“Йиллар давомида Кавабатага атаб “Сенсей”, яъни “Устоз” деган қирқ-эллик бетлик эссе-мактуб ёздим”, дейди яна ёзувчи. Икки адиб қалби бир пардада сасланган, бирлашган пайтда яралган эссе-мактуб Олим Отахоннинг Кавабатани англаш жараёни ҳақидалигига ишонаман. Олим Отахон англаган, тушунган Кавабатани мен ҳам унинг каби англагим келади.

Тилланисо Эшбоева
ОЛИМ ОТАХОННИНГ КАВАБАТАСИ

“У умр бўйи жимликда, ёлғиз яшашга одатланган эди”.

Кавабата “Кемачалар” ҳикояси қаҳрамони Акикони шундай тасвирлайди. Шундай жим ва ёлғиз яшашига қарамасдан, Кавабатанинг қаҳрамонлари руҳий носоғлом эмас, барқарор одамлар. Ўзлари тушиб қолган ҳолатга кўниккан, хотиржам тортиб қолган қаҳрамонлар. Лекин Шопенгауэр айтганидек ҳаётнинг, умрнинг дард-у азоблигига тоқат қилиб, бочкадаги Диоген каби “итфеъл”га айланган инсонлар эмас улар. Тоқат қилишнинг, кўникишнинг ўзи жазавага олиб боради. Бу қаҳрамонлар ҳаётида эса босиқлик, Сокинлик бор. Оддий, ғам-ташвишли турмушдан топилган сокинлик исённи инкор этади. Ва азоб онларида исёнга мойил қалбимнинг Шопенгауэрга талпиниб, Шопенгауэр асарларидан топган ҳақиқатидан ўзга ҳақиқат, ўзга Руҳ борлигига мени ишонтиради. Бу сокинлик аламзадаликнинг долғали сокинлиги эмас, Оламнинг Олий Руҳи билан инсон қалбининг қовушгани, уйғунлашгани каби нурли сокинлик.

* * *

Нега Кавабата асарлари қаҳрамонлари ҳар қандай кўнгилсизликни, фожиани оддий, табиий қабул қилади? “Кемачалар” ҳикояси қаҳрамони ногирон қиз Акико унаштирилган йигитининг онаси қизнинг отаси билан гаплашгани келиб кетгач, мана бундай ўйга берилади:

“Ё куёв урушда ўлган, ё тўйни тўхтатмоқчи бўлишяпти, – деб ўйлади Акико. – Ногирон қиз билан унаштириб қўйиш ҳам балки кўнгилчанликдир, уруш йиллари одамлар шунақа бўлиб қолишган бўлса бордир”.

Қиз шуларни ўйлайди-ю, яқин атрофда қурилаётган янги бинони кўргани кетади. Ёзувчининг сўзи ҳам, қизнинг хаёллари ҳам ўша янги бинога кўчади. Қиз кутилаётган кўнгилсиз ҳодисадан фожиа ясаб, тақдирига лаънат ёғдириб ўтирмайди. Ногиронлигидан ҳам ўксинмайди. Эҳтимол ўксинару, аммо унинг японларга хос қалби буни пинҳон тутади. Бир суҳбатда эшитганим бор – японлар ўлимни оддий ва табиий қабул қилади, бир эшикдан кириб, бошқасидан чиқиб кетиш деб билади. Ўлимгаки шундай қарай олган одам учун, эҳтимол, ҳаётда фожианинг ўзи қолмас.
Кавабата ҳикоялари аксар ҳолатда япон қалбининг фожиани қандай қабул қилиши ва қандай яшаши ҳақидаги маъюс руҳият чизгиларидек туюлади менга.

* * *

Бу ҳикоялар лаҳзалардагина кечадиган Маънодор туйғулар ҳақида. Шу сабаб Кавабата воқеага, воқеликка ҳам, ҳолатга ҳам урғу бермайди, тўғрироғи, унинг воқелик ва ҳолатга урғуси ўша лаҳзаларда одам туйиб қоладиган Маънодор туйғулардан ўсиб чиқади. “Анор” ҳикояси қаҳрамони Кенкитининг урушга кетаётгани ва қаллиғи билан хайрлашгани келиши ҳикоянинг асосий воқелиги (Ундан ҳам устунроқ воқеа анорнинг ғарқ пишганидир). Йигит кетгач, она ва қиз ўртасида суҳбат кечади. Шу оддий суҳбат давомида қиз турли аёллик ҳисларини бошидан кечиради. Ва гоҳ алам, гоҳ севинчга йўйилган ҳислари ўйинида кўнгилни хотиржам қиладиган бир ҳақиқатни, Маънони англаб етади. Кавабата асарларининг турмушнинг оддий икир-чикирига ўралашган қаҳрамонлари ҳам руҳий, руҳоний яшайди. Ҳислари доимо уйғоқ ва тийрак. Ўша ҳис билан Маънога боришади, Маънони топишади. Бу маъно ҳақиқатга шу қадар дахлдор, ё ҳақиқатнинг ўзики, кўнгилнинг ором олиб, хотиржам тортиши учун кифоя.

* * *

Бу ҳикоялардан англаганим, тушуниб етганим – улар Зиддиятсизлик фалсафасига қурилган. Қаҳрамонлар руҳиятида гарчи доимо изтиробнинг ҳовури бўлса-да, бу ҳеч қачон олов, ўт олиб кетмайди. Ўт бўлиб кимнидир ёки дунёни ёндиргиси келмайди. Зиддиятга бормайди. Улар ҳамма нарсани босиқлик билан англаб етади. Эҳтимол, шу сабаб руҳоний яшар, эҳтимол, руҳоний яшагани сабаб шундайдир. Айнан мана шу зиддиятни четлаб ўтиш одам ва воқелик, табиат билан уйғунликка олиб келади. Ёки аксинча, табиат билан уйғунлиги сабабидан ҳам одамлар воқелик билан зиддиятга боришмайди.

“Қизил олхўри” ҳикоясида “Сенга тегибманки, шу қизил олхўрингни кузатиш учун бир минут бўш вақтим бўлмаган” дея гина қилган хотинига:
– Беғам, беташвиш, ҳеч нарсани ўйламай ҳаёт кечиргансан-да”,– деб эътироз билдиради эр.

Шундай. Гулнинг очилиши ё дарахтнинг гуллашига термулиб, олдида соатлаб сокин қола олган, жим кузатган кишининг нигоҳи ва ўша маъюс гуллар орасида бир масофа бор – изтироб масофаси. Ғами бор одамгина шу ҳайрат олдида соатлаб туриши мумкин. Ва бу кузатиш кўнгилда яна нималарнидир қўзғайди. Ғам одамни босиқ қилади. Инсондаги турли ҳавойиликларни жиловлаб, босиқ қилишда ғамдан кўра кучлироқ туйғу йўқ. Бу ғамгин одамларнинг гулларга термилиб ўтириши эса Мангуликка термилиб ўтиришдай туйилаверади. Эҳтимол, мана шу Гул, Мангуликка термилиш изтиробларни аламзадаликдан поклаб, маъюс ғамга айлантириб берар. Шу сабаб Кавабата ҳикояларида маъюс хотираларга қоришган ҳасратнинг синиқ нурига дуч келаверасиз.

* * *

Кавабата ҳикоялари қаҳрамонлари камдан-кам ҳолатда “Нега?” деб савол беради. Чунки улар бошқалар учун бемаънидек кўринадиган нарсалардан ҳам пинҳон пурмаъноликлар топишади. Тўғрироғи, Кавабатанинг ўзи қаҳрамонларнинг маъносиздек туюлган кечинмаларидан ҳам мазмун чиқаришга қодир.

“Инсон боласи ўзига ўхшаган инсонни бахтсиз қилишга қодир эмаслигини тушуниб етди… Хаёлан ундан кечирим сўрагани хато эканини англади… Инсон ўзига ўхшаган инсонни таҳқирлашга қурби етмаслигини англади.”

“Худо барҳақ” ҳикоясидан келтирилган бу парча бир неча йил муқаддам бир қизни таҳқирлаб, кейин ўша машъум воқеани унутолмай виждони қийналган йигит иқрори. Киши бошқа бировнинг бахтсизлигига сабаб бўлолмайди, инсон қилмишлари ҳеч қачон тақдири азалга таъсир кўрсатмайди, демоқчи адиб. Ўзига ўхшаган яратиқнинг тақдирини издан чиқаришга у ожиз. Унинг яхшилигу ёмонлиги олий тартибларга заррача дахл қилолмайди. У шу даражада ожиз мавжудот. Худо эса ҳамиша барҳақ. Шу туйғунинг ўзиёқ кўнгилга мангу таскин беради.

“Ё раббим, нақадар қудратлисан! – дея хитоб қилди у. Во ажабо, назарида шарқираб оқаётган дарё сувлари худди унинг иқрорини тасдиқлагану, номаълум йироқларга етказиш учун ошиқаётгандай туйиларди”.

Пастернакнинг “Касалхонада” шеърида ифодаланган кечинмалар ва Кавабатанинг ушбу ҳикоясидаги руҳий уйғунликни сезиш қийин эмас.

Парвардигор, қандай мукаммал
Сенинг коринг – ўйлайди бемор.
Ўрин-тўшак, одамлар, ажал,
Тунги шаҳар, девор, тўрт девор.

Шундай, тенг қудратли буюк руҳ эгалари гоҳо китобхони, ихлосманди қалбида руҳий лаззат чоғларида бир-бирига дуч келиб турар эканлар.

* * *

Ҳикояларни ўқиган бир дўстим ҳайратини яширмади: “Қандай тиниқ таржималар, худди ўз тилимизда ёзилгандай!” Менимча эса булар таржима эмас, балки Кавабата руҳини, қалбини қайта англаш ва ўша руҳни жамлаган асарларни ўзбекчада ёзиш, етказиб бериш. Мен Кавабата ҳикоялари таржимасини шундай тушунаман. Кавабатани ўзбекчада анг­латган инсон – Олим Отахон: “Мен бу асарларга умримни бердим. У менинг ўз ёзувчим”, – деб бекорга айтмаган.

“Таржимон фақат ўзига яқин асарни таржима қилиши керак. Зўр ёзувчилар кўп. Аммо Ўзингники бўлганларини танлаб, умр бўйи улар билан шуғулланиш керак. Кавабатани ҳеч ким мендай таржима қилолмайди! Мен унга умримни бердим. Адабиёт ва ҳаёт орасидаги чегарани йўқотдим. Ҳаёт ёлғон. Адабиётда ўн фоиз бўлса ҳам ҳақиқат бор”. Олим Отахон топган ўн фоиз ҳақиқат эса эҳтимол Кавабата, эҳтимол Кортасар асарлари қатида ётгандир. Шу ҳақиқатга биз ҳам етсак, умримизни беришга арзиса керак.

“Адабиётни қиздай севиш керак”, дейди Олим Отахон. Кавабатанинг ўзбекчадаги ҳикоялари жозибасидан таржимоннинг ёзувчига ошуфталиги шундоқ сезилиб туради.

“Йиллар давомида Кавабатага атаб “Сенсей”, яъни “Устоз” деган қирқ-эллик бетлик эссе-мактуб ёздим”, дейди яна ёзувчи. Икки адиб қалби бир пардада сасланган, бирлашган пайтда яралган эссе-мактуб Олим Отахоннинг Кавабатани англаш жараёни ҳақидалигига ишонаман. Олим Отахон англаган, тушунган Кавабатани мен ҳам унинг каби англагим келади.

Манба: «Жаҳон адабиёти» журнали, 2019/4

Олим Отахонов таржималари билан танишинг:
Ясунари Кавабата. Хол ҳақида мактуб
Ясунари Кавабата. Бамбук саси, шафтоли гули
Ясунари Кавабата. Кўзгудаги ой акси
Ясунари Кавабата. Италия ҳақида қўшиқ
Ясунари Кавабата. Аёл тушлари

Яна шу мавзуда:
Ясунари Кавабата. Япония ўзлиги билан гўзал. Нобел мукофоти маърузаси
Хуршид Даврон. Сезги ила англанган фалсафа
Ясунари Кавабата. Ойнадаги ой
Ясунари Кавабата. Жонсиз юз
Ясунари Кавабата. Анор
Ясунари Кавабата ҳақида икки мақола

   “Yillar davomida Kavabataga atab “Sensey”, ya’ni “Ustoz” degan qirq-ellik betlik esse-maktub yozdim”, deydi yana yozuvchi. Ikki adib qalbi bir pardada saslangan, birlashgan paytda yaralgan esse-maktub Olim Otaxonning Kavabatani anglash jarayoni haqidaligiga ishonaman. Olim Otaxon anglagan, tushungan Kavabatani men ham uning kabi anglagim keladi.

Tillaniso Eshboyeva
OLIM OTAXONNING KAVABATASI

“U umr bo’yi jimlikda, yolg’iz yashashga odatlangan edi”.

Kavabata “Kemachalar” hikoyasi qahramoni Akikoni shunday tasvirlaydi. Shunday jim va yolg’iz yashashiga qaramasdan, Kavabataning qahramonlari ruhiy nosog’lom emas, barqaror odamlar. O’zlari tushib qolgan holatga ko’nikkan, xotirjam tortib qolgan qahramonlar. Lekin Shopengauer aytganidek hayotning, umrning dard-u azobligiga toqat qilib, bochkadagi Diogen kabi “itfe’l”ga aylangan insonlar emas ular. Toqat qilishning, ko’nikishning o’zi jazavaga olib boradi. Bu qahramonlar hayotida esa bosiqlik, Sokinlik bor. Oddiy, g’am-tashvishli turmushdan topilgan sokinlik isyonni inkor etadi. Va azob onlarida isyonga moyil qalbimning Shopengauerga talpinib, Shopengauer asarlaridan topgan haqiqatidan o’zga haqiqat, o’zga Ruh borligiga meni ishontiradi. Bu sokinlik alamzadalikning dolg’ali sokinligi emas, Olamning Oliy Ruhi bilan inson qalbining qovushgani, uyg’unlashgani kabi nurli sokinlik.

* * *

Nega Kavabata asarlari qahramonlari har qanday ko’ngilsizlikni, fojiani oddiy, tabiiy qabul qiladi? “Kemachalar” hikoyasi qahramoni nogiron qiz Akiko unashtirilgan yigitining onasi qizning otasi bilan gaplashgani kelib ketgach, mana bunday o’yga beriladi:

“Yo kuyov urushda o’lgan, yo to’yni to’xtatmoqchi bo’lishyapti, – deb o’yladi Akiko. – Nogiron qiz bilan unashtirib qo’yish ham balki ko’ngilchanlikdir, urush yillari odamlar shunaqa bo’lib qolishgan bo’lsa bordir”.

Qiz shularni o’ylaydi-yu, yaqin atrofda qurilayotgan yangi binoni ko’rgani ketadi. Yozuvchining so’zi ham, qizning xayollari ham o’sha yangi binoga ko’chadi. Qiz kutilayotgan ko’ngilsiz hodisadan fojia yasab, taqdiriga la’nat yog’dirib o’tirmaydi. Nogironligidan ham o’ksinmaydi. Ehtimol o’ksinaru, ammo uning yaponlarga xos qalbi buni pinhon tutadi. Bir suhbatda eshitganim bor – yaponlar o’limni oddiy va tabiiy qabul qiladi, bir eshikdan kirib, boshqasidan chiqib ketish deb biladi. O’limgaki shunday qaray olgan odam uchun, ehtimol, hayotda fojianing o’zi qolmas.

Kavabata hikoyalari aksar holatda yapon qalbining fojiani qanday qabul qilishi va qanday yashashi haqidagi ma’yus ruhiyat chizgilaridek tuyuladi menga.

* * *

Bu hikoyalar lahzalardagina kechadigan Ma’nodor tuyg’ular haqida. Shu sabab Kavabata voqeaga, voqelikka ham, holatga ham urg’u bermaydi, to’g’rirog’i, uning voqelik va holatga urg’usi o’sha lahzalarda odam tuyib qoladigan Ma’nodor tuyg’ulardan o’sib chiqadi. “Anor” hikoyasi qahramoni Kenkitining urushga ketayotgani va qallig’i bilan xayrlashgani kelishi hikoyaning asosiy voqeligi (Undan ham ustunroq voqea anorning g’arq pishganidir). Yigit ketgach, ona va qiz o’rtasida suhbat kechadi. Shu oddiy suhbat davomida qiz turli ayollik hislarini boshidan kechiradi. Va goh alam, goh sevinchga yo’yilgan hislari o’yinida ko’ngilni xotirjam qiladigan bir haqiqatni, Ma’noni anglab yetadi. Kavabata asarlarining turmushning oddiy ikir-chikiriga o’ralashgan qahramonlari ham ruhiy, ruhoniy yashaydi. Hislari doimo uyg’oq va tiyrak. O’sha his bilan Ma’noga borishadi, Ma’noni topishadi. Bu ma’no haqiqatga shu qadar daxldor, yo haqiqatning o’ziki, ko’ngilning orom olib, xotirjam tortishi uchun kifoya.

* * *

Bu hikoyalardan anglaganim, tushunib yetganim – ular Ziddiyatsizlik falsafasiga qurilgan. Qahramonlar ruhiyatida garchi doimo iztirobning hovuri bo’lsa-da, bu hech qachon olov, o’t olib ketmaydi. O’t bo’lib kimnidir yoki dunyoni yondirgisi kelmaydi. Ziddiyatga bormaydi. Ular hamma narsani bosiqlik bilan anglab yetadi. Ehtimol, shu sabab ruhoniy yashar, ehtimol, ruhoniy yashagani sabab shundaydir. Aynan mana shu ziddiyatni chetlab o’tish odam va voqelik, tabiat bilan uyg’unlikka olib keladi. Yoki aksincha, tabiat bilan uyg’unligi sababidan ham odamlar voqelik bilan ziddiyatga borishmaydi.

“Qizil olxo’ri” hikoyasida “Senga tegibmanki, shu qizil olxo’ringni kuzatish uchun bir minut bo’sh vaqtim bo’lmagan” deya gina qilgan xotiniga:
– Beg’am, betashvish, hech narsani o’ylamay hayot kechirgansan-da”,– deb e’tiroz bildiradi er.

Shunday. Gulning ochilishi yo daraxtning gullashiga termulib, oldida soatlab sokin qola olgan, jim kuzatgan kishining nigohi va o’sha ma’yus gullar orasida bir masofa bor – iztirob masofasi. G’ami bor odamgina shu hayrat oldida soatlab turishi mumkin. Va bu kuzatish ko’ngilda yana nimalarnidir qo’zg’aydi. G’am odamni bosiq qiladi. Insondagi turli havoyiliklarni jilovlab, bosiq qilishda g’amdan ko’ra kuchliroq tuyg’u yo’q. Bu g’amgin odamlarning gullarga termilib o’tirishi esa Mangulikka termilib o’tirishday tuyilaveradi. Ehtimol, mana shu Gul, Mangulikka termilish iztiroblarni alamzadalikdan poklab, ma’yus g’amga aylantirib berar. Shu sabab Kavabata hikoyalarida ma’yus xotiralarga qorishgan hasratning siniq nuriga duch kelaverasiz.

* * *

Kavabata hikoyalari qahramonlari kamdan-kam holatda “Nega?” deb savol beradi. Chunki ular boshqalar uchun bema’nidek ko’rinadigan narsalardan ham pinhon purma’noliklar topishadi. To’g’rirog’i, Kavabataning o’zi qahramonlarning ma’nosizdek tuyulgan kechinmalaridan ham mazmun chiqarishga qodir.

“Inson bolasi o’ziga o’xshagan insonni baxtsiz qilishga qodir emasligini tushunib yetdi… Xayolan undan kechirim so’ragani xato ekanini angladi… Inson o’ziga o’xshagan insonni tahqirlashga qurbi yetmasligini angladi.”

“Xudo barhaq” hikoyasidan keltirilgan bu parcha bir necha yil muqaddam bir qizni tahqirlab, keyin o’sha mash’um voqeani unutolmay vijdoni qiynalgan yigit iqrori. Kishi boshqa birovning baxtsizligiga sabab bo’lolmaydi, inson qilmishlari hech qachon taqdiri azalga ta’sir ko’rsatmaydi, demoqchi adib. O’ziga o’xshagan yaratiqning taqdirini izdan chiqarishga u ojiz. Uning yaxshiligu yomonligi oliy tartiblarga zarracha daxl qilolmaydi. U shu darajada ojiz mavjudot. Xudo esa hamisha barhaq. Shu tuyg’uning o’ziyoq ko’ngilga mangu taskin beradi.

“Yo rabbim, naqadar qudratlisan! – deya xitob qildi u. Vo ajabo, nazarida sharqirab oqayotgan daryo suvlari xuddi uning iqrorini tasdiqlaganu, noma’lum yiroqlarga yetkazish uchun oshiqayotganday tuyilardi”.

Pasternakning “Kasalxonada” she’rida ifodalangan kechinmalar va Kavabataning ushbu hikoyasidagi ruhiy uyg’unlikni sezish qiyin emas.

Parvardigor, qanday mukammal
Sening koring – o’ylaydi bemor.
O’rin-to’shak, odamlar, ajal,
Tungi shahar, devor, to’rt devor.

Shunday, teng qudratli buyuk ruh egalari goho kitobxoni, ixlosmandi qalbida ruhiy lazzat chog’larida bir-biriga duch kelib turar ekanlar.

* * *

Hikoyalarni o’qigan bir do’stim hayratini yashirmadi: “Qanday tiniq tarjimalar, xuddi o’z tilimizda yozilganday!” Menimcha esa bular tarjima emas, balki Kavabata ruhini, qalbini qayta anglash va o’sha ruhni jamlagan asarlarni o’zbekchada yozish, yetkazib berish. Men Kavabata hikoyalari tarjimasini shunday tushunaman. Kavabatani o’zbekchada ang­latgan inson – Olim Otaxon: “Men bu asarlarga umrimni berdim. U mening o’z yozuvchim”, – deb bekorga aytmagan.

“Tarjimon faqat o’ziga yaqin asarni tarjima qilishi kerak. Zo’r yozuvchilar ko’p. Ammo O’zingniki bo’lganlarini tanlab, umr bo’yi ular bilan shug’ullanish kerak. Kavabatani hech kim menday tarjima qilolmaydi! Men unga umrimni berdim. Adabiyot va hayot orasidagi chegarani yo’qotdim. Hayot yolg’on. Adabiyotda o’n foiz bo’lsa ham haqiqat bor”. Olim Otaxon topgan o’n foiz haqiqat esa ehtimol Kavabata, ehtimol Kortasar asarlari qatida yotgandir. Shu haqiqatga biz ham yetsak, umrimizni berishga arzisa kerak.

“Adabiyotni qizday sevish kerak”, deydi Olim Otaxon. Kavabataning o’zbekchadagi hikoyalari jozibasidan tarjimonning yozuvchiga oshuftaligi shundoq sezilib turadi.

“Yillar davomida Kavabataga atab “Sensey”, ya’ni “Ustoz” degan qirq-ellik betlik esse-maktub yozdim”, deydi yana yozuvchi. Ikki adib qalbi bir pardada saslangan, birlashgan paytda yaralgan esse-maktub Olim Otaxonning Kavabatani anglash jarayoni haqidaligiga ishonaman. Olim Otaxon anglagan, tushungan Kavabatani men ham uning kabi anglagim keladi.

Manba: «Jahon adabiyoti» jurnali, 2019/4

Olim Otaxonov tarjimalari bilan tanishing:
Yasunari Kavabata. Xol haqida maktub
Yasunari Kavabata. Bambuk sasi, shaftoli guli
Yasunari Kavabata. Ko’zgudagi oy aksi
Yasunari Kavabata. Italiya haqida qo’shiq
Yasunari Kavabata. Ayol tushlari

Yana shu mavzuda:
Yasunari Kavabata. Yaponiya o’zligi bilan go’zal. Nobel mukofoti ma’ruzasi
Xurshid Davron. Sezgi ila anglangan falsafa
Yasunari Kavabata. Oynadagi oy
Yasunari Kavabata. Jonsiz yuz
Yasunari Kavabata. Anor
Yasunari Kavabata haqida ikki maqola