидан сўнг таниқли шоира Зулфия Мўминованинг китобини ўқий туриб, шоиранинг ўзига хос ўтли сатрларидан таъсирлана туриб, бояги таниш мисрани кўриб қолдим. Фақат унда “баҳор” сўзи ўрнида “турна” сўзи қўлланган ва шеърнинг бутун маъноси турна келиши-кетиши воқеасига қурилган эди: турналар қайтганча, омон бўлайлик…) Бу тўпламларнинг муаллифлари билан суҳбатлашсангиз, “фалон тўгарак аъзосиман, фалон шоирнинг шогирдиман”, дейишдан нарига ўтмайди. Ёки шеърини таҳририятга “шуни чиқариб беринг”, деб юборадиган, келтирадиганларнинг ижод намуналари ҳам шундай – ҳаминқадарлик, зўрма-зўракилик устун уларда. Лекин ўзлари учун бу машқ – мукаммал шеър! Модомики, шеър экан, у албатта газетада ё журналда чоп этилиши керак! Бу “шеър”даги ғализ жумлалар, сакталикларни тушунтиришга уринсангиз, гапингизни охиригача эшитиш ўрнига бир хил савол берилади: шеърим чиқмайдими газетада?

Демак, бу “ҳаваскор ижодкор” учун хатосини тузатиш, ўз устида ишлаш эмас, шеърининг газетада чиқиши муҳимроқ. Чунки бу ҳаракат ё бирор танловда иштирок этиш учун керак, ё яна шунга ўхшаш манфаатли бирор иш учун. Шундай пайтларда ўйлаб қоласан киши, бу нима, рағбатни суиистеъмол қилишми, шунчаки машҳурликка эришишми? У нимани истаяпти: шеърини кимдир ўқиб маънавий озуқа олишиними ёки “бир амаллаб, газетанинг бир четида бўлса ҳам исм-фамилияси чиқса бўлди”ми?

Ижод рағбатни хуш кўради, у шундан куч олади, бу тўғри. Аммо рағбатдан олдин ижод одоби, қоидалари, талабларини билиш керак эмасмикин? Адабий тўгаракларда энг аввал шу қоидаларни ўргатиш, сингдириш лозимдир балки? Сўзнинг илоҳийлигини, у ҳар кимга рафторини очавермаслигини ҳаваскор билиши шарт эмасми ёки?! Шарт. Агар “шеър ёзишдан осон иш борми, ҳозир шартта ёзиб ташлайман”, дейдиганларнинг сафи кенгайишини истамасак, шарт бу. Ёш ҳаваскор эса билсин, англасин:

— сўз – илоҳий хилқат: у ўзини хор қилганни кечирмайди;

— шеър ёзиш – осон иш эмас, қофиясини келтириб, туроғини тахтлаган билан у шеър бўлиб қолмайди, бинобарин, ҳаваскорнинг ёзгани ҳали-бери шеър эмас, балки “машқ” дейилиши шундан;

— “мен шеър ёзаман”, дейишдан олдин бу гапнинг асл маъносини англамоқ керак;

— ижодни танлаган кишининг илк сабоғи ижод одоби бўлиши керак – у плагиатлик (адабий ўғрилик) нималигини, унинг оқибатларини, ўзига севимли шоир сатридан фойдаланиш одобини ўргансин, хабари бўлсин;

— шеърият уни кўкка кўтармасин, аксинча, камтарликка ўргатсин, ўзини англашга одатлантирсин.

Агар шуларга ва ижоднинг яна бошқа қоида-усуллари, талабларига тайёр бўлсагина шеърият эшигини тақиллатсин. Йўқса, бошқа ҳавас майдонлари ҳам кўп. Бир фильмда айтилганидай, ёмон қўшиқчи бўлгандан кўра яхши ишчи бўлган афзал…

“ҚОФИЯ БОЗОРИ ҚАЙДАДИР?”
Ёки туроқ, вазн излаётган Ҳошимжон,
плагиатлик ва бошқалар

Болаларнинг севимли адиби, Ўзбекистон халқ ёзувчиси Худойберди Тўхтабоевнинг “Сариқ девни миниб” асарини ҳаммамиз яхши биламиз. Бош қаҳрамон Ҳошимжоннинг сеҳрли қалпоқча ёрдамидаги ажойибу ғаройиб ишлари, саргузаштларини ўқиган сари киши юзига табассум ёйила боради. Айрим жойларида эса беихтиёр қаҳқаҳа уриб кулиб юборганингизни ўзингиз сезмай қоласиз.

Яқинда асарни яна бир марта варақлаб чиқдим. Айниқса, 5-бобини синчиклаб ўқигим келди. “Қофия бозори қайдадир” деб номланган бобда асар қаҳрамонининг ўқимасдан туриб(истеъдоди бор-йўқлигидан бехабар ҳолда) шоир бўлиш учун қасд қилганию бу янглиш йўлда бошидан кечирганлари баён қилинган. Агрономликни эплолмаган болакай шоирларни катта тантанаю тараддуд билан кутишаётгани, одамларнинг уларга ҳурмат билан қараганини кўриб, бирданига шоир бўлгиси келиб қолади. Унинг диққатини тортган иккинчи жиҳат асарда қуйидагича тасвирланади:

“Дарахтга чиқиб, жойлашиброқ ўтириб олдим. Олакўз оёғини силкита-силкита тушунтира кетди:

— Бу ерда, оғайни, шеър базми бўлади, билдингми? Шаҳардан зўр шоирлар келган, билдингми? Улар чўлқуварлар билан каттакон учрашув ўтказади. Ҳозир меҳмонхонага тухум ютгани кириб кетишди, билдингми?

— Нега энди тухум ютишар экан?

— Нега дейсанми, тоза каллаварам экансан-ку, оғайни! Ахир тухум ютишмаса, овозлари яхши чиқмай шеърни паст-баланд қилиб ўқиб қўйишади-да. Ҳозир раисимиз ўша томонга тўрт яшик тухум олиб ўтиб кетди, билдингми?”

Хуллас, тухумни кўпроқ ютиб, шеърини яхши ўқишга чоғланаётган шоирлар Ҳошимжонга жуда сирли, мартабаси улуғ инсонлар сифатида кўриниб кетади ва уни жиддий қизиқтириб қўяди. (Аслида, ижод аҳли, умуман, алоҳида истеъдод эгалари доимо бошқалар кўзига ўта сирли кўриниши рост. Бунинг сабаби, уларнинг шеърини яхшироқ ўқиши учун тухум ютишида эмас, балки ҳеч ким уддалай олмайдиган ишни уддалашида, бошқаларнинг иқтидорини етмайдиган ишни бажаришида. Тухум ютиш воқеасини эса адиб оддий, содда одамларнинг машҳурларнинг муваффақиятлари сирини ўзлари билганича йўйиш одатини ифодалаш учун киритган).

Асарнинг давомини ўқиймиз. Шоирлар бирин-кетин даврага кириб келишар экан, йиғилганлар уларни олқишу қарсаклар билан қарши олади. Шеърхонлик бошланади. Биринчи бўлиб сўз олган савлатли шоирнинг шеърини ҳамма нафасини ичига ютиб, жон қулоғи билан тинглайди. Шеър тугагач эса қарсаклар чалиниб, олқишлар ёғилиб кетади. Шоирга дарров тўн ёпишади, дўппи кийдиришади, ҳурмат-эҳтиром кўрсатишади. Булар ҳам қаҳрамонимизнинг ҳавасини келтиради:

“Шоирлар тухумни кўп ютишган экан, шеърхонлик қоронғи тушгунча давом этди. Мен эса биринчи шеърни эшитганимдаёқ, шоирга кўрсатилган ҳурмату эҳтиромни кўриб адойи тамом бўлган эдим.

“Ана ҳурмату ана эъзоз, — дейман ўзимга-ўзим. – Мен бўлсам, агроном бўламан деб жонимни қийнаб, қаёқдаги ғалваларга қолиб юрибман-а. Мана, шоир бўлсанг, бошқа гап. Тўйиб-тўйиб тухум ютасан, китобларинг чиқади, суратинг газетада босилади. Битта-яримта шеър ўқиб қўйсанг, елкангга банорас тўн ёпишади. Қарсаклар, офаринлар! Йўқ. Йўқ! Мен ҳам шоир бўламан. Албатта, шоир бўламан!”

Йиғин тугаши билан секин пастга тушдиму қалпоқчамни бошимга илиб, шоирларга қўшилиб олдим. Ахир шоир бўлиш учун унча-мунча уларнинг сиру асроридан хабардор бўлишим, лоақал битта-яримтаси билан дурустроқ ошно бўлиб олишим керак эди-да…”

Бу парчада дастлаб Ҳошимжоннинг шоирлик ҳақидаги тасаввурлари одамнинг эътиборини тортади. Қарангки, унинг наздида шоирлик фақатгина “тухум ютиш”у “китоблари чиқиши”, “сурати газетада босилиши”, “битта-яримта шеър ўқиб қўйганда, елкага банорас тўн ёпилиши”, холос! Яъни шону шуҳрат, машҳурлик чўққиси! Бошқа ҳеч нарса эмас! Бунинг учун энг аввал истеъдод кераклиги, сўнг шу истеъдодни тарбиялаш учун қаттиқ меҳнат қилиш, ўз устида тиним билмай ишлаш лозимлигини у билмайди. Даҳолар “илҳом париси” деб атайдиган сирли-сурурли бир ҳолатни ўзига доимий ҳамроҳ қилиш учун қанчалик заҳмат чекиш талаб этилишини, бу эса сира-сира юқоридаги ташқи ялтироқликлар учунгина бўлавермаслигини болапақир англамайди. Шунинг учун ҳам у машинада шоирларнинг тиззасига ястаниб кетар экан, “шоирликка оид бирор гап эшитиб қолармиканман” деб, уларнинг оғзини пойлайди. Унинг “шоирлик ҳаёти”даги илк шеъри ҳам шу аснода туғилади:

Кўчалар,
Оҳ, бегона кўчалар!
Мунча силлиқсиз,
Мунча тиниқсиз.
Қалбимга яқин кўчалар,
Уйқум келмас кечалар…

Шеърни адиб шу қадар маҳорат билан ёзганки, уни ўқиганда беихтиёр одамнинг кўз ўнгида нўноқ бир шеърбоз қиёфаси яққол чизилгандай бўлади: иккинчи сатрда бегона дейилган кўча шеърнинг бешинчи қаторига бориб, дарров қалбга яқин бўлиб қолади, йўл, майли, эҳтимол, силлиқдиру аммо унинг тиниқлиги ҳақидаги ташбеҳ сира-сира тўғри келмайди, қолаверса, сўнгги сатрларда кўча ва кеча сўзларини қофияси бир амаллаб келиштирилгану маъно ғойиб бўлган(афсус ва кулги аралаш ҳолатда ўқиб, таҳлил қиламану лоп этиб ёдимга ҳозирги аксарият газеталар саҳифаларини безаётган, юпқа-юпқа китобчаларни тўлдираётган “шеър отли”лар ёдимга тушаверади…)

Хуллас, асар давомида Ҳошимжоннинг шаҳарга келиб, шоирлар ҳаётига аралашгани бири биридан қизиқ ҳолатлар, кулгили вазиятлар орқали тасвирланади. Кечаси билан шеър машқ қилиб чиққан “шоир Ҳошимжон Рўзи” таҳририятлардан бирининг адабиёт ва санъат бўлимига шеърини олиб боради. Шеърни болакайнинг назарида “ичида маза қилиб ўқиган” ходим унга “шеърда қофия, вазн, туроқ деган нарсалар бўлиши керак. Маъно, мантиқ деган нарсалар бўлиши керак. Шеърингизда мен ўшаларни кўрмаяпман”, дейди. Энди қаҳрамонимиз дўконма-дўкон юриб, қофия, туроқ, вазн сўроқлайди. Ҳеч бир ердан бу нарсаларни тополмаган Ҳошимжон ҳаммасини шоирлар сотиб олиб кетган деб ўйлайди. Эртаси куни яна ўша ходимнинг олдига борганида, бу гал ундан қайси шоирларнинг шеърларини севиб ўқигани сўралади. Етти ухлаб тушига ҳам кирмаган шоирларнинг номларини айтиб, асарларини ўқиган-йўқлигини сўрайди. Хуллас, унинг бу каби сўроқларидан терга тушиб кетган (табиийки, билимсизлигидан шу кўйга тушган) Ҳошимжоннинг хаёлига бошқа бир фикр келади: у ўзи кечалари ижод қилишини пойлаб юрган шоирларнинг қоғизга тушириб, сўнг “бўлмайди”га чиқариб, ғижимлаб отган шеърларини оққа кўчиради-да, газеталарга олиб боради. Шеърлари яхши баҳоланиб, нашр этилаётгани, яхшигина қалам ҳақи олганидан севиниб юрган болапақирнинг бошига кутилмаганда фалокат ёғилади (қилмиш – қидирмиш-да, ахир): унинг ўғирлиги маълум бўлиб қолади. Шеърнинг асл нусхасини кўрсатиб, уни фош қилганларидан сўнг қочишдан бўлак илож тополмаган “шоир” бошқаларнинг “сеҳргар”, “плагиатор”, “шеър ўғриси” каби “кишини унча хурсанд қилмайдиган” сўзларни эшитишга мажбур бўлади. Ўзи эса уларга жавобан бор-йўғи шундай дея олади, холос:

“Ўзларинг-чи. ўзларинг! Магазинга келган вазн, қофия, туроқларни бизга ўхшаганларга бир грамм ҳам бермасдан олиб қўясизлар-ку! Уят эмасми!”

Адибнинг маҳорати шундаки, Ҳошимжоннинг шоирликка иқтидорлилар иши, худо юқтирган истеъдод эгалари зиммасига тушган юк деб эмас, сирини билиб, каштасини келиштириб олсанг, бемалол уддаласа бўладиган иш деб ўйлашини ишонарли тарзда тасвирлайди. Шу билан бирга, унинг шундай ўйлашига билимсизлиги, бехабарлиги сабаб бўлаётганини ҳам яққол кўрсатиб бера олади. Бўлмаса, қофия, туроқ, вазн кабиларни дўкондан сўраб юрармиди? Ёки бировнинг интеллектуал мулкини ўзиники қилиб олармиди? Дарҳақиқат, у бунинг ёмон, нотўғри иш эканлигини билмайди. Айниқса, “плагиатор” деган бир қарашда худди “авиатор”, “оратор” каби жарангдор сўзларга уйқаш бир атаманинг аслида адабий ўғрига, ижодий қинғир кишига нисбатан қўлланишидан ҳам у бехабар. Бу ишнинг ижод одобию қоидаларига зидлиги, қадимдан бу борада жиддий талаблар борлигини англаган бўларди. Ўтмиш шоирлар, замонавий адабиёт намояндалари ҳам бордию бирор ижодкорнинг бирор бир байти ё сатридан таъсирланса, “ўзиники” қилишни истаб қолса, бунинг ҳам йўриғи борлиги, ўша сатрларни ўзига олиб, алоҳида янги шеър яратиши ва буни шарқ шеъриятида “тазмин санъати” деб аталишини билган бўларди. Масалан, Атторнинг “Мантиқ ут-тайр”идан таъсирланган Навоий бу асарга жавобан “Лисон ут-тайр”ни битган бўлса, шоҳ Машраб Лутфийнинг “хоҳ инон, хоҳ инонма” радифли ғазалига тазмин боғлаган. Омон Матжоннинг “Сен унда доғ бўлдинг, мен бунда доғ қолдим” сатрлари билан тугалланадиган шеъри эса шоир Мирий шеърига ўхшатма тарзида ёзилгани муаллиф томонидан кўрсатиб ўтилади. Худди шу қоида насрий асарлардан тортиб, мақолалар учун ҳам тегишлилиги, асардан кўчирма келтириш орқали бемалол унинг муаллифини келтириб ўз ижодий ишида фойдаланиш мумкинлигини бугуннинг ҳошимжонлари ҳам билиб-англаб олишса, яхши бўларди. Шоирларга яқин юриш, мен “фалон шоир ё адибнинг шогирдиман” дейиш билангина таниқли ижодкор бўлиб қолиш мумкин бўлганида, шоирларнинг уйида тунаб, шоколадини еб юрган Ҳошимжон осонгина шоир бўларди. Аммо Худойберди Тўхтабоев ҳаёт ҳақиқатларига зид бормаган ҳолда шоирлик – истеъдод эканлигини, унга қинғир йўл билан эмас, фақатгина иқтидор кучи ва меҳнат билан эришиш мумкинлигини таъсирчан ва кулгига йўғрилган бир кўринишда очиб беради. Плагиатлик эса нафақат ижод одобида қораланадиган бир ҳолат, балки қонунларимизда жавобгарлик белгиланган бир жиноят эканлигини ҳам таъкидламоқ керакки, бунга жиддий қарамайдиган, ёши улғайса ҳам ҳамон ҳошимжонлигича қолаётган “эжодкор”лар орамизда борлиги сир эмас. Юқоридаги асар ҳам аслида уларга бир огоҳлантиришдек ёзилганмикин, деган ўйга ҳам борасан киши…

    Gapni turkiy adabiyotdagi eng mumtoz siymo – Alisher Navoiydan boshlasak. Ulug‘ shoir “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida 18-20 yoshlik chog‘larida bir munosabat bilan turkiy va forsiy shoirlar nazmidan 50 ming bayt she’rni yod olganini keltiradi…

Xurshida ABDULLAYEVA
IKKI MAQOLA

   Xurshida Abdullayeva 1979 yilda Qashqadaryo viloyati Koson tumanida tug‘ilgan. 2002 yilda Qarshi davlat universitetining o‘zbek filologiyasi fakultetini tamomlagan. She’r va hikoyalari viloyat, respublika nashrlarida e’lon qilingan. Ilk to‘plami 2008 yilda “Baxt bekati” nomi bilan chop etilgan. Hozirda “Qashqadaryo” gazetasida bo‘lim muharriri vazifasida ishlaydi.

ADABIYOT – SHUNCHAKI HAVAS MAYDONI EMAS
Yoki ijod odobi haqida o‘ylar

Gapni turkiy adabiyotdagi eng mumtoz siymo – Alisher Navoiydan boshlasak. Ulug‘ shoir “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida 18-20 yoshlik chog‘larida bir munosabat bilan turkiy va forsiy shoirlar nazmidan 50 ming bayt she’rni yod olganini keltiradi. Bu bejiz emasdi. Chunki tarixiy manbalarning dalolat qilishlaricha, hazrat Navoiy davrida o‘zini ash’or dunyosiga mansub deb bilganlar birmuncha mushkul talablarga javob bermog‘i shart bo‘lgan ekan. Masalan, o‘zidan ilgari yashab o‘tgan shoirlarning she’ridan 30 ming misra, o‘zi bilan zamondosh shoirlar she’rlaridan esa yuz ming misrani yod bilish. Demak, shoirlikka da’vogar jami 130 ming misra — 65 ming baytni xotirasida saqlashi lozim sanalgan.

Jiddiy talab. Va qiyin ham. Ammo o‘sha davr shoirlari bu talabni ado etishgan. Navoiy kabi ulug‘ daho esa ortig‘i bilan. Birgina munosabat, ya’ni o‘z-o‘zini sinovdan o‘tkazish, qani, uddalay olamanmi, degan qiziqish bilan navqiron yoshda 50 ming baytni yod olishning uddasidan chiqqan mutafakkir sinovlarsiz necha ming misrani yoddan bilgan ekan? Agar bolalik paytida Fariddiddin Attorning “Mantiq ut-tayr” asarini boshdan oyoq yod olganini eslasak, shoir quvvai hofizasi qo‘yilgan talabdan ham yuqori pog‘onada turganini anglash mumkin. Shu o‘rinda savol tug‘iladi: nega bunday talab qo‘yilgan o‘zi? Sababini esa quyidagicha izohlash mumkin:

Birinchidan, ko‘p she’r yodlash inson xotirasini mustahkamlaydi. She’r yoki matnni qayta-qayta o‘qib, takrorlash, ya’ni uni miyaga singdirish uchun qilinayotgan mashq natijasida quvvai hofiza o‘tkirlashadi. Ikkinchidan, kishining lug‘at boyligi oshadi, so‘z esa o‘zlashadi – kishining lisoniy boyligiga aylana boradi. So‘z – ilohiy bir xilqat. U o‘z jilovini osongina qo‘lga tutqazavermaydi, duch kelganga qulfini ochavermaydi. Uning ma’no qirralarini, ming bir ohangini, tovlanishini bilgan, usta zargar bir parcha oltinni, mohir kulol bir parcha loyni kutilmagan go‘zal bir shaklga solgani kabi, so‘zdan ham mutlaqo kutilmagan tashbehu manzaralar yarata olgan qalam egasining yozganlarini aqlda peshlash orqaligina so‘zni o‘ziniki qilish, uning mag‘zini chaqish, bahosiyu qiymatini, qadrini anglash mumkin. Bu esa qalam ahli uchun eng muhim xususiyatdirki, “so‘z sohibi” degan e’tirof bekorga qo‘llanmasligi shundan oydinlashadi.

Bu – ijodkorni o‘z qobiliyati ustida ishlashga undaydigan bir talab. Mumtoz she’riyatning yana bir odobi bor. Navoiy va boshqa mumtoz shoirlarimizning asarlarini mutolaa qilganda, mualliflar o‘zlarini “faqir”, “banda” kabi kamtarona lutf bilan ataganlarini ko‘p kuzatganmiz. Bu – o‘sha so‘z sohibining o‘quvchisi oldida o‘zini g‘oyatda kamtarin tutishi, ijodini ham “yozganim o‘qiguvchining xotiriga malol kelmasmikin”, deya qilgan andishasidan dalolat bergan. Buni ularning asarlari so‘zboshilarida ham qayta-qayta o‘qish mumkin. O‘qigan paytingizda esa “Qiziq, nega shunday buyuk shoir, o‘z davrida ham, hozirgi zamonda ham birday tan olingan zot o‘zini shu qadar xokisorlik bilan allaqanday sodda, rangsiz so‘zlar bilan ataganikin?” degan savol xayolingizda, hech yo‘qsa, bir marta charx urgani shubhasiz. Ijodkorning vazifasi – odamlar dilidagini go‘zal tarzda qog‘ozga tushirish, el dardini ilhomining shijoati, qalamining kuchi bilan yengillatish. U yozganini odamlar o‘qisa, tanisa va tan olsagina o‘zini haqiqiy ijodkor deb biladi. Mana shu tan olinish umidi uni kamtarlik, xokisorlikka undaydi: “yozganimni kimdir o‘zining dardi deb bilarmikin, yozganim kimgadir ma’qul kelarmikin, agar bunday bo‘lmasa-chi”, degan andisha uni kamtarinlik, “bandalik” maqomida tutib turadi, osmonga chiqmoqchi bo‘lganida oyog‘idan ushlab qoladi. Odamlar uni so‘z sohibi deb tan olsa, yozganini shodlanib-qayg‘ulanib o‘qisa, she’rini qalb mulkiga, o‘zini esa sevimlilari qatoriga qo‘shsa-da, ijodkor bundan ko‘nglida ajib bir g‘urur tuysa hamki havolanib ketmaydi. Shu g‘ururini ham yarashiqli tarzda oddiy va samimiy bir tarzda “Bandaning…” tarzida boshlab ifoda etadi. Ammo bungacha ulug‘ yosh yashamog‘i, ijodda katta tajriba to‘plamog‘i va maktab yaratmog‘i lozim bo‘ladi…

Bu kabi talablarni, qoidalarni jamlagan ijod odobiga bobolarimiz qat’iy amal qilganlar. Yana bir qancha ijodkorlik odobiga xos qoidalar bo‘lganki, adabiy yig‘inlar, majlislarda bu me’yorlarga qat’iy amal qilingan: davrada ustozdan avval she’r aytmaslik, o‘zidan yoshi ulug‘ shoirning iznini olgandan so‘ng she’r o‘qish, asarining tahliliga tik turgan holda jim quloq tutish, tanqidiy fikrni samimiy qabullash, e’tibor uchun ta’zimda bo‘lish va boshqa shu kabi taomillar rioyasi ijodkorning madaniyati, odob-axloqini ko‘zgu yanglig‘ tiniq ko‘rsatgan…

Rost, u zamonlar o‘tdi, davr tinimsiz yangilanishda, charx evrilishda. Odatlar o‘zgarar, rasm-rusumlar eskirar, ammo qoida, odobni eskirtirib bo‘lmas. Adabiyotning, ijodning oltin qoidalari bugun ham mustahkam. Bugun ham ular adabiyotga shiddat bilan yopirilayotgan yengil-yelpi, olomonga xos did o‘lchamining quyunlari yo‘lini to‘g‘onday to‘sa oladi. Bugun ham har qanday so‘zqator she’r bo‘lolmaydi, har kim ko‘ksiga urib, “men shoirman”, “men adibman”, desa, shoiru yozuvchi bo‘lib qolavermaydi, yo uning yozganini o‘quvchi tan olmasa, o‘zi ming maqtasin – bekor. Adabiyot yo‘li havas bilan tanlanmaydi, uni taqdir, qismat belgilaydi, ijodkorlikni shuhrat keltiradigan kasb deb emas, taqdir yozug‘i deb qabul qilgan odamgina buyuk so‘z sohibiga aylanishi, odamlar uni shoir yo adib sifatida tan olishi mumkin.

Bu gaplarni ustoz ijodkorlar biladi, yaxshi anglaydi. Yoshlar-chi? Yosh, “havaskor” deyiladigan qalamkashlar buni biladimi? Adabiyotning oltin qoidalarini, ijodning odob me’yorlarini ular qanchalik anglab yetayapti bugun? Hozirda adabiyotni havas maydoni deb bilayotgan yoshlar ko‘payib ketmadimi sizningcha? Agar shu oxirgi savolga javob so‘rasangiz, “bunday yoshlar hozir juda ko‘p, haddan ziyod ko‘p”, deyman. Buni hammamiz bilamiz. Bugun ko‘chada ketayotgan 3 nafar qiz yo yigitni to‘xtatib, so‘roqqa tutsangiz, shulardan ikki nafari o‘zini ijodkorman deb tanishtiradi. Ijodkor bo‘lganda ham aynan “she’r yozadigan ijodkor” ular. Uchinchisi “yo‘g‘ye, men she’r yozmayman”, deyishi mumkin (agar ilgari yozib, keyin “tashlab ketgan” bo‘lmasa!).

Nega bunday? Bizning yoshlarimiz adabiyotni shu qadar sevadilarmi? Unday desa, ularning aksariyatidan o‘qigan kitobini so‘rasangiz, uch-to‘rtta nomi mashhur asarni sanashdan nari o‘tisholmaydi. Sevimli shoirini so‘rasangiz, yo Muhammad Yusuf, yo Abdulla Oripov, yo Erkin Vohidovni aytishadi. Bu nomlarni ham mashhur bo‘lgani uchungina, aslida uchala nomdor shoirning she’rini yo oxirigacha yod o‘qib berolmaydi, yo Muhammad Yusufning “Xalq bo‘l, elim” she’rini aytib berib, muallifiga kelganda, kiprik qoqmay, Abdulla Oripov, deyishadi. “Men Navoiyni yo Fuzuliyni o‘qiyman”, deguvchisini topa olmaysiz. Demak, azbaroyi adabiyotni sevib, ijodkor bo‘lishga qiziqmayapti ular. Demak, ular adabiyotni, she’riyatni oson bir yo‘l, usul deb bilishayapti. Shunchaki havas maydoni deb o‘ylashayapti. Buning isbotini esa nashriyotlarda bosilayotgan she’riy to‘plamlarni olib varaqlaganda ko‘rish mumkin: bir xildagi she’rlar, qolipdan chiqqanday. Vatan, ona, muhabbat, bahoru kuz haqida. Orasida yarq etgan biror satr, biror to‘rtlik ko‘rmaysiz. Mashhur multfilmdagi kabi “Bog‘dan gullar terdim men, terib yorga berdim men” tarzidagi osongina so‘zqatorlar. (Eng yomoni, ularning ayrim she’rlari chindan ham qolipga quyilgan. Bir yili bir o‘smir qizning kitob taqdimotida qatnashishimga to‘g‘ri kelgan. Davrada so‘z olganlarning hammasi bu qizginaning bir satrini takrorladi: “Bahorlar qaytguncha, omon bo‘laylik!” Televideniyega intrevyu berganida ham, davrada so‘zga chiqqanida ham uning o‘zi faqat har bandi shu satr bilan tugallanadigan she’rni o‘qidi. Xullas, bu quymaday satr ko‘pchilik qatori mening ham miyamga singib qoldi. Oradan ancha vaqt o‘tganidan so‘ng taniqli shoira Zulfiya Mo‘minovaning kitobini o‘qiy turib, shoiraning o‘ziga xos o‘tli satrlaridan ta’sirlana turib, boyagi tanish misrani ko‘rib qoldim. Faqat unda “bahor” so‘zi o‘rnida “turna” so‘zi qo‘llangan va she’rning butun ma’nosi turna kelishi-ketishi voqeasiga qurilgan edi: turnalar qaytgancha, omon bo‘laylik…) Bu to‘plamlarning mualliflari bilan suhbatlashsangiz, “falon to‘garak a’zosiman, falon shoirning shogirdiman”, deyishdan nariga o‘tmaydi. Yoki she’rini tahririyatga “shuni chiqarib bering”, deb yuboradigan, keltiradiganlarning ijod namunalari ham shunday – haminqadarlik, zo‘rma-zo‘rakilik ustun ularda. Lekin o‘zlari uchun bu mashq – mukammal she’r! Modomiki, she’r ekan, u albatta gazetada yo jurnalda chop etilishi kerak! Bu “she’r”dagi g‘aliz jumlalar, saktaliklarni tushuntirishga urinsangiz, gapingizni oxirigacha eshitish o‘rniga bir xil savol beriladi: she’rim chiqmaydimi gazetada?

Demak, bu “havaskor ijodkor” uchun xatosini tuzatish, o‘z ustida ishlash emas, she’rining gazetada chiqishi muhimroq. Chunki bu harakat yo biror tanlovda ishtirok etish uchun kerak, yo yana shunga o‘xshash manfaatli biror ish uchun. Shunday paytlarda o‘ylab qolasan kishi, bu nima, rag‘batni suiiste’mol qilishmi, shunchaki mashhurlikka erishishmi? U nimani istayapti: she’rini kimdir o‘qib ma’naviy ozuqa olishinimi yoki “bir amallab, gazetaning bir chetida bo‘lsa ham ism-familiyasi chiqsa bo‘ldi”mi?

Ijod rag‘batni xush ko‘radi, u shundan kuch oladi, bu to‘g‘ri. Ammo rag‘batdan oldin ijod odobi, qoidalari, talablarini bilish kerak emasmikin? Adabiy to‘garaklarda eng avval shu qoidalarni o‘rgatish, singdirish lozimdir balki? So‘zning ilohiyligini, u har kimga raftorini ochavermasligini havaskor bilishi shart emasmi yoki?! Shart. Agar “she’r yozishdan oson ish bormi, hozir shartta yozib tashlayman”, deydiganlarning safi kengayishini istamasak, shart bu. Yosh havaskor esa bilsin, anglasin:

— so‘z – ilohiy xilqat: u o‘zini xor qilganni kechirmaydi;

— she’r yozish – oson ish emas, qofiyasini keltirib, turog‘ini taxtlagan bilan u she’r bo‘lib qolmaydi, binobarin, havaskorning yozgani hali-beri she’r emas, balki “mashq” deyilishi shundan;

— “men she’r yozaman”, deyishdan oldin bu gapning asl ma’nosini anglamoq kerak;

— ijodni tanlagan kishining ilk sabog‘i ijod odobi bo‘lishi kerak – u plagiatlik (adabiy o‘g‘rilik) nimaligini, uning oqibatlarini, o‘ziga sevimli shoir satridan foydalanish odobini o‘rgansin, xabari bo‘lsin;

— she’riyat uni ko‘kka ko‘tarmasin, aksincha, kamtarlikka o‘rgatsin, o‘zini anglashga odatlantirsin.

Agar shularga va ijodning yana boshqa qoida-usullari, talablariga tayyor bo‘lsagina she’riyat eshigini taqillatsin. Yo‘qsa, boshqa havas maydonlari ham ko‘p. Bir filmda aytilganiday, yomon qo‘shiqchi bo‘lgandan ko‘ra yaxshi ishchi bo‘lgan afzal…

“QOFIYA BOZORI QAYDADIR?”
Yoki turoq, vazn izlayotgan Hoshimjon,
plagiatlik va boshqalar

Bolalarning sevimli adibi, O‘zbekiston xalq yozuvchisi Xudoyberdi To‘xtaboyevning “Sariq devni minib” asarini hammamiz yaxshi bilamiz. Bosh qahramon Hoshimjonning sehrli qalpoqcha yordamidagi ajoyibu g‘aroyib ishlari, sarguzashtlarini o‘qigan sari kishi yuziga tabassum yoyila boradi. Ayrim joylarida esa beixtiyor qahqaha urib kulib yuborganingizni o‘zingiz sezmay qolasiz.

Yaqinda asarni yana bir marta varaqlab chiqdim. Ayniqsa, 5-bobini sinchiklab o‘qigim keldi. “Qofiya bozori qaydadir” deb nomlangan bobda asar qahramonining o‘qimasdan turib(iste’dodi bor-yo‘qligidan bexabar holda) shoir bo‘lish uchun qasd qilganiyu bu yanglish yo‘lda boshidan kechirganlari bayon qilingan. Agronomlikni eplolmagan bolakay shoirlarni katta tantanayu taraddud bilan kutishayotgani, odamlarning ularga hurmat bilan qaraganini ko‘rib, birdaniga shoir bo‘lgisi kelib qoladi. Uning diqqatini tortgan ikkinchi jihat asarda quyidagicha tasvirlanadi:

“Daraxtga chiqib, joylashibroq o‘tirib oldim. Olako‘z oyog‘ini silkita-silkita tushuntira ketdi:

— Bu yerda, og‘ayni, she’r bazmi bo‘ladi, bildingmi? Shahardan zo‘r shoirlar kelgan, bildingmi? Ular cho‘lquvarlar bilan kattakon uchrashuv o‘tkazadi. Hozir mehmonxonaga tuxum yutgani kirib ketishdi, bildingmi?

— Nega endi tuxum yutishar ekan?

— Nega deysanmi, toza kallavaram ekansan-ku, og‘ayni! Axir tuxum yutishmasa, ovozlari yaxshi chiqmay she’rni past-baland qilib o‘qib qo‘yishadi-da. Hozir raisimiz o‘sha tomonga to‘rt yashik tuxum olib o‘tib ketdi, bildingmi?”

Xullas, tuxumni ko‘proq yutib, she’rini yaxshi o‘qishga chog‘lanayotgan shoirlar Hoshimjonga juda sirli, martabasi ulug‘ insonlar sifatida ko‘rinib ketadi va uni jiddiy qiziqtirib qo‘yadi. (Aslida, ijod ahli, umuman, alohida iste’dod egalari doimo boshqalar ko‘ziga o‘ta sirli ko‘rinishi rost. Buning sababi, ularning she’rini yaxshiroq o‘qishi uchun tuxum yutishida emas, balki hech kim uddalay olmaydigan ishni uddalashida, boshqalarning iqtidorini yetmaydigan ishni bajarishida. Tuxum yutish voqeasini esa adib oddiy, sodda odamlarning mashhurlarning muvaffaqiyatlari sirini o‘zlari bilganicha yo‘yish odatini ifodalash uchun kiritgan).

Asarning davomini o‘qiymiz. Shoirlar birin-ketin davraga kirib kelishar ekan, yig‘ilganlar ularni olqishu qarsaklar bilan qarshi oladi. She’rxonlik boshlanadi. Birinchi bo‘lib so‘z olgan savlatli shoirning she’rini hamma nafasini ichiga yutib, jon qulog‘i bilan tinglaydi. She’r tugagach esa qarsaklar chalinib, olqishlar yog‘ilib ketadi. Shoirga darrov to‘n yopishadi, do‘ppi kiydirishadi, hurmat-ehtirom ko‘rsatishadi. Bular ham qahramonimizning havasini keltiradi:

“Shoirlar tuxumni ko‘p yutishgan ekan, she’rxonlik qorong‘i tushguncha davom etdi. Men esa birinchi she’rni eshitganimdayoq, shoirga ko‘rsatilgan hurmatu ehtiromni ko‘rib adoyi tamom bo‘lgan edim.

“Ana hurmatu ana e’zoz, — deyman o‘zimga-o‘zim. – Men bo‘lsam, agronom bo‘laman deb jonimni qiynab, qayoqdagi g‘alvalarga qolib yuribman-a. Mana, shoir bo‘lsang, boshqa gap. To‘yib-to‘yib tuxum yutasan, kitoblaring chiqadi, surating gazetada bosiladi. Bitta-yarimta she’r o‘qib qo‘ysang, yelkangga banoras to‘n yopishadi. Qarsaklar, ofarinlar! Yo‘q. Yo‘q! Men ham shoir bo‘laman. Albatta, shoir bo‘laman!”

Yig‘in tugashi bilan sekin pastga tushdimu qalpoqchamni boshimga ilib, shoirlarga qo‘shilib oldim. Axir shoir bo‘lish uchun uncha-muncha ularning siru asroridan xabardor bo‘lishim, loaqal bitta-yarimtasi bilan durustroq oshno bo‘lib olishim kerak edi-da…”

Bu parchada dastlab Hoshimjonning shoirlik haqidagi tasavvurlari odamning e’tiborini tortadi. Qarangki, uning nazdida shoirlik faqatgina “tuxum yutish”u “kitoblari chiqishi”, “surati gazetada bosilishi”, “bitta-yarimta she’r o‘qib qo‘yganda, yelkaga banoras to‘n yopilishi”, xolos! Ya’ni shonu shuhrat, mashhurlik cho‘qqisi! Boshqa hech narsa emas! Buning uchun eng avval iste’dod kerakligi, so‘ng shu iste’dodni tarbiyalash uchun qattiq mehnat qilish, o‘z ustida tinim bilmay ishlash lozimligini u bilmaydi. Daholar “ilhom parisi” deb ataydigan sirli-sururli bir holatni o‘ziga doimiy hamroh qilish uchun qanchalik zahmat chekish talab etilishini, bu esa sira-sira yuqoridagi tashqi yaltiroqliklar uchungina bo‘lavermasligini bolapaqir anglamaydi. Shuning uchun ham u mashinada shoirlarning tizzasiga yastanib ketar ekan, “shoirlikka oid biror gap eshitib qolarmikanman” deb, ularning og‘zini poylaydi. Uning “shoirlik hayoti”dagi ilk she’ri ham shu asnoda tug‘iladi:

Ko‘chalar,
Oh, begona ko‘chalar!
Muncha silliqsiz,
Muncha tiniqsiz.
Qalbimga yaqin ko‘chalar,
Uyqum kelmas kechalar…

She’rni adib shu qadar mahorat bilan yozganki, uni o‘qiganda beixtiyor odamning ko‘z o‘ngida no‘noq bir she’rboz qiyofasi yaqqol chizilganday bo‘ladi: ikkinchi satrda begona deyilgan ko‘cha she’rning beshinchi qatoriga borib, darrov qalbga yaqin bo‘lib qoladi, yo‘l, mayli, ehtimol, silliqdiru ammo uning tiniqligi haqidagi tashbeh sira-sira to‘g‘ri kelmaydi, qolaversa, so‘nggi satrlarda ko‘cha va kecha so‘zlarini qofiyasi bir amallab kelishtirilganu ma’no g‘oyib bo‘lgan(afsus va kulgi aralash holatda o‘qib, tahlil qilamanu lop etib yodimga hozirgi aksariyat gazetalar sahifalarini bezayotgan, yupqa-yupqa kitobchalarni to‘ldirayotgan “she’r otli”lar yodimga tushaveradi…)

Xullas, asar davomida Hoshimjonning shaharga kelib, shoirlar hayotiga aralashgani biri biridan qiziq holatlar, kulgili vaziyatlar orqali tasvirlanadi. Kechasi bilan she’r mashq qilib chiqqan “shoir Hoshimjon Ro‘zi” tahririyatlardan birining adabiyot va san’at bo‘limiga she’rini olib boradi. She’rni bolakayning nazarida “ichida maza qilib o‘qigan” xodim unga “she’rda qofiya, vazn, turoq degan narsalar bo‘lishi kerak. Ma’no, mantiq degan narsalar bo‘lishi kerak. She’ringizda men o‘shalarni ko‘rmayapman”, deydi. Endi qahramonimiz do‘konma-do‘kon yurib, qofiya, turoq, vazn so‘roqlaydi. Hech bir yerdan bu narsalarni topolmagan Hoshimjon hammasini shoirlar sotib olib ketgan deb o‘ylaydi. Ertasi kuni yana o‘sha xodimning oldiga borganida, bu gal undan qaysi shoirlarning she’rlarini sevib o‘qigani so‘raladi. Yetti uxlab tushiga ham kirmagan shoirlarning nomlarini aytib, asarlarini o‘qigan-yo‘qligini so‘raydi. Xullas, uning bu kabi so‘roqlaridan terga tushib ketgan (tabiiyki, bilimsizligidan shu ko‘yga tushgan) Hoshimjonning xayoliga boshqa bir fikr keladi: u o‘zi kechalari ijod qilishini poylab yurgan shoirlarning qog‘izga tushirib, so‘ng “bo‘lmaydi”ga chiqarib, g‘ijimlab otgan she’rlarini oqqa ko‘chiradi-da, gazetalarga olib boradi. She’rlari yaxshi baholanib, nashr etilayotgani, yaxshigina qalam haqi olganidan sevinib yurgan bolapaqirning boshiga kutilmaganda falokat yog‘iladi (qilmish – qidirmish-da, axir): uning o‘g‘irligi ma’lum bo‘lib qoladi. She’rning asl nusxasini ko‘rsatib, uni fosh qilganlaridan so‘ng qochishdan bo‘lak iloj topolmagan “shoir” boshqalarning “sehrgar”, “plagiator”, “she’r o‘g‘risi” kabi “kishini uncha xursand qilmaydigan” so‘zlarni eshitishga majbur bo‘ladi. O‘zi esa ularga javoban bor-yo‘g‘i shunday deya oladi, xolos:

“O‘zlaring-chi. o‘zlaring! Magazinga kelgan vazn, qofiya, turoqlarni bizga o‘xshaganlarga bir gramm ham bermasdan olib qo‘yasizlar-ku! Uyat emasmi!”

Adibning mahorati shundaki, Hoshimjonning shoirlikka iqtidorlilar ishi, xudo yuqtirgan iste’dod egalari zimmasiga tushgan yuk deb emas, sirini bilib, kashtasini kelishtirib olsang, bemalol uddalasa bo‘ladigan ish deb o‘ylashini ishonarli tarzda tasvirlaydi. Shu bilan birga, uning shunday o‘ylashiga bilimsizligi, bexabarligi sabab bo‘layotganini ham yaqqol ko‘rsatib bera oladi. Bo‘lmasa, qofiya, turoq, vazn kabilarni do‘kondan so‘rab yurarmidi? Yoki birovning intellektual mulkini o‘ziniki qilib olarmidi? Darhaqiqat, u buning yomon, noto‘g‘ri ish ekanligini bilmaydi. Ayniqsa, “plagiator” degan bir qarashda xuddi “aviator”, “orator” kabi jarangdor so‘zlarga uyqash bir atamaning aslida adabiy o‘g‘riga, ijodiy qing‘ir kishiga nisbatan qo‘llanishidan ham u bexabar. Bu ishning ijod odobiyu qoidalariga zidligi, qadimdan bu borada jiddiy talablar borligini anglagan bo‘lardi. O‘tmish shoirlar, zamonaviy adabiyot namoyandalari ham bordiyu biror ijodkorning biror bir bayti yo satridan ta’sirlansa, “o‘ziniki” qilishni istab qolsa, buning ham yo‘rig‘i borligi, o‘sha satrlarni o‘ziga olib, alohida yangi she’r yaratishi va buni sharq she’riyatida “tazmin san’ati” deb atalishini bilgan bo‘lardi. Masalan, Attorning “Mantiq ut-tayr”idan ta’sirlangan Navoiy bu asarga javoban “Lison ut-tayr”ni bitgan bo‘lsa, shoh Mashrab Lutfiyning “xoh inon, xoh inonma” radifli g‘azaliga tazmin bog‘lagan. Omon Matjonning “Sen unda dog‘ bo‘lding, men bunda dog‘ qoldim” satrlari bilan tugallanadigan she’ri esa shoir Miriy she’riga o‘xshatma tarzida yozilgani muallif tomonidan ko‘rsatib o‘tiladi. Xuddi shu qoida nasriy asarlardan tortib, maqolalar uchun ham tegishliligi, asardan ko‘chirma keltirish orqali bemalol uning muallifini keltirib o‘z ijodiy ishida foydalanish mumkinligini bugunning hoshimjonlari ham bilib-anglab olishsa, yaxshi bo‘lardi. Shoirlarga yaqin yurish, men “falon shoir yo adibning shogirdiman” deyish bilangina taniqli ijodkor bo‘lib qolish mumkin bo‘lganida, shoirlarning uyida tunab, shokoladini yeb yurgan Hoshimjon osongina shoir bo‘lardi. Ammo Xudoyberdi To‘xtaboyev hayot haqiqatlariga zid bormagan holda shoirlik – iste’dod ekanligini, unga qing‘ir yo‘l bilan emas, faqatgina iqtidor kuchi va mehnat bilan erishish mumkinligini ta’sirchan va kulgiga yo‘g‘rilgan bir ko‘rinishda ochib beradi. Plagiatlik esa nafaqat ijod odobida qoralanadigan bir holat, balki qonunlarimizda javobgarlik belgilangan bir jinoyat ekanligini ham ta’kidlamoq kerakki, bunga jiddiy qaramaydigan, yoshi ulg‘aysa ham hamon hoshimjonligicha qolayotgan “ejodkor”lar oramizda borligi sir emas. Yuqoridagi asar ham aslida ularga bir ogohlantirishdek yozilganmikin, degan o‘yga ham borasan kishi…