Сизнинг шеърларингиз ҳақида ёзмоқчи бўлиб, қандай шеърни исташим ҳақида сўзлаб кетдим. Хуллас, руҳиятнинг, инсон ўз руҳининг турли томонларидан мўралаб кўраётган, мўралаб кўришга уринаётган Шеър ёқади менга. Албатта, Қалб, Туйғу, Ҳолатни ҳам четга сураётганим йўқ. Қалб, Туйғу, ҳолат ҳақида пафоссиз, рост, инсон ўз ичида туриб, ўз-ўзига гапираётган каби яралган Шеър ёқади менга.

ТИЛЛАНИСО
РАФИҚ САЙДУЛЛОГА МАКТУБ

Рафиқ, мен бугунги жамиятда, одамлар кайфиятида, қалбида абсурдни кўраман. Бугун ҳар қандай жанговар руҳдаги шеърни ўқиб, одамлар руҳланиб қолмаслигини биламан. Ё романтик шеър ҳам алангалатмаслигини, жўшқинлаштирмаслигини биламан. Нари борса ўқувчи бундай шеърлар қаршисида бир жилмайиб қўяди. Эҳтимол, бу шеър кайфияти билан бир кун яшар ҳам. Бу каби шеърлар ёзилмаслиги керак демоқчи эмасман. Албатта, керак. Ҳали ўз ўқувчисини топади. Аммо ҳозир тадқиқ қилиниши керак бўлган ҳодиса – одамлар֪ қалбидаги абсурд деган ўй келаверади. Менга Абдулазизхон “Кучсиз фикрларни ташлаб юбор” деганди. Кучсиз фикрлигини қандай биламан десам, “Фикр энергиясиз бўлса, хаёлдан тез ўчади. Агар энергияли фикр бўлса, вақт ўтиб ҳам бумеранг каби қайта келаверади”, деган. Охирги пайтда шу фикр тез-тез келяпти. Абсурд ўз-ўзича зарур, табиий ва гўзал ҳодиса. Фақат ундан ҳам фойдалана билиши керак. Бизга мана шу абсурддан янги қувват билан бош кўтаришга, чиқиб олишга маънан тиргак  бўладиган фалсафа, одам қалбида абсурд тадқиқ этилган адабиёт лозим. Биз – жамият – етиб келган руҳий босқич абсурд деб ўйлайвераман.

Абсурд ҳамма нарсани қайта кўриб чиқиш учун, қалбимиздагиларни, қадриятларимизни, билганларимизни қайта баҳолаш учун яхши туртки бериши мумкин. Эҳтимол, шу пайтгача бошқа кўз билан кўриб келганларимизнинг янги қирраларини кўра олармиз, англай олармиз абсурд ҳолатида. Адабиётда Сўз, Фикр бошқа босқичга чиқиши учун стимул бўлар абсурд.

Буларнинг бари субектив хулосалар, албатта. Бутун жамиятнинг бутун кишиларига нисбатан абсурдда яшаяпти дейиш бир томондан тўғри эмас. Камю фожеа бахтсизликка берилган зарбадир, дейди. Абсурд адабиётининг яна бир вакили фожеадан кейин абсурд бошланади дейди. Бахтсизлигимиз, фожеаларимиз қачон, қайда ва нималарда бошланган…

Охирги 3-4 кунда замонанинг олд Шоири билан кўп суҳбатлашдим. Унинг сўзларидан, кўринишидан бошимдан ҳар кун кул ёғилгани мисол Абсурд ёғиларди. Шуларни ўйласам, замоннинг Ижодкоридан тортиб Мардикоригача умумий кайфият даражасига кўтарилган Абсурд бор деган ўй тарк этмайди.

* * *

Рафиқ, “Жаҳон адиблари адабиёт ҳақида” китобида Алекснадр Генис Ғарб ва Шарқ адабиёти ҳақида мулоҳазаларини ёзаркан, “Хитой ёзуви инсон нутқини қайд этмайди, балки табиат томонидан берилган белгиларни қайд этади. Ҳарф – бизнинг топқирлигимизнинг маҳсули бўлмиш шартли ифодадир. Иероглиф эса белги эмас, балки нарсанинг онгдаги изидир”, деб ёзибди. Генис “нарсанинг онгдаги изи” деган фикрни бутун Шарқ адабиётига нисбатан қўллаётгани тушунарли. Шеърларингизда ҳам жимитдек нарсанинг ё ҳодисанинг жимирлаб турган изларига дуч келаман. Шеърларингиз фақат онгдаги жимирлаётган излар эмас, балки онгостига ҳам бир турткилар берадики, онгостида имуқуқ(ассоциация)лар ҳосил қилиб, онгимиз остидаги турли ҳолатларга туташиб, асосий мазмуни онгостидаги ҳолатлар билан туташиш орқали очилади. Аслида онгостига таъсир кўрсата олган шеър, шубҳасиз, яхши шеър. Генисникига яқин фикрни Юнгда учратганман – бироз чуқур ва кескин тарзда. Яъни Генис ҳарфни шартли белги деб билса, Юнг – сўзни шартли белги деб билади. Яъни наинки ҳарф, сўз ҳам бизнинг топқирлигимиз ифодаси. Балким у атаётган нарса билан сўз орасида ҳеч боғлиқлик йўқдир. Биз фақат уни шартли атаб, қабул қилганмиз. Шу сабаб мен бундай шартли воситани шеърга ҳеч алоқаси йўқ деб билавераман, гарчи шеър сўз орқали ифодаланса ҳам.

Сўзга қўшимча маъно юклаш орқали у рамзий кўриниш олади, шундагина у онгнинг чекланган сарҳадларидан чиқиб, мазмуни онгостидаги Улкан Билим билан англашилади. Рамзлашган сўзни фақат онг билан қабул қиламиз десак, асл маъно очилмай қолаверади. Сизнинг шеърларингиз ҳам шундай. Улар сўз орқали ифодаланган, лекин уларда сўз йўқдай, уларни сўз билан тушинтириб бўлмайди. Нозик рамзлашган ҳолатлар бор сатрларингизда. Шундай шеърларингиз борки, ҳар сатрида яхлит ва гўзал ҳолат рамзини кўраман. Туйғунингми, ҳодисанингми, ё улардан қолган из рамзи. Бундай шеърларингиз ўқувчи онгостида ётган ҳодисалар билан туташса, туташа олса (яъни бу ўқувчининг қабул қилиш даражасига ҳам боғлиқ) Тўлиқ, Тўғри ва Катта маъно касб эта олади. (Эҳтимол, ҳозирча ҳамма шеърларингизга нисбатан бундай фикрни айтиб бўлмас, аммо шундай шеърларингиз борлиги ўзи қувонарли. Қолаверса, ижодкор ҳақида фикр айтаётганда фақат ҳозиргача бўлган ижоди ҳақида эмас, унинг интилаётган ижодий манзили, шу интилишнинг чақмоқ каби ижодида ялтилаллаб кўринишини ҳам ҳисобга олиб фикрга айтган дуруст. Айниқса, у ёш бўлса)

Дугонам билан баҳсларимизда “Шеър сўз орқали ёзилади, ифодаланади, аммо унда сўз бўлмаслиги керак” деган хулосага келганмиз. Бу хулоса йиллар давомида етишди. Шеърдаги ҳал қилувчи нарса Сўз эмас, аксинча, Сўзнинг орқасида турган бошқа бир нарса. Мен уни ҳолат деб ҳам, руҳ деб ҳам атаганман. Лекин у булар ҳам бўлмаслиги мумкин. У қандайдир куч, қудрат. Қандай сўзни ишлатиш, танлаш умуман аҳамиятсиз. Фақат сўз ортида Шоирдан, шоирни қуршаган атрофдан олинган, ажралган энергия манбайи юзага келса бўлди…

Муҳими шеърда Сўзнинг бор бўлишию, аслида йўқдай бўлиши шеърни ортиқча сўздан қутқаради. Шеърда сўзнинг, Сўзбозликнинг мавжуд бўлиши ўқувчи онгостида шеър натижасида тикланиб, бутланиб келаётган Ҳолатнинг яхлитлигини парчалайди. Шеър эса яхши сатрлари бор ёзилмага айланиб қолади, холос.

* * *

Шу кунларда Силвия Платдан бир нечта шеър таржима қилдим. Хабарингиз бор. Айниқса, охирги таржима қилганим “Кўзгу” шеъри чуқур таассурот қолдирди. Нитшенинг “Зардушт таваллоси” китобида руҳнинг уч эврилиши ҳақида гап боради. Руҳ туяга, арслонга ва болага эвриларди, адашмасам. Шеър шуни эслатди менга. Яъни Руҳ аввал худонинг кўзлари тимсолидаги Нигоҳга (1), сўнгра Деворга (2) ва кейин Кўлга (3) эврилади. Бу кўлга эса бир аёл келиб, энгашиб, ниманидир қидиради. Қидирилаётган нарса асли кўлнинг тубида бўлиши керак, лекин йўқ – топилмайди. Кейин аёл умидини узиб (эҳтимол, ҳамма нарсадан), нигоҳини осмонга тикади. Шеър якунида аёлнинг бир қизни кўлга чўктиргани, қиз чўккач, кўл тубида бир қари хотиннинг семириб, улканлашиб келаётгани айтилади. Албатта, шоир нима ҳақида ёзаётгани тушунарли. Кўл ҳам, ҳафсаласи пир бўлган аёл ҳам, чўкиб кетган қиз ҳам, қари хотин ҳам ўзи. Руҳ эврилишлари ичидаги руҳий ҳолатлар. Эҳтимол, шоира ўз қалбига чуқур кириб кетгани учун ўқувчи унинг ортидан боришга, илғаб олишга қийналиши мумкин. Лекин бу сўзлар орасида адашиб қолишдан кўра яхшироқ. Сўзларнинг қуюқ ва сийқа ўрмонзорида адашиб қолгандан кўра, руҳият туманзорларида адашиб қолгандан авло. Эҳтимол, шоир адашган йўлда шоирни ўқувчи топиб олар.

Гап айланиб яна ўз адабий кредомга тақаляпти. Сизнинг шеърларингиз ҳақида ёзмоқчи бўлиб, қандай шеърни исташим ҳақида сўзлаб кетдим. Хуллас, руҳиятнинг, инсон ўз руҳининг турли томонларидан мўралаб кўраётган, мўралаб кўришга уринаётган Шеър ёқади менга. Албатта, Қалб, Туйғу, Ҳолатни ҳам четга сураётганим йўқ. Қалб, Туйғу, ҳолат ҳақида пафоссиз, рост, инсон ўз ичида туриб, ўз-ўзига гапираётган каби яралган Шеър ёқади менга. Сўз ичида адашиб қолиш деганда ҳам пафос, сўзнинг бўёқлари, оҳорлари орасида адашиб қолишни назарда тутгандим. Бўёқдор, оҳангдор сўзлар орасида тез адашилади. Шу сабаб шеър мазмуни ҳам очилмай қолиши мумкин. Ва яна ўша сўзлар ортида ҚУВВАТ (энергия) ё йўқ бўлади ё жуда оз бўлади.

Менга пафоссиз; оддий ва табиий айтилаётган (яратилган, яратилаётган), орқасизда эса қалб томон, онгостидаги англамсиз ҳолатлар томон чорловчи Қувват жам бўлган сизнинг шеърлар ҳам ёқади.

* * *

Рафиқ, ҳар янги шеърингизни ўқиганимда, туғилиб борган таассуротларим шундай:

— Қўл билан ушлаб турилган нафислик, лекин бу чин маънода ушлаш эмас, қўлингда сезиш (яъни шеърларингизда жимирлаб турган сезим шеърни ўқиш давомида менинг қўлимда ҳам жимирлашни, баданим шаффофлашиб, юпқалашиб, нафисланишни бошлайди).

— Кўзга ташланмайдиган, ёрқин бўлмаган , лекин нозик сезимлар (япон шеъриятини ҳам эслатиб юборади. Генис юқорида таъкидлаган Шарқ шеъриятига хос нозиклик)

— Ёрқин эмасликни камчилик сифатида кўрганман. Асосий ўзига хослиги ҳам ёрқин бўлмаган сокинлигида шекилли.

— Дунёни, нимадир муҳимроқ нарсани англаш фалсафаси, ҳаёт ҳақидаги ҳикмат эмас. Гўзаллик, нарсанинг гўзаллиги ҳақида фалсафа. (Бизнинг шеъриятда ҳаёт ҳақида ҳикмат айтиш, хулосалар қилиш устивор бўлган. Лекин сизнинг шеърларда бошқача нигоҳ, ҳарир туйғу, “юпқа ҳаяжон”лар бор. Асосий янгилиги ҳам шудир балки)

— Ёрқинликда осойишталик йўқ. Ёрқинликда шошқинлик бор бўлиб туйилади менга. Бу фикрга сизнинг шеърларингизни ўқиб бориш, Кавабата ҳикояларининг бир ойлик мутолааси ва сиз ҳам, мен ҳам яхши кўрадиган “Паттерсон” филмини кўриш орқали келдим, эҳтимол. Рост, сизнинг шеърларингизда фикр ҳам, туйғу ҳам ёрқин эмасдир. Бироқ жуда осойишта. Менимча, бу ҳозирги замонда шеъриятга етишмаётган энг муҳим унсур бўлса керак. Фақат шеъриятга эмас, умуман олганда, ҳаётимизга етишмайди шундай осойишталик. Ҳаммамиз қандайдир жазавадамиз.

Ёзаётганларимизда ҳам исёну жазава. Бизга қандайдир руҳий уйғунлик етишмайди. Осойишталикка эришганимизда ҳам яна нималардир учун шошамиз. Шошганимиз сари жазавалар ичида чақмоқ ёруғидек чарсиллаб, ёнамиз. Сизнинг шеърларингизни ҳис қилиш учун, аввало, осойишта темпга тушиш лозим. Кўпчилик санъаткорлар ижодини англаш учун маълум бир савияга, юксакликка чиқиш лозим бўлади. Сизни англаш учун эса ичимиздаги жазаванинг ҳарорати бироз пасайган, бироз тушган бўлиши керак. Яъни ўз-ўзингга, аслингга тушишинг керак. Жим Жармуш (ўша, “Паттерсон” ни ишлаган режиссёр), Терренс Малик каби замонавий кинонинг етакчи ижодкорлари асарнинг асосий воқелигига ўтишдан аввал томошабин кўз олдида ҳаёт темпини энг паст даражагача туширади. Эҳтимол, сокинлашиб, барқарор ҳолатга келгач, томошабин Маъноларни қабул қилишга тайёр бўлар. ( Умуман бугун Маънодан ҳам кўра санъат орқали ихлосмандаларга шунчаки осойишталикни ўзини етказиб бериш муҳим бўлиб қолди.) Худди шу каби сокинлашиб, мувозанат ҳолатига келган ўқувчигина сизнинг шеърларингизни қабул қилишга, мазмунини илғашга тайёр бўлади. Ва маълум маънода руҳий мувозанатга ҳам эришган бўлиши керак. Айтмоқчи бўлганим, аксаримиз шеърларингиздаги сезимларни илғамаётган бўлишимиз мумкин.

Шароитми, феълми тақозаси, ҳаммамиз, деярли ҳаммамиз, жазавадамиз ҳозирча. Осойишталик ва сокинликка эишганлар эса шеърларингиз қаршисида узоқ вақт қола олади.

Sizning she’rlaringiz haqida yozmoqchi bo`lib, qanday she’rni istashim haqida so`zlab ketdim. Xullas, ruhiyatning, inson o`z ruhining turli tomonlaridan mo`ralab ko`rayotgan, mo`ralab ko`rishga urinayotgan She’r yoqadi menga. Albatta, Qalb, Tuyg`u, Holatni ham chetga surayotganim yo`q. Qalb, Tuyg`u, holat haqida pafossiz, rost, inson o`z ichida turib, o`z-o`ziga gapirayotgan kabi yaralgan She’r yoqadi menga.

TILLANISO
RAFIQ SAYDULLOGA MAKTUB

Rafiq, men bugungi jamiyatda, odamlar kayfiyatida, qalbida absurdni ko`raman. Bugun har qanday jangovar ruhdagi she’rni o`qib, odamlar ruhlanib qolmasligini bilaman. Yo romantik she’r ham alangalatmasligini, jo`shqinlashtirmasligini bilaman. Nari borsa o`quvchi bunday she’rlar qarshisida bir jilmayib qo`yadi. Ehtimol, bu she’r kayfiyati bilan bir kun yashar ham. Bu kabi she’rlar yozilmasligi kerak demoqchi emasman. Albatta, kerak. Hali o`z o`quvchisini topadi. Ammo hozir tadqiq qilinishi kerak bo`lgan hodisa – odamlar֪ qalbidagi absurd degan o`y kelaveradi. Menga Abdulazizxon “Kuchsiz fikrlarni tashlab yubor” degandi. Kuchsiz fikrligini qanday bilaman desam, “Fikr energiyasiz bo`lsa, xayoldan tez o`chadi. Agar energiyali fikr bo`lsa, boomerang kabi vaqt o`tib ham qayta kelaveradi”, degan. Oxirgi paytda shu fikr tez-tez kelyapti. Absurd o`z-o`zicha zarur, tabiiy va go`zal hodisa. Faqat undan ham foydalana bilishi kerak. Bizga mana shu absurddan yangi quvvat bilan bosh ko`tarishga, chiqib olishga ma’nan tirgak bo`ladigan falsafa, odam qalbida absurd tadqiq etilgan adabiyot lozim. Biz – jamiyat – yetib kelgan ruhiy bosqich absurd deb o`ylayveraman. Absurd hamma narsani qayta ko`rib chiqish uchun, qalbimizdagilarni, qadriyatlarimizni, bilganlarimizni qayta baholash uchun yaxshi turtki berishi mumkin. Ehtimol, shu paytgacha boshqa ko`z bilan ko`rib kelganlarimizning yangi qirralarini ko`ra olarmiz, anglay olarmiz absurd holatida. Adabiyotda So`z, Fikr boshqa bosqichga chiqishi uchun stimul bo`lar absurd.

Bularning bari subyektiv xulosalar, albatta. Butun jamiyatning butun kishilariga nisbatan absurdda yashayapti deyish bir tomondan to`g`ri emas. Kamyu fojea baxtsizlikka berilgan zarbadir, deydi. Absurd adabiyotining yana bir vakili fojeadan keyin absurd boshlanadi deydi. Baxtsizligimiz, fojealarimiz qachon, qayda va nimalarda boshlangan…

Oxirgi 3-4 kunlikda zamonaning old Shoiri bilan ko`p suhbatlashdim. Uning so`zlaridan, ko`rinishidan boshimdan har kun kul yog`ilgani misol Absurd yog`ilardi. Shularni o`ylasam, zamonning Ijodkoridan tortib Mardikorigacha umumiy kayfiyat darajasiga ko`tarilgan Absurd bor degan o`y tark etmaydi.

* * *

Rafiq, “Jahon adiblari adabiyot haqida” kitobida Aleksnadr Genis G`arb va Sharq adabiyoti haqida mulohazalarini yozarkan, “Xitoy yozuvi inson nutqini qayd etmaydi, balki tabiat tomonidan berilgan belgilarni qayd etadi. Harf – bizning topqirligimizning mahsuli bo`lmish shartli ifodadir. Ieroglif esa belgi emas, balki narsaning ongdagi izidir”, deb yozibdi. Genis “narsaning ongdagi izi” degan fikrni butun Sharq adabiyotiga nisbatan qo`llayotgani tushunarli. She’rlaringizda ham jimitdek narsaning yo hodisaning jimirlab turgan izlariga duch kelaman. She’rlaringiz faqat ongdagi jimirlayotgan izlar emas, balki ongostiga ham bir turtkilar beradiki, ongostida imuquq(assotsiatsiya)lar hosil qilib, ongimiz ostidagi turli holatlarga tutashib, asosiy mazmuni ongostidagi holatlar bilan tutashish orqali ochiladi. Aslida ongostiga ta’sir ko`rsata olgan she’r, shubhasiz, yaxshi she’r. Genisnikiga yaqin fikrni Yungda uchratganman – biroz chuqur va keskin tarzda. Ya’ni Genis harfni shartli belgi deb bilsa, Yung – so`zni shartli belgi deb biladi. Ya’ni nainki harf, so`z ham bizning topqirligimiz ifodasi. Balkim u atayotgan narsa bilan so`z orasida hech bog`liqlik yo`qdir. Biz faqat uni shartli atab, qabul qilganmiz. Shu sabab men bunday shartli vositani she’rga hech aloqasi yo`q deb bilaveraman, garchi she’r so`z orqali ifodalansa ham.

So`zga qo`shimcha ma’no yuklash orqali u ramziy ko`rinish oladi, shundagina u ongning cheklangan sarhadlaridan chiqib, mazmuni ongostidagi Ulkan Bilim bilan anglashiladi. Ramzlashgan so`zni faqat ong bilan qabul qilamiz desak, asl ma’no ochilmay qolaveradi. Sizning she’rlaringiz ham shunday. Ular so`z orqali ifodalangan, lekin ularda so`z yo`qday, ularni so`z bilan tushintirib bo`lmaydi. Nozik ramzlashgan holatlar bor satrlaringizda. Shunday she’rlaringiz borki, har satrida yaxlit va go`zal holat ramzini ko`raman. Tuyg`uningmi, hodisaningmi, yo ulardan qolgan iz ramzi. Bunday she’rlaringiz o`quvchi ongostida yotgan hodisalar bilan tutashsa, tutasha olsa (ya’ni bu o`quvchining qabul qilish darajasiga ham bog`liq) To`liq, To`g`ri va Katta ma’no kasb eta oladi. (Ehtimol, hozircha hamma she’rlaringizga nisbatan bunday fikrni aytib bo`lmas, ammo shunday she’rlaringiz borligi o`zi quvonarli. Qolaversa, ijodkor haqida fikr aytayotganda faqat hozirgacha bo`lgan ijodi haqida emas, uning intilayotgan ijodiy manzili, shu intilishning chaqmoq kabi ijodida yaltilallab ko`rinishini ham hisobga olib fikrga aytgan durust. Ayniqsa, u yosh bo`lsa)

Dugonam bilan bahslarimizda “She’r so`z orqali yoziladi, ifodalanadi, ammo unda so`z bo`lmasligi kerak” degan xulosaga kelganmiz. Bu xulosa yillar davomida yetishdi. She’rdagi hal qiluvchi narsa So`z emas, aksincha, So`zning orqasida turgan boshqa bir narsa. Men uni holat deb ham, ruh deb ham ataganman. Lekin u bular ham bo`lmasligi mumkin. U qandaydir kuch, qudrat. Qanday so`zni ishlatish, tanlash umuman ahamiyatsiz. Faqat so`z ortida Shoirdan, shoirni qurshagan atrofdan olingan, ajralgan energiya manbayi yuzaga kelsa bo`ldi…

Muhimi she’rda So`zning bor bo`lishiyu, aslida yo`qday bo`lishi she’rni ortiqcha so`zdan qutqaradi. She’rda so`zning, So`zbozlikning mavjud bo`lishi o`quvchi ongostida she’r natijasida tiklanib, butlanib kelayotgan Holatning yaxlitligini parchalaydi. She’r esa yaxshi satrlari bor yozilmaga aylanib qoladi, xolos.

* * *

Shu kunlarda Silviya Platdan bir nechta she’r tarjima qildim. Xabaringiz bor. Ayniqsa, oxirgi tarjima qilganim “Ko`zgu” she’ri chuqur taassurot qoldirdi. Nitshening “Zardusht tavallosi” kitobida ruhning uch evrilishi haqida gap boradi. Ruh tuyaga, arslonga va bolaga evrilardi, adashmasam. She’r shuni eslatdi menga. Ya’ni Ruh avval xudoning ko`zlari timsolidagi Nigohga (1), so`ngra Devorga (2) va keyin Ko`lga (3) evriladi. Bu ko`lga esa bir ayol kelib, engashib, nimanidir qidiradi. Qidirilayotgan narsa asli ko`lning tubida bo`lishi kerak, lekin yo`q – topilmaydi. Keyin ayol umidini uzib (ehtimol, hamma narsadan), nigohini osmonga tikadi. She’r yakunida ayolning bir qizni ko`lga cho`ktirgani, qiz cho`kkach, ko`l tubida bir qari xotinning semirib, ulkanlashib kelayotgani aytiladi. Albatta, shoir nima haqida yozayotgani tushunarli. Ko`l ham, hafsalasi pir bo`lgan ayol ham, cho`kib ketgan qiz ham, qari xotin ham o`zi. Ruh evrilishlari ichidagi ruhiy holatlar. Ehtimol, shoira o`z qalbiga chuqur kirib ketgani uchun o`quvchi uning ortidan borishga, ilg`ab olishga qiynalishi mumkin. Lekin bu so`zlar orasida adashib qolishdan ko`ra yaxshiroq. So`zlarning quyuq va siyqa o`rmonzorida adashib qolgandan ko`ra, ruhiyat tumanzorlarida adashib qolgandan avlo. Ehtimol, shoir adashgan yo`lda shoirni o`quvchi topib olar.

Gap aylanib yana o`z adabiy kredomga taqalyapti. Sizning she’rlaringiz haqida yozmoqchi bo`lib, qanday she’rni istashim haqida so`zlab ketdim. Xullas, ruhiyatning, inson o`z ruhining turli tomonlaridan mo`ralab ko`rayotgan, mo`ralab ko`rishga urinayotgan She’r yoqadi menga. Albatta, Qalb, Tuyg`u, Holatni ham chetga surayotganim yo`q. Qalb, Tuyg`u, holat haqida pafossiz, rost, inson o`z ichida turib, o`z-o`ziga gapirayotgan kabi yaralgan She’r yoqadi menga. So`z ichida adashib qolish deganda ham pafos, so`zning bo`yoqlari, ohorlari orasida adashib qolishni nazarda tutgandim. Bo`yoqdor, ohangdor so`zlar orasida tez adashiladi. Shu sabab she’r mazmuni ham ochilmay qolishi mumkin. Va yana o`sha so`zlar ortida QUVVAT (energiya) yo yo`q bo`ladi yo juda oz bo`ladi.

Menga pafossiz; oddiy va tabiiy aytilayotgan (yaratilgan, yaratilayotgan), orqasizda esa qalb tomon, ongostidagi anglamsiz holatlar tomon chorlovchi Quvvat jam bo`lgan sizning she’rlar ham yoqadi.

* * *

Rafiq, har yangi she’ringizni o`qiganimda, tug`ilib borgan taassurotlarim shunday:

— Qo`l bilan ushlab turilgan nafislik, lekin bu chin ma’noda ushlash emas, qo`lingda sezish (ya’ni she’rlaringizda jimirlab turgan sezim she’rni o`qish davomida mening qo`limda ham jimirlashni, badanim shaffoflashib, yupqalashib, nafislanishni boshlaydi).

— Ko`zga tashlanmaydigan, yorqin bo`lmagan , lekin nozik sezimlar (yapon she’riyatini ham eslatib yuboradi. Genis yuqorida ta’kidlagan Sharq she’riyatiga xos noziklik)

— Yorqin emaslikni kamchilik sifatida ko`rganman. Asosiy o`ziga xosligi ham yorqin bo`lmagan sokinligida shekilli.

— Dunyoni, nimadir muhimroq narsani anglash falsafasi, hayot haqidagi hikmat emas. Go`zallik, narsaning go`zalligi haqida falsafa. (Bizning she’riyatda hayot haqida hikmat aytish, xulosalar qilish ustivor bo`lgan. Lekin sizning she’rlarda boshqacha nigoh, harir tuyg`u, “yupqa hayajon”lar bor. Asosiy yangiligi ham shudir balki)

— Yorqinlikda osoyishtalik yo`q. Yorqinlikda shoshqinlik bor bo`lib tuyiladi menga. Bu fikrga sizning she’rlaringizni o`qib borish, Kavabata hikoyalarining bir oylik mutolaasi va siz ham, men ham yaxshi ko`radigan “Patterson” filmini ko`rish orqali keldim, ehtimol. Rost, sizning she’rlaringizda fikr ham, tuyg`u ham yorqin emasdir. Biroq juda osoyishta. Menimcha, bu hozirgi zamonda she’riyatga yetishmayotgan eng muhim unsur bo`lsa kerak. Faqat she’riyatga emas, umuman olganda, hayotimizga yetishmaydi shunday osoyishtalik. Hammamiz qandaydir jazavadamiz. Yozayotganlarimizda ham isyon-u jazava. Bizga qandaydir ruhiy uyg`unlik yetishmaydi. Osoyishtalikka erishganimizda ham yana nimalardir uchun shoshamiz. Shoshganimiz sari jazavalar ichida chaqmoq yorug`idek charsillab, yonamiz. Sizning she’rlaringizni his qilish uchun, avvalo, osoyishta tempga tushish lozim. Ko`pchilik san’atkorlar ijodini anglash uchun ma’lum bir saviyaga, yuksaklikka chiqish lozim bo`ladi. Sizni anglash uchun esa ichimizdagi jazavaning harorati biroz pasaygan, biroz tushgan bo`lishi kerak. Ya’ni o`z-o`zingga, aslingga tushishing kerak. Jim Jarmush (o`sha, “Patterson” ni ishlagan rejissyor), Terrens Malik kabi zamonaviy kinoning yetakchi ijodkorlari asarning asosiy voqeligiga o`tishdan avval tomoshabin ko`z oldida hayot tempini eng past darajagacha tushiradi. Ehtimol, sokinlashib, barqaror holatga kelgach, tomoshabin Ma’nolarni qabul qilishga tayyor bo`lar. ( Umuman bugun Ma’nodan ham ko`ra san’at orqali ixlosmandalarga shunchaki osoyishtalikni o`zini yetkazib berish muhim bo`lib qoldi.) Xuddi shu kabi sokinlashib, muvozanat holatiga kelgan o`quvchigina sizning she’rlaringizni qabul qilishga, mazmunini ilg`ashga tayyor bo`ladi. Va ma’lum ma’noda ruhiy muvozanatga ham erishgan bo`lishi kerak. Aytmoqchi bo`lganim, aksarimiz she’rlaringizdagi sezimlarni ilg`amayotgan bo`lishimiz mumkin. Sharoitmi, fe’lmi taqozasi, hammamiz, deyarli hammamiz, jazavadamiz hozircha. Osoyishtalik va sokinlikka eishganlar esa she’rlaringiz qarshisida uzoq vaqt qola oladi.