10 май — Атоқли шоир Ғафур Ғулом таваллуд топган кун

   Ғафур Ғулом 20 йилларнинг иккинчи ярмида адабиёт майдонига турмушнинг аччиқ-чучугини тотишга улгурган, ҳаёт ҳақида ўз қарашларига эга мустақил фикр эгаси сифатида кириб келган эди.

ДАВРНИНГ ДОНГДОР ОВОЗИ
Беҳзод ФАЗЛИДДИН

Ғафур Ғулом поэтик меросини кўздан кечирар эканмиз, инсон табиатининг турфа товланишлари, замон тизгинидаги руҳий олам эврилишларининг аллома шоиргагина хос бадиий ифодасини кўрамиз. Шоир лирик қаҳрамони гоҳ оташин тарғиботчи, гоҳ ўз ўзини тафтиш қилиб, бутун дунёни сўроққа тутаётган муросасиз инсон, бир содда ва жайдари, бирда кўпни кўрган донишманд шахс… қиёфасида бўй кўрсатади. Аммо уларнинг барини муштарак жиҳат – давр оҳангига жўровозлик бирлаштириб туради. Негаки, Ғафур Ғулом шеърияти бус-бутунича – бор фазилату нуқсонлари билан даврнинг бадиий тилга кўчган овозидир.

Ғафур Ғулом 20 йилларнинг иккинчи ярмида адабиёт майдонига турмушнинг аччиқ-чучугини тотишга улгурган, ҳаёт ҳақида ўз қарашларига эга мустақил фикр эгаси сифатида кириб келган эди.

Шоир матбуотда босилган дастлабки шеъри орқали ўз ҳаётий ва ижодий дастуридан огоҳ этгандай бўлади. “Гўзаллик нимада…” деб номланган ушбу шеърда муаллиф гўзаллик тушунчасини замон кўзойнаги ёрдамида англаш ва англатишга уриниб, уни ижтимоий ҳаёт бағридан қидиради; шеърда “халқ манфаати йўлидаги меҳнат ҳамиша гўзалдир, санъат – фақат халқ учун” мазмунидаги фикр устуворлик қилади. Маълумки, ўша йиллари ҳукмронлик қилган тузум шиори худди шу фикрга уйқаш бўлиб, демак, ёш шоир илк ижоди биланоқ мавжуд мафкура йўриғига мослашаётган эди. Йўқ, шоир “гўзаллик кўзларда”, “соз каби сўзларда” эканини ҳам мутлақ инкор этмаган бўлиши керак, албатта. Бироқ аввалбошданоқ у чинакам шоир, биринчи навбатда, ўз даврининг чолғучиси эканини тушуниб етган, тўғрироғи, муҳитнинг ўзи уни шу хулосага тайёрлаган эди. Кейинги асарларининг гувоҳлик беришича, у Чўлпон бир умр талпинган “ойдан-да, кундан-да гўзал” идеални ўз давридан топа олди.

Бу ўринда бошқа жиҳатга диққатни жалб этмоқчимиз. Эътибор берайлик, шеърда лирик қаҳрамон – шоир эстетиканинг асосий категорияларидан бири гўзаллик ҳақида фикр билдираётир. Маълум қолиплар доирасида бўлса-да, мулоҳаза юритиб, гўзалликнинг асл моҳиятини англашга уринмоқда:

Гўзаллик – ишлайиш,
манглайни терлатиш,
гўзалдир унган иш,
Мақтанса ярашар!

Аён бўлмоқдаки, шоир ижодининг илк босқичларидаёқ фалсафий мулоҳазакорликка мойиллигини намоён этиб, ўз “гўзаллик” фалсафаси ҳақида тасаввур уйғотган эди.

Ғафур Ғулом шеърий меросини давр ва мавзу нуқтаи назаридан шартли равишда қуйидагича таснифлаш мумкин:
– декламация, тарғибот-ташвиқот руҳидаги дастлабки ижод намуналари;
– хийла пишиқ ва такомиллашган “маяковскийча” шеърлар;
– уруш даврида яратилган шеърий асарлар;
– урушдан кейинги, янги ҳаёт ва меҳнат таъриф-тавсиф этилган шеърлар;
– болаларга бағишланган шеърлар.

Шоирнинг илк ижод намуналари – шиорсифат шеърларининг бадиий савияси ҳаминқадар эди, албатта. Бу асарларида Ҳамзанинг инқилобий, кўпроқ омма учун мўлжалланган манзумалари таъсири сезилади. Кейинроқ Маяковский этагидан маҳкам тутган шоир асосий эътиборини мазмунга мувофиқ янги шаклга қаратди. Ўз эътирофича, совет давлатининг биринчи рақамли шоиридан “сиёсий ўткирликни, унинг ритмидаги мардона ораторлик кучини, интонациясини, истиораларнинг дадиллигини, муболағаларнинг тўлалигини” ўрганиб, ўзлаштирди. Партия миллионлаб кишилар тушунадиган оммавий шеърият яратишни талаб этиб турган паллада шоирнинг маяковскийча шеърий наъралари кўп жиҳатдан ўзини оқлади.

Ғафур Ғулом ижодининг барқ уриб гуллаб-яшнаши уруш даврига тўғри келди. Уруш йилларида шоир ижодининг лейтмотивини фашист босқинчиларига қарши курашаётган халқ руҳини кўтариш, ғалабага бўлган ишончини мустаҳкамлашга йўналтирди. “Кузатиш”, “Мен яҳудий”, “Сен етим эмассан”, “Соғиниш”, “Бизнинг кўчада ҳам байрам бўлажак” каби шеърлари, ўткир бадиий-публицистик асарлари билан халқни ғалабага руҳлантирди. Булар – Ғафур Ғуломнинг уруш даври ижодидаги ташқи хусусиятлар. Энг асосийси, айнан шу даврда шоир лирик қаҳрамони асл “мен” билан топишди. Аниқроқ айтганда, замона зайлига кўниб энг соф туйғуларини жиловлаб турган шоир – лирик “мен” ҳимоя ниқобларини ечиб ташлади. Эндиги шеърларда тузумнинг “порлоқ” ғояларини жўшиб-тошиб куйлаётган жарчи-лаббайчи ўрнини бедор дунё тақдиридан изтиробга тўлиб баҳс юритаётган, жабрдийда эллар тимсолида бутун башариятга ёруғ қисмат соғиниб ўртанаётган дардчил Инсон эгаллади. Лирасини қуролга, шеърларини солдатга айлантирган шоир кўпинча маддоҳлик йўлидан бораётгандек туюлса-да, энг замонасоз шеърини ҳам ўз халқи, жамики инсониятга чексиз муҳаббати билан нурлантириб юборди.

Ҳар ишда бир ҳикмат бор, дегани бежиз эмас. Миллионларнинг ёстиғини қуритган уруш, аслида, фоний дунё орзулари йўлида қирпичоқ бўлаётган одамзотнинг тафаккур кўзларини каттароқ очиб қўйди. Оёқ-қўли чандиб ташланган шеърият ҳам шу баҳона асл мақсади томон юзлангандек бўлди. Эътибор берилса, уруш йиллари ўзбек шеъриятида фақат Ғафур Ғулом эмас, унга сафдош шоирлар ижодида ҳам юксак инсонпарварлик руҳи билан йўғрилган сара асарлар яратилди, лирик қаҳрамон руҳий олами бойиб, асл ўзанига қайта борди. Шу тариқа кечагина трактор тириллаши эшитилиб турадиган шеъриятда мураккаб дунё зиддиятлари, замон эврилишлари, муқаддас қадриятлар хусусида баҳс этаётган, умр моҳияти ҳақида мулоҳаза юритаётган – фикрлаётган Инсон образи бўй кўрсата бошлади. Бунда Ғафур Ғуломнинг юқорида зикр этилган лирик дурдоналари алоҳида ўрин тутди. Айниқса, шоир ижодидаги халқчиллик яратган образларидагина эмас, дардига мос, мақбул тушган халқона ифода усулида ҳам аниқ намоён бўлди. Янги ўзбек адабиётида халқ руҳига шу қадар яқин келган ижодкорни топиш қийин бўлса керак. Энг муҳими, шоир ўз халқи тақдирини дунё тақдири билан баҳамжиҳатликда кўради. Бу шеърлар ҳамон эскирмай, дилларни ҳаяжонга солиб келаётганининг бош сабаби ҳам уларда юксак инсоний дард тараннуми, шу билан бирга, ҳаёт фалсафасининг ўзига хос бадиий чизгилари акс этганидир.

Бир қарашда жангга кетган ўғлини соғиниш асносида юрак розини айтаётган ота – лирик қаҳрамоннинг мана бу сўзлари шунчаки соғинч битиклари эмас, албатта:

Узилган бир киприк абад йўқолмас,
Шунчалар мустаҳкам хонаи хуршид.
Бугун сабза бўлди қишдаги нафас,
Ҳозир қонда кезар эртаги умид.
(“Соғиниш”.)

Юқоридаги сатрлар ота қиёфасидаги донишманд инсоннинг умр мазмуни, ҳаёт бардавомлиги ҳақидаги оҳорли мулоҳазаларидир.

Шоирнинг урушдан кейин ёзилган шеърларида ҳам бир муддат ана шу тиниқ ҳассос руҳ сақланиб турди, ҳатто “Вақт” шеъри мисолида янада тетиклашди. Лекин урушдан кейинги, янги ҳаёт ва меҳнат таъриф тавсиф этилган шеърларида биз юқорида айтиб ўтган лирик қаҳрамон “йўқолиб” қолгандек таассурот уйғотади. Энди унинг ўрнини янги ҳаётга мослашган, кундалик ташвишларга ўралашиб бораётган бошқа “қаҳрамон” эгаллайди. Эсингизда бўлса, бу “янги қаҳрамон”нинг деярли эгизагини шоирнинг 30-йиллардаги ижод намуналарида ҳам учратган эдик.

Албатта, фалсафийлик – Ғафур Ғулом лирикасининг ўзак қисми. Шарқ мумтоз адабиётидан озиқланиб суяги қотган шоир Саъдий, Ҳофиз, Навоий, Хайём, Бедил ижодини пухта ўзлаштирган, буюк мутафаккирларнинг теран фалсафий мулоҳазаларини ўз шеърлари умумий руҳига сингдириб юборган эди. Аммо айнан интеллектуаллик тушунчасини Ғафур Ғулом шеъриятига нисбатан шартли равишда татбиқ қилиш мумкин. Яъники, шоир шеърларида интеллектуаллик синкретик ҳолда учрайди.

Аслида, ҳар қандай муҳим фалсафий фикр қатида маълум даражада интеллект туради. Образли қилиб айтганда, шоир анвойи фалсафий фикрлар гулдастасини интеллект гулқоғозига ўраб тақдим этади. Интеллектуаллик – жаҳон халқлари тарихи ва маданиятини чуқур билиш, замонавий фаннинг барча асосий йўналишларидан хабардор бўлиш, воқеа ҳодисалардан умумлашма хулосалар чиқариш дегани ҳамдир. Бу жиҳатлар Ғафур Ғулом лирикасида ўзига хос йўсинда намоён бўлади. Мақсуд Шайхзода таъбири билан айтганда, Ғафур Ғулом “жаҳонни қалби билан ҳис этиб, тарих томиридаги қоннинг тепишини (набзини) бехато сезиб туради”.

Публицистик руҳ лирик кечинма билан қоришиб кетган “Турксиб йўлларида” шеърида ҳам шоир фалсафий-интеллектуал оламининг манзаралари кўзга ташланади. Шеърнинг дастлабки сатридаёқ шоир ўқувчини муҳим бир хулосага тайёрлаётганини сезиш қийин эмас: “Бу йўллар кўп қадим йўллардир…” Шеърхон сатрлар силсиласи аро мозий сари, инсоният тарихининг шоир наздидаги қоп-қора саҳифаларига бўйлайди. Унда “жаҳоннинг фотиҳи Искандар”дан тортиб “қотил Чингиз”, Темур каби жаҳонгирлар наъраси, кишанлар қўшиғига маст ўлароқ кетиб бораётган қуллар ва туллар, очлигу зорликдан лаби гезарган маҳкумлар фарёди қулоққа чалингандек бўлади. Шеър шу руҳда – бут ва тасбеҳ юклаган карвонлар, “ҳар тонгда бир донг деб бонг урган довуллар” – бутун инсоният тарихига доир энг муҳим эпизодларни келтириш билан давом этади. Йўқ, шоир тарихга шунчаки экскурс қилмоқчи эмас; уста шоир маҳорат билан тарихий картиналар галереясини ўқувчи кўз олдида гавдалантиради, мантиқ йўлаклари орқали мозийнинг шоҳкўчаларига олиб чиқиб, тарихни ҳам жиловлашга қодир “гигант замонаси”ни олқишлайди:

Биз
шу йўллар тизгинин қўлга олароқ…
Ер куррасин бошин танғидик
Ва тарихнинг томирларига қуйдик
эриган темир.

Шеър янгича ифода услуби билан ҳам аҳамиятлидир. Ўз ўрнида замонасозлик руҳидаги бу асар муаллифнинг давр мафкураси таъсиридаги янглиш қараши маҳсули эканини қайд этиб ўтиш жоиз.

Шоир шеърларида, асосан, муқояса ёки қарши қўйиш ва умумлаштиришдан фойдаланади. Аксарият ҳолда кеча ва бугунни қарши қўйиб, ўтмишни қора бўёқларда кўрсатиш йўли билан ўз замонасини улуғлайди. Тарих ва яшаётган замонини ўзаро қиёслаб, умумлашма хулосалар чиқариш Ғафур Ғулом шеърларининг асосий белгиларидандир. Буни шоирнинг ўзи шундай эътироф этганди:

Ёзажак шеъримга бўлсин деб асос,
Кечмишни ҳозирга айладим қиёс.

У тарих фожиаларини ёдга олганда қаҳр-ғазабини аямай сочади, давр зиддиятлари, кескин курашларга муносабат билдирганида жанговар ҳолатга киради, оддий халқ ҳаёти ҳақида меҳр-муҳаббат, самимият билан қалам тебратади. Шу жиҳатдан шоир услуби бўйича тадқиқот қилган Салоҳиддин Мамажоновнинг ушбу фикрларини келтириш ўринли: “Кўтаринкилик, эҳтирослилик, қаҳрамонона руҳ, ҳаётбахш патетика, контрастлилик ва оптимизм, нотиқлик, жанговар публицистик ва чуқур фалсафий йўналиш, воқеликни идрок этиш ва баҳолашда кенг кўламлилик Ғафур Ғулом услубига хосдир” .

Шоир шеърларида шаклга уйғун равишда мазмун ҳам товланиб, тусланиб туради. Буқаламун замон нағмаларидан нусха олиб шоирнинг сўзи – ўзи кўп бор турланишга мажбур бўлди. Буларнинг бари давр ҳаёти, ўзгаришларнинг халқ руҳиятидаги акси эди, аслида.

Маълумки, Ғафур Ғулом интеллектуал салоҳияти юксак, ўзбек миллий ва дунё халқлари адабиётини анча яхши билган закий файласуф шоир эди. Бу шоирнинг шоҳ асари – “Вақт” шеърида ҳам яққол кўзга ташланади. 1945 йили ёзилган ушбу шеър кўпгина адабиётшунослар томонидан таҳлил этилган. Бу ўринда бизни шеър таҳлилидан ҳам кўра кўпроқ бошқа жиҳат – шеъриятимизда Вақтга муносабат масаласи, ушбу тушунчани бадиий-фалсафий идрок этишнинг кўринишлари қизиқтиради.

Шеърда бир лаҳза мазмунини бир бутун баҳорга жамлаган шоир шундай ёзади:

Бир оннинг баҳосин ўлчамоқ учун,
Олтиндан тарозу, олмосдан тош оз.
Нурлар қадами-ла чопган секунднинг
Барини тутолмас ай(ю)ҳаннос овоз.

«Фурсатдир қилгучи азиз, мукаррам», дейди шоир яна бир ўринда ва «азиз асримизнинг азиз онлари»ни қадрлашга, «умр дафтарини шоҳ сатрлар ла безаш»га чорлайди. «Асрлар тақдири лаҳзаларда ҳал», дея ғолиб замонасига гўзал шеърий ҳайкал қўяди. Шоир Вақтга муносиб бадиий-фалсафий чизги берар экан, вақтни катта нигоҳ билан турли ракурсларда кўради; яхлит қиёфасидан тортиб, энг майда заррасигача моддийлаштиради. Ўқувчи тасаввурида Вақтнинг бадиий-фалсафий формуласини яратгандек бўлади.
Шеърнинг ёзилиш тарихи ва сабаби ўз йўлига, аммо катта файласуф шоиримиз ушбу асарида инсон, унинг иродаси қудратини юқори пардаларда очиб беради. Бир пайтлари кўндаланг қўйган “Гўзаллик нимада…” деган саволига “Вақт” орқали мукаммал жавоб бергандек бўлади. Шеърдаги кўтаринки руҳ шоирнинг фалсафий фикрлари билан уйғунлашиб кетади.

Ушбу шеър ёзилишидан роппа-роса 20 йил кейин Асқад Мухтор Вақтнинг поэтик сувратини чизиб кўрди. Унинг худди шу номдаги шеърида фурсат ва инсон муносабати, зиддияти тажассум топади:

«Вақт» – ўз-ўзича ҳеч нарса эмас,
«Давр» десак – исмли, жисмли.
Вақт қаритади-чуритади, холос,
Давр – инсон каби, дардли, ҳуснли .

Вақтни ўз-ўзига қўйиб берилса борми, шоир айтмоқчи, шафқатсиз кечади, ҳаялламайди: «Ўзи тиклолмайди ўз қоматини, Ўзи келажакни тайёрламайди». Шундай экан, Вақтга шакл ва мазмун беришга, уни зийнатлантиришга, лаҳзаларни мангуликка муҳрлашга интилиш керак. Бу – инсоннинг ўз қўлида. Ана шундагина у баралла айта олади:

Шунчаки қаритиб ўтиб кетмади,
Йўқ, давримиз улуғ,
меҳру қаҳрли.
Келажакни туғиш тўлғоғи – оғир,
Аммо она бўлиш –
фахрли!

Шу тариқа, Ғафур Ғулом инсон қудратини Вақт билан ўлчаса, Асқад Мухтор Вақтни инсон измига топширади: Вақт инсонсиз ҳеч нарса! Аслида, Ғафур Ғулом ҳам Вақтни инсондан айри тушунмайди, аксинча, инсонни Вақтнинг ижодкори деб билади. Лекин Ғафур Ғулом шеърида инсон Вақтнинг ичида ҳаракат қилади. Ғафур Ғуломда инсон ва унинг ижодкорлик қудрати шеър тагқатламига сингдириб юборилган.

Ғафур Ғулом, аввало, бадиҳагўй шоир, ҳозиржавоб ижодкор эди. Шоирнинг аксарият шеърлари – ғоя маҳсули. Йўқ, бу қуруқ мафкура либосига ўранган шалдироқ ғоялар эмас, лирик мен руҳиятида обдан пишиб етилган хулоса-ҳукмлардир. Тақдир шу тариқа ўзбек халқининг улкан истеъдодини сароб ғоялар салтанатида синади, тоблади гўё.

Бугунгача шоир ижодининг салмоқли қисми ўз умрини яшаб бўлди. Бироқ, давр синовларидан омон ўтган энг яхши шеърлари мисолида айтадиган бўлсак, шоир янги ўзбек шеърияти тараққиётида сезиларли из қолдирди. Фалсафий руҳдаги донишвор шеърлари билан ўзбек фалсафий интеллектуал лирикаси тараққиётига муносиб улуш қўшди.

Шоир ижодидаги алвон йилларнинг қизил доғлари нуқси урган асарларидан ҳам жавҳар сатрлар керагича топилади. Шундай экан, Ғафур Ғуломнинг санъаткорлик маҳоратини, миллий маданиятимиз ривожига қўшган ҳиссасини холис ўрганишимиз лозим.

Манба: “Ўзбек тили ва адабиёти” журнали, 2013 йил 3-сон.
Матн шоир ва адабиётшунос Беҳзод Фазлиддиннинг веб-саҳифасидан олинди

DAVRNING DONGDOR OVOZI
Behzod FAZLIDDIN

G’afur G’ulom poetik merosini ko’zdan kechirar ekanmiz, inson tabiatining turfa tovlanishlari, zamon tizginidagi ruhiy olam evrilishlarining alloma shoirgagina xos badiiy ifodasini ko’ramiz. Shoir lirik qahramoni goh otashin targ’ibotchi, goh o’z o’zini taftish qilib, butun dunyoni so’roqqa tutayotgan murosasiz inson, bir sodda va jaydari, birda ko’pni ko’rgan donishmand shaxs… qiyofasida bo’y ko’rsatadi. Ammo ularning barini mushtarak jihat – davr ohangiga jo’rovozlik birlashtirib turadi. Negaki, G’afur G’ulom she’riyati bus-butunicha – bor fazilatu nuqsonlari bilan davrning badiiy tilga ko’chgan ovozidir.

G’afur G’ulom 20 yillarning ikkinchi yarmida adabiyot maydoniga turmushning achchiq-chuchugini totishga ulgurgan, hayot haqida o’z qarashlariga ega mustaqil fikr egasi sifatida kirib kelgan edi.

Shoir matbuotda bosilgan dastlabki she’ri orqali o’z hayotiy va ijodiy dasturidan ogoh etganday bo’ladi. “Go’zallik nimada…” deb nomlangan ushbu she’rda muallif go’zallik tushunchasini zamon ko’zoynagi yordamida anglash va anglatishga urinib, uni ijtimoiy hayot bag’ridan qidiradi; she’rda “xalq manfaati yo’lidagi mehnat hamisha go’zaldir, san’at – faqat xalq uchun” mazmunidagi fikr ustuvorlik qiladi. Ma’lumki, o’sha yillari hukmronlik qilgan tuzum shiori xuddi shu fikrga uyqash bo’lib, demak, yosh shoir ilk ijodi bilanoq mavjud mafkura yo’rig’iga moslashayotgan edi. Yo’q, shoir “go’zallik ko’zlarda”, “soz kabi so’zlarda” ekanini ham mutlaq inkor etmagan bo’lishi kerak, albatta. Biroq avvalboshdanoq u chinakam shoir, birinchi navbatda, o’z davrining cholg’uchisi ekanini tushunib yetgan, to’g’rirog’i, muhitning o’zi uni shu xulosaga tayyorlagan edi. Keyingi asarlarining guvohlik berishicha, u Cho’lpon bir umr talpingan “oydan-da, kundan-da go’zal” idealni o’z davridan topa oldi.

Bu o’rinda boshqa jihatga diqqatni jalb etmoqchimiz. E’tibor beraylik, she’rda lirik qahramon – shoir estetikaning asosiy kategoriyalaridan biri go’zallik haqida fikr bildirayotir. Ma’lum qoliplar doirasida bo’lsa-da, mulohaza yuritib, go’zallikning asl mohiyatini anglashga urinmoqda:

Go’zallik – ishlayish,
manglayni terlatish,
go’zaldir ungan ish,
Maqtansa yarashar!

Ayon bo’lmoqdaki, shoir ijodining ilk bosqichlaridayoq falsafiy mulohazakorlikka moyilligini namoyon etib, o’z “go’zallik” falsafasi haqida tasavvur uyg’otgan edi.

G’afur G’ulom she’riy merosini davr va mavzu nuqtai nazaridan shartli ravishda quyidagicha tasniflash mumkin:
– deklamatsiya, targ’ibot-tashviqot ruhidagi dastlabki ijod namunalari;
– xiyla pishiq va takomillashgan “mayakovskiycha” she’rlar;
– urush davrida yaratilgan she’riy asarlar;
– urushdan keyingi, yangi hayot va mehnat ta’rif-tavsif etilgan she’rlar;
– bolalarga bag’ishlangan she’rlar.

Shoirning ilk ijod namunalari – shiorsifat she’rlarining badiiy saviyasi haminqadar edi, albatta. Bu asarlarida Hamzaning inqilobiy, ko’proq omma uchun mo’ljallangan manzumalari ta’siri seziladi. Keyinroq Mayakovskiy etagidan mahkam tutgan shoir asosiy e’tiborini mazmunga muvofiq yangi shaklga qaratdi. O’z e’tiroficha, sovet davlatining birinchi raqamli shoiridan “siyosiy o’tkirlikni, uning ritmidagi mardona oratorlik kuchini, intonatsiyasini, istioralarning dadilligini, mubolag’alarning to’laligini” o’rganib, o’zlashtirdi. Partiya millionlab kishilar tushunadigan ommaviy she’riyat yaratishni talab etib turgan pallada shoirning mayakovskiycha she’riy na’ralari ko’p jihatdan o’zini oqladi.

G’afur G’ulom ijodining barq urib gullab-yashnashi urush davriga to’g’ri keldi. Urush yillarida shoir ijodining leytmotivini fashist bosqinchilariga qarshi kurashayotgan xalq ruhini ko’tarish, g’alabaga bo’lgan ishonchini mustahkamlashga yo’naltirdi. “Kuzatish”, “Men yahudiy”, “Sen yetim emassan”, “Sog’inish”, “Bizning ko’chada ham bayram bo’lajak” kabi she’rlari, o’tkir badiiy-publitsistik asarlari bilan xalqni g’alabaga ruhlantirdi. Bular – G’afur G’ulomning urush davri ijodidagi tashqi xususiyatlar. Eng asosiysi, aynan shu davrda shoir lirik qahramoni asl “men” bilan topishdi. Aniqroq aytganda, zamona zayliga ko’nib eng sof tuyg’ularini jilovlab turgan shoir – lirik “men” himoya niqoblarini yechib tashladi. Endigi she’rlarda tuzumning “porloq” g’oyalarini jo’shib-toshib kuylayotgan jarchi-labbaychi o’rnini bedor dunyo taqdiridan iztirobga to’lib bahs yuritayotgan, jabrdiyda ellar timsolida butun bashariyatga yorug’ qismat sog’inib o’rtanayotgan dardchil Inson egalladi. Lirasini qurolga, she’rlarini soldatga aylantirgan shoir ko’pincha maddohlik yo’lidan borayotgandek tuyulsa-da, eng zamonasoz she’rini ham o’z xalqi, jamiki insoniyatga cheksiz muhabbati bilan nurlantirib yubordi.

Har ishda bir hikmat bor, degani bejiz emas. Millionlarning yostig’ini quritgan urush, aslida, foniy dunyo orzulari yo’lida qirpichoq bo’layotgan odamzotning tafakkur ko’zlarini kattaroq ochib qo’ydi. Oyoq-qo’li chandib tashlangan she’riyat ham shu bahona asl maqsadi tomon yuzlangandek bo’ldi. E’tibor berilsa, urush yillari o’zbek she’riyatida faqat G’afur G’ulom emas, unga safdosh shoirlar ijodida ham yuksak insonparvarlik ruhi bilan yo’g’rilgan sara asarlar yaratildi, lirik qahramon ruhiy olami boyib, asl o’zaniga qayta bordi. Shu tariqa kechagina traktor tirillashi eshitilib turadigan she’riyatda murakkab dunyo ziddiyatlari, zamon evrilishlari, muqaddas qadriyatlar xususida bahs etayotgan, umr mohiyati haqida mulohaza yuritayotgan – fikrlayotgan Inson obrazi bo’y ko’rsata boshladi. Bunda G’afur G’ulomning yuqorida zikr etilgan lirik durdonalari alohida o’rin tutdi. Ayniqsa, shoir ijodidagi xalqchillik yaratgan obrazlaridagina emas, dardiga mos, maqbul tushgan xalqona ifoda usulida ham aniq namoyon bo’ldi. Yangi o’zbek adabiyotida xalq ruhiga shu qadar yaqin kelgan ijodkorni topish qiyin bo’lsa kerak. Eng muhimi, shoir o’z xalqi taqdirini dunyo taqdiri bilan bahamjihatlikda ko’radi. Bu she’rlar hamon eskirmay, dillarni hayajonga solib kelayotganining bosh sababi ham ularda yuksak insoniy dard tarannumi, shu bilan birga, hayot falsafasining o’ziga xos badiiy chizgilari aks etganidir.

Bir qarashda jangga ketgan o’g’lini sog’inish asnosida yurak rozini aytayotgan ota – lirik qahramonning mana bu so’zlari shunchaki sog’inch bitiklari emas, albatta:

Uzilgan bir kiprik abad yo’qolmas,
Shunchalar mustahkam xonai xurshid.
Bugun sabza bo’ldi qishdagi nafas,
Hozir qonda kezar ertagi umid.
(“Sog’inish”.)

Yuqoridagi satrlar ota qiyofasidagi donishmand insonning umr mazmuni, hayot bardavomligi haqidagi ohorli mulohazalaridir.

Shoirning urushdan keyin yozilgan she’rlarida ham bir muddat ana shu tiniq hassos ruh saqlanib turdi, hatto “Vaqt” she’ri misolida yanada tetiklashdi. Lekin urushdan keyingi, yangi hayot va mehnat ta’rif tavsif etilgan she’rlarida biz yuqorida aytib o’tgan lirik qahramon “yo’qolib” qolgandek taassurot uyg’otadi. Endi uning o’rnini yangi hayotga moslashgan, kundalik tashvishlarga o’ralashib borayotgan boshqa “qahramon” egallaydi. Esingizda bo’lsa, bu “yangi qahramon”ning deyarli egizagini shoirning 30-yillardagi ijod namunalarida ham uchratgan edik.

Albatta, falsafiylik – G’afur G’ulom lirikasining o’zak qismi. Sharq mumtoz adabiyotidan oziqlanib suyagi qotgan shoir Sa’diy, Hofiz, Navoiy, Xayyom, Bedil ijodini puxta o’zlashtirgan, buyuk mutafakkirlarning teran falsafiy mulohazalarini o’z she’rlari umumiy ruhiga singdirib yuborgan edi. Ammo aynan intellektuallik tushunchasini G’afur G’ulom she’riyatiga nisbatan shartli ravishda tatbiq qilish mumkin. Ya’niki, shoir she’rlarida intellektuallik sinkretik holda uchraydi.

Aslida, har qanday muhim falsafiy fikr qatida ma’lum darajada intellekt turadi. Obrazli qilib aytganda, shoir anvoyi falsafiy fikrlar guldastasini intellekt gulqog’oziga o’rab taqdim etadi. Intellektuallik – jahon xalqlari tarixi va madaniyatini chuqur bilish, zamonaviy fanning barcha asosiy yo’nalishlaridan xabardor bo’lish, voqea hodisalardan umumlashma xulosalar chiqarish degani hamdir. Bu jihatlar G’afur G’ulom lirikasida o’ziga xos yo’sinda namoyon bo’ladi. Maqsud Shayxzoda ta’biri bilan aytganda, G’afur G’ulom “jahonni qalbi bilan his etib, tarix tomiridagi qonning tepishini (nabzini) bexato sezib turadi”.

Publitsistik ruh lirik kechinma bilan qorishib ketgan “Turksib yo’llarida” she’rida ham shoir falsafiy-intellektual olamining manzaralari ko’zga tashlanadi. She’rning dastlabki satridayoq shoir o’quvchini muhim bir xulosaga tayyorlayotganini sezish qiyin emas: “Bu yo’llar ko’p qadim yo’llardir…” She’rxon satrlar silsilasi aro moziy sari, insoniyat tarixining shoir nazdidagi qop-qora sahifalariga bo’ylaydi. Unda “jahonning fotihi Iskandar”dan tortib “qotil Chingiz”, Temur kabi jahongirlar na’rasi, kishanlar qo’shig’iga mast o’laroq ketib borayotgan qullar va tullar, ochligu zorlikdan labi gezargan mahkumlar faryodi quloqqa chalingandek bo’ladi. She’r shu ruhda – but va tasbeh yuklagan karvonlar, “har tongda bir dong deb bong urgan dovullar” – butun insoniyat tarixiga doir eng muhim epizodlarni keltirish bilan davom etadi. Yo’q, shoir tarixga shunchaki ekskurs qilmoqchi emas; usta shoir mahorat bilan tarixiy kartinalar galereyasini o’quvchi ko’z oldida gavdalantiradi, mantiq yo’laklari orqali moziyning shohko’chalariga olib chiqib, tarixni ham jilovlashga qodir “gigant zamonasi”ni olqishlaydi:

Biz
shu yo’llar tizginin qo’lga olaroq…
Yer kurrasin boshin tang’idik
Va tarixning tomirlariga quydik
erigan temir.

She’r yangicha ifoda uslubi bilan ham ahamiyatlidir. O’z o’rnida zamonasozlik ruhidagi bu asar muallifning davr mafkurasi ta’siridagi yanglish qarashi mahsuli ekanini qayd etib o’tish joiz.

Shoir she’rlarida, asosan, muqoyasa yoki qarshi qo’yish va umumlashtirishdan foydalanadi. Aksariyat holda kecha va bugunni qarshi qo’yib, o’tmishni qora bo’yoqlarda ko’rsatish yo’li bilan o’z zamonasini ulug’laydi. Tarix va yashayotgan zamonini o’zaro qiyoslab, umumlashma xulosalar chiqarish G’afur G’ulom she’rlarining asosiy belgilaridandir. Buni shoirning o’zi shunday e’tirof etgandi:

Yozajak she’rimga bo’lsin deb asos,
Kechmishni hozirga ayladim qiyos.

U tarix fojialarini yodga olganda qahr-g’azabini ayamay sochadi, davr ziddiyatlari, keskin kurashlarga munosabat bildirganida jangovar holatga kiradi, oddiy xalq hayoti haqida mehr-muhabbat, samimiyat bilan qalam tebratadi. Shu jihatdan shoir uslubi bo’yicha tadqiqot qilgan Salohiddin Mamajonovning ushbu fikrlarini keltirish o’rinli: “Ko’tarinkilik, ehtiroslilik, qahramonona ruh, hayotbaxsh patetika, kontrastlilik va optimizm, notiqlik, jangovar publitsistik va chuqur falsafiy yo’nalish, voqelikni idrok etish va baholashda keng ko’lamlilik G’afur G’ulom uslubiga xosdir” .

Shoir she’rlarida shaklga uyg’un ravishda mazmun ham tovlanib, tuslanib turadi. Buqalamun zamon nag’malaridan nusxa olib shoirning so’zi – o’zi ko’p bor turlanishga majbur bo’ldi. Bularning bari davr hayoti, o’zgarishlarning xalq ruhiyatidagi aksi edi, aslida.

Ma’lumki, G’afur G’ulom intellektual salohiyati yuksak, o’zbek milliy va dunyo xalqlari adabiyotini ancha yaxshi bilgan zakiy faylasuf shoir edi. Bu shoirning shoh asari – “Vaqt” she’rida ham yaqqol ko’zga tashlanadi. 1945 yili yozilgan ushbu she’r ko’pgina
adabiyotshunoslar tomonidan tahlil etilgan. Bu o’rinda bizni she’r tahlilidan ham ko’ra ko’proq boshqa jihat – she’riyatimizda Vaqtga munosabat masalasi, ushbu tushunchani badiiy-falsafiy idrok etishning ko’rinishlari qiziqtiradi.

She’rda bir lahza mazmunini bir butun bahorga jamlagan shoir shunday yozadi:

Bir onning bahosin o’lchamoq uchun,
Oltindan tarozu, olmosdan tosh oz.
Nurlar qadami-la chopgan sekundning
Barini tutolmas ay(yu)hannos ovoz.

«Fursatdir qilguchi aziz, mukarram», deydi shoir yana bir o’rinda va «aziz asrimizning aziz onlari»ni qadrlashga, «umr daftarini shoh satrlar la bezash»ga chorlaydi. «Asrlar taqdiri lahzalarda hal», deya g’olib zamonasiga go’zal she’riy haykal qo’yadi. Shoir Vaqtga munosib badiiy-falsafiy chizgi berar ekan, vaqtni katta nigoh bilan turli rakurslarda ko’radi; yaxlit qiyofasidan tortib, eng mayda zarrasigacha moddiylashtiradi. O’quvchi tasavvurida Vaqtning badiiy-falsafiy formulasini yaratgandek bo’ladi.
She’rning yozilish tarixi va sababi o’z yo’liga, ammo katta faylasuf shoirimiz ushbu asarida inson, uning irodasi qudratini yuqori pardalarda ochib beradi. Bir paytlari ko’ndalang qo’ygan “Go’zallik nimada…” degan savoliga “Vaqt” orqali mukammal javob bergandek bo’ladi. She’rdagi ko’tarinki ruh shoirning falsafiy fikrlari bilan uyg’unlashib ketadi.

Ushbu she’r yozilishidan roppa-rosa 20 yil keyin Asqad Muxtor Vaqtning poetik suvratini chizib ko’rdi. Uning xuddi shu nomdagi she’rida fursat va inson munosabati, ziddiyati tajassum topadi:

«Vaqt» – o’z-o’zicha hech narsa emas,
«Davr» desak – ismli, jismli.
Vaqt qaritadi-churitadi, xolos,
Davr – inson kabi, dardli, husnli .

Vaqtni o’z-o’ziga qo’yib berilsa bormi, shoir aytmoqchi, shafqatsiz kechadi, hayallamaydi: «O’zi tiklolmaydi o’z qomatini, O’zi kelajakni tayyorlamaydi». Shunday ekan, Vaqtga shakl va mazmun berishga, uni ziynatlantirishga, lahzalarni mangulikka muhrlashga intilish kerak. Bu – insonning o’z qo’lida. Ana shundagina u baralla ayta oladi:

Shunchaki qaritib o’tib ketmadi,
Yo’q, davrimiz ulug’,
mehru qahrli.
Kelajakni tug’ish to’lg’og’i – og’ir,
Ammo ona bo’lish –
faxrli!

Shu tariqa, G’afur G’ulom inson qudratini Vaqt bilan o’lchasa, Asqad Muxtor Vaqtni inson izmiga topshiradi: Vaqt insonsiz hech narsa! Aslida, G’afur G’ulom ham Vaqtni insondan ayri tushunmaydi, aksincha, insonni Vaqtning ijodkori deb biladi. Lekin G’afur G’ulom she’rida inson Vaqtning ichida harakat qiladi. G’afur G’ulomda inson va uning ijodkorlik qudrati she’r tagqatlamiga singdirib yuborilgan.

G’afur G’ulom, avvalo, badihago’y shoir, hozirjavob ijodkor edi. Shoirning aksariyat she’rlari – g’oya mahsuli. Yo’q, bu quruq mafkura libosiga o’rangan shaldiroq g’oyalar emas, lirik men ruhiyatida obdan pishib yetilgan xulosa-hukmlardir. Taqdir shu tariqa o’zbek xalqining ulkan iste’dodini sarob g’oyalar saltanatida sinadi, tobladi go’yo.

Bugungacha shoir ijodining salmoqli qismi o’z umrini yashab bo’ldi. Biroq, davr sinovlaridan omon o’tgan eng yaxshi she’rlari misolida aytadigan bo’lsak, shoir yangi o’zbek she’riyati taraqqiyotida sezilarli iz qoldirdi. Falsafiy ruhdagi donishvor she’rlari bilan o’zbek falsafiy intellektual lirikasi taraqqiyotiga munosib ulush qo’shdi.

Shoir ijodidagi alvon yillarning qizil dog’lari nuqsi urgan asarlaridan ham javhar satrlar keragicha topiladi. Shunday ekan, G’afur G’ulomning san’atkorlik mahoratini, milliy madaniyatimiz rivojiga qo’shgan hissasini xolis o’rganishimiz lozim.

Manba: “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali, 2013 yil 3-son.
Matn shoir va adabiyotshunos Behzod Fazliddinning veb-sahifasidan olindi