Ноябр ойида Чўлпоннинг «Кеча ва кундуз» романи инглиз тилида нашрдан чиқади. Уни Мичиган университети аспиранти Кристофер Форт таржима қилган. Форт яқинда Чўлпон ижоди ва ҳозирги Ўзбекистон ҳақида мақоласини эълон қилди. Minbar ушбу мақолани тақдим этади:
Чўлпон таржимони:
«Кеча ва кундуз»нинг «кундуз»и ёзилмаган
Август-сентябр ойларида постсовет давлатларининг баъзилари ташкил топган кунларини нишонлайдилар. Ўтган ҳафта Европа Иттифоқи сталинизм ва нацизм қурбонлари хотираси кунини нишонлади. 1 сентябрда Марказий Осиёсининг энг гавжум мамлакати бўлган Ўзбекистон эса ўзининг Мустақиллик кунини нишонлади. Замонавий ўзбеклар учун Сталин қатағонида, яъни 1936 йилдан 1938 йилгача ўлдирилган анти-империалист миллатчи зиёлилар бугунги кунда миллий мифологиянинг муҳим қисмидир. Қатағон қурбонлари бўлган ўзбек зиёлиларининг орзулари замонавий Ўзбекистонда амалга ошди. Шу каби ўзбек зиёлиларининг энг кўзга кўринган аъзоси – шоир, ёзувчи ва драматург Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпон эди, у 1934 йил ёзган «Кеча ва кундуз» романи менинг таржимамда ноябр ойида инглиз тилида нашр этилади.
- Сталинизм ўзбек халқининг истеъдод дунёсини ақл бовар қилмайдиган даражада талон-торож қилди.
Чўлпон Сталиннинг зулм машинаси – НКВД томонидан ўлдирилганда 41 ёшда эди. Чўлпон шахси бугунги кунда жуда муҳим ва сирли шахс. Унинг ҳаёти ва шеърияти ҳақида яхлит тасаввур йўқлиги тарихда акс-садо берди ва бу ҳолат ўзбек жамиятининг Чўлпонга бўлган муносабатига йиллар давомида таъсир қилиб келди. Аниқ тасаввурнинг йўқлиги Чўлпон таржимаи ҳоли, асарларини Ўзбекистоннинг ўтмиши, бугуни ва келажаги билан боғлаб ҳар хил таҳлил қилиш имкониятини беради.
Сталиннинг ўлимидан кейин совет ўзбеклари бу йўқликни яратдилар ва қўллаб-қувватладилар. 1938 йилда Чўлпон вафотидан сўнг, унинг асарларини қайта босишга рухсат берилмаган, ҳатто унинг номи ҳам оммавий равишда ёдга олинмаган. 1956 йилда Хрушчёв даври бошланиши билан Чўлпон номи реабилитация қилинди, аммо шунга қарамай Чўлпон совет ўзбеклари учун тақиқланган шахс бўлиб қолди. Хрушчёв ҳокимияти даврида ҳам унинг асарлари қайта нашр этилмаган.
1968 йилда ўзбек зиёлилари Чўлпоннинг бир нечта шеърларини ўзбек шеърияти антологиясига киритишга ҳаракат қилишган, аммо маҳаллий коммунистик партия раҳбарияти тезда нашр этишни тўхтатган.
Чўлпоннинг таржимаи ҳолининг энг асосий тафсилотлари бўйича келишмовчиликлар мавжуд. Унинг туғилган йили тўғрисидаги манбалар бир-биридан фарқ қилади. Кўпчилик Чўлпон 1897 йилда туғилганини айтади, аммо бошқалар 1894 ёки 1898 йилда туғилган деб фараз қилишади.
Чўлпон туғилган шаҳар, Андижон шаҳрида 2017 йилда шоир таваллудининг 120 йиллик юбилейини ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилинган.
- Сталинизм тарихни ўчириб ташлаганлиги сабабли мамлакат академиклари ҳеч қачон Чўлпоннинг тўлиқ асарлар тўпламини нашр этишмаган.
Бу Чўлпонни қандай талқин қилишда янглишмовчиликларга олиб келди.
Совет Иттифоқи ўзбекистонлик социалистик ёзувчилар учун катта ишларни амалга оширди. Аммо бир ҳақиқат мавжудки, улар буни ҳеч қачон тан олишмаса ҳам, ўзбек социалистик ёзувчиларининг фаолияти Чўлпоннинг ўзбек тилидаги поетикасида эришган ютуқлари таъсирида бўлган. Шубҳасиз, социалистик империя Чўлпон ижодини тадқиқ этишга хайрихоҳлик қилмаган. Замонавий Ўзбекистон ҳам филологик тадқиқотларга сармоя бермайди. Шу сабабли қўлёзмаларни ўрганиш борасида муаммолар мавжуд. Чўлпонни тадқиқ этишда турли йилларда чиққан тўпламларга ва 1920-1930 йиллардаги асл манбаларга мурожаат қилиш керак, уларнинг кўпи тўлиқ эмас, саҳифалари йўқ ёки баъзи сўзлар ўқиб бўлмайдиган аҳволда.
Чўлпоннинг машҳур шеърларидан бири ўзбек ёзувчиси Ҳамид Исмоилнинг «Жинлар базми» романига эпиграф қилиб олинган. Бу шеър турли йиллардаги нашрларда турлича тиниш белгиларида учрайди. Тиниш белгиларидаги фарқ туфайли бу қисқа шеърни турлича талқин қилиш мумкин. Бир вариантда биз шеърни лирик персонаж тилидан ўқиймиз, бошқасида эса шайтон тилидан ўқиймиз.
Қизиғи шундаки, “Кеча ва кундуз” романининг фақат “Кеча” қисми мавжуд. Олимларнинг тахминича, Чўлпон “Кундуз» қисмини ҳам режалаштирган ёки ёзган бўлиши ҳам мумкин. Дилогиянинг тўлиқ эмаслиги олимларга Чўлпоннинг мақсади ҳақида тахмин қилиш имкониятини берди. Баъзи олимлар Чўлпон фақат “Кеча”ни ёзган, “Кундуз” қисми борлиги ҳақидаги мулоҳазалар совет кузатувчиларини мамнун қилиш айтилган дейишади. Бошқалари эса Чўлпон “Кундуз”ни ҳам ёзган, лекин НКВД уни ҳибсга олишганда асар мусодара қилиниб, йўқ қилинган деб ҳисоблашади.
Бу фикрлар мени қониқтирмаган, шунинг учун таржимага киришганимдан бери янги далилларни излаяпман.
- Мен “Кундуз” қисмининг йўқлиги Чўлпоннинг эстетик ниятига мос келади деб ҳисоблайман. Чўлпон ҳаёти давомида эстетик жиҳатдан беқиёсликка интилган, унинг қаҳрамонлари чексиз эпифанияларни бошдан кечиради ва ҳеч қачон охирига етиб бормайди. Қаҳрамонларининг ривожланиши сингари Чўлпоннинг дилогияси ҳам хулосаланмайди.
Чўлпоннинг бу адабий талқинлари Ўзбекистоннинг бугуни ва келажаги учун муҳим аҳамиятга эга. Ҳозирги Ўзбекистон Чўлпонни Собиқ иттифоқ қатағонида шаҳид кетган зиёли сифатида таъкидлайди. Ўзбекистон Чўлпон асарларини чоп қилиш, юбилейларига ҳомийлик қилиш ва асарларини мактабда ўқитишга ҳаракат қилмоқда. Лекин давлат ўз манфаати йўлида Чўлпон шахсини антидемократик ёки миллатчиликка қарши сиёсат нуқтаи назаридан келиб чиқиб талқин қилиши ҳам мумкин. Чўлпон ҳаёти ва ижодий мероси шу пайтгача тўлиқ тадқиқ қилинмаган ва ҳар доим талқин қилишда хатолар учрайди.
Мен таржимам билан бу ажойиб ва сирли санъаткорни инглиз тилли ўқувчиларга етказаман. ХХ аср бошидаги ўзбек адабиёти ва тарихини тавсифловчи матн ва маълумотларнинг камлиги билан танишган инглиз тилли китобхонлар Чўлпон ва Ўзбекистоннинг ўтмишига оид муҳокамаларга қўшилишлари мумкин.
Кристофер Форт АҚШнинг Детройт шаҳрида яшайди. XX аср ва замонавий ўзбек адабиёти мутахассиси. Ёзувчи Исажон Султоннинг «Боқий дарбадар» романини инглиз тилига ўгирган. Айни вақтда Чўлпоннинг «Кеча ва кундуз» романи таржимаси нашр қилиниш арафасида.
Noyabr oyida Cho‘lponning «Kecha va kunduz» romani ingliz tilida nashrdan chiqadi. Uni Michigan universiteti aspiranti Kristofer Fort tarjima qilgan. Fort yaqinda Cho‘lpon ijodi va hozirgi O‘zbekiston haqida maqolasini e’lon qildi. Minbar ushbu maqolani taqdim etadi:
Cho‘lpon tarjimoni:
«Kecha va kunduz»ning «kunduz»i yozilmagan
Avgust-sentyabr oylarida postsovet davlatlarining ba’zilari tashkil topgan kunlarini nishonlaydilar. O‘tgan hafta Yevropa Ittifoqi stalinizm va natsizm qurbonlari xotirasi kunini nishonladi. 1-sentyabrda Markaziy Osiyosining eng gavjum mamlakati bo‘lgan O‘zbekiston esa o‘zining Mustaqillik kunini nishonladi. Zamonaviy o‘zbeklar uchun Stalin qatag‘onida, ya’ni 1936-yildan 1938-yilgacha o‘ldirilgan anti-imperialist millatchi ziyolilar bugungi kunda milliy mifologiyaning muhim qismidir. Qatag‘on qurbonlari bo‘lgan o‘zbek ziyolilarining orzulari zamonaviy O‘zbekistonda amalga oshdi. Shu kabi o‘zbek ziyolilarining eng ko‘zga ko‘ringan a’zosi – shoir, yozuvchi va dramaturg Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cho‘lpon edi, u 1934-yil yozgan «Kecha va kunduz» romani mening tarjimamda noyabr oyida ingliz tilida nashr etiladi.
- Stalinizm o‘zbek xalqining iste’dod dunyosini aql bovar qilmaydigan darajada talon-toroj qildi.
Cho‘lpon Stalinning zulm mashinasi – NKVD tomonidan o‘ldirilganda 41 yoshda edi. Cho‘lpon shaxsi bugungi kunda juda muhim va sirli shaxs. Uning hayoti va she’riyati haqida yaxlit tasavvur yo‘qligi tarixda aks-sado berdi va bu holat o‘zbek jamiyatining Cho‘lponga bo‘lgan munosabatiga yillar davomida ta’sir qilib keldi. Aniq tasavvurning yo‘qligi Cho‘lpon tarjimai holi, asarlarini O‘zbekistonning o‘tmishi, buguni va kelajagi bilan bog‘lab har xil tahlil qilish imkoniyatini beradi.
Stalinning o‘limidan keyin sovet o‘zbeklari bu yo‘qlikni yaratdilar va qo‘llab-quvvatladilar. 1938-yilda Cho‘lpon vafotidan so‘ng, uning asarlarini qayta bosishga ruxsat berilmagan, hatto uning nomi ham ommaviy ravishda yodga olinmagan. 1956-yilda Xrushchyov davri boshlanishi bilan Cho‘lpon nomi reabilitatsiya qilindi, ammo shunga qaramay Cho‘lpon sovet o‘zbeklari uchun taqiqlangan shaxs bo‘lib qoldi. Xrushchyov hokimiyati davrida ham uning asarlari qayta nashr etilmagan.
1968-yilda o‘zbek ziyolilari Cho‘lponning bir nechta she’rlarini o‘zbek she’riyati antologiyasiga kiritishga harakat qilishgan, ammo mahalliy kommunistik partiya rahbariyati tezda nashr etishni to‘xtatgan.
Cho‘lponning tarjimai holining eng asosiy tafsilotlari bo‘yicha kelishmovchiliklar mavjud. Uning tug‘ilgan yili to‘g‘risidagi manbalar bir-biridan farq qiladi. Ko‘pchilik Cho‘lpon 1897-yilda tug‘ilganini aytadi, ammo boshqalar 1894 yoki 1898-yilda tug‘ilgan deb faraz qilishadi.
Cho‘lpon tug‘ilgan shahar, Andijon shahrida 2017-yilda shoir tavalludining 120 yillik yubileyini o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilingan.
- Stalinizm tarixni o‘chirib tashlaganligi sababli mamlakat akademiklari hech qachon Cho‘lponning to‘liq asarlar to‘plamini nashr etishmagan.
Bu Cho‘lponni qanday talqin qilishda yanglishmovchiliklarga olib keldi.
Sovet Ittifoqi o‘zbekistonlik sotsialistik yozuvchilar uchun katta ishlarni amalga oshirdi. Ammo bir haqiqat mavjudki, ular buni hech qachon tan olishmasa ham, o‘zbek sotsialistik yozuvchilarining faoliyati Cho‘lponning o‘zbek tilidagi poyetikasida erishgan yutuqlari ta’sirida bo‘lgan. Shubhasiz, sotsialistik imperiya Cho‘lpon ijodini tadqiq etishga xayrixohlik qilmagan. Zamonaviy O‘zbekiston ham filologik tadqiqotlarga sarmoya bermaydi. Shu sababli qo‘lyozmalarni o‘rganish borasida muammolar mavjud. Cho‘lponni tadqiq etishda turli yillarda chiqqan to‘plamlarga va 1920–1930-yillardagi asl manbalarga murojaat qilish kerak, ularning ko‘pi to‘liq emas, sahifalari yo‘q yoki ba’zi so‘zlar o‘qib bo‘lmaydigan ahvolda.
Cho‘lponning mashhur she’rlaridan biri o‘zbek yozuvchisi Hamid Ismoilning «Jinlar bazmi» romaniga epigraf qilib olingan. Bu she’r turli yillardagi nashrlarda turlicha tinish belgilarida uchraydi. Tinish belgilaridagi farq tufayli bu qisqa she’rni turlicha talqin qilish mumkin. Bir variantda biz she’rni lirik personaj tilidan o‘qiymiz, boshqasida esa shayton tilidan o‘qiymiz.
Qizig‘i shundaki, “Kecha va kunduz” romanining faqat “Kecha” qismi mavjud. Olimlarning taxminicha, Cho‘lpon “Kunduz» qismini ham rejalashtirgan yoki yozgan bo‘lishi ham mumkin. Dilogiyaning to‘liq emasligi olimlarga Cho‘lponning maqsadi haqida taxmin qilish imkoniyatini berdi. Ba’zi olimlar Cho‘lpon faqat “Kecha”ni yozgan, “Kunduz” qismi borligi haqidagi mulohazalar sovet kuzatuvchilarini mamnun qilish aytilgan deyishadi. Boshqalari esa Cho‘lpon “Kunduz”ni ham yozgan, lekin NKVD uni hibsga olishganda asar musodara qilinib, yo‘q qilingan deb hisoblashadi.
Bu fikrlar meni qoniqtirmagan, shuning uchun tarjimaga kirishganimdan beri yangi dalillarni izlayapman.
- Men “Kunduz” qismining yo‘qligi Cho‘lponning estetik niyatiga mos keladi deb hisoblayman. Cho‘lpon hayoti davomida estetik jihatdan beqiyoslikka intilgan, uning qahramonlari cheksiz epifaniyalarni boshdan kechiradi va hech qachon oxiriga yetib bormaydi. Qahramonlarining rivojlanishi singari Cho‘lponning dilogiyasi ham xulosalanmaydi.
Cho‘lponning bu adabiy talqinlari O‘zbekistonning buguni va kelajagi uchun muhim ahamiyatga ega. Hozirgi O‘zbekiston Cho‘lponni Sobiq ittifoq qatag‘onida shahid ketgan ziyoli sifatida ta’kidlaydi. O‘zbekiston Cho‘lpon asarlarini chop qilish, yubileylariga homiylik qilish va asarlarini maktabda o‘qitishga harakat qilmoqda. Lekin davlat o‘z manfaati yo‘lida Cho‘lpon shaxsini antidemokratik yoki millatchilikka qarshi siyosat nuqtai nazaridan kelib chiqib talqin qilishi ham mumkin. Cho‘lpon hayoti va ijodiy merosi shu paytgacha to‘liq tadqiq qilinmagan va har doim talqin qilishda xatolar uchraydi.
Men tarjimam bilan bu ajoyib va sirli san’atkorni ingliz tilli o‘quvchilarga yetkazaman. XX asr boshidagi o‘zbek adabiyoti va tarixini tavsiflovchi matn va ma’lumotlarning kamligi bilan tanishgan ingliz tilli kitobxonlar Cho‘lpon va O‘zbekistonning o‘tmishiga oid muhokamalarga qo‘shilishlari mumkin.
Kristofer Fort AQShning Detroyt shahrida yashaydi. XX asr va zamonaviy o‘zbek adabiyoti mutaxassisi. Yozuvchi Isajon Sultonning «Boqiy darbadar» romanini ingliz tiliga o‘girgan. Ayni vaqtda Cho‘lponning «Kecha va kunduz» romani tarjimasi nashr qilinish arafasida.
Manba: www.minbar.uz
