7 ноябрь — Жаҳон адабиётининг ёрқин вакили Альбер Камю таваллуд топган кун
Биз — инсонлармиз. Озод юракларнинг адоқсиз соғинчини қондириш бизнинг бурчимиздир. Нимаики тилка-пора қилинган бўлса, уни қайтадан бутлаш, бўлакларга ажралган бўлса, бирлаштириш, очиқдан-очиқ адолатсиз дунёда баҳоли қудрат адолат мезонини ўрнатиш, аср хасталиги билан заҳарланган халқларда бахт-саодат рўёбига ишонч уйғотишимиз лозим. Албатта, бу фавқулодда, киши қўлидан келмайдиган иш. Аммо шуни ҳам унутмайликки, узоқ йиллар зўр бериладиган саъй- ҳаракатни талаб қилувчи мақсадларни ҳам ҳамиша киши қўлидан келмайдиган ишлар деб ҳисоблашган.
«ВАЗМИН КУЗАТИШЛАР,ҒУССАЛИ ХОТИРАЛАР…»
Л. Зонина
Ёшлигиданок ницшечилик ва бошқв иррационал таълимотларнинг кучли таъсирида синалган, кейинчалик эса ақлларнинг оғриқли саросимасини шакллантирган экзистенциализм оқимида улғайган Альбер Камю ҳаётининг сўнгги йилларида индивидуал анархизмни енгиб ўтиш учун курашди. Ёзувчининг бундай эътиқод ахтаришлари, ёрқин маънавий қиёфага эга бўлиш йўлидаги бу конмас ташналик XX аср буржуа идеалистик тафаккурининг инқирозидан дарак берар эди. Гарчи тарихдан ташқари ахлоқпарварлик борасидаги изланишлари ёзувчини ҳаёт билан фожиали ихтилофга олиб келса-да, бу уринишларни маъно ва мазмунга тўпдириб, упарга йўналиш бериб турган фазилат, стихияли бўлса ҳам, фалсафий асоси мустаҳкам инсонпарварлик эди. Йиллар ўтиши билан бу эзгу руҳ фалсафий система қолипларини синдирди…
Француз маданиятининг қадим ва қудратли анъаналарига таянган Камю эссечилиги фалсафий мушоҳадалар ҳамда бадиий сўз санъати гавҳарларини ўзида уйғунлаштиради. Агар ҳақиқий санъаткорни Александр Блок айтганидай, бир «умрзоқ фанатик фикр» бошқалардан фарқлаб туриши рост бўлса, Камю ижоди бунинг яққол намунасидир. Камю эсселарини ўқир экансиз, ҳаёт машаққатлари таъсирида, тарих зарбалари остида ёзувчининг фикри ва кузатишлари тобора чуқурлашувини, ўз шахсий зиддиятларини-да фош этишини, узвий яхлитликка путур етказмай ўзини ҳам қаттиқ танқид остига олганини кўрасиз. Илк бор 1941 йилда «Тюнизи францез» газетасида босилган ва кейинчалик «Ёз» тўпламига кирган «Бодом гули» эссесидаёқ Камю ижтимоий ҳаракат заруратини таъкидлаган, «Тарих ичига тортилган» одамнинг бурч ва мажбуриятларини, у хоҳлайдими, йўқми, гитлерчилар ўлим хавфини солаётган барча кучлар билан бирлашишга мажбур эканини уқтиради. Шундай қилиб, Камю фалсафаси оламига йўл очиб берувчи сўзлар қаторига яна бир сўз қўшилади — бирдамлик. Зеро, бирдамлик адолатли исён гаровидир. Бирдамлик- сиз исён «ўлимга етаклайдиган итоатгўйлик билан амалда бирлашиб кетади»,— деб ёзган эди Камю «Исён қилаётган инсон» эссесида (1951). Агар урушгача бўлган даврда Камю қаҳрамони матонат билан худоларга қарши чиққан анархиячи индивидуалист Сизиф бўлса, («Сизиф ҳакидаги афсона»), энди ёзувчи бошқа бир афсонавий қаҳрамон — одамларни деб барча қийноқларга чидашга тайёр Прометейдаги ахлоқ ва кураш намунасини («Дўзахдаги Прометей», 1947) улуғлайди. Сизифнинг кучи шундаки, у худолар адолатига бўлган ҳар кандай ишонч-умиднинг баҳридан ўтди. Прометейнинг қудрати шундаки, у «фақатгина инсонга тааллуқли ва инсон учун тушунарли бўлган адолатга асосланди». Камю назарида Прометей — «Тарих ичида» ҳаракат қилувчи ижтимоий ақл тимсоли, Инсонга бўлган ишонч унга куч-кувват бахш этади.
Биз бу «умрзоқ фанатик фикр» кейинчалик қандай йўллар билан олға кетар, ўзига қаердан ва қай йўсин бошпана ахтарар эди — билмаймиз. Камю ҳаёти, адибнинг иккиюзламачилик, алдамчи онг, телбавор ёвузлик, майнабоз тавба-тазарру ҳақидаги романи — «Разиллик» қаҳрамонининг тақдири каби азоб, алам ва умидсизлик оҳангларида ниҳоя топди. Бу Камюнинг ўзи ҳам чиқиш чорасини топа олмаган боши берк йўл эди.
Шунинг учун Камю фалсафий эссечилигида биз учун муҳими кўпинча хато, бири иккинчисини шубҳа остига қўядиган, инкор қиладиган хулосалар эмас, балки ана шу изланишлар омили ва сабабчиси бўлган Инсондир. Туғёнкор, «ёмғиру шамолларга дош бера оладиган» Инсонга интизорлик Альбер Камю дардчил гуманизмининг метин ўзагини ташкил этади.
Альбер Камю
ИККИ ФАЛСАФИЙ ЭССЕ
Рус тилидан Абдул Жалил таржимаси
Албер Камю 1913 йил 7 ноябрда Жазоир шаҳрининг қашшоқ канаросида дунёга келган. У бир ёшда эканлигида отаси госпиталда вафот этган. Оилани боқиш учун онаси бой хонадонларда уй хизматчиси бўлиб ишлайди. Албер Жазоир университетида ўқийди, 1935 йилда театр ташкил этади, 1937 ва 1939 йилларда унинг дастлабки иккита лирик эссеси босиб чиқарилган. 1940 йил баҳорда Камю Парижга келади ва йирик газеталардан бирида ишлай бошлайди, фашистларга қарши ҳаракатларда ҳам фаол қатнашади. 1957 йил ёзувчига Нобель мукофоти берилган. Албер Камю 1960 йил 4 январда рождество кунларидан кейин Парижга келаётиб йўлда автомобил ҳалокатидан вафот этади.
Альбер Камю “Бегона”, “Таназзул” каби қиссалари, “Ўлат”, “Бахтли ўлим” романлари, “Калигула”, “Қамал ҳолати”, “Мавҳумлик” – каби пьесалари, “Сизиф ҳақида асотир”, “Асотир ва қиёфа”, “Никоҳ”, “Немис дўстга мактуб”, “Исёнкор одам”, “Таъқиб ва салтанат”, “Ижод ва эркинлик” каби эсселари билан Европа бадиий тафаккурини бойитган ва уни янги босқичга кўтарган ХХ асрнинг забардаст адиби. У адабиёт соҳасидаги хизматлари учун Нобель мукофоти соҳиби бўлган. Гарчи Камю ўзини файласуф деб ҳисобламаган бўлса ҳам фалсафий-бадиий эсселар учун уни ҳақли равишда ўз даврининг “Ақллар ҳукмдори” деб аташади. Қуйида эълон қилинаётган эсселарда санъатнинг азалий, демакким, даврлар ўтса ҳам эскирмайдиган муаммолари қамраб олинган.
БОДОМ ГУЛИ
Биласизми, мени ҳаммасидан кўра нима кўпроқ ҳайратга солади! — деди Наполеон Фонтанга*, — Зўравонлик куч-қудратининг яратувчиликка қодир эмаслиги. Дунёда фақат икки ҳоким бор — қилич ва ақл-идрок; охир-оқибатда ҳар доим ақл-идрок қилич устидан ғалаба қозонади.»
Кўряпсизки, жаҳонгирлар ҳам гоҳида маъюсланиб, руҳан тушкунликка берилишган. Қанчалик дабдабали бўлса шунчалик беҳуда ва ўткинчи шон-шуҳрат учун қандайдир тўлов ҳам бериш керак-да. Аммо бундан юз йил муқаддам қилич учун адолатли саналган ишларнинг бугунги кунда танкларга ҳеч бир дахлдорлиги йўқ. Жаҳонгирлар улкан ғалабаларга эришдилар, хўрланган Европа узра, ақл-идрок маҳв этилган барча ўлкаларда ҳам узоқ йиллар бир бадқовоқ сукунат ҳукм сурди. Фландрия учун бўлган қабиҳ уруш йилларида ҳам Голландия рассомлари ўз асарларида қушхоналарни, қўноқдаги хўрозларни тасвирлаш имконини топа олдилар. Бугун Юз йиллик уруш унутилган бўлса ҳам, Силезия диндорларининг дуолари баъзи юракларда ҳамон тирик. Эндиликда ҳаммаси ўзгарган; рассом ҳам, руҳоний ҳам — барча-барчамиз дунё учун бирдай масъулдирмиз. Ақл-идрок ўзининг қачондир жаҳонгир ҳам тан олган шоҳона қатъиятини йўқотди, ҳамон куч-қудратни лаънатлаб, ўз имкониятларини сарф этмоқда. Зеро энди уни бўйсундиришга қодир ҳам эмас.
Эзгуликка эш қалблар бу ҳолни дард, хасталик деб билади-лар. Бу хасталикми, йўқми — бизга номаълум, аммо биламизки, бугунги воқелик худди шундай. Хулоса; бу билан ҳисоблашмоқ даркор. Фақат пухта англаш лозим — биз нима истаймиз? Биз фақат бир нарсани — энди қеч қачон қиличга енгилмасликни, ақл-идрокка хизмат қилмайдиган куч-қудратни энди ҳеч қачон тан олмасликни истаймиз.
Тўғри, бу бениҳоя улкан, қамровсиз вазифа. Бироқ бизнинг ишимиз — ортга чекинмаслик. Менинг ақл-идрокка бўлган ишончим тараққиётга ёки қайсидир Тарих фалсафасига умид боғлаш даражасида эмас. Аммо, ҳар ҳолда шунга ишонаманки, одамлар доим ўз тақдирини янада чуқурроқ англаб етишга интиладилар. Биз ҳаёт, тириклик шарт-шароитлари билан ўзаро боғланганмиз. Айни чоқда ҳамма борган сари яхшироқ шароитларни танлаётир. Биламизки, зиддиятлар орамизга нифоқ солади, лекин улар билан муроса қилмаслик, қандай бўлмасин, бу зиддиятларни юмшатиш кераклигини ҳам биламиз. Биз — инсонлармиз. Озод юракларнинг адоқсиз соғинчини қондириш бизнинг бурчимиздир. Нимаики тилка-пора қилинган бўлса, уни қайтадан бутлаш, бўлакларга ажралган бўлса, бирлаштириш, очиқдан-очиқ адолатсиз дунёда баҳоли қудрат адолат мезонини ўрнатиш, аср хасталиги билан заҳарланган халқларда бахт-саодат рўёбига ишонч уйғотишимиз лозим. Албатта, бу фавқулодда, киши қўлидан келмайдиган иш. Аммо шуни ҳам унутмайликки, узоқ йиллар зўр бериладиган саъй- ҳаракатни талаб қилувчи мақсадларни ҳам ҳамиша киши қўлидан келмайдиган ишлар деб ҳисоблашган.
Мақсадни аниқ белгилаб олсак, фақат шундагина куч-қуд-рат, у ҳатто қандайдир ғоя ёки моддий бойлик қиёфасига ки-риб йўлдан оздирмоқчи бўлганида ҳам биз ақл-идрокдан юз ўгирмаймиз. Асосийси — ноумид қолмасликдир. Бари беҳуда деб жар солаётганларнинг қичқириқларига қулоқ тутавермаслик керак. Цивилизациялар осонликча йўқолиб кетмайди, агар бу дунёнинг ҳалокати тайин бўлса ҳам, аввало бошқа дунёлар барбод бўлади. Ҳа, турган гапки, биз фожиалар замонида яшамоқдамиз. Аммо жуда кўпчилик одамлар фожиани ночор умидсизликдан фарқ қилолмайдилар. «Фожиа бахтсизликка бериладиган қақшатқич зарбага айланиши керак»,— деган эди Лоуренс. Мана, сира кечиктирмай амалга ошириш мумкин бўлган соғлом фикр. Ана шундай зарба ўрнини босувчи фожиалар бугун жуда кўплаб топилади.
Жазоирда яшаган йилларим, ҳар ўтган қиш фасли менинг сабр-бардошимни орттирди. Чунки мен бир ажойиб тунда, февралнинг совуқ ва ойдин бир кечасида Элчилар Водийсида бодом гуллашига қаттиқ ишонардим. Нозикдан-нозик, қордай оппоқ бу ҳарирликнинг ёмғирга ва денгиз шамолларига қандай бардош беришини минг ҳайратда кузатар эдим. Аммо у ҳар йил қишда мева боғлаш учун қанча лозим бўлса, шунча муддат туриб берар эди.
Бу тимсол эмас. Тимсоллар ёрдамида биз бахтга эришолмаймиз. Бу ерда бирмунча жиддийроқ бошқа нарса бор. Мен ҳаёт жабр-жафолари ҳаддан ташқари оғир бўлиб бораётган, бахтсизликлар билан тўла Европада туриб, ҳозиргача ҳаракатга келмаган қанча-қанча кучлар мавжуд бўлган қуёшли мамлакатларга такрор мурожаат қилаётирман. Мен бу мамлакатларни жуда яхши биламан. Улар — мумтоз ўлкалар, уларда ақл-мушоҳада ва жасорат мутаносиблигини пайдо қилиш мумкин. Уларнинг тажрибаси устида бош қотирар эканман, доим бир ҳақиқатга амин бўламан: агарда ақл-идрокни қутқариб қолиш ниятинг бўлса, саховатпешаларнинг шикоятомуз оҳ-воҳларига учмай, ўз кучинг, ўз фазилатларинг билан илҳомланиб, курашмоғинг лозим. Дунёмиз бахтсизликлар билан оғуланган, гўё бу оғуни ичиб, мириқаётгандек туюлади. У бошданоёқ файласуф Ницше жафокашлик, жабрдийдалик деб атаган дардга мубтало бўлган. Унга ҳамдардлик изҳор қилиб ўтирмайлик. Ақл-идрок ва руҳга аза тутиш бефойда, унинг келажаги учун ишлаш кифоядир.
Бироқ савол туғилади: ақл-идрокнинг устиворликлари нимада? Ницше буларни жабрдийдаликнинг ашаддий душмани деб атаган эди. Булар мустаҳкам ирода, талабчанлик, энг оддий, «заминий» бахт, букилмас сабот ва ғурур, донишманднинг совуққон вазминлиги. Бу фазилатлар бугун ҳар қачонгидан кўра кўпроқ керакли, ҳар киши ўзига мос, энг тўғри келадиганини танлаб олиши мумкин. Ўз зиммангга шундай катта масъулият олар экансан, ҳар қандай ҳолатда ҳам кучли иродани унутиб қолдирмаслик керак. Сайловолди минбарларида дарғазаб хўмрайган ва дўқ-пўписага ўтишдан сақлана олмайдиган иродани эмас, балки оқ ҳарирлиги ва шираси денгиздан эсадиган барча шамолларга бардош қила оладиган иродани унутмаслик даркор. У — бутун дунёни музлатган қиш чилласида бодомнинг мева тугиши учун ягона сабаб, ёлғиз кафолат.
ДЎЗАХДАГИ ПРОМЕТЕЙ
Бугунги кун одами учун Прометей ким? Ҳеч шубҳасиз, айтиш мумкин, худоларга қарши чиққан бу исёнчи — бугунги кун одамининг тимсоли, минг йиллар муқаддам Скифия саҳроларида бошланган бу исён, эндиликда бутун тарих кўрмаган-билмаган ларзакор ўзгаришлар билан якунланмоқда. Аммо вақт бизга эслатмоқдаки, мангу таъқибга учраган Прометей ҳозир ҳам бизнинг орамизда, биз эса унинг инсонийлик учун исёнга чорловчи якка-ёлғиз овозини ҳамон эшитганимиз йўқ. Чиндан ҳам бугунги кун одами — беадад кўпликдан бу тор заминда азоб чекаётир; у оловдан ва озиқдан маҳрум, унинг учун озодлик — кутишга ҳам қодир дабдаба, зеб-зийнат; гап шу ҳақдаки, ҳали одамларнинг кўп азоб чекишига тўғри келади, лекин бу орада озодлик ва унинг сўнгги гувоҳлари бирмунча камаяди. Прометей одамларни шунчалар қаттиқ севадиган қаҳрамон эдики, уларга бирйўла олов ва озодликни, ҳунармандлик ва санъатни тортиқ қилди.
Бугун инсоният учун фақат бир нарса муҳим, фақат бир нарса уни безовта қилади — ҳунармандчилик. Унинг исёни машиналарда мужассамлашади, санъат ва санъат тарафида турган нарсаларнинг ҳаммасини у ишга ҳалал берувчи тўсиқ-ғов, ҳатто, қуллик аломати деб билади. Прометей эса, аксинча, ҳеч қачон машинани санъатдан ажратгани йўқ. У танни ва руҳни биратўла озод қилиш мумкин деб ўйларди. Бугунги кун одами эса, ҳатто руҳни бир муддатга ўлдириб бўлса-да, аввал танни озод қилиш кераклигига ишонади. Аммо руҳ фақатгина маълум муддат ўлишга қодирмикин? Ҳақиқатда эса Прометей ерга қайтар экан, одамлар ҳам худди қадимдаги худолар каби, инсонийликни улуғлагани учун уни қояга парчинлаган бўлур эдилар. Мағлуб паҳлавонни Эсхил трагедиясининг муқаддимасида янграган ҳақорат сўзлари, адоватли овозлар — Зўравонлик ва Шафқатсизлик овозлари кўмиб кетар эди.
Эҳтимол, зулмат босган, ночор замонлар олдида, яланғоч дарахтлару дунёни қучаётган қаҳратон олдида бош эгарман. Бироқ нурга ташналигимнинг ўзи мени оқлайди: у менга ўзга дунё ҳақида, менинг чинакам ватаним ҳақида сўзлайди. Уруш бошланган йили мен Улисс босиб ўтган йўл бўйлаб сузишга отландим. У пайтлар бақувват, навқирон эдим, ҳатто чўнтагимда сариқ чақа бўлмаса-да, ўзга дунёларни излаб, денгизни кесиб ўтишдек дабдабали режалар тузишим мумкин эди. Лекин мен бундай қилмадим, ҳамма қатори иш бошладим. Мен кемага чиқмадим. Мен ланг очиқ турган дўзах дарвозаси сари тортилган узундан-узоқ силсилада ўз ўрнимни билар эдим. Биз бирин-кетин ичкарига кирдик. Буни қарангки, бегуноҳ ўлди-рилган одамнинг биринчи чинқириғиданоқ дарвоза ёпилди. Биз дўзахга тушиб қолдик, чиқишга эса йўл йўқ. Мана, олти йилдирки, биз бу ҳолга кўникмоқ учун тиришамиз. Бахтга ёр оролларнинг ўтли шарпалари эса бизга оловсиз ва қуёшсиз ўтадиган узоқ йиллар ортидангина элас-элас намоён бўлади.
Европанинг рутубатли ва қаро тунида надомат титроғи ва англамоқ азоби билан, беихтиёр кекса Шатобрианнинг Грецияга жўнаб кетаётган Амперга қарата ҳайқирганини эслайсан киши: «Сиз энди менинг Аттикада кўрганларим — зайтун япроғини ҳам, узумнинг зумрад донасини ҳам асло топа олмайсиз. Мен ўша йилларнинг ҳар бир майсасига ачинаман. Ҳеч бўлмаса ёлғизгина арчагул ниҳолини тирик сақлаб қолишга ҳам қурбим, қувватим етмади». Худди шундайин биз ҳам, гарчи томирларимизда навқирон қон оқса-да, асримизнинг даҳшатли кексалигига ботганмиз, гоҳи-гоҳида барча замонларнинг ўт- ўланларига, кўриш, завқланиш учун ҳеч қачон қошига бора олмайдиганимиз — зайтун япроқларига, озодлик узумларига ачинамиз. Ҳамма ёқда — одамлар, ҳар тарафда одамларнинг қичқириқлари, азоб-уқубатлари ва тажовузлари. Бу тўс-тўполонда чигирткаларга жой қолмайди. Тарих — беҳосил, ориқ ер, унда арчагул ўсмайди. Шундай бўлса ҳам, бугунги одам тарихни танлаган экан, ундан юз ўгиришга асло ҳаққи йўқ. Аммо у тарихни бўйсундириш ўрнига, кундан-кун унинг итоаткор қулига айланиб бормоқда. Шунинг учун ҳам у Прометейни — қўрқмас ва журъатли, зийрак ва ғамхўр юракли ёш йигитни сотиб қўяди. Шу ерда у Прометей одамларни қутқармоқчи бўлган қашшоқлик ва ожизликка юз тутади. «Улар худди тушдаги сояларга ўхшаб қараб туришар, лекин кўришмас эди, қулоқ тутишар, аммо эшитмасдилар…»
Ҳа, ҳали ҳамма иш олдинда эканини англаш учун гўзаллик тепалиги Правансда бир кечани ўтказиш кифоя. Вужуд очлигини қондириш учун оловни қайтадан кашф этишимиз, ҳунармандчиликни тиклашимиз даркор. Аттика, озодлик, узум терими, кўнгил озиғи — булар барчаси кейинроқ. Ўзимизга секингина шундай деб айтиш қолади: «Улар энди қайтмайди — ёки улардан бошқалар баҳраманд бўладилар». Ҳеч бўлмаганда ўша бошқаларнинг ҳам бебаҳра қолмасликлари учун курашиш бизнинг вазифамиздир. На илож, буни англаш кимгадир жуда оғир бўлар, кимдир уни аламсиз қабул қилар. Аммо шу нарса ноаёнки, биз жуда кечикиб келдикми ёхуд жуда эрта? Арчагул ниҳолини сўлдирмасликка қурбимиз етадими?
Асримизнинг бу саволига Прометей қандай жавоб беришини тасаввур қилиш мумкин. Моҳиятан қараганда у аллақачон жавоб берди: «Агар уни ўз қўлларингиз билан яратишга маҳорат ва жасоратингиз, куч-қувватингиз етса сизга ўзгача ва яхшироқ келажак ваъда қиламан». Эй, одамлар, шундай экан, нажот ўз қўлимизда, асрларнинг саволига мен: «Ҳа», деб жавоб бераман, зеро шундай инсонлар борки, мен уларда доимо ўша тафаккур қудратини, ўша маърифатли жасорат мавжудлигини ҳис қиламан. О, адолат, о, менинг табаррук онам,— нидо қилади Прометей,— чекаётган қийноқ ва азобларимни кўряпсанми? Гермес бўлса, унинг устидан масхараомуз кулади: «Ҳайронман, ўзингни даҳшатли қийноқлар кутаётганини сен башоратгўй, нима учун олдиндан кўра олмадинг экан?» Мен буни билардим,— дейди исёнчи. Мен чорлаётган одамлар ҳам адолат фарзандларидир. Улар ҳам муштарак дард-қийноқлар остида азоб чекадилар, бу кулфатлар манбаини яхши биладилар. Улар жуда яхши биладиларки, кўр адолат бўлиши мумкин эмас, яна биладиларки, тарих — сўқир, унинг ҳукмини бекор қилмоқ ва мумкин қадар тафаккур ҳукми билан алмаштирмоқ керак. Бу ишда Прометей бизга ёрдам беради.
Афсоналар ўз-ўзларича яшамайдилар. Улар ўзларига бизнинг ҳаёт ва қон ато қилишимизни кутишади. Дунёда ҳеч бўлмаса бир одам уларнинг чақириғига жавоб берса бас, афсоналар бизни битмас-туганмас оби-ҳаёт билан суғоришга шай. Бизнинг вазифамиз — уларни унутмаслик. Шундай қилишимиз керакки, ҳеч бир афсона ўлим уйқусига толмасин. Баъзида бугунги кун одамини қутқариб қолиш мумкинмикин, дея шубҳаланаман. Лекин унинг фарзандларини, уларнинг тани ва руҳини халос этиш имкони бор. Уларга бахт ва гўзаллик сари йўл очиб бериш мумкин. Агарда биз гўзалликсиз, демакки озодликсиз, (зеро гўзаллик бу — аввало, озодликдир), ҳаёт билан муроса қилишга мажбур эканмиз, Прометей ҳақидаги афсона мунтазам эслатиб туради: инсон қиёфасини фақат маълум муддатгагина бузиб кўрсатиш мумкин, инсонга хизмат қилиш эса, фақат унинг буюк бир мужассами учун ишлаш орқалигина юзага чиқади. Агар у оч, нонга ва арчагулга муҳтож бўлиб, бундай пайт чиндан ҳам биринчи навбатда, нон асқотар экан, келинг, ҳеч қурса, арчагулни ҳам унутмасликни ўрганайлик. Прометей одамлари тарихнинг энг оғир мусибатли даврларида ҳам заҳматли меҳнатдан асло бош тортмай, чекинмай, ерни, саркаш майсаларни-да кўра олиш салоҳиятини сақлаб қоладилар. Занжирбанд қилинган баҳодирни қалдироқлар ва чақмоқлар кўмиб кетар, аммо у инсонга бўлган собиту вазмин ишончини асло йўқотмайди. Шунинг учун у қоядан ҳам қаттиқ, барқарор; қонхўр, ваҳший бургутдан кўра саботли. Бу бениҳоя қатъият худоларга қарши исёндан ҳам юксакроқ;, биз учун у маъно ва мазмунга тўла бир уммон. Бутун борлиқни, қатрадан то коинот қадар, ҳамма-ҳаммасини бир бутун, яхлит, ажралмас сақлашдек бу ажойиб истак-ирода жабр-ситам кўрган, эзилган одамлар юрагини дунё баҳори билан ҳамиша яраштириб келган ва яна яраштираверади.
* Луи де Фонтан (1757—1821) — адабиётчи, Империя замонида университет ректори
«VAZMIN KUZATISHLAR,G’USSALI XOTIRALAR…»
L. Zonina
Yoshligidanok nitsshechilik va boshqv irratsional ta’limotlarning kuchli ta’sirida sinalgan, keyinchalik esa aqllarning og’riqli sarosimasini shakllantirgan ekzistentsializm oqimida ulg’aygan Al`ber Kamyu hayotining so’nggi yillarida individual anarxizmni yengib o’tish uchun kurashdi. Yozuvchining bunday e’tiqod axtarishlari, yorqin ma’naviy qiyofaga ega bo’lish yo’lidagi bu konmas tashnalik XX asr burjua idealistik tafakkurining inqirozidan darak berar edi. Garchi tarixdan tashqari axloqparvarlik borasidagi izlanishlari yozuvchini hayot bilan fojiali ixtilofga olib kelsa-da, bu urinishlarni ma’no va mazmunga to’pdirib, uparga yo’nalish berib turgan fazilat, stixiyali bo’lsa ham, falsafiy asosi mustahkam insonparvarlik edi. Yillar o’tishi bilan bu ezgu ruh falsafiy sistema qoliplarini sindirdi…
Frantsuz madaniyatining qadim va qudratli an’analariga tayangan Kamyu essechiligi falsafiy mushohadalar hamda badiiy so’z san’ati gavharlarini o’zida uyg’unlashtiradi. Agar haqiqiy san’atkorni Aleksandr Blok aytganiday, bir «umrzoq fanatik fikr» boshqalardan farqlab turishi rost bo’lsa, Kamyu ijodi buning yaqqol namunasidir. Kamyu esselarini o’qir ekansiz, hayot mashaqqatlari ta’sirida, tarix zarbalari ostida yozuvchining fikri va kuzatishlari tobora chuqurlashuvini, o’z shaxsiy ziddiyatlarini-da fosh etishini, uzviy yaxlitlikka putur yetkazmay o’zini ham qattiq tanqid ostiga olganini ko’rasiz. Ilk bor 1941 yilda «Tyunizi frantsez» gazetasida bosilgan va keyinchalik «Yoz» to’plamiga kirgan «Bodom guli» essesidayoq Kamyu ijtimoiy harakat zaruratini ta’kidlagan, «Tarix ichiga tortilgan» odamning burch va majburiyatlarini, u xohlaydimi, yo’qmi, gitlerchilar o’lim xavfini solayotgan barcha kuchlar bilan birlashishga majbur ekanini uqtiradi. Shunday qilib, Kamyu falsafasi olamiga yo’l ochib beruvchi so’zlar qatoriga yana bir so’z qo’shiladi — birdamlik. Zero, birdamlik adolatli isyon garovidir. Birdamlik- siz isyon «o’limga yetaklaydigan itoatgo’ylik bilan amalda birlashib ketadi»,— deb yozgan edi Kamyu «Isyon qilayotgan inson» essesida (1951). Agar urushgacha bo’lgan davrda Kamyu qahramoni matonat bilan xudolarga qarshi chiqqan anarxiyachi individualist Sizif bo’lsa, («Sizif hakidagi afsona»), endi yozuvchi boshqa bir afsonaviy qahramon — odamlarni deb barcha qiynoqlarga chidashga tayyor Prometeydagi axloq va kurash namunasini («Do’zaxdagi Prometey», 1947) ulug’laydi. Sizifning kuchi shundaki, u xudolar adolatiga bo’lgan har kanday ishonch-umidning bahridan o’tdi. Prometeyning qudrati shundaki, u «faqatgina insonga taalluqli va inson uchun tushunarli bo’lgan adolatga asoslandi». Kamyu nazarida Prometey — «Tarix ichida» harakat qiluvchi ijtimoiy aql timsoli, Insonga bo’lgan ishonch unga kuch-kuvvat baxsh etadi.
Biz bu «umrzoq fanatik fikr» keyinchalik qanday yo’llar bilan olg’a ketar, o’ziga qaerdan va qay yo’sin boshpana axtarar edi — bilmaymiz. Kamyu hayoti, adibning ikkiyuzlamachilik, aldamchi ong, telbavor yovuzlik, maynaboz tavba-tazarru haqidagi romani — «Razillik» qahramonining taqdiri kabi azob, alam va umidsizlik ohanglarida nihoya topdi. Bu Kamyuning o’zi ham chiqish chorasini topa olmagan boshi berk yo’l edi.
Shuning uchun Kamyu falsafiy essechiligida biz uchun muhimi ko’pincha xato, biri ikkinchisini shubha ostiga qo’yadigan, inkor qiladigan xulosalar emas, balki ana shu izlanishlar omili va sababchisi bo’lgan Insondir. Tug’yonkor, «yomg’iru shamollarga dosh bera oladigan» Insonga intizorlik Al`ber Kamyu dardchil gumanizmining metin o’zagini tashkil etadi.
Alber Kamyu
IKKI FALSAFIY ESSE
Rus tilidan Abdul Jalil tarjimasi
Alber Kamyu 1913 yil 7 noyabrda Jazoir shahrining qashshoq kanarosida dunyoga kelgan. U bir yoshda ekanligida otasi gospitalda vafot etgan. Oilani boqish uchun onasi boy xonadonlarda uy xizmatchisi bo’lib ishlaydi. Alber Jazoir universitetida o’qiydi, 1935 yilda teatr tashkil etadi, 1937 va 1939 yillarda uning dastlabki ikkita lirik essesi bosib chiqarilgan. 1940 yil bahorda Kamyu Parijga keladi va yirik gazetalardan birida ishlay boshlaydi, fashistlarga qarshi harakatlarda ham faol qatnashadi. 1957 yil yozuvchiga Nobel` mukofoti berilgan. Alber Kamyu 1960 yil 4 yanvarda rojdestvo kunlaridan keyin Parijga kelayotib yo’lda avtomobil halokatidan vafot etadi.
Al`ber Kamyu “Begona”, “Tanazzul” kabi qissalari, “O’lat”, “Baxtli o’lim” romanlari, “Kaligula”, “Qamal holati”, “Mavhumlik” – kabi p`esalari, “Sizif haqida asotir”, “Asotir va qiyofa”, “Nikoh”, “Nemis do’stga maktub”, “Isyonkor odam”, “Ta’qib va saltanat”, “Ijod va erkinlik” kabi esselari bilan Yevropa badiiy tafakkurini boyitgan va uni yangi bosqichga ko’targan XX asrning zabardast adibi. U adabiyot sohasidagi xizmatlari uchun Nobel` mukofoti sohibi bo’lgan. Garchi Kamyu o’zini faylasuf deb hisoblamagan bo’lsa ham falsafiy-badiiy esselar uchun uni haqli ravishda o’z davrining “Aqllar hukmdori” deb atashadi. Quyida e’lon qilinayotgan esselarda san’atning azaliy, demakkim, davrlar o’tsa ham eskirmaydigan muammolari qamrab olingan.
BODOM GULI
Bilasizmi, meni hammasidan ko’ra nima ko’proq hayratga soladi! — dedi Napoleon Fontanga*, — Zo’ravonlik kuch-qudratining yaratuvchilikka qodir emasligi. Dunyoda faqat ikki hokim bor — qilich va aql-idrok; oxir-oqibatda har doim aql-idrok qilich ustidan g’alaba qozonadi.»
Ko’ryapsizki, jahongirlar ham gohida ma’yuslanib, ruhan tushkunlikka berilishgan. Qanchalik dabdabali bo’lsa shunchalik behuda va o’tkinchi shon-shuhrat uchun qandaydir to’lov ham berish kerak-da. Ammo bundan yuz yil muqaddam qilich uchun adolatli sanalgan ishlarning bugungi kunda tanklarga hech bir daxldorligi yo’q. Jahongirlar ulkan g’alabalarga erishdilar, xo’rlangan Yevropa uzra, aql-idrok mahv etilgan barcha o’lkalarda ham uzoq yillar bir badqovoq sukunat hukm surdi. Flandriya uchun bo’lgan qabih urush yillarida ham Gollandiya rassomlari o’z asarlarida qushxonalarni, qo’noqdagi xo’rozlarni tasvirlash imkonini topa oldilar. Bugun Yuz yillik urush unutilgan bo’lsa ham, Sileziya dindorlarining duolari ba’zi yuraklarda hamon tirik. Endilikda hammasi o’zgargan; rassom ham, ruhoniy ham — barcha-barchamiz dunyo uchun birday mas’uldirmiz. Aql-idrok o’zining qachondir jahongir ham tan olgan shohona qat’iyatini yo’qotdi, hamon kuch-qudratni la’natlab, o’z imkoniyatlarini sarf etmoqda. Zero endi uni bo’ysundirishga qodir ham emas.
Ezgulikka esh qalblar bu holni dard, xastalik deb biladi-lar. Bu xastalikmi, yo’qmi — bizga noma’lum, ammo bilamizki, bugungi voqelik xuddi shunday. Xulosa; bu bilan hisoblashmoq darkor. Faqat puxta anglash lozim — biz nima istaymiz? Biz faqat bir narsani — endi qech qachon qilichga yengilmaslikni, aql-idrokka xizmat qilmaydigan kuch-qudratni endi hech qachon tan olmaslikni istaymiz.
To’g’ri, bu benihoya ulkan, qamrovsiz vazifa. Biroq bizning ishimiz — ortga chekinmaslik. Mening aql-idrokka bo’lgan ishonchim taraqqiyotga yoki qaysidir Tarix falsafasiga umid bog’lash darajasida emas. Ammo, har holda shunga ishonamanki, odamlar doim o’z taqdirini yanada chuqurroq anglab yetishga intiladilar. Biz hayot, tiriklik shart-sharoitlari bilan o’zaro bog’langanmiz. Ayni choqda hamma borgan sari yaxshiroq sharoitlarni tanlayotir. Bilamizki, ziddiyatlar oramizga nifoq soladi, lekin ular bilan murosa qilmaslik, qanday bo’lmasin, bu ziddiyatlarni yumshatish kerakligini ham bilamiz. Biz — insonlarmiz. Оzod yuraklarning adoqsiz sog’inchini qondirish bizning burchimizdir. Nimaiki tilka-pora qilingan bo’lsa, uni qaytadan butlash, bo’laklarga ajralgan bo’lsa, birlashtirish, ochiqdan-ochiq adolatsiz dunyoda baholi qudrat adolat mezonini o’rnatish, asr xastaligi bilan zaharlangan xalqlarda baxt-saodat ro’yobiga ishonch uyg’otishimiz lozim. Albatta, bu favqulodda, kishi qo’lidan kelmaydigan ish. Ammo shuni ham unutmaylikki, uzoq yillar zo’r beriladigan sa’y- harakatni talab qiluvchi maqsadlarni ham hamisha kishi qo’lidan kelmaydigan ishlar deb hisoblashgan.
Maqsadni aniq belgilab olsak, faqat shundagina kuch-qud-rat, u hatto qandaydir g’oya yoki moddiy boylik qiyofasiga ki-rib yo’ldan ozdirmoqchi bo’lganida ham biz aql-idrokdan yuz o’girmaymiz. Asosiysi — noumid qolmaslikdir. Bari behuda deb jar solayotganlarning qichqiriqlariga quloq tutavermaslik kerak. Sivilizatsiyalar osonlikcha yo’qolib ketmaydi, agar bu dunyoning halokati tayin bo’lsa ham, avvalo boshqa dunyolar barbod bo’ladi. Ha, turgan gapki, biz fojialar zamonida yashamoqdamiz. Ammo juda ko’pchilik odamlar fojiani nochor umidsizlikdan farq qilolmaydilar. «Fojia baxtsizlikka beriladigan qaqshatqich zarbaga aylanishi kerak»,— degan edi Lourens. Mana, sira kechiktirmay amalga oshirish mumkin bo’lgan sog’lom fikr. Ana shunday zarba o’rnini bosuvchi fojialar bugun juda ko’plab topiladi.
Jazoirda yashagan yillarim, har o’tgan qish fasli mening sabr-bardoshimni orttirdi. Chunki men bir ajoyib tunda, fevralning sovuq va oydin bir kechasida Elchilar Vodiysida bodom gullashiga qattiq ishonardim. Nozikdan-nozik, qorday oppoq bu harirlikning yomg’irga va dengiz shamollariga qanday bardosh berishini ming hayratda kuzatar edim. Ammo u har yil qishda meva bog’lash uchun qancha lozim bo’lsa, shuncha muddat turib berar edi.
Bu timsol emas. Timsollar yordamida biz baxtga erisholmaymiz. Bu yerda birmuncha jiddiyroq boshqa narsa bor. Men hayot jabr-jafolari haddan tashqari og’ir bo’lib borayotgan, baxtsizliklar bilan to’la Yevropada turib, hozirgacha harakatga kelmagan qancha-qancha kuchlar mavjud bo’lgan quyoshli mamlakatlarga takror murojaat qilayotirman. Men bu mamlakatlarni juda yaxshi bilaman. Ular — mumtoz o’lkalar, ularda aql-mushohada va jasorat mutanosibligini paydo qilish mumkin. Ularning tajribasi ustida bosh qotirar ekanman, doim bir haqiqatga amin bo’laman: agarda aql-idrokni qutqarib qolish niyating bo’lsa, saxovatpeshalarning shikoyatomuz oh-vohlariga uchmay, o’z kuching, o’z fazilatlaring bilan ilhomlanib, kurashmog’ing lozim. Dunyomiz baxtsizliklar bilan og’ulangan, go’yo bu og’uni ichib, miriqayotgandek tuyuladi. U boshdanoyoq faylasuf Nitsshe jafokashlik, jabrdiydalik deb atagan dardga mubtalo bo’lgan. Unga hamdardlik izhor qilib o’tirmaylik. Aql-idrok va ruhga aza tutish befoyda, uning kelajagi uchun ishlash kifoyadir.
Biroq savol tug’iladi: aql-idrokning ustivorliklari nimada? Nitsshe bularni jabrdiydalikning ashaddiy dushmani deb atagan edi. Bular mustahkam iroda, talabchanlik, eng oddiy, «zaminiy» baxt, bukilmas sabot va g’urur, donishmandning sovuqqon vazminligi. Bu fazilatlar bugun har qachongidan ko’ra ko’proq kerakli, har kishi o’ziga mos, eng to’g’ri keladiganini tanlab olishi mumkin. O’z zimmangga shunday katta mas’uliyat olar ekansan, har qanday holatda ham kuchli irodani unutib qoldirmaslik kerak. Saylovoldi minbarlarida darg’azab xo’mraygan va do’q-po’pisaga o’tishdan saqlana olmaydigan irodani emas, balki oq harirligi va shirasi dengizdan esadigan barcha shamollarga bardosh qila oladigan irodani unutmaslik darkor. U — butun dunyoni muzlatgan qish chillasida bodomning meva tugishi uchun yagona sabab, yolg’iz kafolat.
DO’ZAXDAGI PROMETEY
Bugungi kun odami uchun Prometey kim? Hech shubhasiz, aytish mumkin, xudolarga qarshi chiqqan bu isyonchi — bugungi kun odamining timsoli, ming yillar muqaddam Skifiya sahrolarida boshlangan bu isyon, endilikda butun tarix ko’rmagan-bilmagan larzakor o’zgarishlar bilan yakunlanmoqda. Ammo vaqt bizga eslatmoqdaki, mangu ta’qibga uchragan Prometey hozir ham bizning oramizda, biz esa uning insoniylik uchun isyonga chorlovchi yakka-yolg’iz ovozini hamon eshitganimiz yo’q. Chindan ham bugungi kun odami — beadad ko’plikdan bu tor zaminda azob chekayotir; u olovdan va oziqdan mahrum, uning uchun ozodlik — kutishga ham qodir dabdaba, zeb-ziynat; gap shu haqdaki, hali odamlarning ko’p azob chekishiga to’g’ri keladi, lekin bu orada ozodlik va uning so’nggi guvohlari birmuncha kamayadi. Prometey odamlarni shunchalar qattiq sevadigan qahramon ediki, ularga biryo’la olov va ozodlikni, hunarmandlik va san’atni tortiq qildi.
Bugun insoniyat uchun faqat bir narsa muhim, faqat bir narsa uni bezovta qiladi — hunarmandchilik. Uning isyoni mashinalarda mujassamlashadi, san’at va san’at tarafida turgan narsalarning hammasini u ishga halal beruvchi to’siq-g’ov, hatto, qullik alomati deb biladi. Prometey esa, aksincha, hech qachon mashinani san’atdan ajratgani yo’q. U tanni va ruhni birato’la ozod qilish mumkin deb o’ylardi. Bugungi kun odami esa, hatto ruhni bir muddatga o’ldirib bo’lsa-da, avval tanni ozod qilish kerakligiga ishonadi. Ammo ruh faqatgina ma’lum muddat o’lishga qodirmikin? Haqiqatda esa Prometey yerga qaytar ekan, odamlar ham xuddi qadimdagi xudolar kabi, insoniylikni ulug’lagani uchun uni qoyaga parchinlagan bo’lur edilar. Mag’lub pahlavonni Esxil tragediyasining muqaddimasida yangragan haqorat so’zlari, adovatli ovozlar — Zo’ravonlik va Shafqatsizlik ovozlari ko’mib ketar edi.
Ehtimol, zulmat bosgan, nochor zamonlar oldida, yalang’och daraxtlaru dunyoni quchayotgan qahraton oldida bosh egarman. Biroq nurga tashnaligimning o’zi meni oqlaydi: u menga o’zga dunyo haqida, mening chinakam vatanim haqida so’zlaydi. Urush boshlangan yili men Uliss bosib o’tgan yo’l bo’ylab suzishga otlandim. U paytlar baquvvat, navqiron edim, hatto cho’ntagimda sariq chaqa bo’lmasa-da, o’zga dunyolarni izlab, dengizni kesib o’tishdek dabdabali rejalar tuzishim mumkin edi. Lekin men bunday qilmadim, hamma qatori ish boshladim. Men kemaga chiqmadim. Men lang ochiq turgan do’zax darvozasi sari tortilgan uzundan-uzoq silsilada o’z o’rnimni bilar edim. Biz birin-ketin ichkariga kirdik. Buni qarangki, begunoh o’ldi-rilgan odamning birinchi chinqirig’idanoq darvoza yopildi. Biz do’zaxga tushib qoldik, chiqishga esa yo’l yo’q. Mana, olti yildirki, biz bu holga ko’nikmoq uchun tirishamiz. Baxtga yor orollarning o’tli sharpalari esa bizga olovsiz va quyoshsiz o’tadigan uzoq yillar ortidangina elas-elas namoyon bo’ladi.
Yevropaning rutubatli va qaro tunida nadomat titrog’i va anglamoq azobi bilan, beixtiyor keksa Shatobrianning Gretsiyaga jo’nab ketayotgan Amperga qarata hayqirganini eslaysan kishi: «Siz endi mening Attikada ko’rganlarim — zaytun yaprog’ini ham, uzumning zumrad donasini ham aslo topa olmaysiz. Men o’sha yillarning har bir maysasiga achinaman. Hech bo’lmasa yolg’izgina archagul niholini tirik saqlab qolishga ham qurbim, quvvatim yetmadi». Xuddi shundayin biz ham, garchi tomirlarimizda navqiron qon oqsa-da, asrimizning dahshatli keksaligiga botganmiz, gohi-gohida barcha zamonlarning o’t- o’lanlariga, ko’rish, zavqlanish uchun hech qachon qoshiga bora olmaydiganimiz — zaytun yaproqlariga, ozodlik uzumlariga achinamiz. Hamma yoqda — odamlar, har tarafda odamlarning qichqiriqlari, azob-uqubatlari va tajovuzlari. Bu to’s-to’polonda chigirtkalarga joy qolmaydi. Tarix — behosil, oriq yer, unda archagul o’smaydi. Shunday bo’lsa ham, bugungi odam tarixni tanlagan ekan, undan yuz o’girishga aslo haqqi yo’q. Ammo u tarixni bo’ysundirish o’rniga, kundan-kun uning itoatkor quliga aylanib bormoqda. Shuning uchun ham u Prometeyni — qo’rqmas va jur’atli, ziyrak va g’amxo’r yurakli yosh yigitni sotib qo’yadi. Shu yerda u Prometey odamlarni qutqarmoqchi bo’lgan qashshoqlik va ojizlikka yuz tutadi. «Ular xuddi tushdagi soyalarga o’xshab qarab turishar, lekin ko’rishmas edi, quloq tutishar, ammo eshitmasdilar…»
Ha, hali hamma ish oldinda ekanini anglash uchun go’zallik tepaligi Pravansda bir kechani o’tkazish kifoya. Vujud ochligini qondirish uchun olovni qaytadan kashf etishimiz, hunarmandchilikni tiklashimiz darkor. Attika, ozodlik, uzum terimi, ko’ngil ozig’i — bular barchasi keyinroq. O’zimizga sekingina shunday deb aytish qoladi: «Ular endi qaytmaydi — yoki ulardan boshqalar bahramand bo’ladilar». Hech bo’lmaganda o’sha boshqalarning ham bebahra qolmasliklari uchun kurashish bizning vazifamizdir. Na iloj, buni anglash kimgadir juda og’ir bo’lar, kimdir uni alamsiz qabul qilar. Ammo shu narsa noayonki, biz juda kechikib keldikmi yoxud juda erta? Archagul niholini so’ldirmaslikka qurbimiz yetadimi?
Asrimizning bu savoliga Prometey qanday javob berishini tasavvur qilish mumkin. Mohiyatan qaraganda u allaqachon javob berdi: «Agar uni o’z qo’llaringiz bilan yaratishga mahorat va jasoratingiz, kuch-quvvatingiz yetsa sizga o’zgacha va yaxshiroq kelajak va’da qilaman». Ey, odamlar, shunday ekan, najot o’z qo’limizda, asrlarning savoliga men: «Ha», deb javob beraman, zero shunday insonlar borki, men ularda doimo o’sha tafakkur qudratini, o’sha ma’rifatli jasorat mavjudligini his qilaman. O, adolat, o, mening tabarruk onam,— nido qiladi Prometey,— chekayotgan qiynoq va azoblarimni ko’ryapsanmi? Germes bo’lsa, uning ustidan masxaraomuz kuladi: «Hayronman, o’zingni dahshatli qiynoqlar kutayotganini sen bashoratgo’y, nima uchun oldindan ko’ra olmading ekan?» Men buni bilardim,— deydi isyonchi. Men chorlayotgan odamlar ham adolat farzandlaridir. Ular ham mushtarak dard-qiynoqlar ostida azob chekadilar, bu kulfatlar manbaini yaxshi biladilar. Ular juda yaxshi biladilarki, ko’r adolat bo’lishi mumkin emas, yana biladilarki, tarix — so’qir, uning hukmini bekor qilmoq va mumkin qadar tafakkur hukmi bilan almashtirmoq kerak. Bu ishda Prometey bizga yordam beradi.
Afsonalar o’z-o’zlaricha yashamaydilar. Ular o’zlariga bizning hayot va qon ato qilishimizni kutishadi. Dunyoda hech bo’lmasa bir odam ularning chaqirig’iga javob bersa bas, afsonalar bizni bitmas-tuganmas obi-hayot bilan sug’orishga shay. Bizning vazifamiz — ularni unutmaslik. Shunday qilishimiz kerakki, hech bir afsona o’lim uyqusiga tolmasin. Ba’zida bugungi kun odamini qutqarib qolish mumkinmikin, deya shubhalanaman. Lekin uning farzandlarini, ularning tani va ruhini xalos etish imkoni bor. Ularga baxt va go’zallik sari yo’l ochib berish mumkin. Agarda biz go’zalliksiz, demakki ozodliksiz, (zero go’zallik bu — avvalo, ozodlikdir), hayot bilan murosa qilishga majbur ekanmiz, Prometey haqidagi afsona muntazam eslatib turadi: inson qiyofasini faqat ma’lum muddatgagina buzib ko’rsatish mumkin, insonga xizmat qilish esa, faqat uning buyuk bir mujassami uchun ishlash orqaligina yuzaga chiqadi. Agar u och, nonga va archagulga muhtoj bo’lib, bunday payt chindan ham birinchi navbatda, non asqotar ekan, keling, hech qursa, archagulni ham unutmaslikni o’rganaylik. Prometey odamlari tarixning eng og’ir musibatli davrlarida ham zahmatli mehnatdan aslo bosh tortmay, chekinmay, yerni, sarkash maysalarni-da ko’ra olish salohiyatini saqlab qoladilar. Zanjirband qilingan bahodirni qaldiroqlar va chaqmoqlar ko’mib ketar, ammo u insonga bo’lgan sobitu vazmin ishonchini aslo yo’qotmaydi. Shuning uchun u qoyadan ham qattiq, barqaror; qonxo’r, vahshiy burgutdan ko’ra sabotli. Bu benihoya qat’iyat xudolarga qarshi isyondan ham yuksakroq;, biz uchun u ma’no va mazmunga to’la bir ummon. Butun borliqni, qatradan to koinot qadar, hamma-hammasini bir butun, yaxlit, ajralmas saqlashdek bu ajoyib istak-iroda jabr-sitam ko’rgan, ezilgan odamlar yuragini dunyo bahori bilan hamisha yarashtirib kelgan va yana yarashtiraveradi.
* Lui de Fontan (1757—1821) — adabiyotchi, Imperiya zamonida universitet rektori
Alber Kamyu. Begona. Vabo. Qissa Va Roman. Ahmad a’Zam Tarjimasi by Khurshid Davron on Scribd
