Бутун маданият ва маърифат оламида ҳанузгача Абу Саид Чангнинг қизи, Ғиёсиддин Баҳодирнинг севимли рафиқаси, ўз даврида танилиб улгурган шоирлар Мирсаид Кобулий, Муҳаммадали Ғарибийнинг фидойи опаси, улуғ мутафаккир Алишер Навоийнинг азиз оналари исмига қизиқиш йўқолгани йўқ…

Абдулла Орипов
АЛИШЕРНИНГ ОНАСИ

Билмам, қандай аёл бўлган
Алишернинг онаси.
Балки унинг ақлига ҳам
Лол бўлган замонаси.

Балки унинг кўзларида
Бўлган оғир бир хаёл.
Балки ғамгин бир зотдир у,
Балки шўхчан бир аёл.

Балки буюк фарзандига
Териб келган чечаклар.
Балки тунлар унга бедор
Айтиб берган эртаклар.

Майлига, у ким бўлмасин,
Ёлғиз бир сўз маъноси:
Алишернинг онаси у,
Навоийнинг онаси.

1968 йил

АЛИШЕРНИНГ ОНАСИ
Буробия РАЖАБОВА
филология фанлари номзоди

Бутун маданият ва маърифат оламида ҳанузгача Абу Саид Чангнинг қизи, Ғиёсиддин Баҳодирнинг севимли рафиқаси, ўз даврида танилиб улгурган шоирлар Мирсаид Кобулий, Муҳаммадали Ғарибийнинг фидойи опаси, улуғ мутафаккир Алишер Навоийнинг азиз оналари исмига қизиқиш йўқолгани йўқ.

Масалан, ёзувчи Миркарим Осим “Зулмат ичра нур” қиссасида берилган тарихий асосга йўғрилган бадиий чизгини келтирсак: “Бир куни ўиёсиддин бешик қучоқлаб ўтирган хотинига:

— Алишер тўрт ёшга тўлиб, бешга қадам қўйди, ани мактабга берайлик, — деб қолди.

— Ҳали ёшлик қилмасмикин? — деди Алишернинг онаси киртайган, ҳорғин кўзларини кўтариб. Унинг эмизакли боласи Дарвешали жуда йиғлоқи бўлиб, тинка-мадорини қуритар эди.

— Бола ўткир зеҳнли, тез идрокли. Бекор юргандан кўра ҳарф ўргансин. Эрта шанбадан бошлаб Ҳусайн билан бирга мактаб борсин.

— Ихтиёр сизда…”

Демак, “Ихтиёр сизда…”, дея меҳрибон она ҳадик билан рози бўлди ва кўнглида ўғли Алишернинг устозларидан олган сабоқларини вақтида назорат қилиб боришни, уй вазифаларини бажаришда диққатли бўлишни ният қилди.

Манбаларнинг гувоҳлик беришича, Алишер Навоийнинг онаси “осмонни ерга туширган” деб эътироф этилган Улуғбек Мирзонинг онаси, малика Гавҳаршодбегимнинг маърифий йиғинларида иштирок этган, болалигида бу маънавий риштага кўп бора гувоҳ бўлган бола Алишернинг кейинчалик машҳур маликага “Вақфия” асарида “Маҳди улъё ва Билқиси узмо” деб юксак баҳо беришига, “Мажолис ун-нафоис” тазкирасида эса Ҳирот маданий, маърифий ҳаётига сезиларли ижобий таъсир кўрсатган “Гавҳаршодбегим” мадрасасини бир неча марта эсга олишига сабаб бўлган, дейиш мумкин.

Навоий яшаган даврда хотин-қизларнинг бошига ўрайдиган рўмол турларидан бирининг номи “кўк ёғлуқ” бўлган. Алишер Навоий эса айнан ушбу “кўк ёғлуқ” рўмоли билан боғлиқ пейзажни “Ҳайрат ул-аброр”нинг “Аввалғи ҳайрат” бобида ёзган:

Гул ул ўюнға чу ҳавас кўргузуб,
Жайбидағи хурдаларин ўтқузуб.
Жола бинафшаға уруб тошини
Боғлаб кўк ёғлуқ ила бошини.

Навоий айнан “кўк ёғлуқ” рўмолини гўзал бир чизгиларда тилга олиши бир томондан, ҳасби ҳол характерида бўлса, иккинчи томондан ўқувчи учун ҳам ҳайратли, ҳам қизиқарли тарздаги лирик лавҳадир. Ҳасби ҳол дейишимизга сабаб, балки шоирнинг муҳтарама онаси шу сингари рўмолни ёқтирган ёки шоир қулоқ оғриғида боғлаган “кўк ёғлуқ” айнан онасидан қолган ёдгорликдир, деган хулосага келишимиз ҳам мумкин. Фикримиз исботи сифатида “Бобурнома”да Алишер Навоий ҳақида тарихий маълумотлардан бирида “… Алишербек қулоқ оғриғида ёғлуқ боғлағон учун хотунлар кўк ёғлуқни қийиқ боғлағонни “нози Алишерий” от қўйди”, деб ёзилганини ўқишимиз мумкин.

Алишер Навоий ўз асарларида яратган оналар сиймосида, оналар тилидан битилган дуо ва истакларида ўз волидасининг фазилату сифатларини, сўзларини бадиий талқин қилган бўлса, не ажаб!

Қайд этиш керакки, улуғларимиз қаламидан “Алишернинг онаси” деб талқин қилинган тарихий ҳамда бадиий лавҳаларнинг гувоҳлик беришича, Алишер Навоийнинг онаси у улуғ зотнинг биринчи маънавий устозлари ҳам бўлган. Биз ва дунё халқлари ўтмишда ҳам, бугун ҳам бу улуғ онага, бу улуғ устозга, бу улуғ кайвони аёлга, бу нурли нуқтага ихлос, ҳавас, умид билан боқмоқда. Қадимий нақллардан бирида айтилишича, оламга ва олам аҳлига бобо-бувилари, ота-оналари томонидан катта яхшилик ўтган бўлса, Яратганнинг инояти билан шу авлоддан, шу хонадондан шоҳ, машҳур уламо, ижодкорлар етишиб чиқар экан. Қарангки, ушбу қадимий нақлга тушган машҳур ижодкорлар сафида Алишер Навоийнинг ҳам номи бор. Мазкур шону шарафда оналарининг дуоси, хизмати, яхшилиги туфайли абадиятга дахлдор зот бўлиб етишган Алишер Навоий ҳар биримизда ифтихор туйғусини уйғотади.

Butun madaniyat va ma’rifat olamida hanuzgacha Abu Said Changning qizi, G’iyosiddin Bahodirning sevimli rafiqasi, o’z davrida tanilib ulgurgan shoirlar Mirsaid Kobuliy, Muhammadali G’aribiyning fidoyi opasi, ulug’ mutafakkir Alisher Navoiyning aziz onalari ismiga qiziqish yo’qolgani yo’q…

Abdulla Oripov
ALISHERNING ONASI

Bilmam, qanday ayol bo’lgan
Alisherning onasi.
Balki uning aqliga ham
Lol bo’lgan zamonasi.

Balki uning ko’zlarida
Bo’lgan og’ir bir xayol.
Balki g’amgin bir zotdir u,
Balki sho’xchan bir ayol.

Balki buyuk farzandiga
Terib kelgan chechaklar.
Balki tunlar unga bedor
Aytib bergan ertaklar.

Mayliga, u kim bo’lmasin,
Yolg’iz bir so’z ma’nosi:
Alisherning onasi u,
Navoiyning onasi.

1968 yil

ALISHERNING ONASI
Burobiya RAJABOVA
filologiya fanlari nomzodi

Butun madaniyat va ma’rifat olamida hanuzgacha Abu Said Changning qizi, G’iyosiddin Bahodirning sevimli rafiqasi, o’z davrida tanilib ulgurgan shoirlar Mirsaid Kobuliy, Muhammadali G’aribiyning fidoyi opasi, ulug’ mutafakkir Alisher Navoiyning aziz onalari ismiga qiziqish yo’qolgani yo’q.

Masalan, yozuvchi Mirkarim Osim “Zulmat ichra nur” qissasida berilgan tarixiy asosga yo’g’rilgan badiiy chizgini keltirsak: “Bir kuni o’iyosiddin beshik quchoqlab o’tirgan xotiniga:

— Alisher to’rt yoshga to’lib, beshga qadam qo’ydi, ani maktabga beraylik, — deb qoldi.

— Hali yoshlik qilmasmikin? — dedi Alisherning onasi kirtaygan, horg’in ko’zlarini ko’tarib. Uning emizakli bolasi Darveshali juda yig’loqi bo’lib, tinka-madorini quritar edi.

— Bola o’tkir zehnli, tez idrokli. Bekor yurgandan ko’ra harf o’rgansin. Erta shanbadan boshlab Husayn bilan birga maktab borsin.

— Ixtiyor sizda…”

Demak, “Ixtiyor sizda…”, deya mehribon ona hadik bilan rozi bo’ldi va ko’nglida o’g’li Alisherning ustozlaridan olgan saboqlarini vaqtida nazorat qilib borishni, uy vazifalarini bajarishda diqqatli bo’lishni niyat qildi.

Manbalarning guvohlik berishicha, Alisher Navoiyning onasi “osmonni yerga tushirgan” deb e’tirof etilgan Ulug’bek Mirzoning onasi, malika Gavharshodbegimning ma’rifiy yig’inlarida ishtirok etgan, bolaligida bu ma’naviy rishtaga ko’p bora guvoh bo’lgan bola Alisherning keyinchalik mashhur malikaga “Vaqfiya” asarida “Mahdi ul’yo va Bilqisi uzmo” deb yuksak baho berishiga, “Majolis un-nafois” tazkirasida esa Hirot madaniy, ma’rifiy hayotiga sezilarli ijobiy ta’sir ko’rsatgan “Gavharshodbegim” madrasasini bir necha marta esga olishiga sabab bo’lgan, deyish mumkin.

Navoiy yashagan davrda xotin-qizlarning boshiga o’raydigan ro’mol turlaridan birining nomi “ko’k yog’luq” bo’lgan. Alisher Navoiy esa aynan ushbu “ko’k yog’luq” ro’moli bilan bog’liq peyzajni “Hayrat ul-abror”ning “Avvalg’i hayrat” bobida yozgan:

Gul ul o’yung’a chu havas ko’rguzub,
Jaybidag’i xurdalarin o’tquzub.
Jola binafshag’a urub toshini
Bog’lab ko’k yog’luq ila boshini.

Navoiy aynan “ko’k yog’luq” ro’molini go’zal bir chizgilarda tilga olishi bir tomondan, hasbi hol xarakterida bo’lsa, ikkinchi tomondan o’quvchi uchun ham hayratli, ham qiziqarli tarzdagi lirik lavhadir. Hasbi hol deyishimizga sabab, balki shoirning muhtarama onasi shu singari ro’molni yoqtirgan yoki shoir quloq og’rig’ida bog’lagan “ko’k yog’luq” aynan onasidan qolgan yodgorlikdir, degan xulosaga kelishimiz ham mumkin. Fikrimiz isboti sifatida “Boburnoma”da Alisher Navoiy haqida tarixiy ma’lumotlardan birida “… Alisherbek quloq og’rig’ida yog’luq bog’lag’on uchun xotunlar ko’k yog’luqni qiyiq bog’lag’onni “nozi Alisheriy” ot qo’ydi”, deb yozilganini o’qishimiz mumkin.

Alisher Navoiy o’z asarlarida yaratgan onalar siymosida, onalar tilidan bitilgan duo va istaklarida o’z volidasining fazilatu sifatlarini, so’zlarini badiiy talqin qilgan bo’lsa, ne ajab!

Qayd etish kerakki, ulug’larimiz qalamidan “Alisherning onasi” deb talqin qilingan tarixiy hamda badiiy lavhalarning guvohlik berishicha, Alisher Navoiyning onasi u ulug’ zotning birinchi ma’naviy ustozlari ham bo’lgan. Biz va dunyo xalqlari o’tmishda ham, bugun ham bu ulug’ onaga, bu ulug’ ustozga, bu ulug’ kayvoni ayolga, bu nurli nuqtaga ixlos, havas, umid bilan boqmoqda. Qadimiy naqllardan birida aytilishicha, olamga va olam ahliga bobo-buvilari, ota-onalari tomonidan katta yaxshilik o’tgan bo’lsa, Yaratganning inoyati bilan shu avloddan, shu xonadondan shoh, mashhur ulamo, ijodkorlar yetishib chiqar ekan. Qarangki, ushbu qadimiy naqlga tushgan mashhur ijodkorlar safida Alisher Navoiyning ham nomi bor. Mazkur shonu sharafda onalarining duosi, xizmati, yaxshiligi tufayli abadiyatga daxldor zot bo’lib yetishgan Alisher Navoiy har birimizda iftixor tuyg’usini uyg’otadi.