12 декабрь – Ҳамид Олимжон таваллуд топган кун.

   Ўзбек халқининг атоқли фарзанди – дилбар шоир, талантли драматург, йирик олим ва танқидчи  Ҳамид Олимжон ўзидан ўлмас мерос қолдирган. У  ўзбек шеъриятида жўшқин лиризмга асосланган шеърият мактабини яратган шоир. Драматург сифатида тарихий воқеиликни романтик кўтаринкилик билан акс эттирган, том маънода, тарихий фожеа жанрига асос солди.
Ҳамид Олимжон яратган образлар мингларча одамларнинг қалби ва хотирасида доимо яшайди. У халқ манфаатлари йўлида курашган тарихий шахснинг ўлмаслиги ҳақида айтган қуйидаги жўшқин мисралари ўзига ҳам тўла тааллуқлидир:

Халққа айтинг, мен асло ўлганим йўқ:
Ёв қўлида таслим ҳам бўлганим йўқ.
Мен элимнинг юрагида яшайман,
Эрк деганнинг тилагида яшайман!

 Ҳамид ОЛИМЖОН
СЕМУРҒ
Достон-эртак

I

Сарвқомат Паризод
Ўсди ғамлардан озод.
Баҳор янглиғ очилди,
Гуллар янглиғ сочилди.
Чиройидан овоза,
Eлга тарқалди тоза.
Ҳар ерга достон бўлди,
Достонга бўстон бўлди.
Кўрмаганлар кўришни,
Кўрганлар ўлтиришни
Қилар бўлдилар орзу,
Барча тошу тарозу
Шу гапни ўлчар бўлди,
Сўзлар олтин-зар бўлди.
Шайдолар кўп беқарор,
Йигитлар бўлдилар зор.
Тун келди-ю шом кетди,
Уйқудан ором кетди.
Ҳамма бўлди харидор,
Қизиди катта бозор.
Eлчилар ёғилдилар,
Катта ғавғо қилдилар.
Лекин у одам севмас,
Доим ўзи билан маст.
Eлдаги навқиронлар,
Навқирон паҳлавонлар
Унга асло ёқмайди,
Ошиқларга боқмайди.
Юрагида севги йўқ,
Қалби мармардай совуқ.
У одамлик қарзини,
Севгувчининг арзини
Олиб орқага ташлар,
Шунча-шунча оташлар
Eшигида сўнади,
Оташдан кул унади.
Баҳри очилмайди ҳеч,
Чеҳраси кулмайди ҳеч.
Eлчи бўлиб келганлар,
Қизнинг сирин билганлар
Ноумид қайтадилар,
Мардумга айтадилар.
Халқ ичида Паризод
Чиқаради ёмон от.

* * *

Ўз қизидан пушаймон
Бўлиб шунинг учун хон
Кеча-кундуз ўйлайди,
Ёз билан куз ўйлайди:
«Eл расмини қилмаган,
Севги нима билмаган,
Қари қизни нетайин?
Чиқиб қайга кетайин?
Қайларга урайин бош?
Бунча совуқ, бағри тош
Қизни қайдан яратдим?
Ўзимни ўтга отдим.
Мен нимага ярайман,
Юртга қандай қарайман.
Бошимга бу Паризод
Балолар келтирди бот».

* * *

Қизини чақириб хон,
Шундай бошлади фиғон:
«Eшит, қизим Паризод,
Чиқарибсан ёмон от.
Сенинг баъғринг тош эмиш,
Кўзларинг беёш эмиш,
Асло севмас эмишсан,
Eрга чиқмам, демишсан.
Мен маломатга қолдим,
Зўр қиёматга олдим.
Сенинг ёмон достонинг
Мени тупроқ билан тенг-
Қилиб уятга қўйди,
Мени бепичоқ сўйди.
Қизим мен ҳам қаридим,
Гўрга томон даридим.
Ёшим етмишга борди,
Соч-соқолим оқарди.
Юрак бағримни ўйдинг,
Мени номусга қўйдинг.
Отангга берма азоб,
Азобга қолмаган тоб.
Тош юрагинг юмшасин,
Eшитсин қалблар сасин.
Отанг ҳурмати учун
Кўрсат мардликнинг кучин.
Кел, бировга кўнгил бер,
Бир йигитга деб гул бер.
Бир оз андишага бор,
Мени ғавғодан қутқор!»

II

Паризод ўйлаб қолди,
Кўп узоқ бегап қолди.
«майли,- деди у хонга,
Бир умид солиб жонга,-
Ёлғиз бир шарт қўяман,
Бажарганни суяман.
Ҳовлида бор зўр чинор,
Чинор эмас, у бирд ор.
Билади жуда кўп сир,
Яшар юз йил-бир аср.
Ёши кўпга кетади,
Бош кўкка етади.
Ўлкага жар соламан,
Ерларга зар соламан.
Шартим шуки, от билан,
Гўёки қанот билан
Шу чинорга чиққанга,
Чиқиб уни йиққанга
Сўзсиз хотин бўламан,
Гўзал отин бўламан.
Барча қаршимдан ўтсин,
Мард ўзини танитсин.
Агар шунда ҳам қалбим
Юмшамасдан қолса жим
Узиб олиб отарман,
Қассобларга сотарман».
Шундай дегач Паризод,
Хон бўлди поёнсиз шод.
Жарчиларни чорлатди,
Ҳар бирига сўз қотди:
«Юртга хабар берингиз,
Айтингиз ҳар бирингиз,
Хон қизига харидор,
Паризод ҳуснига зор
Бўлганларга бахт кулди,
Биргалашиб тахт кулди.
Қўрқмасдан кела берсин,
Бахтини била берсин.
Шарти шулким, от билан,
Гўёки қанот билан
Зўр чинорга чиққанга,
Чиқиб уни йиққанга,
Паризод хотин бўлур,
Бир гўзал отин бўлур.
Айтинг, ҳар бир мард келсин,
Ҳар бир мард бедард келсин.
Синасин ўз бахтини,
Бахти қўлласин уни.
Кўрганлар олсин дармон,
Кўрмаган қилсин армон».

III

Ҳар ёққа хабарчилар-
Тили узун жарчилар
Чопа-чопа кетдилар,
Бозорларга етдилар.
Карнай, сунрай чалдириб,
Суюнчилар олдириб,
Қилдилар катта эълон.
Хабарлар кетди ҳар ён.
Хоннинг хабарин олиб,
Ҳамма бирдан қўзғолиб,
Зўр шов-шув бўлиб қолди.
Юртга гап тўлиб қолди.

IV

Eртасига барча эл,
Кела берди боғлаб бел.
Чавандоз, паҳлавонлар,
Барча соҳибқиронлар
Отларни гижинглатиб,
Қамчиларни ўйнатиб,
Кела бердилар бари,
Каттакон чинор сари.
Бахмал жабдуқлар уриб,
Сулув қизлардай юриб,
Арғумоқлар чопдилар,
Ер ва кўкни ёпдилар.
Сўлиқларни тишлашиб,
Маст бўлишиб кишнашиб,
Дунё-дунё чанг-тўзон
Ичида қолиб осмон,
Кела бердилар бари
Каттакон чинор сари.
Чумолидай чувашиб,
Қир ва тоғларда ошиб,
Сув бўйларида ётиб,
Юрганда ўқлар отиб,
Ошиқлар пода-пода
Бўлиб чўлу саҳрода,
Кела бердилар бари
Каттакон чинор сари.
Хон қизин олмоқ учун,
Eлга синалмоқ учун,
Бахтим борми экан, деб,
Менга ёрми экан, деб,
Кела бердилар бари
Каттакон чинор сари.

V

Етти кеча, етти кун,
Етти кундуз, етти тун
Зўр чинорга чиқмоққа,
Чиқиб уни йиқмоққа
Ҳамма хезлаб кўрдилар,
Ўзни ўқдай урдилар.
Неча манман деганлар,
Илон пўстин еганлар
Йиқила берди бир-бир,
Макон бўла берди ер.
Чинор ҳеч силкинмади,
Бир шохи ҳам синмади.
Қушдай учиб келганлар,
Шамол каби елганлар
Ярим йўлда тиндилар,
Яна отга миндилар.
Яна хезлаб кўрдилар,
Ўзни ўқдай урдилар,
Мурод ҳосил бўлмади,
Кўнгиллари тўлмади.
Илондай чирмашганлар,
Чирмашиб тирмашганлар
Яна қайтдилар кетга,
Чиқа бердилар четга.
Қанча сулув арғумоқ
Йиқилиб бўлди чўлоқ.
Қанча-қанча чавандоз
Бўлди тупроқ билан соз.
Кўпларнинг бели синди,
Кўпларнинг умри тинди.
Кунлар ўтди ва аммо
Ҳал бўлмади муаммо.
Зўр чинорга чиқмоққа,
Чиқиб уни йиқмоққа
Ҳеч ким эришолмади,
Жумбоқни ечолмади.
Келганлар бўлиб ҳайрон,
Кўплар бўлиб пушаймон,
Бир-бир тарқаб кетдилар
Манзилларга етдилар.

VI

Бу ҳолларни кўриб хон,
Ютди лахта-лахта қон.
Паризод хуноб бўлди,
Хунобу бетоб бўлди.
Қиз берганни қарғишлаб,
Пешонасига муштлаб,
Яна ахтариб чора,
Хон ўртанди тобора.
Одамларни чақирди,
Ўт ичида бақирди:
Бу майдонга кирмаган,
Бизнинг шартни билмаган
Айтинг, яна ким қолди?»
Ҳамма одам жим қолди.
Оғир ўйга ботдидилар,
Охир шуни айтдилар:
«Ёлғиз бир Бунёд қолди,
Ўша бир беот қолди.
У бир чўпон бечора,
Бу ишга топмаст чора.
Паризодга тенг бўлмас,
Кийимига енг бўлмас.
Чинорга чиқолмас ҳам,
Чиқолмас, йиқолмас ҳам».
Хон ҳеч қулоқ солмади,
Писандига олмади:
«Бу гаплар бари бекор,
Бу билан ҳеч битмаск ор.
Қайда бўлса ҳам Бунёд
Топиб келтирилсин бот!
Мен отимни бераман,
Қанотимни бераман.
Агар чинорга чиқса
Ва чиқиб уни йиқса
Аҳмоқ, беес бўлса ҳам,
Мохов в апес бўлса ҳам,
Менинг қизим Паризод
Унга хотин бўлур бот».
Бунёдни тоғ тагидан,
Дарёнинг этагидан
Топиб келтирдилар бот,
Хон берди ноилож от.
Зўр чинорга қаранди,
Ичида бир ғаш ёнди.
Танини қуршаб ўтлар,
Чинор шохи булутлар
Орасида кўринди,
Бунёд фикр суринди.
Ёнидаги учқур от
Чиқариб бир зўр қанот,
Кўкка қараб кишнади,
Ёлин тараб кишнади.
Бутун атроф халойиқ
Билан тўлиб кетди лиқ.
Ҳаёт умри қуриб, хон
Тикилар эди ҳайрон.
Не бўларкин, дер эди,
Заҳар-заққум ер эди.
Талвасада Паризод,
Cекар эди фиғон, дод.
Бунёдга ғайрат кирди,
Юрагига дард кирди.
Юриб баҳодирона,
Отга минди мардона.
Қаттиқ бир қамчин солди,
Ёлғон эмас, чин солди.
От яшиндай қўзғалди,
Ўт сингари йўл олди.
Булутлар орасида,
Осмоннинг қорасида,
Ёзиб борар қулочин,
Гўё бир буюк лочин
У чинорга ўтирди,
Гўёки ўқдай урди.
Чинор томири билан,
Кўкарга ери билан
Қўпорилди гувиллаб,
Шамол каби увиллаб.
Зўр шохлар ерга кетди,
Томир осмонга етди.
Ер узра тушиб Бунёд,
Бўлиб дунё-дунё шод,
Гўзал дулдул отида,
Отининг қанотида.
Кўзларида зўр ёғду,
Кулиб турар эди у.
Кўрсатгувчига зўр иш,
Eл сўзлар эди олқиш.
Юрак ёрилгудай хон
Хурсанд эди бепоён.
Паризод бўлиб беҳолд,
Туриб қолган эди лол.

VII

Тўй бўлади дея эл,
Боса берди гўё сел.
Барча шошиқар эди,
Тўй деб ошиқар эди.
Қотиб қолган Паризод
Олдига келди Бунёд.
Секин қўлин узатди,
Қалбига зўр тош отди.
Паризод бир эмранди,
Қош-қовоғИ чимранди.
«Тўғри,-деди,-сен ютдинг,
Совуқ қўлимни тутдинг,
Нима қилай, розиман,
Ўзимдан норозиман.
Бахтим очилмади ҳеч,
Айтганим бўлмади ҳеч.
Фақат, агар унасанг,
Унаб йўлга жўнасанг,
Яна бир шарт қўярдим,
Яна синаб кўрардим.
Шундан сўнгра умрбод
Сенга бўлар Паризод».
Бунёд ҳм рози бўлди,
«Гапир,-дея букилди,-
Гапинг бўлса айта бер,
Кўнглинг тўлса айта бер.
Ҳар бир ишни биларман,
Ҳар нимани қиларман.
Кўнглингни оломасам,
Бир ором сололмасам.
Йўлдош бўлолмасман ҳеч,
Сен ҳам ундай ёрдан кеч».
Тикка туриб, Паризод-
Шартин эшитди Бунёд.

VIII

«Кун ботарда бир ёвуз
Дев бор эмиш ялмоғиз.
Одамга душман эмиш,
Қон эмиш унга емиш.
Ҳар мусибат, ҳар офат,
Ҳар бир мудҳиш касофат,
Барча жабру жафолар,
Ҳамма дарду балолар
Ўшандан келар эмиш.
Одамларни емириш
Билан бўлар эмиш шод,
Кўнгли ғамлардан озод.
Ўзи бало тоғининг
Ва офат булоғининг
Бошида ўлтирармиш
Куну туну, ёз ҳам қиш.
Уни кўрган ҳар чаман
Қўяркан тупроққа тан.
У тикилган ҳар бир гул
Тўкилар экан буткул.
Уни кўрган ҳар бир жон
Тез бўлар экан хазон.
Дарёлар қурир экан,
Балиқлар чурир экан.
Ундан ҳар кун табиат
Олар экан қора хат.
Икки ою икки йил
Юрсанг боғлаб маҳкам бел
Маконига борарсан,
Андомига қарарсан.
Ўртангизда жанг бўлур,
Икки олам танг бўлур.
Шуни жангда ўлдирсанг,
Ҳаётини сўлдирсанг.
Қўлинг билан одамзод
Балодан бўлса озод,
Девни ўлдириб агар,
Қайтиб келсанг безарар,
Шу куни тўй бошлармиз,
Ғам-ғуссани ташлармиз».

IX

Паризод ерга боқди,
Бунёдни ўтлар ёқди.
Бўлиб хоннинг ҳоли танг,
Қотиб қолди ҳангу манг.
Калаваси чувалди,
Бор умиди йўқолди.
Таажубда халойиқ
Кўзига ёш олди жиқ.
Бунёд узоққа боқди,
Чарвоққа, тоққа боқди.
Назари чўлга тушди.
Ҳув дея йўлга тушди.
Кўздан йўқолди шу он,
Тарқалди ҳамма ҳайрон.
Баланд тоғлардан ошди,
Дараларда адашди.
Водийларга кўз ёши
Тўкиб айланди боши.
Дарёлардан ўтди ул,
Яна узоқ кетди ул.
Юрти қолди узоқда,
Тушунчаси тузоқда.
Зўр бир ишга қўшиб бош,
Ўзига ўзи йўлдош,
Узоқ чўлларга етди,
Қайноқ кўлларга етди.
Поёни йўқ кенг саҳро
Ўт пуркаб солди садо.
ОёғИ остида қум
Ётади уюм-уюм.
Бирор кўкат кўринмас,
Бир жонивор уринмас.
Ёнига тушиб қуёш,
Куяр эди ичу тош.
Бошдан тер қуяр эди,
ОёғИ куяр эди.
Ҳалқумлари бўлиб қоқ,
Тоқатлари бўлиб тоқ,
Қимирлар эди секин,
Зўрға олар эди тин.

Х

Бир йилдан сўнг баногоҳ,
Бир сирдан бўлди огоҳ.
Поёни йўқ кенг чўлда,
Қайнаган қумлик кўлда
Бир зўр дарахт кўринди,
Ўшанга кўзи тўнди.
Кўп толиққан бу одам
Шу томон қўйди қадам.
Дарахт қуриган эди, қуриб чуриган эди.
Eди минглар ёшида,
Унинг баланд бошида-
Қуш уяси бор эди,
Ҳам зўр ҳамда тор эди.
Дарахтга бир зўр илон
Чирмашиб, у ошиён.
Сари заҳар сочарди
Ҳам оғзини очарди.
Чақалар чирқирашиб,
Фарёд қилиб туташиб,
Онани кутар эди,
Қон, зардоб ютар эди.
Бағрини ўртаб бу дод
Яқинроқ борди Бунёд.
Ёрдамга фаҳми келди,
Қушларга раҳми келди.
Қиличини чиқариб,
Дарахт ёнига бориб,
Ўша ёвуз илонни,
Хунук ва мудҳиш жонни
Тўграб ташлади шу он,
Қумлар бўлди қизил қон.
Чақалар омон қолди,
Анча омон жон қолди.
Чақаларни қутқариб,
Илонни қонга қориб,
Дарахтнинг соясида,
Уя ҳимоясида
Узоқ уйқуга кетди,
Жонига ором етди.
Кун чошгоҳдан оққанда,
Қуёш тикка боққанда,
Қўзғалган каби бўрон,
Гувиллаб қолди осмон.
Яшин учгандай бўлди,
Пода кўчгандай бўлди.
Кўкни тутиб қаноти,
Бутун оламнинг оти-
Семурғ қуш келиб қолди,
Бунёдни билиб қолди.
Чангалида зўр арслон,
Тумшуғида ботмон дон,
Кўзи ичидаги ўт
Оламни қилиб нобуд,
Уясига қўнмасдан,
Бир оз бўлсин тинмасдан
Бунёднинг боши узра
Чиза берди доира.
Жаҳон бузиб ўкирди,
Қҳ-қаҳ уриб бўкирди.
Емак учун одамни,
Торта берди у дамни.
Чақалари чирқираб,
Кўз ёшлари тирқираб,
Ялиндилар: қизған, деб,
У бир гуноҳсиз жон, деб:
«Қизған, она, ўксизни,
Ўша қутқазди бизни.
Бўлмаса ўлар эдик,
Очилмай сўлар эдик.
Бизни ер эди илон,
Айрилардинг, онажон».

XI

Семурғ ўйланиб қолди,
Қалбини шафқат олди.
Қумнинг бағрига ботган,
Қуёшда куйиб ётган
Бунёдга соя солди,
Қанот остига олди.
Қуш номли бу буйк зот,
Ундаги кумуш қанот,
Бутун борлиқни тутди,
Бор осмонни беркитди.
Бунёд салқин сояда,
Бундай зўр ҳимояда
Ети тунни ухлади,
Ети кунни ухлади.
Уйғона бермагач у,
Босиб тобора уйқу,
Семурғ дарёга кетди,
Ҳаял ўтмасдан етди.
Сувни шимирди чўллаб,
Қанотларини ҳўллаб.
Шу замон учиб келди,
Жаладай кўчиб келди.
Тўхтаб Бунёд қошида,
Бир силкинди бошида.
Бунёд уйғонди дарҳол,
Уни лол этди бу ҳол.
Бирдан туриб сесканди,
Қушни кўриб сесканди.
Одамларга ўхшаброқ
Семурғ бошлади сўроқ:
«Икки минг йилдан бери
Шу кенг саҳронинг ери
Бўлмишдир менга макон.
Мендан бошқа бирор жон
Келолмади бунга ҳеч.
Қумлар кўчиб эрта-кеч,
Ватанидан ажралди,
Саҳро гиёҳсиз қолди.
Қуртлар сарсон бўлдилар,
Учган қушлар ўлдилар.
Бунда фақат топди жон
Сен ҳалок қилган илон.
Ҳеч ёғмади ёмғир ҳам,
Ер кўрмади зарра нам.
Қадам босмади инсон,
Даримади ҳеч ҳайвон.
Шунча йил ёлғиз турдим,
Ер ва осмонни кўрдим.
Сўйла менга, эй, одам,
Бошингга тушди не ғам?
Зўр бир мардлик қилибсан,
Лекин бекор келибсан.
Тилагингни айт менга,
Не кўмак берай сенга?»

XII

«Мени гўзал Паризод
Жўнатди,- деди Бунёд.-
Дунёни ғамга кўмган,
Жафо-аламга кўмган
Девни бир кўрмоқчиман,
Кўриб ўлдирмоқчиман.
Одамларга бахт бермоқ,
Бахтлиларга гул термоқ
Eлдан шиорим бўлди,
Номус ва орим бўлди.
Шуни қилсам Паризод,
Ёрим бўлиб, қилур шод».
Қуш дедики: «ей, инсон,
Бекор бўлибсан сарсонж.
Паризод хўп алдапти,
Қўрқинч йўлларга сопти.
Хоннинг қизи дев билан
Ошна эди бурундан.
Ёмон кўрганларини,
Душман билганларини
Йўллар эди ўшанга,
Дўст эмас экан сенга.
Сен бу йўлда ўлурсан,
Аниқ, қурбон бўлурсан.
Девга бормай қўя қол,
Бошқа қизни дея қол».
Eсга келиб Паризод:
«Қайтмайман»,-деди Бунёд.-
«Шер изидан қайтмайди,
Eр сўзидан қайтмайди.
Уни кўмгунча уят
Ўлгани яхшироқ бот.
Шунинг учун бораман,
Нима бўлса кўраман».

XIII

Қушда меҳр уйғонди,
Қизғаниш билан ёнди.
«Кел, эса устимга чиқ,
Менинг қанотимга чиқ.
Бир нафас ўлтиргин жим,
Бир нафас кўзингни юм.
Мен кунингга ярайин,
Сени олиб борайин.
Денгизлардан ўтганда,
Дунёни сув тутганда,
Кўзларинг очилмасин,
Хаёлинг сочилмасин.
Ўзингни йўқотмагил,
Яна сувга отмагил.
Сени олиб борарман,
Курашингга қарарман.
Ўлсанг гуноҳ ўзингда,
Қўрқув билмас сўзингда.
Агар девни ўлдирсанг,
Ерни қонга тўлдирсанг,
Яна олиб қайтарман,
Офаринлар айтарман».
Қанотга чиқди Бунёд,
Кўзини чирт юмди бот
Ва Семурғ қилди парвоз,
Дунёни тутди овоз.
Кун ботар томон кетди,
Кун ётар томон кетди.
Семурғ остида дунё
Айланган бўлди гўё.
У ўқдай учиб ўтди,
Яшиндай кўчиб ўтди.
Еру кўкка солди жар,
Шовқинига дунё кар.
Хезланганда юрт олди,
Ўлкалар кетда қолди.
Қолмай ўтмаган ери,
Уч-уча охири
Ўрмонликка етишди,
Шивиллаб пастга тушди.
Ялмоғизнинг қошидан,
Дарахтларнинг бошидан
Вабо ўтгандай бўлди,
Бало етгандай бўлди.
Семурғ бир силкинди бот,
Кўзини очди Бунёд.
Кун ботарда бир ўрмон,
Унга бўлди намоён.
Дарахтларга кўз солди,
Оғир ҳайратда қолди.
Тикилди суқ киргудак.
Бунда ўсган бир терак
Боши осмонга етган,
Кўкка чирмашиб кетган.
Атрофга жилва қилди,
Нафаслари тиқилди.
Семурғ деди:»Eй, ботир,
Кел энди ўрнингдан тур!
Бориб душманингни топ,
Қилич сол, бўйнидан чоп.
Жўна, бахтинг бор бўлсин,
Ўткир қилич ёр бўлсин.
Сени шунда кутарман,
Келмасанг, қон ютарман»-
Ва у кўздан йўқолди,
Бир кесак бўлиб қолди.
Бунёд ўрмонга кирди,
Сув кечиб, қонга кирди.
Ўткир қилич қўлида,
Борар экан, йўлида
Дарахтлар қулар эди,
Йиртқичлар ўлар эди.
Ўрмонда ҳарнаки бор,
Қурту қушу жонивор
Қарши олар эдилар
Назар солар эдилар.
Бу ҳам бўлар, деб, қурбон,
Eдилар кўп пушаймон.
Чумчуқлар чирқирарди,
Булбул йиғлаб турарди.
Бунёд эса мардона,
Марду баҳодирона.
Ўрмонда борар эди,
Девни ахтарар эди.
Ошиқарди, кўрай, деб,
Қаршисида турай, деб.
Қилар эди кўп армон,
Топай деб дардга дармон.

XIV

Бунёд ети кун кезди,
Ети қора тун кезди.
Eнг охири тун чоғи
Бир ҳид сезди димоғи.
Тани жимирлаб кетди,
Қалби қимирлаб кетди.
Бора берди у ҳамон,
Гувиллаб қолди ҳар ён.
Ўрмон шатирлаб қолди,
Бурглар патирлаб қолди.
У яна юрди бир оз,
Охир дев чиқди пешвоз.
Секин-секин юрарди,
Қаҳ-қаҳ уриб турарди.
Думидан бошигача,
Бошдан оёғигача
Хурсандлик олган эди,
Шодликда қолган эди.
Заҳар томар тишидан,
Ўлим ёғар ишидан.
Шохи осмонда эди,
ТирноғИ қонда эди.
Бунёдга кулиб боқиб,
Нафсига йигит ёқиб:
«Салом, ўғлим кел,»-деди.-
Душман эмас эл,-деди.-
Омон-эсон бормисан?
Паризодга ёрмисан?
Гўзал қизим, омонми?
Шўх юлдузим, омонми?
Тилагингни айт менга,
Не мурод керак сенга?»
Йигит сўзга бошлади,
Гапни тизиб ташлади.
«Бунёд сенга эл эмас,
Eл бўлганни дев емас.
Сен биро фат эмишсан,
Зўр қабоҳат эмишсан.
Одамизоднинг ёви,
Ўғлонларнинг гўркови
Ўзинг эмишсан ёлғиз.
Паризод деганинг қиз,
Қанча дўстинг бўлса ҳам,
Алам ютиб ўлса ҳам,
Бошингга етажакман,
Ўлдириб кетажакман».
Бунёд қилич чиқарди,
Ўрмон ялтираб қолди.
Бунёднинг қаҳри келди,
Девнинг ҳам заҳри келди.
Кўзларидан ўт сочди,
Ўрмонликдан тун қочди.
У ҳар оғиз очганда,
У ҳар бир ўт сочганда,
Зўр бир ёнғин кетарди,
Қанча ўрмон битарди.
Нафасидан зўр бўрон
Қўзғалар эди ҳар ён.
Томирлар кўчар эди,
Дархтлар учар эди,
Осмонни қушлар тутиб,
Ҳаммаси ҳам қон ютиб,
Чирқирашиб турарди,
Зўр курашни кўрарди.
Тўкилар эди қонлар…
Барча йиртқич ҳайвонлар
Кезарди бесаранжом
Сақлаб қолмоқ учун жон.
Бунёдни ютмоқ учун,
Бўғзидан тутмоқ учун
Дев ҳамла қилар эди,
Баъзида қулар эди.
Оташда эди ичи,
Баҳодирнинг қиличи
Ялтирарди бошида,
Кулар эди қошида.
Бунёд қилич солганда,
Ҳар бир сирмаб олганда,
Девни узиб ўтарди,
Узиб, бузиб ўтарди.
Тўхтамади қонли жанг,
Бўлди девнинг ҳоли танг.
Икки куну икки тун
Солишди улар бутун.
Тинимни билмадилар,
Ярашга келмадилар.
Бунёд қиличи билан,
Заҳарли учи билан
Девни бурдалай берди,
Қилич қон ялай берди.
Дев макон қурган ўрмон
Бошдан-оёқ бўлди қон.
Қилични ҳар солганда,
Ҳар бир симраб олганда,
Бир жойни олиб ўтди,
Бир раҳна солиб ўтди.
Охири жон қолмади,
Жону дармон қолмади.
Қилич бўғзидан тутгач,
Тоғ каби ёриб ўтгач,
Дев ҳарсиллаб қулади,
Бир қарсиллаб қулади.
Дев қулаб йиқилганда,
Бирдан яксон бўлганда,
Ерлар қимирлаб кетди,
Зилзила гурлаб кетди.
Чўзала тушган чоғИ,
Девнинг боши оёғи
Ўрмонни тутиб кетди,
Сиғмай четга ҳам ўтди.
У типирлаб берди жон
Ва жимжит бўлди ўрмон.
Шундан сўнг ботир Бунёд
Бўлиб ўзида йўқ шод,
Қилични ювиб олди,
Бир ўпиб, қинга солди.
Паррандалар барчаси,
Гўзали, ой парчаси
Ботирни узатдилар,
Олқишлаб кузатдилар.
Йигит Бунёд мардона,
Марду баҳодирона
Юриб ўрмондан чиқди,
Ғавғо ва қондан чиқди,
Ботир ғоят беқарор,
Семурғига интизор
Турар эди кўз тутиб,
Ҳар кўзини юз тутиб.
Кесак бўлиб ётган қуш
Гўё кўрган каби туш
Қонлар тўкилганини,
Бунёднинг енгганини,
Ботирнинг ғуссадан пок,
Дев бўлганини ҳалок-
Билар эди ҳаммасин.
Кесак бўлиб, кўлкасин
Ерга солиб ётарди,
Ором олиб ётарди.
Бунёд келган замон ул
Шодликка тўлди буткул.
Бир айланиб қуш бўлди,
Бунёд кўнгли хуш бўлди.
Ботир изидан ўпди,
Икки кўзидан ўпди.
Деди: «Кел, устимга чиқ,
Менинг қанотимга чиқ!
Eнди кетга қайтайлик,
Eлга достон айтайлик.
Ботир йигит кетдик, бўл!
Келган жойга етдик, бўл!»
Ботир қанотга чиқди,
Зўр «дулдул от»га чиқди.
Кўзини юмган замон,
Хаёлга чўмган замон
Семурғ кўкда йўл олди,
Ўрмонлар кетда қолди.
Бир юрт кўчиб боргандай,
Кўчиб учиб боргандай
Шовқин-сурон зўр эди
Ва беимкон зўр эди.

XV

Гўзал қуш қанотида,
Кўкнинг чопқир отида
Учиб бораркан, Бунёд-
Хаёлида Паризод.
Қуш кенг саҳрога етди,
Инига қараб кетди.
«Eй, Бунёд< кўзингни оч,
Жаҳонни кўр, назар соч!
Eнди йўлни топарсан,
Керак бўлса чопарсан.
Бор, яхшилар ёр бўлсин,
Ботир, бахтинг бор бўлсин».
Қайтадан қўл ушлашиб,
Семурғ билан хушлашиб,
Бир-бирини қучоқлаб,
Меҳру муҳаббат боғлаб,
Ажралдилар икковлон.
Бунёд жаҳонни жавлон
Уриб яна йўл кетди,
Саҳро билан чўл кетди.

XVI

Тоғлар ошди, қир ошди
Ойлар бўйи адашди.
Сўнгги қирдан ўтганда,
Ўз юртига етганда.
Кунларини санади,
Тунларини санади.
Англади, роса уч йил
Кезганини муттасил.

XVII

Роса уч йил ўтганда,
Оламни гул тутганда.
Ям-яшил эрта баҳор,
Паризодга интизор.
Бунёд бўлди намоён-
Ҳам хурсанду ҳам ҳайрон.
Юраги уриб келди,
Оламни кўриб келди.
Паризодни сўроқлаб,
Бағрини ўтда доғлаб.
Хоннинг эшигин қоқди,
Eриб сув бўлиб оқди.
Паризодни кўргали,
Аҳволини сўргали.
Жаҳонни уриб жавлон,
Семурғ билан икковлон.
Осмонда учганини,
Ёвуз девнинг танини
Қиличда тўғраганин,
Олганинг унинг жонин
Сўйлагали шошарди,
Дарё каби тошарди.
Қалбини бир оғир ғаш
Ўртарди мисли оташ.
Бир шубҳаси бор эди,
Шубҳа дўсти зор эди.
Не кечди пари ҳоли,
Сўлмадими ниҳоли?
Узоқ уч йил муттасил
Нелар қилди экан ул?»-
Дея азоб cекарди,
Зўр изтироб чекарди.

* * *

Бунёд саройга кирди,
Тахт турган жойга кирди.
Ўзини йўқотди хон
Ботирни кўрган замон.
Хоннинг юзига қараб
Қалби ичра оралаб,
Бунёд баҳодирона,
Сўз бошлади мардона:
«Оламни кўриб келдим,
Девни ўлдириб келдим.
Дарёларни қурутган,
Балиқларни чуритган.
Инсонни дарду бало
Билан қилган мубтало
Ёвузнинг оти ўчди,
Оту ҳаёти ўчди.
Керакким, қилмай жафо,
Ваъдага айлаб вафо,
Паризодни бергайсан,
Ул озодни бергайсан.
Тўй бошламоқ лозимдир,
Куй бошламоқ лозимдир».
Қовоғини уйиб хон,
Уятига куйиб хон,
Сўзга киришди ожиз:
«Сенга ваъда қилган қиз
Сўзингга жавоб берсин,
Керак бўлса тоб берсин.
Ихтиёри ўзида,
Турган бўлса сўзида.
Тўй бошлармиз шул замон,
Бўлишармиз шодмон.
Қани Паризод келсин,
Ўша ҳур, озод келсин».
Мулозимлар чопдилар,
Паризодни топдилар.
Пайдо бўлгач Паризод,
Ҳайратда қолди Бунёд.
Ихтиёри йўқолди,
Совуқ бир терда қолди:
Хоннинг қизи Паризод
Ғамгин эмас, жуда шод,
Ўғлин олдига солиб,
Қизини қўлга олиб,
Келар эди ул томон,
Боқар эди кўп ёмон.
Бунёд ҳангу манг қолди,
Ҳоли зори танг қолди.
Унга Паризод маккор
Шуларни қилди изҳор:
«Чўпонни севолмадим,
Ҳеч кўнгил қўёлмадим.
Ғурбатга қорганимнинг,
Девга юборганимнинг
Сабаби шунда эди,
Кўнглим тугунда эди.
Ўлиб кетар, деб эдим,
Чуриб кетар, де бедим.
Қанча ботир бўлсанг ҳам,
Зўр баҳодир бўлсанг ҳам.
Тўшагинг хас деб билдим,
Аслингни паст деб билдим.
Севолмадим сени мен,
Чунки мен хон қизимен.
Мен саройнинг эрига,
Отамнинг вазирига
Аллақачон текканман,
Шарт қилиб сафарга сан
Чиқиб кетган кунингда,
Йўлда бўлган тунингда
Тўй бўлиб ўтган эди,
Ҳамма иш битган эди».

* * *

Ерга тикилганча хон
Жим қолди узоқ замон.
Паризод ерга боқди,
Бунёд ўтда тутоқди.
Не айтарин билмасдан,
Тили сўзга келмасдан.
Ғазабда ёнар эди.
Ёнар, қийналар эди.
Паризодни, хонни ҳам,
Икки номард жонни ҳам
Қиличдан ўтказмоққа,
Ўлимга ютқазмоққа
Ҳозир эди шул замон,
Ўт ичида беомон.
Шу ғазаб, шу ўч билан,
Шу қасос, шу куч билан
Саройни ташлаб чиқди,
Кўзини ёшлаб чиқди.
Бавафо хон қизини,
Номард хоннинг ўзини,
Унутмади ҳеч қачон,
Қарғаб ўтди беомон.

1939-йил, 3-апрел

12 dekabr – Hamid Olimjon tavallud topgan kun.

O’zbek xalqining atoqli farzandi – dilbar shoir, talantli dramaturg, yirik olim va tanqidchi Hamid Olimjon o’zidan o’lmas meros qoldirgan. U o’zbek she’riyatida jo’shqin lirizmga asoslangan she’riyat maktabini yaratgan shoir. Dramaturg sifatida tarixiy voqeilikni romantik ko’tarinkilik bilan aks ettirgan, tom ma’noda, tarixiy fojea janriga asos soldi.Hamid Olimjon yaratgan obrazlar minglarcha odamlarning qalbi va xotirasida doimo yashaydi. U xalq manfaatlari yo’lida kurashgan tarixiy shaxsning o’lmasligi haqida aytgan quyidagi jo’shqin misralari o’ziga ham to’la taalluqlidir:

Xalqqa ayting, men aslo o’lganim yo’q:
Yov qo’lida taslim ham bo’lganim yo’q.
Men elimning yuragida yashayman,
Erk deganning tilagida yashayman!

Hamid OLIMJON
SEMURG’
Doston-ertak

I

Sarvqomat Parizod
O’sdi g’amlardan ozod.
Bahor yanglig’ ochildi,
Gullar yanglig’ sochildi.
Chiroyidan ovoza,
Elga tarqaldi toza.
Har yerga doston bo’ldi,
Dostonga bo’ston bo’ldi.
Ko’rmaganlar ko’rishni,
Ko’rganlar o’ltirishni
Qilar bo’ldilar orzu,
Barcha toshu tarozu
Shu gapni o’lchar bo’ldi,
So’zlar oltin-zar bo’ldi.
Shaydolar ko’p beqaror,
Yigitlar bo’ldilar zor.
Tun keldi-yu shom ketdi,
Uyqudan orom ketdi.
Hamma bo’ldi xaridor,
Qizidi katta bozor.
Elchilar yog’ildilar,
Katta g’avg’o qildilar.
Lekin u odam sevmas,
Doim o’zi bilan mast.
Eldagi navqironlar,
Navqiron pahlavonlar
Unga aslo yoqmaydi,
Oshiqlarga boqmaydi.
Yuragida sevgi yo’q,
Qalbi marmarday sovuq.
U odamlik qarzini,
Sevguvchining arzini
Olib orqaga tashlar,
Shuncha-shuncha otashlar
Eshigida so’nadi,
Otashdan kul unadi.
Bahri ochilmaydi hech,
Chehrasi kulmaydi hech.
Elchi bo’lib kelganlar,
Qizning sirin bilganlar
Noumid qaytadilar,
Mardumga aytadilar.
Xalq ichida Parizod
Chiqaradi yomon ot.

* * *

O’z qizidan pushaymon
Bo’lib shuning uchun xon
Kecha-kunduz o’ylaydi,
Yoz bilan kuz o’ylaydi:
«El rasmini qilmagan,
Sevgi nima bilmagan,
Qari qizni netayin?
Chiqib qayga ketayin?
Qaylarga urayin bosh?
Buncha sovuq, bag’ri tosh
Qizni qaydan yaratdim?
O’zimni o’tga otdim.
Men nimaga yarayman,
Yurtga qanday qarayman.
Boshimga bu Parizod
Balolar keltirdi bot».

* * *

Qizini chaqirib xon,
Shunday boshladi fig’on:
«Eshit, qizim Parizod,
Chiqaribsan yomon ot.
Sening ba’g’ring tosh emish,
Ko’zlaring beyosh emish,
Aslo sevmas emishsan,
Erga chiqmam, demishsan.
Men malomatga qoldim,
Zo’r qiyomatga oldim.
Sening yomon dostoning
Meni tuproq bilan teng-
Qilib uyatga qo’ydi,
Meni bepichoq so’ydi.
Qizim men ham qaridim,
Go’rga tomon daridim.
Yoshim yetmishga bordi,
Soch-soqolim oqardi.
Yurak bag’rimni o’yding,
Meni nomusga qo’yding.
Otangga berma azob,
Azobga qolmagan tob.
Tosh yuraging yumshasin,
Eshitsin qalblar sasin.
Otang hurmati uchun
Ko’rsat mardlikning kuchin.
Kel, birovga ko’ngil ber,
Bir yigitga deb gul ber.
Bir oz andishaga bor,
Meni g’avg’odan qutqor!»

II

Parizod o’ylab qoldi,
Ko’p uzoq begap qoldi.
«mayli,- dedi u xonga,
Bir umid solib jonga,-
Yolg’iz bir shart qo’yaman,
Bajarganni suyaman.
Hovlida bor zo’r chinor,
Chinor emas, u bird or.
Biladi juda ko’p sir,
Yashar yuz yil-bir asr.
Yoshi ko’pga ketadi,
Bosh ko’kka yetadi.
O’lkaga jar solaman,
Yerlarga zar solaman.
Shartim shuki, ot bilan,
Go’yoki qanot bilan
Shu chinorga chiqqanga,
Chiqib uni yiqqanga
So’zsiz xotin bo’laman,
Go’zal otin bo’laman.
Barcha qarshimdan o’tsin,
Mard o’zini tanitsin.
Agar shunda ham qalbim
Yumshamasdan qolsa jim
Uzib olib otarman,
Qassoblarga sotarman».
Shunday degach Parizod,
Xon bo’ldi poyonsiz shod.
Jarchilarni chorlatdi,
Har biriga so’z qotdi:
«Yurtga xabar beringiz,
Aytingiz har biringiz,
Xon qiziga xaridor,
Parizod husniga zor
Bo’lganlarga baxt kuldi,
Birgalashib taxt kuldi.
Qo’rqmasdan kela bersin,
Baxtini bila bersin.
Sharti shulkim, ot bilan,
Go’yoki qanot bilan
Zo’r chinorga chiqqanga,
Chiqib uni yiqqanga,
Parizod xotin bo’lur,
Bir go’zal otin bo’lur.
Ayting, har bir mard kelsin,
Har bir mard bedard kelsin.
Sinasin o’z baxtini,
Baxti qo’llasin uni.
Ko’rganlar olsin darmon,
Ko’rmagan qilsin armon».

III

Har yoqqa xabarchilar-
Tili uzun jarchilar
Chopa-chopa ketdilar,
Bozorlarga yetdilar.
Karnay, sunray chaldirib,
Suyunchilar oldirib,
Qildilar katta e’lon.
Xabarlar ketdi har yon.
Xonning xabarin olib,
Hamma birdan qo’zg’olib,
Zo’r shov-shuv bo’lib qoldi.
Yurtga gap to’lib qoldi.

IV

Ertasiga barcha el,
Kela berdi bog’lab bel.
Chavandoz, pahlavonlar,
Barcha sohibqironlar
Otlarni gijinglatib,
Qamchilarni o’ynatib,
Kela berdilar bari,
Kattakon chinor sari.
Baxmal jabduqlar urib,
Suluv qizlarday yurib,
Arg’umoqlar chopdilar,
Yer va ko’kni yopdilar.
So’liqlarni tishlashib,
Mast bo’lishib kishnashib,
Dunyo-dunyo chang-to’zon
Ichida qolib osmon,
Kela berdilar bari
Kattakon chinor sari.
Chumoliday chuvashib,
Qir va tog’larda oshib,
Suv bo’ylarida yotib,
Yurganda o’qlar otib,
Oshiqlar poda-poda
Bo’lib cho’lu sahroda,
Kela berdilar bari
Kattakon chinor sari.
Xon qizin olmoq uchun,
Elga sinalmoq uchun,
Baxtim bormi ekan, deb,
Menga yormi ekan, deb,
Kela berdilar bari
Kattakon chinor sari.

V

Yetti kecha, yetti kun,
Yetti kunduz, yetti tun
Zo’r chinorga chiqmoqqa,
Chiqib uni yiqmoqqa
Hamma xezlab ko’rdilar,
O’zni o’qday urdilar.
Necha manman deganlar,
Ilon po’stin yeganlar
Yiqila berdi bir-bir,
Makon bo’la berdi yer.
Chinor hech silkinmadi,
Bir shoxi ham sinmadi.
Qushday uchib kelganlar,
Shamol kabi yelganlar
Yarim yo’lda tindilar,
Yana otga mindilar.
Yana xezlab ko’rdilar,
O’zni o’qday urdilar,
Murod hosil bo’lmadi,
Ko’ngillari to’lmadi.
Ilonday chirmashganlar,
Chirmashib tirmashganlar
Yana qaytdilar ketga,
Chiqa berdilar chetga.
Qancha suluv arg’umoq
Yiqilib bo’ldi cho’loq.
Qancha-qancha chavandoz
Bo’ldi tuproq bilan soz.
Ko’plarning beli sindi,
Ko’plarning umri tindi.
Kunlar o’tdi va ammo
Hal bo’lmadi muammo.
Zo’r chinorga chiqmoqqa,
Chiqib uni yiqmoqqa
Hech kim erisholmadi,
Jumboqni yecholmadi.
Kelganlar bo’lib hayron,
Ko’plar bo’lib pushaymon,
Bir-bir tarqab ketdilar
Manzillarga yetdilar.

VI

Bu hollarni ko’rib xon,
Yutdi laxta-laxta qon.
Parizod xunob bo’ldi,
Xunobu betob bo’ldi.
Qiz berganni qarg’ishlab,
Peshonasiga mushtlab,
Yana axtarib chora,
Xon o’rtandi tobora.
Odamlarni chaqirdi,
O’t ichida baqirdi:
Bu maydonga kirmagan,
Bizning shartni bilmagan
Ayting, yana kim qoldi?»
Hamma odam jim qoldi.
Og’ir o’yga botdidilar,
Oxir shuni aytdilar:
«Yolg’iz bir Bunyod qoldi,
O’sha bir beot qoldi.
U bir cho’pon bechora,
Bu ishga topmast chora.
Parizodga teng bo’lmas,
Kiyimiga yeng bo’lmas.
Chinorga chiqolmas ham,
Chiqolmas, yiqolmas ham».
Xon hech quloq solmadi,
Pisandiga olmadi:
«Bu gaplar bari bekor,
Bu bilan hech bitmask or.
Qayda bo’lsa ham Bunyod
Topib keltirilsin bot!
Men otimni beraman,
Qanotimni beraman.
Agar chinorga chiqsa
Va chiqib uni yiqsa
Ahmoq, bees bo’lsa ham,
Moxov v apes bo’lsa ham,
Mening qizim Parizod
Unga xotin bo’lur bot».
Bunyodni tog’ tagidan,
Daryoning etagidan
Topib keltirdilar bot,
Xon berdi noiloj ot.
Zo’r chinorga qarandi,
Ichida bir g’ash yondi.
Tanini qurshab o’tlar,
Chinor shoxi bulutlar
Orasida ko’rindi,
Bunyod fikr surindi.
Yonidagi uchqur ot
Chiqarib bir zo’r qanot,
Ko’kka qarab kishnadi,
Yolin tarab kishnadi.
Butun atrof xaloyiq
Bilan to’lib ketdi liq.
Hayot umri qurib, xon
Tikilar edi hayron.
Ne bo’larkin, der edi,
Zahar-zaqqum yer edi.
Talvasada Parizod,
Cekar edi fig’on, dod.
Bunyodga g’ayrat kirdi,
Yuragiga dard kirdi.
Yurib bahodirona,
Otga mindi mardona.
Qattiq bir qamchin soldi,
Yolg’on emas, chin soldi.
Ot yashinday qo’zg’aldi,
O’t singari yo’l oldi.
Bulutlar orasida,
Osmonning qorasida,
Yozib borar qulochin,
Go’yo bir buyuk lochin
U chinorga o’tirdi,
Go’yoki o’qday urdi.
Chinor tomiri bilan,
Ko’karga yeri bilan
Qo’porildi guvillab,
Shamol kabi uvillab.
Zo’r shoxlar yerga ketdi,
Tomir osmonga yetdi.
Yer uzra tushib Bunyod,
Bo’lib dunyo-dunyo shod,
Go’zal duldul otida,
Otining qanotida.
Ko’zlarida zo’r yog’du,
Kulib turar edi u.
Ko’rsatguvchiga zo’r ish,
El so’zlar edi olqish.
Yurak yorilguday xon
Xursand edi bepoyon.
Parizod bo’lib behold,
Turib qolgan edi lol.

VII

To’y bo’ladi deya el,
Bosa berdi go’yo sel.
Barcha shoshiqar edi,
To’y deb oshiqar edi.
Qotib qolgan Parizod
Oldiga keldi Bunyod.
Sekin qo’lin uzatdi,
Qalbiga zo’r tosh otdi.
Parizod bir emrandi,
Qosh-qovog’I chimrandi.
«To’g’ri,-dedi,-sen yutding,
Sovuq qo’limni tutding,
Nima qilay, roziman,
O’zimdan noroziman.
Baxtim ochilmadi hech,
Aytganim bo’lmadi hech.
Faqat, agar unasang,
Unab yo’lga jo’nasang,
Yana bir shart qo’yardim,
Yana sinab ko’rardim.
Shundan so’ngra umrbod
Senga bo’lar Parizod».
Bunyod hm rozi bo’ldi,
«Gapir,-deya bukildi,-
Gaping bo’lsa ayta ber,
Ko’ngling to’lsa ayta ber.
Har bir ishni bilarman,
Har nimani qilarman.
Ko’nglingni olomasam,
Bir orom sololmasam.
Yo’ldosh bo’lolmasman hech,
Sen ham unday yordan kech».
Tikka turib, Parizod-
Shartin eshitdi Bunyod.

VIII

«Kun botarda bir yovuz
Dev bor emish yalmog’iz.
Odamga dushman emish,
Qon emish unga yemish.
Har musibat, har ofat,
Har bir mudhish kasofat,
Barcha jabru jafolar,
Hamma dardu balolar
O’shandan kelar emish.
Odamlarni yemirish
Bilan bo’lar emish shod,
Ko’ngli g’amlardan ozod.
O’zi balo tog’ining
Va ofat bulog’ining
Boshida o’ltirarmish
Kunu tunu, yoz ham qish.
Uni ko’rgan har chaman
Qo’yarkan tuproqqa tan.
U tikilgan har bir gul
To’kilar ekan butkul.
Uni ko’rgan har bir jon
Tez bo’lar ekan xazon.
Daryolar qurir ekan,
Baliqlar churir ekan.
Undan har kun tabiat
Olar ekan qora xat.
Ikki oyu ikki yil
Yursang bog’lab mahkam bel
Makoniga borarsan,
Andomiga qararsan.
O’rtangizda jang bo’lur,
Ikki olam tang bo’lur.
Shuni jangda o’ldirsang,
Hayotini so’ldirsang.
Qo’ling bilan odamzod
Balodan bo’lsa ozod,
Devni o’ldirib agar,
Qaytib kelsang bezarar,
Shu kuni to’y boshlarmiz,
G’am-g’ussani tashlarmiz».

IX

Parizod yerga boqdi,
Bunyodni o’tlar yoqdi.
Bo’lib xonning holi tang,
Qotib qoldi hangu mang.
Kalavasi chuvaldi,
Bor umidi yo’qoldi.
Taajubda xaloyiq
Ko’ziga yosh oldi jiq.
Bunyod uzoqqa boqdi,
Charvoqqa, toqqa boqdi.
Nazari cho’lga tushdi.
Huv deya yo’lga tushdi.
Ko’zdan yo’qoldi shu on,
Tarqaldi hamma hayron.
Baland tog’lardan oshdi,
Daralarda adashdi.
Vodiylarga ko’z yoshi
To’kib aylandi boshi.
Daryolardan o’tdi ul,
Yana uzoq ketdi ul.
Yurti qoldi uzoqda,
Tushunchasi tuzoqda.
Zo’r bir ishga qo’shib bosh,
O’ziga o’zi yo’ldosh,
Uzoq cho’llarga yetdi,
Qaynoq ko’llarga yetdi.
Poyoni yo’q keng sahro
O’t purkab soldi sado.
Oyog’I ostida qum
Yotadi uyum-uyum.
Biror ko’kat ko’rinmas,
Bir jonivor urinmas.
Yoniga tushib quyosh,
Kuyar edi ichu tosh.
Boshdan ter quyar edi,
Oyog’I kuyar edi.
Halqumlari bo’lib qoq,
Toqatlari bo’lib toq,
Qimirlar edi sekin,
Zo’rg’a olar edi tin.

X

Bir yildan so’ng banogoh,
Bir sirdan bo’ldi ogoh.
Poyoni yo’q keng cho’lda,
Qaynagan qumlik ko’lda
Bir zo’r daraxt ko’rindi,
O’shanga ko’zi to’ndi.
Ko’p toliqqan bu odam
Shu tomon qo’ydi qadam.
Daraxt qurigan edi, qurib churigan edi.
Edi minglar yoshida,
Uning baland boshida-
Qush uyasi bor edi,
Ham zo’r hamda tor edi.
Daraxtga bir zo’r ilon
Chirmashib, u oshiyon.
Sari zahar sochardi
Ham og’zini ochardi.
Chaqalar chirqirashib,
Faryod qilib tutashib,
Onani kutar edi,
Qon, zardob yutar edi.
Bag’rini o’rtab bu dod
Yaqinroq bordi Bunyod.
Yordamga fahmi keldi,
Qushlarga rahmi keldi.
Qilichini chiqarib,
Daraxt yoniga borib,
O’sha yovuz ilonni,
Xunuk va mudhish jonni
To’grab tashladi shu on,
Qumlar bo’ldi qizil qon.
Chaqalar omon qoldi,
Ancha omon jon qoldi.
Chaqalarni qutqarib,
Ilonni qonga qorib,
Daraxtning soyasida,
Uya himoyasida
Uzoq uyquga ketdi,
Joniga orom yetdi.
Kun choshgohdan oqqanda,
Quyosh tikka boqqanda,
Qo’zg’algan kabi bo’ron,
Guvillab qoldi osmon.
Yashin uchganday bo’ldi,
Poda ko’chganday bo’ldi.
Ko’kni tutib qanoti,
Butun olamning oti-
Semurg’ qush kelib qoldi,
Bunyodni bilib qoldi.
Changalida zo’r arslon,
Tumshug’ida botmon don,
Ko’zi ichidagi o’t
Olamni qilib nobud,
Uyasiga qo’nmasdan,
Bir oz bo’lsin tinmasdan
Bunyodning boshi uzra
Chiza berdi doira.
Jahon buzib o’kirdi,
Qh-qah urib bo’kirdi.
Yemak uchun odamni,
Torta berdi u damni.
Chaqalari chirqirab,
Ko’z yoshlari tirqirab,
Yalindilar: qizg’an, deb,
U bir gunohsiz jon, deb:
«Qizg’an, ona, o’ksizni,
O’sha qutqazdi bizni.
Bo’lmasa o’lar edik,
Ochilmay so’lar edik.
Bizni yer edi ilon,
Ayrilarding, onajon».

XI

Semurg’ o’ylanib qoldi,
Qalbini shafqat oldi.
Qumning bag’riga botgan,
Quyoshda kuyib yotgan
Bunyodga soya soldi,
Qanot ostiga oldi.
Qush nomli bu buyk zot,
Undagi kumush qanot,
Butun borliqni tutdi,
Bor osmonni berkitdi.
Bunyod salqin soyada,
Bunday zo’r himoyada
Yeti tunni uxladi,
Yeti kunni uxladi.
Uyg’ona bermagach u,
Bosib tobora uyqu,
Semurg’ daryoga ketdi,
Hayal o’tmasdan yetdi.
Suvni shimirdi cho’llab,
Qanotlarini ho’llab.
Shu zamon uchib keldi,
Jaladay ko’chib keldi.
To’xtab Bunyod qoshida,
Bir silkindi boshida.
Bunyod uyg’ondi darhol,
Uni lol etdi bu hol.
Birdan turib seskandi,
Qushni ko’rib seskandi.
Odamlarga o’xshabroq
Semurg’ boshladi so’roq:
«Ikki ming yildan beri
Shu keng sahroning yeri
Bo’lmishdir menga makon.
Mendan boshqa biror jon
Kelolmadi bunga hech.
Qumlar ko’chib erta-kech,
Vatanidan ajraldi,
Sahro giyohsiz qoldi.
Qurtlar sarson bo’ldilar,
Uchgan qushlar o’ldilar.
Bunda faqat topdi jon
Sen halok qilgan ilon.
Hech yog’madi yomg’ir ham,
Yer ko’rmadi zarra nam.
Qadam bosmadi inson,
Darimadi hech hayvon.
Shuncha yil yolg’iz turdim,
Yer va osmonni ko’rdim.
So’yla menga, ey, odam,
Boshingga tushdi ne g’am?
Zo’r bir mardlik qilibsan,
Lekin bekor kelibsan.
Tilagingni ayt menga,
Ne ko’mak beray senga?»

XII

«Meni go’zal Parizod
Jo’natdi,- dedi Bunyod.-
Dunyoni g’amga ko’mgan,
Jafo-alamga ko’mgan
Devni bir ko’rmoqchiman,
Ko’rib o’ldirmoqchiman.
Odamlarga baxt bermoq,
Baxtlilarga gul termoq
Eldan shiorim bo’ldi,
Nomus va orim bo’ldi.
Shuni qilsam Parizod,
Yorim bo’lib, qilur shod».
Qush dediki: «yey, inson,
Bekor bo’libsan sarsonj.
Parizod xo’p aldapti,
Qo’rqinch yo’llarga sopti.
Xonning qizi dev bilan
Oshna edi burundan.
Yomon ko’rganlarini,
Dushman bilganlarini
Yo’llar edi o’shanga,
Do’st emas ekan senga.
Sen bu yo’lda o’lursan,
Aniq, qurbon bo’lursan.
Devga bormay qo’ya qol,
Boshqa qizni deya qol».
Esga kelib Parizod:
«Qaytmayman»,-dedi Bunyod.-
«Sher izidan qaytmaydi,
Er so’zidan qaytmaydi.
Uni ko’mguncha uyat
O’lgani yaxshiroq bot.
Shuning uchun boraman,
Nima bo’lsa ko’raman».

XIII

Qushda mehr uyg’ondi,
Qizg’anish bilan yondi.
«Kel, esa ustimga chiq,
Mening qanotimga chiq.
Bir nafas o’ltirgin jim,
Bir nafas ko’zingni yum.
Men kuningga yarayin,
Seni olib borayin.
Dengizlardan o’tganda,
Dunyoni suv tutganda,
Ko’zlaring ochilmasin,
Xayoling sochilmasin.
O’zingni yo’qotmagil,
Yana suvga otmagil.
Seni olib borarman,
Kurashingga qararman.
O’lsang gunoh o’zingda,
Qo’rquv bilmas so’zingda.
Agar devni o’ldirsang,
Yerni qonga to’ldirsang,
Yana olib qaytarman,
Ofarinlar aytarman».
Qanotga chiqdi Bunyod,
Ko’zini chirt yumdi bot
Va Semurg’ qildi parvoz,
Dunyoni tutdi ovoz.
Kun botar tomon ketdi,
Kun yotar tomon ketdi.
Semurg’ ostida dunyo
Aylangan bo’ldi go’yo.
U o’qday uchib o’tdi,
Yashinday ko’chib o’tdi.
Yeru ko’kka soldi jar,
Shovqiniga dunyo kar.
Xezlanganda yurt oldi,
O’lkalar ketda qoldi.
Qolmay o’tmagan yeri,
Uch-ucha oxiri
O’rmonlikka yetishdi,
Shivillab pastga tushdi.
Yalmog’izning qoshidan,
Daraxtlarning boshidan
Vabo o’tganday bo’ldi,
Balo yetganday bo’ldi.
Semurg’ bir silkindi bot,
Ko’zini ochdi Bunyod.
Kun botarda bir o’rmon,
Unga bo’ldi namoyon.
Daraxtlarga ko’z soldi,
Og’ir hayratda qoldi.
Tikildi suq kirgudak.
Bunda o’sgan bir terak
Boshi osmonga yetgan,
Ko’kka chirmashib ketgan.
Atrofga jilva qildi,
Nafaslari tiqildi.
Semurg’ dedi:»Ey, botir,
Kel endi o’rningdan tur!
Borib dushmaningni top,
Qilich sol, bo’ynidan chop.
Jo’na, baxting bor bo’lsin,
O’tkir qilich yor bo’lsin.
Seni shunda kutarman,
Kelmasang, qon yutarman»-
Va u ko’zdan yo’qoldi,
Bir kesak bo’lib qoldi.
Bunyod o’rmonga kirdi,
Suv kechib, qonga kirdi.
O’tkir qilich qo’lida,
Borar ekan, yo’lida
Daraxtlar qular edi,
Yirtqichlar o’lar edi.
O’rmonda harnaki bor,
Qurtu qushu jonivor
Qarshi olar edilar
Nazar solar edilar.
Bu ham bo’lar, deb, qurbon,
Edilar ko’p pushaymon.
Chumchuqlar chirqirardi,
Bulbul yig’lab turardi.
Bunyod esa mardona,
Mardu bahodirona.
O’rmonda borar edi,
Devni axtarar edi.
Oshiqardi, ko’ray, deb,
Qarshisida turay, deb.
Qilar edi ko’p armon,
Topay deb dardga darmon.

XIV

Bunyod yeti kun kezdi,
Yeti qora tun kezdi.
Eng oxiri tun chog’i
Bir hid sezdi dimog’i.
Tani jimirlab ketdi,
Qalbi qimirlab ketdi.
Bora berdi u hamon,
Guvillab qoldi har yon.
O’rmon shatirlab qoldi,
Burglar patirlab qoldi.
U yana yurdi bir oz,
Oxir dev chiqdi peshvoz.
Sekin-sekin yurardi,
Qah-qah urib turardi.
Dumidan boshigacha,
Boshdan oyog’igacha
Xursandlik olgan edi,
Shodlikda qolgan edi.
Zahar tomar tishidan,
O’lim yog’ar ishidan.
Shoxi osmonda edi,
Tirnog’I qonda edi.
Bunyodga kulib boqib,
Nafsiga yigit yoqib:
«Salom, o’g’lim kel,»-dedi.-
Dushman emas el,-dedi.-
Omon-eson bormisan?
Parizodga yormisan?
Go’zal qizim, omonmi?
Sho’x yulduzim, omonmi?
Tilagingni ayt menga,
Ne murod kerak senga?»
Yigit so’zga boshladi,
Gapni tizib tashladi.
«Bunyod senga el emas,
El bo’lganni dev yemas.
Sen biro fat emishsan,
Zo’r qabohat emishsan.
Odamizodning yovi,
O’g’lonlarning go’rkovi
O’zing emishsan yolg’iz.
Parizod deganing qiz,
Qancha do’sting bo’lsa ham,
Alam yutib o’lsa ham,
Boshingga yetajakman,
O’ldirib ketajakman».
Bunyod qilich chiqardi,
O’rmon yaltirab qoldi.
Bunyodning qahri keldi,
Devning ham zahri keldi.
Ko’zlaridan o’t sochdi,
O’rmonlikdan tun qochdi.
U har og’iz ochganda,
U har bir o’t sochganda,
Zo’r bir yong’in ketardi,
Qancha o’rmon bitardi.
Nafasidan zo’r bo’ron
Qo’zg’alar edi har yon.
Tomirlar ko’char edi,
Darxtlar uchar edi,
Osmonni qushlar tutib,
Hammasi ham qon yutib,
Chirqirashib turardi,
Zo’r kurashni ko’rardi.
To’kilar edi qonlar…
Barcha yirtqich hayvonlar
Kezardi besaranjom
Saqlab qolmoq uchun jon.
Bunyodni yutmoq uchun,
Bo’g’zidan tutmoq uchun
Dev hamla qilar edi,
Ba’zida qular edi.
Otashda edi ichi,
Bahodirning qilichi
Yaltirardi boshida,
Kular edi qoshida.
Bunyod qilich solganda,
Har bir sirmab olganda,
Devni uzib o’tardi,
Uzib, buzib o’tardi.
To’xtamadi qonli jang,
Bo’ldi devning holi tang.
Ikki kunu ikki tun
Solishdi ular butun.
Tinimni bilmadilar,
Yarashga kelmadilar.
Bunyod qilichi bilan,
Zaharli uchi bilan
Devni burdalay berdi,
Qilich qon yalay berdi.
Dev makon qurgan o’rmon
Boshdan-oyoq bo’ldi qon.
Qilichni har solganda,
Har bir simrab olganda,
Bir joyni olib o’tdi,
Bir rahna solib o’tdi.
Oxiri jon qolmadi,
Jonu darmon qolmadi.
Qilich bo’g’zidan tutgach,
Tog’ kabi yorib o’tgach,
Dev harsillab quladi,
Bir qarsillab quladi.
Dev qulab yiqilganda,
Birdan yakson bo’lganda,
Yerlar qimirlab ketdi,
Zilzila gurlab ketdi.
Cho’zala tushgan chog’I,
Devning boshi oyog’i
O’rmonni tutib ketdi,
Sig’may chetga ham o’tdi.
U tipirlab berdi jon
Va jimjit bo’ldi o’rmon.
Shundan so’ng botir Bunyod
Bo’lib o’zida yo’q shod,
Qilichni yuvib oldi,
Bir o’pib, qinga soldi.
Parrandalar barchasi,
Go’zali, oy parchasi
Botirni uzatdilar,
Olqishlab kuzatdilar.
Yigit Bunyod mardona,
Mardu bahodirona
Yurib o’rmondan chiqdi,
G’avg’o va qondan chiqdi,
Botir g’oyat beqaror,
Semurg’iga intizor
Turar edi ko’z tutib,
Har ko’zini yuz tutib.
Kesak bo’lib yotgan qush
Go’yo ko’rgan kabi tush
Qonlar to’kilganini,
Bunyodning yengganini,
Botirning g’ussadan pok,
Dev bo’lganini halok-
Bilar edi hammasin.
Kesak bo’lib, ko’lkasin
Yerga solib yotardi,
Orom olib yotardi.
Bunyod kelgan zamon ul
Shodlikka to’ldi butkul.
Bir aylanib qush bo’ldi,
Bunyod ko’ngli xush bo’ldi.
Botir izidan o’pdi,
Ikki ko’zidan o’pdi.
Dedi: «Kel, ustimga chiq,
Mening qanotimga chiq!
Endi ketga qaytaylik,
Elga doston aytaylik.
Botir yigit ketdik, bo’l!
Kelgan joyga yetdik, bo’l!»
Botir qanotga chiqdi,
Zo’r «duldul ot»ga chiqdi.
Ko’zini yumgan zamon,
Xayolga cho’mgan zamon
Semurg’ ko’kda yo’l oldi,
O’rmonlar ketda qoldi.
Bir yurt ko’chib borganday,
Ko’chib uchib borganday
Shovqin-suron zo’r edi
Va beimkon zo’r edi.

XV

Go’zal qush qanotida,
Ko’kning chopqir otida
Uchib borarkan, Bunyod-
Xayolida Parizod.
Qush keng sahroga yetdi,
Iniga qarab ketdi.
«Ey, Bunyod< ko’zingni och,
Jahonni ko’r, nazar soch!
Endi yo’lni toparsan,
Kerak bo’lsa choparsan.
Bor, yaxshilar yor bo’lsin,
Botir, baxting bor bo’lsin».
Qaytadan qo’l ushlashib,
Semurg’ bilan xushlashib,
Bir-birini quchoqlab,
Mehru muhabbat bog’lab,
Ajraldilar ikkovlon.
Bunyod jahonni javlon
Urib yana yo’l ketdi,
Sahro bilan cho’l ketdi.

XVI

Tog’lar oshdi, qir oshdi
Oylar bo’yi adashdi.
So’nggi qirdan o’tganda,
O’z yurtiga yetganda.
Kunlarini sanadi,
Tunlarini sanadi.
Angladi, rosa uch yil
Kezganini muttasil.

XVII

Rosa uch yil o’tganda,
Olamni gul tutganda.
Yam-yashil erta bahor,
Parizodga intizor.
Bunyod bo’ldi namoyon-
Ham xursandu ham hayron.
Yuragi urib keldi,
Olamni ko’rib keldi.
Parizodni so’roqlab,
Bag’rini o’tda dog’lab.
Xonning eshigin qoqdi,
Erib suv bo’lib oqdi.
Parizodni ko’rgali,
Ahvolini so’rgali.
Jahonni urib javlon,
Semurg’ bilan ikkovlon.
Osmonda uchganini,
Yovuz devning tanini
Qilichda to’g’raganin,
Olganing uning jonin
So’ylagali shoshardi,
Daryo kabi toshardi.
Qalbini bir og’ir g’ash
O’rtardi misli otash.
Bir shubhasi bor edi,
Shubha do’sti zor edi.
Ne kechdi pari holi,
So’lmadimi niholi?
Uzoq uch yil muttasil
Nelar qildi ekan ul?»-
Deya azob cekardi,
Zo’r iztirob chekardi.

* * *

Bunyod saroyga kirdi,
Taxt turgan joyga kirdi.
O’zini yo’qotdi xon
Botirni ko’rgan zamon.
Xonning yuziga qarab
Qalbi ichra oralab,
Bunyod bahodirona,
So’z boshladi mardona:
«Olamni ko’rib keldim,
Devni o’ldirib keldim.
Daryolarni qurutgan,
Baliqlarni churitgan.
Insonni dardu balo
Bilan qilgan mubtalo
Yovuzning oti o’chdi,
Otu hayoti o’chdi.
Kerakkim, qilmay jafo,
Va’daga aylab vafo,
Parizodni bergaysan,
Ul ozodni bergaysan.
To’y boshlamoq lozimdir,
Kuy boshlamoq lozimdir».
Qovog’ini uyib xon,
Uyatiga kuyib xon,
So’zga kirishdi ojiz:
«Senga va’da qilgan qiz
So’zingga javob bersin,
Kerak bo’lsa tob bersin.
Ixtiyori o’zida,
Turgan bo’lsa so’zida.
To’y boshlarmiz shul zamon,
Bo’lisharmiz shodmon.
Qani Parizod kelsin,
O’sha hur, ozod kelsin».
Mulozimlar chopdilar,
Parizodni topdilar.
Paydo bo’lgach Parizod,
Hayratda qoldi Bunyod.
Ixtiyori yo’qoldi,
Sovuq bir terda qoldi:
Xonning qizi Parizod
G’amgin emas, juda shod,
O’g’lin oldiga solib,
Qizini qo’lga olib,
Kelar edi ul tomon,
Boqar edi ko’p yomon.
Bunyod hangu mang qoldi,
Holi zori tang qoldi.
Unga Parizod makkor
Shularni qildi izhor:
«Cho’ponni sevolmadim,
Hech ko’ngil qo’yolmadim.
G’urbatga qorganimning,
Devga yuborganimning
Sababi shunda edi,
Ko’nglim tugunda edi.
O’lib ketar, deb edim,
Churib ketar, de bedim.
Qancha botir bo’lsang ham,
Zo’r bahodir bo’lsang ham.
To’shaging xas deb bildim,
Aslingni past deb bildim.
Sevolmadim seni men,
Chunki men xon qizimen.
Men saroyning eriga,
Otamning vaziriga
Allaqachon tekkanman,
Shart qilib safarga san
Chiqib ketgan kuningda,
Yo’lda bo’lgan tuningda
To’y bo’lib o’tgan edi,
Hamma ish bitgan edi».

* * *

Yerga tikilgancha xon
Jim qoldi uzoq zamon.
Parizod yerga boqdi,
Bunyod o’tda tutoqdi.
Ne aytarin bilmasdan,
Tili so’zga kelmasdan.
G’azabda yonar edi.
Yonar, qiynalar edi.
Parizodni, xonni ham,
Ikki nomard jonni ham
Qilichdan o’tkazmoqqa,
O’limga yutqazmoqqa
Hozir edi shul zamon,
O’t ichida beomon.
Shu g’azab, shu o’ch bilan,
Shu qasos, shu kuch bilan
Saroyni tashlab chiqdi,
Ko’zini yoshlab chiqdi.
Bavafo xon qizini,
Nomard xonning o’zini,
Unutmadi hech qachon,
Qarg’ab o’tdi beomon.

1939-yil, 3-aprel