«Оила даврасида» газетасининг шахсан менга анча маъқул  «Фикрбазм» лойиҳасининг навбатдаги меҳмони — адабиётшунос олим Зуҳриддин Исомиддинов мухлисларнинг саволларига очиқкўнгиллик ва дилкашлик билан жавоб берди. Махсус савол муаллифи таниқли муҳаррир ва журналист Маҳмуд Саъдий.

ЗУҲРИДДИН ИСОМИДДИНОВ:
ДАВЛАТ ТИЛИНИ МЕНСИМАГАНЛАР ЖАРИМАГА
ТОРТИЛСА, ХАЗИНАЛАР ТЎЛИБ КЕТАРДИ…

    Зуҳриддин Исомиддинов — адабиётшунос олим, публицист, филология фанлари номзоди. Ўзбекистон Республикаси Миллий китоб палатаси директори бўлиб ишлаган. Бугун Алишер Навоий номидаги миллий кутубхона нодир қўлёзмалар бўлими мудири. Унинг миллий тарих, жаҳон ва ўзбек адабиёти, ўзбек адабий тили, жамият ва инсон муаммоларига бағишланган кўплаб публицистик мақолалари,  бадиий эсселари эълон қилинган.  Бир неча китоблар муаллифи.

Шамсиддин ИСМОН, Қўрғонтепа тумани, маънавият тарғиботчиси:

— Миллий сериаллар, кинофильмларда шевада гапириш кўп учрамоқда. Бу муаммонинг ечимини нималарда кўрасиз?

— Воқеа Қарши ё Қўқонда кечади, аммо кинода ўша ерлик деб тақдим этилаётган одамларнинг деярли ҳаммаси, ҳатто бошига лачак ўраб олган «чет бир қишлоқдаги кампир» ҳам Тошкент шевасини қийиб ташлайди. Булар-ку, ўзбек киноси, ҳатто хориж сериалларига овоз берган артистлар нутқини ҳам шева босиб кетди…

Наби Раҳимов, Шукур Бурҳонов, Ҳамза Умаров каби буюк актёрлар юксак маданият соҳиби ҳам бўлиб, адабий талаффузга тўлиқ риоя қилишар, шу орқали маданият тарқатишар эди. Ҳозир эса… «мен» деб, «катта» деб тили чиққан актёрлар ҳам шаҳар ҳавоси туфайли, «манман»сирайдиган, «котта» кетадиган бўлиб қолди.

Муаммонинг ечими бор. Ана шунақа саводсиз, адабий тилдан бехабар бўлса-да, актёрман деб ғўдайиб юрганларнинг қўлидан микрофонни олиб, саҳнадан бадарға қиладиган бир валломат керак. Ахир, кино, театр фақат Хоразм ё фақат Тошкент аҳли учун эмас, бутун халқ учун намойиш қилинади-ку. Ҳозир эса, ёшларга саҳна нутқини ўргатадиганларнинг ўзи ҳам шевада гаплашади. Яъни, мураббийларнинг ўзи тарбияга муҳтож.

Соҳибназар ТУРДИАЛИЕВ, журналист:

— Бугун ўзбек матбуоти ва телевидениенинг ўта расмий тилидан кўнглингиз тўладими? Масалан, «жиддий» бир мухбир ғулғул товуқдай «ҳоким томонидан имзоланган ҳужжат», деяверади. Шуни «ҳоким имзолаган ҳужжат», деса ҳам бўлади-ку. Аслида матбуот тили қандай бўлиши керак, деб ўйлайсиз?

— Матбуот оммага хизмат қилиши керак. Демак, унинг тили ҳам оммабоп бўлиши шарт. Сиз айтгандай, ўзбек тилида ҳужжат… томондан имзоланмайди, уни биров имзолайди. Шуни панжарагулчин қилиб ўтиришнинг нима кераги бор? Ёки яқинда пайдо бўлган «қарорнинг ижросини таъминлаш» деган ифодани олинг. Бу қанақа гап? Қарорни бажармайди-ю, бир четда «ижросини таъминлаб»гина ўтирадими?

Она тилимиз давлат тили мақомига эришганига чорак асрдан ошди. Энг асл, чин ўзбекча ифодаларни излаб топишимиз керак. Уларни энди қўлламасак, қачон қўллаймиз? Масалан, биз «қонун (фармон) қабул қилинди» деб ёзамиз. Халқ эса «фармон (қонун) чиқди» дейди. Ростдан ҳам, фармон қабул қилинмайди, чиқарилади. Ёки ҳамма ўрганиб қолган «Маҳалла фуқаролар йиғини» жумласини олайлик. Асл ўзбекча ҳодиса бўлган маҳаллага оид тушунчаларни ҳам ўристахлит қилиб ясаяпмиз. Лоақал ўйланг: фуқаро маҳаллада эмас, давлатда бўлади-ку? Шундай экан, «Маҳалла кенгаши» десак, кифоя эди. Бир спортчи қиз радиомухбирнинг саволига «Мен фалон туманда таваллуд топганман», дейди, шуни жўнроқ қилиб «туғилганман» деса, асакаси кетармикин барака топкурнинг?

Бунақа хато, ғализ, сохта ифодалар, қовушмаган иборалар урчиб боряпти. Ҳолбуки, ахборотнинг тили ва услуби қанча лўнда, ўзбекона бўлса, ундаги фикр ва ғоялар ҳам одамга шунчалик осон сингади.

Мансур АҲРОРОВ, ошпаз (Ургут тумани):

— Юртимиздаги қай шаҳарга борманг, дўкону ошхоналар эшигида «Open» / «Closed» ё «Открыто» / «Закрыто», жамоат автоуловлари, истироҳат боғлари-ю бозорларда «No smoking» каби огоҳлантирувларни кўрамиз. Шуларнинг ўзбекчасини ёзишга нимадир халақит берадими?

— Фақат шундай бўлса, гўрга эди! Уларнинг пешлавҳалари ҳам ажнабийча-ку? Майли, бағрикенг халқмиз. Ҳамманинг кўнглини олгимиз келади. Аммо мен хизмат сафари билан борган чет элларда – Англия­да ё Россияда дўкон-ошхоналарга ўзбекча «очиқ» / «ёпиқ» деб, жамоат жойларига «чекманг» деб ёзиб қўйишмаган. Улар ўз она тилини севишади, ҳамма нарсани шу тилда ёзишади. Тартиб шу. Бизнинг дўкондорларга эса шу орқали бошқа рақибларидан ажралиб туриш муҳим, шекилли. Йўқса, маъносини ҳеч ким билмайдиган «Изидияр», «Элзар» каби номларни қўйишга уларни ким мажбурлайди?

Менимча, бу она тилини менсимасликдан бошқа нарса эмас.

Шоҳруҳбек ОЛИМ, тележурналист:

— Оғзаки тилимизга қўшилиб, матбуот тилида ҳам қаратқич (-нинг) келишиги тушум (-ни)га ўрин бераётганини қандай қабул қиласиз? Бу табиий жараёнми? Хорижий исмларни қандай қўллаш керак: Гомер – Ҳомер, Генрих Гейне – Ҳайнриҳ Ҳайне, Гарвард – Ҳарвард…

— Бу саволлар катта мақола ёзиб, фикр­ларни далиллашни тақозо этади. Қисқа баён қилсак, бир шоирнинг:

Бил: «нинг»нинг «ни» бўлгани —

Туркий тилнинг ўлгани,

деган фикрига мен ҳам қўшиламан. «-нинг» суффиксини «-ни» деб қўллаш тилнинг ихчамлашиши эмас, ёзғувчининг саводсизлигидан дарак. Абдулла Қаҳҳор­нинг «Санъаткор» ҳикояси қаҳрамони айтган «Гугуртнинг ерга ташаманг» жумласи нақадар «чиройли» чиққанини бир эсланг.

Энди, Гомер – Ҳомер… каби икки хилликларга келсак, бу номлар бизга руслар орқали кириб келган. Гегель ўзбек тилида Ҳегел бўлади. Руслар «ҳ»ни бўғзидан чиқаролмайди, уни «г» билан алмаштиришга мажбур. Демак, аслиятга қараган китобхон янглишмайди. Аммо бу баъзи «ўта саводли» одамларга ўхшаб, Европа сўзларидаги жами «г»ларни «ҳ» билан алмаштириш керак дегани эмас. Гёте – бу Гёте. Ҳёте деб ёзиш — уят!

Яна бир нозик масала «география – жўғрофия»дир. Ўриснинг тили «ҳ»га келишмаса, араб «г» деб айта олмагани учун жўғрофия дейди. Менимча, барча ҳолларда илмий принцип етакчилик қилиши керак. Тилимизда «ҳ» ҳам, «г» ҳам бемалол талаффуз этилар экан, тили келишмаган ўрис Гамлет деса Гамлет деб кета бермай, энди Ҳамлет деймиз, араблар жавҳар деса, йўқ, тўғриси гавҳар, география бўлади, деб айтамиз.

Самандар ДАРХОНОВ, юрист (Жиззах вилояти):

— Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига кўра, шахс­нинг шаъни ва қадр-қимматини қасддан камситишга энг кам иш ҳақининг 20-40 бараваригача миқдорда жарима солинади. Давлат тилини менсимасликка эса, энг кам иш ҳақининг 1-2 бараваригача жарима белгиланган. Шу инсофданми?

— Мен шундай ўйлайман: «давлат тилини менсимаслик» деб топилган ҳар бир ҳодисага, кодексда белгиланганидек, энг кам ойлик иш ҳақининг 1-2 бараваригача жарима солинса борми, хазиналар тўлиб кетар эди. Кейин эса давлат тилини менсимайдиган одам топилмай ҳам қоларди. Лоақал шу жарима ҳам солинмаяпти-да!

Азиза ҚУРБОНОВА, тележурналист:

— Кўпинча телевидениеда интервью берувчиларнинг иш жойи­ни ёзишда иккиланиб қоламан. Масалан, фалон кенгаш раиси ўринбосари бўладими ёки раисининг ўринбосари? Ёки туман халқ таълими муассасалари фаолия­тини методик таъминлаш ва ташкил этиш бўлими мудири деган титрни филолог сифатида қандай ёзишни маслаҳат берасиз? ХТМФМТТЭ бўлими мудири десак, томошабин устимиздан кулмасмикин?

— Тил — тобора ихчамлашишга мойил ҳодиса. Кабутарни каптар деймиз, масжид мачит бўлади. Сўз бирикмалари ҳам шундай. Гарчи, тарихан, фалон кенгаш раисининг ўринбосари дейиш тўғри бўлса-да, ҳозир раиси ўринбосари дейиш ҳам хато эмас.

Иккинчи саволингиз ҳам тилдаги шу ҳодисага оид экан. Бир неча сўздан иборат тушунчани ихчам ифодалашда шу сўзларнинг илк ҳарфлари (Бирлашган Миллатлар Ташкилоти – БМТ), ёки илк бўғинлари (Ўзбекистон Давлат нашриёти – Ўздавнашр) берилади. Буни аббревиатура деймиз. У сунъий сўз, вақт ё ҳажмни тежаш учун ўйлаб топилган. Лекин кўп қўлланса, нутқнинг жонлилиги йўқолади. Ўзбек тили тугул, аббревиатурага анча омилкор бўлган русчада ҳам бунинг чегараси бор. Масалан, ўрислар ГКЧП қисқартмаси беўхшов чиққанини айтиб, кулишган эди. Энди, сиз айтаётган ХТМФМТТЭ майдонга тушса, ГКЧПни бир чўқишда қочиради-қўяди!

Абдукарим СОҲИБОВ, пенсионер (Наманган вилояти):

— Бир мақолангизда «ўзбек тилининг ўз юртида беклик қилишига йўл бермай келаётган дев – миллатсеварликнинг етишмаслиги, фикрий ялқовлигимиз, ҳамон ҳар нарсадан ҳадик оладиган ғилоф бандаси бўлиб келаётганимиз», деган эдингиз. Бу касалликнинг давосини қандай тасаввур қиласиз?

— Сиздай газетхонларнинг борига шукр. Энди… аслида, она тилимизнинг чинакам давлат тили бўлишига қарши одам йўқ. Бироқ ҳамманинг табиатида ялқовлик, танбалликдан бир мисқол бор-да. Фикримча, ҳеч қайси қонун, агар давлат мажбурламаса, бажарилмайди. Ўз навбатида, қонунни бажартириш – давлат органларининг обрўйини оширади. Ёдингизда бўлса, бир пайтлар Ўзбекистоннинг ўзида она тилимиздаги суд ҳужжатлари русчага расман таржима қилдирилиб, нотариал тасдиқланганидан сўнг кучга кирар эди. Энди шунинг акси рўёбга чиқса бўлди, бошқа ҳеч нарса керак эмас, тилимизга солинган қулф ечилади-кетади…

Дилором АБДУНАЗАРОВА, Денов қишлоқ хўжалиги коллежи ўқитувчиси:

— Шевада ёзилган иншони қабул қилмайман. Ўқитувчиларнинг шевада дарс ўтиши, ўқувчиларнинг дарсда шевада гапиришига муносабатингизни билмоқчи эдим.

— Саводсиз ёки китоб ўқи­май­диган одам шевада гапиради, шевасига мослаб ёзади ҳам. Зиёли одам эса адабий тилда сўзлашга ҳаракат қилади. Тўғри, шевалар билан адабий тил нормалари орасида анча-мунча тафовут бор. Шунинг учун, баъзилар шевада сўзлаш табиийроқ деб ўйлашади. Бундай эмас. Шева — элат тили, адабий тил эса — миллат тили. Айримлар (улар ҳатто тилшунослар орасида ҳам бор) шеваларни жуда катта бойлик, деб айтишади. Бўлса бордир. Аммо менга шевада гапиришга ружу қўйиш (айниқса ҳозир) маҳаллийчиликни авж олдирадиган ҳодиса бўлиб кўринади.

Мактаб — болалар савод чиқарадиган дастлабки маскан. Унинг нутқи шу жойда шаклланади, кейин ҳам бир умр у «мактаб нутқи» муҳитида бўлади. Ўқитувчи эса давлатдан маош олиб ишлайдиган шахс. Унинг тил ҳақидаги қонунни менсимай, адабий тил ўрнига шевада сайраши, менинг назаримда, меҳнат қонунчилигини бузишга тенг деб қаралиши керак.

Сайфулла НАРЗУЛЛАЕВ, ҳунарманд (Андижон шаҳри):

— Илгари бир колхоз раиси ўғлига Бешйилликкатўртйилда деб исм қўйган экан. Шундай шиор бўлган-да. Бугун эса айрим ёш ота-оналар фарзандларига Брюс Ли, Месси, Марадона, Неймар, Роналдо, Жумонг, Ишани деб исм бермоқда. Орадаги фарқ ўттиз-қирқ йилдан зиёд, бироқ касаллик ўша-ўша. Бунинг сабаби ва давоси қандай, сизнингча?

— Ўтган асрда бир уламо ўғлига «Саидул Рафрафиддин Аршлар Аъзамхонтўрам» деб от қўйганини эшитганман. Яна биров — Мэлс… Қаранг, одамлар фарзандига ўз дунёқарашига кўра, қолаверса, замонанинг зайлига қараб исм қўяр экан. Шу кунларда қизларга Жасмина, Сабина, Севинч, Фарангиз каби эшитган одамнинг қитиғи келадиган отлар кўп қўйиляпти. Зулайҳо, Ҳабиба, Ҳанифа, Мухторжон, Сиддиқжон, Нўъмон, Асқар каби қадимдан қўйиб келаётган исмлар ёшлар орасида сийраклашиб қолди. Боғча ё мактабда ҳар беш боланинг бири Шоҳжаҳон ё Шаҳбоз, ҳар беш қизчанинг бири Мубина бўлиб чиқади. Ўзбек исмлари камбағаллашиб бораётганини кўриб-билиб турибмиз. Худонинг берган куни иккитадан «телесериал» кўрсак, буям камдай, «миллий сериал»лар потирлаб чиқа берса, фарзандларимизга қўйиладиган исмларнинг ғариблашиши нима экан, маънавий савиямиз ҳам пастлайверади-да.

Яна бир гап: айрим уламотахлит ёшлар боболари ҳам қўймаган ғирт арабий исмларни қидириб топиб, болаларига қўйишяпти. «Тойчоқ»нинг оти нима?» деб ўғлини кўтариб турган бир йигитдан сўрадим, «Абдуллоҳ» деди ғурур билан. «Абдуллами?» «Йўқ, Абдуллоҳ». Ана шунақа.

Миллий манфаат деган тушунча бор. Унинг нималигини яхши англаб олишимиз, миллийликка ёт бўлган барча нарсага ҳушёр назар солиб, одамларни ҳаётдан чалғитадиган, бегона мафкураларга меҳр қўйдирадиган барча нарсадан ўзимизни муҳофаза эта олсак, қанийди. Сиз айтган маънавий хасталикнинг давоси шу, менимча.

Жамир ЖОНҚОБИЛОВ, муаллим (Қашқадарё вилояти):

— Этель Войнич «Сўна» романида айтадики, «мен биладиган энг даҳшатли қурол – кулиш, масхара қилиш». Аммо қизиқчиларимиз айрим хонандалар давлат тилини бузаётган ҳолатларни қанча масхара қилса, уларнинг аудиторияси шунча кенгайиб боряпти…

— Чет элларда шундай тадбир бор экан: унутилиб кетаёзган санъаткор ёки спортчи хотини билан қўйди-чиқди қилибми ё маст бўлиб ҳушёрхонага тушибми, ишқилиб, номини одамларнинг эсига солиб тураркан, бу ҳам реклама экан. Қизиқчилар айрим хонандаларнинг қўшиқ айтишдаги иллатларини кулги йўсинида кўрсатишса, шу жумладан она тилимизни бузаётганларини мазахлашса, шу тариқа ҳажв қилишадики, билолмай қоласиз — хонанданинг елкасини уқалаяптими ё хушомад қилиб, костюмининг чангини артаётибдими? Боягидай хонандалар эса бунақа «танқид»дан кейин баттар авжга чиқади, янада ғалатиларини саҳнага олиб чиқади, «Чупра далли-далли», «Роталло!» каби нафақат ўзбеклар, ҳатто хоразмликлар ҳам англамайдиган сўзларни топади-да…

МАХСУС САВОЛ

Маҳмуд САЪДИЙ, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист:

— Мустақиллик йиллари жаҳон адабиёти намуналарини ўзбек тилига таржима қилиш анча жонланди. Бироқ, таассуфки, уларнинг аксарияти ҳамон иккинчи тил орқали, бунинг устига, сўзма-сўз таржима бўлиб қолмоқда. «Янги аср авлоди» нашриёти «Камолот кутубхонаси» туркумида хайрли лойиҳани бошлади. Бу яхши. Шу туркумда чоп этилаётган асарларнинг қанчаси аслиятдан таржима экан? Улардан кўнглингиз тўладими? Айрим нашриётлар эски таржима асарларни таржимоннинг номини олиб ташлаган ҳолда чоп этаётганига муносабатингиз қандай?
Бугун чет тилларни ўқитишга давлат сиёсати даражасида аҳамият қаратилаётган бир пайтда инглиз, немис, француз, испан тилларидаги асарларни рус тили орқали таржима қилиш қанчалик тўғри?

— Кимдир бировнинг таржима асарини ўғирлаб, ўз номидан чоп эттиряпти ёки ғирром нашриётлар қаламҳақи тўламаслик учун мутаржим номини яшириб китоб чиқаряпти… — бор шунақа ҳодисалар. Аммо улкан таржима дарёси гувиллаб оқаётган экан, булар сув устида қалқиган хас-чўп сингари, вақти келиб, бир четга сурилиб қолади. Шунинг учун, саволнинг мағзига келсак.

Гарчи бундан қирқ-эллик йиллар илгари ҳам мактабларда русчадан ташқари, инглиз, олмон, француз тиллари ўқитилган, вилоят марказларидаги педагогика олийгоҳларининг чет тили факультетларини ҳар йили юзлаб талаба битириб чиққан бўлса-да, чет тиллардан ўзбекчага тўғридан-тўғри таржима қилишга йўл берилмас эди. Эҳтимол, бирон «ёт ғоя» кириб қолмасин, деб хавотирланишгандир. Энди ана шу тўсиқ бартараф бўлди: исталган хорижий тилдан ўзбекчага бемалол таржима қила бериш мумкин.

Аммо… бир «лекин»и бор. Ёдингизда бўлса, Абдулла Қаҳҳор бир мақоласида «Ҳавойи гапларни гапириб ўтирмайлик!», деган эди. Кўплаб чет тиллардан таржима қилишга киришсак, ҳавойиликка берилиб қолгандай бўламиз, назаримда.

Чўлпон бир китобга сўзбошисида: «Нафис асарларни бир тилдан иккинчисига таржима қилиш қийин бўладир. Айниқса, ишланган тилдан ишланмаган тилга…», деб ёзган эди. Чиндан ҳам, ўтган асрнинг йигирманчи йилларида реалистик услубда битилган асарлар ўзбек тилига деярли ўгирилмаган, шу жиҳатдан қараганда, она тилимиз «ишланмаган» ҳолда эди. Чўлпонлар авлоди русчадан кўп асарларни таржима қилди, таржималар савияси ҳам тобора яхшиланиб борди, оқибат, ўзбек тили «ишланган тил» мақомига етди. Орадан ўтган қарийб бир асрлик таржима жараёни туфайли, ҳозир рус тилидан ўгириш хийла ўнғайлашди. Аммо, айтайлик, испан ё япон тилидан ағдаришга тўғри келса, тилимиз яна «ишланмаган» ҳолига келади. Негаки, ҳар бир тилдан бошқа яна ҳар қандай тилга таржима қилишнинг хоссалари бошқа-бошқа, ўша тиллар табиатига хос ифодаларнинг ўзбекча муқобили бўлган трафарет иборалар, сўз бирикмалари ва ҳоказолар йўқ, топилмаган ҳали. Бошқа халқнинг менталитетини тушуниш ва ўзбек китобхонига уни муқобил тарзда тақдим этишнинг ўзи бўлмайди. Ҳозир она тилимизга можор, хитой ё япон тилидан бевосита ўгирилган асарни ўқиб кўрсангиз, гарчи мутаржим иккала тилни яхши билса, боз, ўзи ижодкор бўлса-да, қандайдир ўхшовсиз бир адабий ҳодиса майдонга келади. Чунки ҳар қандай жараёнда бўлганидай, таржимада ҳам объектив (бировнинг хоҳиш-иродасига боғлиқ бўлмаган) омиллар бор. Ўша тиллардан таржималар равон чиқиши учун ўн йиллаб давом этадиган таржима жараёни ўталиши, муайян тажриба тўпланиши лозим.

Чет тилларни ўқитишга катта аҳамият берилаётгани яхши, албатта. Аммо бунинг самараси дарров кўрина қолмайди. Чунки филология факультетини тамомлаган киши ёзувчи ёки шоир бўлиб қолмаганидек, чет тили факультетини хатм қилган одам ҳам тайёр таржимон эмас. Бугун хорижий асарларни рус тили орқали ўгириш тўхтатилса, ҳар йилги таржима маҳсулотларининг ярми қолади. Бинобарин, бу ишни тадрижий тарзда — рус тили орқали таржима қилишни давом эттирган ҳолда, аслиятнинг ўзидан ўгиришни тобора кўпайтириб бориш тарзида амалга оширган маъқулроқ.

Умид ЁҚУБОВ  ёзиб олди

Манба: «Оила даврасида» газетаси веб-сайти

ZUHRIDDIN ISOMIDDINOV:
DAVLAT TILINI MENSIMAGANLAR JARIMAGA
TORTILSA, XAZINALAR TO’LIB KETARDI…

 Zuhriddin Isomiddinov — adabiyotshunos olim, publitsist, filologiya fanlari nomzodi. O’zbekiston Respublikasi Milliy kitob palatasi direktori bo’lib ishlagan. Bugun Alisher Navoiy nomidagi milliy kutubxona nodir qo’lyozmalar bo’limi mudiri. Uning milliy tarix, jahon va o’zbek adabiyoti, o’zbek adabiy tili, jamiyat va inson muammolariga bag’ishlangan ko’plab publitsistik maqolalari, badiiy esselari e’lon qilingan. Bir necha kitoblar muallifi.

Shamsiddin ISMON, Qo’rg’ontepa tumani, ma’naviyat targ’ibotchisi:

— Milliy seriallar, kinofil`mlarda shevada gapirish ko’p uchramoqda. Bu muammoning yechimini nimalarda ko’rasiz?

— Voqea Qarshi yo Qo’qonda kechadi, ammo kinoda o’sha yerlik deb taqdim etilayotgan odamlarning deyarli hammasi, hatto boshiga lachak o’rab olgan «chet bir qishloqdagi kampir» ham Toshkent shevasini qiyib tashlaydi. Bular-ku, o’zbek kinosi, hatto xorij seriallariga ovoz bergan artistlar nutqini ham sheva bosib ketdi…

Nabi Rahimov, Shukur Burhonov, Hamza Umarov kabi buyuk aktyorlar yuksak madaniyat sohibi ham bo’lib, adabiy talaffuzga to’liq rioya qilishar, shu orqali madaniyat tarqatishar edi. Hozir esa… «men» deb, «katta» deb tili chiqqan aktyorlar ham shahar havosi tufayli, «manman»siraydigan, «kotta» ketadigan bo’lib qoldi.

Muammoning yechimi bor. Ana shunaqa savodsiz, adabiy tildan bexabar bo’lsa-da, aktyorman deb g’o’dayib yurganlarning qo’lidan mikrofonni olib, sahnadan badarg’a qiladigan bir vallomat kerak. Axir, kino, teatr faqat Xorazm yo faqat Toshkent ahli uchun emas, butun xalq uchun namoyish qilinadi-ku. Hozir esa, yoshlarga sahna nutqini o’rgatadiganlarning o’zi ham shevada gaplashadi. Ya’ni, murabbiylarning o’zi tarbiyaga muhtoj.

Sohibnazar TURDIALIEV, jurnalist:

— Bugun o’zbek matbuoti va televideniening o’ta rasmiy tilidan ko’nglingiz to’ladimi? Masalan, «jiddiy» bir muxbir g’ulg’ul tovuqday «hokim tomonidan imzolangan hujjat», deyaveradi. Shuni «hokim imzolagan hujjat», desa ham bo’ladi-ku. Aslida matbuot tili qanday bo’lishi kerak, deb o’ylaysiz?

— Matbuot ommaga xizmat qilishi kerak. Demak, uning tili ham ommabop bo’lishi shart. Siz aytganday, o’zbek tilida hujjat… tomondan imzolanmaydi, uni birov imzolaydi. Shuni panjaragulchin qilib o’tirishning nima keragi bor? Yoki yaqinda paydo bo’lgan «qarorning ijrosini ta’minlash» degan ifodani oling. Bu qanaqa gap? Qarorni bajarmaydi-yu, bir chetda «ijrosini ta’minlab»gina o’tiradimi?

Ona tilimiz davlat tili maqomiga erishganiga chorak asrdan oshdi. Eng asl, chin o’zbekcha ifodalarni izlab topishimiz kerak. Ularni endi qo’llamasak, qachon qo’llaymiz? Masalan, biz «qonun (farmon) qabul qilindi» deb yozamiz. Xalq esa «farmon (qonun) chiqdi» deydi. Rostdan ham, farmon qabul qilinmaydi, chiqariladi. Yoki hamma o’rganib qolgan «Mahalla fuqarolar yig’ini» jumlasini olaylik. Asl o’zbekcha hodisa bo’lgan mahallaga oid tushunchalarni ham o’ristaxlit qilib yasayapmiz. Loaqal o’ylang: fuqaro mahallada emas, davlatda bo’ladi-ku? Shunday ekan, «Mahalla kengashi» desak, kifoya edi. Bir sportchi qiz radiomuxbirning savoliga «Men falon tumanda tavallud topganman», deydi, shuni jo’nroq qilib «tug’ilganman» desa, asakasi ketarmikin baraka topkurning?

Bunaqa xato, g’aliz, soxta ifodalar, qovushmagan iboralar urchib boryapti. Holbuki, axborotning tili va uslubi qancha lo’nda, o’zbekona bo’lsa, undagi fikr va g’oyalar ham odamga shunchalik oson singadi.

Mansur AHROROV, oshpaz (Urgut tumani):

— Yurtimizdagi qay shaharga bormang, do’konu oshxonalar eshigida «Open» / «Closed» yo «Otkrito» / «Zakrito», jamoat avtoulovlari, istirohat bog’lari-yu bozorlarda «No smoking» kabi ogohlantiruvlarni ko’ramiz. Shularning o’zbekchasini yozishga nimadir xalaqit beradimi?

— Faqat shunday bo’lsa, go’rga edi! Ularning peshlavhalari ham ajnabiycha-ku? Mayli, bag’rikeng xalqmiz. Hammaning ko’nglini olgimiz keladi. Ammo men xizmat safari bilan borgan chet ellarda – Angliya­da yo Rossiyada do’kon-oshxonalarga o’zbekcha «ochiq» / «yopiq» deb, jamoat joylariga «chekmang» deb yozib qo’yishmagan. Ular o’z ona tilini sevishadi, hamma narsani shu tilda yozishadi. Tartib shu. Bizning do’kondorlarga esa shu orqali boshqa raqiblaridan ajralib turish muhim, shekilli. Yo’qsa, ma’nosini hech kim bilmaydigan «Izidiyar», «Elzar» kabi nomlarni qo’yishga ularni kim majburlaydi?

Menimcha, bu ona tilini mensimaslikdan boshqa narsa emas.

Shohruhbek OLIM, telejurnalist:

— Og’zaki tilimizga qo’shilib, matbuot tilida ham qaratqich (-ning) kelishigi tushum (-ni)ga o’rin berayotganini qanday qabul qilasiz? Bu tabiiy jarayonmi? Xorijiy ismlarni qanday qo’llash kerak: Gomer – Homer, Genrix Geyne – Haynrih Hayne, Garvard – Harvard…

— Bu savollar katta maqola yozib, fikr­larni dalillashni taqozo etadi. Qisqa bayon qilsak, bir shoirning:

Bil: «ning»ning «ni» bo’lgani —

Turkiy tilning o’lgani,

degan fikriga men ham qo’shilaman. «-ning» suffiksini «-ni» deb qo’llash tilning ixchamlashishi emas, yozg’uvchining savodsizligidan darak. Abdulla Qahhor­ning «San’atkor» hikoyasi qahramoni aytgan «Gugurtning yerga tashamang» jumlasi naqadar «chiroyli» chiqqanini bir eslang.

Endi, Gomer – Homer… kabi ikki xilliklarga kelsak, bu nomlar bizga ruslar orqali kirib kelgan. Gegel` o’zbek tilida Hegel bo’ladi. Ruslar «h»ni bo’g’zidan chiqarolmaydi, uni «g» bilan almashtirishga majbur. Demak, asliyatga qaragan kitobxon yanglishmaydi. Ammo bu ba’zi «o’ta savodli» odamlarga o’xshab, Yevropa so’zlaridagi jami «g»larni «h» bilan almashtirish kerak degani emas. Gyote – bu Gyote. Hyote deb yozish — uyat!

Yana bir nozik masala «geografiya – jo’g’rofiya»dir. O’risning tili «h»ga kelishmasa, arab «g» deb ayta olmagani uchun jo’g’rofiya deydi. Menimcha, barcha hollarda ilmiy printsip yetakchilik qilishi kerak. Tilimizda «h» ham, «g» ham bemalol talaffuz etilar ekan, tili kelishmagan o’ris Gamlet desa Gamlet deb keta bermay, endi Hamlet deymiz, arablar javhar desa, yo’q, to’g’risi gavhar, geografiya bo’ladi, deb aytamiz.

Samandar DARXONOV, yurist (Jizzax viloyati):

— O’zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi kodeksiga ko’ra, shaxs­ning sha’ni va qadr-qimmatini qasddan kamsitishga eng kam ish haqining 20-40 baravarigacha miqdorda jarima solinadi. Davlat tilini mensimaslikka esa, eng kam ish haqining 1-2 baravarigacha jarima belgilangan. Shu insofdanmi?

— Men shunday o’ylayman: «davlat tilini mensimaslik» deb topilgan har bir hodisaga, kodeksda belgilanganidek, eng kam oylik ish haqining 1-2 baravarigacha jarima solinsa bormi, xazinalar to’lib ketar edi. Keyin esa davlat tilini mensimaydigan odam topilmay ham qolardi. Loaqal shu jarima ham solinmayapti-da!

Aziza QURBONOVA, telejurnalist:

— Ko’pincha televidenieda interv`yu beruvchilarning ish joyi­ni yozishda ikkilanib qolaman. Masalan, falon kengash raisi o’rinbosari bo’ladimi yoki raisining o’rinbosari? Yoki tuman xalq ta’limi muassasalari faoliya­tini metodik ta’minlash va tashkil etish bo’limi mudiri degan titrni filolog sifatida qanday yozishni maslahat berasiz? XTMFMTTE bo’limi mudiri desak, tomoshabin ustimizdan kulmasmikin?

— Til — tobora ixchamlashishga moyil hodisa. Kabutarni kaptar deymiz, masjid machit bo’ladi. So’z birikmalari ham shunday. Garchi, tarixan, falon kengash raisining o’rinbosari deyish to’g’ri bo’lsa-da, hozir raisi o’rinbosari deyish ham xato emas.

Ikkinchi savolingiz ham tildagi shu hodisaga oid ekan. Bir necha so’zdan iborat tushunchani ixcham ifodalashda shu so’zlarning ilk harflari (Birlashgan Millatlar Tashkiloti – BMT), yoki ilk bo’g’inlari (O’zbekiston Davlat nashriyoti – O’zdavnashr) beriladi. Buni abbreviatura deymiz. U sun’iy so’z, vaqt yo hajmni tejash uchun o’ylab topilgan. Lekin ko’p qo’llansa, nutqning jonliligi yo’qoladi. O’zbek tili tugul, abbreviaturaga ancha omilkor bo’lgan ruschada ham buning chegarasi bor. Masalan, o’rislar GKCHP qisqartmasi beo’xshov chiqqanini aytib, kulishgan edi. Endi, siz aytayotgan XTMFMTTE maydonga tushsa, GKCHPni bir cho’qishda qochiradi-qo’yadi!

Abdukarim SOHIBOV, pensioner (Namangan viloyati):

— Bir maqolangizda «o’zbek tilining o’z yurtida beklik qilishiga yo’l bermay kelayotgan dev – millatsevarlikning yetishmasligi, fikriy yalqovligimiz, hamon har narsadan hadik oladigan g’ilof bandasi bo’lib kelayotganimiz», degan edingiz. Bu kasallikning davosini qanday tasavvur qilasiz?

— Sizday gazetxonlarning boriga shukr. Endi… aslida, ona tilimizning chinakam davlat tili bo’lishiga qarshi odam yo’q. Biroq hammaning tabiatida yalqovlik, tanballikdan bir misqol bor-da. Fikrimcha, hech qaysi qonun, agar davlat majburlamasa, bajarilmaydi. O’z navbatida, qonunni bajartirish – davlat organlarining obro’yini oshiradi. Yodingizda bo’lsa, bir paytlar O’zbekistonning o’zida ona tilimizdagi sud hujjatlari ruschaga rasman tarjima qildirilib, notarial tasdiqlanganidan so’ng kuchga kirar edi. Endi shuning aksi ro’yobga chiqsa bo’ldi, boshqa hech narsa kerak emas, tilimizga solingan qulf yechiladi-ketadi…

Dilorom ABDUNAZAROVA, Denov qishloq xo’jaligi kolleji o’qituvchisi:

— Shevada yozilgan inshoni qabul qilmayman. O’qituvchilarning shevada dars o’tishi, o’quvchilarning darsda shevada gapirishiga munosabatingizni bilmoqchi edim.

— Savodsiz yoki kitob o’qi­may­digan odam shevada gapiradi, shevasiga moslab yozadi ham. Ziyoli odam esa adabiy tilda so’zlashga harakat qiladi. To’g’ri, shevalar bilan adabiy til normalari orasida ancha-muncha tafovut bor. Shuning uchun, ba’zilar shevada so’zlash tabiiyroq deb o’ylashadi. Bunday emas. Sheva — elat tili, adabiy til esa — millat tili. Ayrimlar (ular hatto tilshunoslar orasida ham bor) shevalarni juda katta boylik, deb aytishadi. Bo’lsa bordir. Ammo menga shevada gapirishga ruju qo’yish (ayniqsa hozir) mahalliychilikni avj oldiradigan hodisa bo’lib ko’rinadi.

Maktab — bolalar savod chiqaradigan dastlabki maskan. Uning nutqi shu joyda shakllanadi, keyin ham bir umr u «maktab nutqi» muhitida bo’ladi. O’qituvchi esa davlatdan maosh olib ishlaydigan shaxs. Uning til haqidagi qonunni mensimay, adabiy til o’rniga shevada sayrashi, mening nazarimda, mehnat qonunchiligini buzishga teng deb qaralishi kerak.

Sayfulla NARZULLAEV, hunarmand (Andijon shahri):

— Ilgari bir kolxoz raisi o’g’liga Beshyillikkato’rtyilda deb ism qo’ygan ekan. Shunday shior bo’lgan-da. Bugun esa ayrim yosh ota-onalar farzandlariga Bryus Li, Messi, Maradona, Neymar, Ronaldo, Jumong, Ishani deb ism bermoqda. Oradagi farq o’ttiz-qirq yildan ziyod, biroq kasallik o’sha-o’sha. Buning sababi va davosi qanday, sizningcha?

— O’tgan asrda bir ulamo o’g’liga «Saidul Rafrafiddin Arshlar A’zamxonto’ram» deb ot qo’yganini eshitganman. Yana birov — Mels… Qarang, odamlar farzandiga o’z dunyoqarashiga ko’ra, qolaversa, zamonaning zayliga qarab ism qo’yar ekan. Shu kunlarda qizlarga Jasmina, Sabina, Sevinch, Farangiz kabi eshitgan odamning qitig’i keladigan otlar ko’p qo’yilyapti. Zulayho, Habiba, Hanifa, Muxtorjon, Siddiqjon, No»mon, Asqar kabi qadimdan qo’yib kelayotgan ismlar yoshlar orasida siyraklashib qoldi. Bog’cha yo maktabda har besh bolaning biri Shohjahon yo Shahboz, har besh qizchaning biri Mubina bo’lib chiqadi. O’zbek ismlari kambag’allashib borayotganini ko’rib-bilib turibmiz. Xudoning bergan kuni ikkitadan «teleserial» ko’rsak, buyam kamday, «milliy serial»lar potirlab chiqa bersa, farzandlarimizga qo’yiladigan ismlarning g’ariblashishi nima ekan, ma’naviy saviyamiz ham pastlayveradi-da.

Yana bir gap: ayrim ulamotaxlit yoshlar bobolari ham qo’ymagan g’irt arabiy ismlarni qidirib topib, bolalariga qo’yishyapti. «Toychoq»ning oti nima?» deb o’g’lini ko’tarib turgan bir yigitdan so’radim, «Abdulloh» dedi g’urur bilan. «Abdullami?» «Yo’q, Abdulloh». Ana shunaqa.

Milliy manfaat degan tushuncha bor. Uning nimaligini yaxshi anglab olishimiz, milliylikka yot bo’lgan barcha narsaga hushyor nazar solib, odamlarni hayotdan chalg’itadigan, begona mafkuralarga mehr qo’ydiradigan barcha narsadan o’zimizni muhofaza eta olsak, qaniydi. Siz aytgan ma’naviy xastalikning davosi shu, menimcha.

Jamir JONQOBILOV, muallim (Qashqadaryo viloyati):

— Etel` Voynich «So’na» romanida aytadiki, «men biladigan eng dahshatli qurol – kulish, masxara qilish». Ammo qiziqchilarimiz ayrim xonandalar davlat tilini buzayotgan holatlarni qancha masxara qilsa, ularning auditoriyasi shuncha kengayib boryapti…

— Chet ellarda shunday tadbir bor ekan: unutilib ketayozgan san’atkor yoki sportchi xotini bilan qo’ydi-chiqdi qilibmi yo mast bo’lib hushyorxonaga tushibmi, ishqilib, nomini odamlarning esiga solib turarkan, bu ham reklama ekan. Qiziqchilar ayrim xonandalarning qo’shiq aytishdagi illatlarini kulgi yo’sinida ko’rsatishsa, shu jumladan ona tilimizni buzayotganlarini mazaxlashsa, shu tariqa hajv qilishadiki, bilolmay qolasiz — xonandaning yelkasini uqalayaptimi yo xushomad qilib, kostyumining changini artayotibdimi? Boyagiday xonandalar esa bunaqa «tanqid»dan keyin battar avjga chiqadi, yanada g’alatilarini sahnaga olib chiqadi, «Chupra dalli-dalli», «Rotallo!» kabi nafaqat o’zbeklar, hatto xorazmliklar ham anglamaydigan so’zlarni topadi-da…

MAXSUS SAVOL

Mahmud SA’DIY, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan jurnalist:

— Mustaqillik yillari jahon adabiyoti namunalarini o’zbek tiliga tarjima qilish ancha jonlandi. Biroq, taassufki, ularning aksariyati hamon ikkinchi til orqali, buning ustiga, so’zma-so’z tarjima bo’lib qolmoqda. «Yangi asr avlodi» nashriyoti «Kamolot kutubxonasi» turkumida xayrli loyihani boshladi. Bu yaxshi. Shu turkumda chop etilayotgan asarlarning qanchasi asliyatdan tarjima ekan? Ulardan ko’nglingiz to’ladimi? Ayrim nashriyotlar eski tarjima asarlarni tarjimonning nomini olib tashlagan holda chop etayotganiga munosabatingiz qanday?Bugun chet tillarni o’qitishga davlat siyosati darajasida ahamiyat qaratilayotgan bir paytda ingliz, nemis, frantsuz, ispan tillaridagi asarlarni rus tili orqali tarjima qilish qanchalik to’g’ri?

— Kimdir birovning tarjima asarini o’g’irlab, o’z nomidan chop ettiryapti yoki g’irrom nashriyotlar qalamhaqi to’lamaslik uchun mutarjim nomini yashirib kitob chiqaryapti… — bor shunaqa hodisalar. Ammo ulkan tarjima daryosi guvillab oqayotgan ekan, bular suv ustida qalqigan xas-cho’p singari, vaqti kelib, bir chetga surilib qoladi. Shuning uchun, savolning mag’ziga kelsak.

Garchi bundan qirq-ellik yillar ilgari ham maktablarda ruschadan tashqari, ingliz, olmon, frantsuz tillari o’qitilgan, viloyat markazlaridagi pedagogika oliygohlarining chet tili fakultetlarini har yili yuzlab talaba bitirib chiqqan bo’lsa-da, chet tillardan o’zbekchaga to’g’ridan-to’g’ri tarjima qilishga yo’l berilmas edi. Ehtimol, biron «yot g’oya» kirib qolmasin, deb xavotirlanishgandir. Endi ana shu to’siq bartaraf bo’ldi: istalgan xorijiy tildan o’zbekchaga bemalol tarjima qila berish mumkin.

Ammo… bir «lekin»i bor. Yodingizda bo’lsa, Abdulla Qahhor bir maqolasida «Havoyi gaplarni gapirib o’tirmaylik!», degan edi. Ko’plab chet tillardan tarjima qilishga kirishsak, havoyilikka berilib qolganday bo’lamiz, nazarimda.

Cho’lpon bir kitobga so’zboshisida: «Nafis asarlarni bir tildan ikkinchisiga tarjima qilish qiyin bo’ladir. Ayniqsa, ishlangan tildan ishlanmagan tilga…», deb yozgan edi. Chindan ham, o’tgan asrning yigirmanchi yillarida realistik uslubda bitilgan asarlar o’zbek tiliga deyarli o’girilmagan, shu jihatdan qaraganda, ona tilimiz «ishlanmagan» holda edi. Cho’lponlar avlodi ruschadan ko’p asarlarni tarjima qildi, tarjimalar saviyasi ham tobora yaxshilanib bordi, oqibat, o’zbek tili «ishlangan til» maqomiga yetdi. Oradan o’tgan qariyb bir asrlik tarjima jarayoni tufayli, hozir rus tilidan o’girish xiyla o’ng’aylashdi. Ammo, aytaylik, ispan yo yapon tilidan ag’darishga to’g’ri kelsa, tilimiz yana «ishlanmagan» holiga keladi. Negaki, har bir tildan boshqa yana har qanday tilga tarjima qilishning xossalari boshqa-boshqa, o’sha tillar tabiatiga xos ifodalarning o’zbekcha muqobili bo’lgan trafaret iboralar, so’z birikmalari va hokazolar yo’q, topilmagan hali. Boshqa xalqning mentalitetini tushunish va o’zbek kitobxoniga uni muqobil tarzda taqdim etishning o’zi bo’lmaydi. Hozir ona tilimizga mojor, xitoy yo yapon tilidan bevosita o’girilgan asarni o’qib ko’rsangiz, garchi mutarjim ikkala tilni yaxshi bilsa, boz, o’zi ijodkor bo’lsa-da, qandaydir o’xshovsiz bir adabiy hodisa maydonga keladi. Chunki har qanday jarayonda bo’lganiday, tarjimada ham ob’ektiv (birovning xohish-irodasiga bog’liq bo’lmagan) omillar bor. O’sha tillardan tarjimalar ravon chiqishi uchun o’n yillab davom etadigan tarjima jarayoni o’talishi, muayyan tajriba to’planishi lozim.

Chet tillarni o’qitishga katta ahamiyat berilayotgani yaxshi, albatta. Ammo buning samarasi darrov ko’rina qolmaydi. Chunki filologiya fakul`tetini tamomlagan kishi yozuvchi yoki shoir bo’lib qolmaganidek, chet tili fakul`tetini xatm qilgan odam ham tayyor tarjimon emas. Bugun xorijiy asarlarni rus tili orqali o’girish to’xtatilsa, har yilgi tarjima mahsulotlarining yarmi qoladi. Binobarin, bu ishni tadrijiy tarzda — rus tili orqali tarjima qilishni davom ettirgan holda, asliyatning o’zidan o’girishni tobora ko’paytirib borish tarzida amalga oshirgan ma’qulroq.

Umid YOQUBOV yozib oldi

Manba: «Oila davrasida» gazetasi veb-sayti