Неча йиллар мобайнида ўзбек тарихчисининг, зиёлисининг овозсизлиги, репрессиялар замонида ортган қўрқувнинг мудом ингроғи ва ваҳмлари боис тилсиз бўлиб қийналгани, ҳақиқий тарихий асарлар ўзбек тилида деярли босилмагани, нашрга тайёрланганлари эътиборсиз ётгани, баъзи босилганлари ҳам тарқатилмагани, баъзан тарқатилганлари йиғиб олингани, қолаверса, инқилобга хизмат қилган Сўфизода, Ибрат, Иброҳим Даврон, Беҳбудий, Фитрат, Чўлпонларнинг асарлари ҳамон тўлиқ босилмай ётгани, мактабларимизда, олий ўқув юртларида тарихий фанларни ўқитиш ниҳоятда қониқарсиз экани, туркий халқлар тарихига ҳамон европатсентристик назар билан қараш, ҳамон «пантуркизм» тамғаси кўзи билан боқиш ва тарихни сохталаштириш, ҳақоратлаш давом этаётгани одамни афсуслантиради.

Тоҳир Қаҳҳор
ИНСОННИ МАЪРИФАТ ТАРБИЯЛАЙДИ
(1990 йилда ёзилган)

Кейинги йилларда моддий ва маънавий ҳаётдаги янгиланишда, демократия ва ошкоралик борасида дадил қадамлар қўйилмоқда. Бу ҳол партия қарорларида, давлат арбобларининг фан ва маданият намояндалари билан мулоқотларида, хусусан, ўтмишда рўй берган салбий ҳодисаларни бартараф этиш учун кўрилаётган чора-тадбирларда, тарихга, динга, миллий маданият ва миллий тилларга муносабатда, кишиларимиз қалбида ишонч ва ташаббускорлик руҳининг тобора теран илдиз ютаётганида кўринмоқда. Кўпмиллатли мамлакатимиз халқлари ўз маданияти ва тарихига, айниқса, шахсга сиғиниш ва турғунлик йилларида бир қадар бузиб талқин қилинган тарихларга янгича кўз билан қарамоқдалар. Худди шу маънода, мен ҳам баъзи мулоҳазаларимни билдирмоқчиман.

Тарих ва маданиятимизнинг илдизлари узоқ ўтмишга бориб тақалади. Биз яшаб турган бу юрт инқилобгача Туркистон дейилган, араблар истилоси давридан бошлаб Мовароуннаҳр аталган. Бундан уч минг йиллар аввалроқ эса, Олтой ва Олтин тоғ, Тангри тоғ (ҳозирги Тиёншон) ерларида, Ғоби саҳросидан Қипчоқ даштларию Хоразм ва Турон чегараларигача ястанган улкан тупроқда энг қадимий аждодларимиз яшаган. Ўша замонларда уларнинг Оқ хунлар, Кўк турклар, Хунлар давлатлари барпо бўлган, аждодларимизнинг динлари ва илк маданиятлари шаклланганки, бу ҳақда бутун дунё тарихи саҳифаларида, хусусан, энг қадимий Чин манбаларида ёзилган. Адабиётимиз тарихи ҳам, назаримда, бутун туркий халқлар адабиёти тарихи каби, эски Ўғуз достонлари, Мате қаҳрамонликлари тўғрисидаги афсоналаргача бориб етадики, бу—икки-икки ярим минг йилликларнинг нари-берисидаги тарихдир, буни биз ҳали тадқиқ қилганимизча йўқ.

Умуман, халқимиз ва маданиятимиз тарихи суст ўрганилмоқда. Бундай сусткашлик бизни орқага тортмоқда, бугунги табиатдаги, иқтисоддаги, маънавият ва маданиятдаги йўқотишлар шу иллат оқибатидир. Унинг туб илдизи эса миллатлар ҳуқуқи поймол қилинган сталинизм даврида озиқланиб, ҳамон кишиларимиз руҳига заққум дарахти каби кўлка ташлаб турибди.

Неча йиллар мобайнида ўзбек тарихчисининг, зиёлисининг овозсизлиги, репрессиялар замонида ортган қўрқувнинг мудом ингроғи ва ваҳмлари боис тилсиз бўлиб қийналгани, ҳақиқий тарихий асарлар ўзбек тилида деярли босилмагани, нашрга тайёрланганлари эътиборсиз ётгани, баъзи босилганлари ҳам тарқатилмагани, баъзан тарқатилганлари йиғиб олингани, қолаверса, инқилобга хизмат қилган Сўфизода, Ибрат, Иброҳим Даврон, Беҳбудий, Фитрат, Чўлпонларнинг асарлари ҳамон тўлиқ босилмай ётгани, мактабларимизда, олий ўқув юртларида тарихий фанларни ўқитиш ниҳоятда қониқарсиз экани, туркий халқлар тарихига ҳамон европатсентристик назар билан қараш, ҳамон «пантуркизм» тамғаси кўзи билан боқиш ва тарихни сохталаштириш, ҳақоратлаш давом этаётгани одамни афсуслантиради.

Бугунги кунда матбуотнинг, зиёлининг вазифасини, халқнинг ташаббускорлигини ошириш, уни турмушдаги мавжуд маиший ва маънавий ғовларни босиб ўтишга, бор қудратини намоён қилишга чорлашдан, инқилобий қайта қуриш муваффақиятини таъминлашдан иборат. Шу маънода В. И. Лениннинг «Фалсафа дафтарлари»даги қуйидаги гаплар ибратлидир: «Ҳар бир жангда шундай пайт бўладики, энг ботир солдатлар ғоят зўр берганларидан кейин қочиш истагини ҳис қиладилар, бу ваҳима ўз мардлигига ишонч йўқлигидан келиб чиқади; уларга бу ишончни қайтармоқ (таъкид бизники—Т. Қ.) учун арзимаган бир воқеа, қандайдир бир баҳона кифоядир; уларни вужудга келтириб туриш юксак санъатдир».

Биз бугунда сталинпарастлик ва турғунлик йилларининг иллатлари, хусусан, тарихни бузиб талқин этиш ҳоллари ҳақида рўй-рост сўзлаяпмиз, тарих китобларини янгидан ёзиш зарурлигини таъкидлаяпмиз. Аммо халқимиз тарихига, инқилобдан аввалги тарихга, муайян шахсларга, сулолалар тарихига, ўтмиш ҳақидаги китобларга, тарих дарсликларига оид кўп муаммолар борки, улар тўғрисида матбуотда, минбарларда фикр юритиб, амалий бирор натижага эришиб бўлмас. Бу муаммоларга бағишланган умумзиёлилар сЪезди чақириш ва барча масалалар хусусида келишиб олиш зарур. Шундай муаммолардан бири — «инқилобгача ўзбек халқи саводсиз эди, аҳолининг атиги 2 фоизи ўқиш-ёзишни биларди», деган гапдир. Бу ёлғон неча ўн йиллардан бери такрорланди, авлодлар онгига сингдирилди. Бу гапда ҳақиқат йўқлигини, инқилобдан аввалги ҳисоб-китобларга — яъни, мустамлака Туркистонда аҳолининг ўшанча қисмигина рус имлосида ўқиш-ёзишни билиши хусусидаги далилга суяниб шундай дейилаётганини тарихчилар билмасмиди?

Аждодларимизнинг эрамиз аввалида ҳам, араблар босқини даврида ҳам ўз ёзуви, китоблари бўлгани, араб истилосидан сўнг халқимпз араб имлосини қабул қилгани ва минг йиллар давомида туркий, араб, форс тилларида ёзиб, китоблар яратиб, дунёга машҳур олиму шоирлар инъом этиб келаётганини тарихчилар билмасмиди?

Халқимизнинг инқилобдан аввалги саводи, маданияти даражасини қуйидаги далиллардан билиб олмоқ мумкиндир: Бундан икки юз йил аввал Самарқандда 150 минг аҳоли яшагани, 250 масжид, 40 мадраса (рус тилидаги манбада мадрасани «университет» дейилган) бўлгани, Бухорода эса 200 минг одам яшагани, 400 масжид, 30 мадраса бўлгани Петербургда чиққан «Отечественнне записки» журналининг 1821 йилги нашрида айтилган («История Узбекистана в источниках», Тошкент, 1988, 215-бет).

«Қомус ул-аълом» тўртинчи жилдининг 2984-саҳифасида ёзилишича, бундан юз йил аввал Тошкентда юз минг аҳоли яшаган. Шаҳар кўм-кўм бўлган, «узоқдан бир ўрмон каби кўринган», унда, руслар таъсис этган янги қисмдан ташқари, яъни Шайховандтохур, Сабзавор, Беш оғоч, Кўкча даҳаларидан иборат асосий Эски шаҳар ерларида 300 масжиди жоме, 18 мадраса, 60 мактаб, 30 карвонсарой, 6 ҳаммом, 1200 дўкон, 322 майдон, 13 минг хонадон бўлган.

«Ўзбекистон халқлари тарихи»да (рус тилида, Тошкент, 1974) таъкидланишича, асримиз бошларида Туркистонда мактаб ва мадрасалар сони ўсган: «Агар 1894 йили мактаб ва мадрасалар 6 минг 445 та бўлган бўлса, 1913 йилга келиб 7 минг 665 тага етди» (328-бет). Шу китобда яна бир маълумот бор: «1911 йили Ўзбекистонда (у пайтда «Ўзбекистон» деган ибора бўлмаган, бу китоб ёзганларнинг жузъий хатосидир — Т. Қ.) 105 рус-тузем мактаби бор эди…». «1887 йили рус-тузем мактабларида Туркистондаги ерли миллатларнинг 245 фарзандигина таълим оларди» (319-бет). Назаримда, халқимизнинг ана шу рус-тузем мактабларида ўқиган иаслинигина саводли деб, етти ярим мингдан ортиқ мадраса — «университет»ларда таълим олган асосий қисмини «саводсиз» деб ҳисобланган эски «тарих»ларда!

Тошкентда 1912 йили А. И. Добросмисловнинг «Ташкент в прошлом и в настояшем» китоби чиққан. Унда ҳам халқимизнинг ўтмиш хаёти тарихи, маданиятига оид бир мунча ҳақиқатлар бор. Жумладан, китобхонлик ўтмишда ҳам халқимизнинг фазилати бўлганини шу асардаги қуйидаги сўзлар исботлайди: Асримиз бошида Тошкентнинг руслар яшайдиган қисмида асосан учта катта китоб магазини бўлгани ва йиллик даромад юз минг сўмни ташкил этгани, Эски шаҳарда эса, ўттиз бешта китоб дўкони, китоб расталари борлиги, шарқ тилларида китоблар сотилгани, йиллик даромад уч юз минг сўмни ташкил қилгани қайд этилган (284-бет). Бас, шундай экан, бу халқни «саводсиз эди» дейиш ўринлими?

Бу каби саволлар етмиш йилдан бери ҳар бир виждонли инсоннинг дилида, гоҳо эса, икки-уч дилдош, маслакдош дўстлар тилида такрорланарди, холос; аммо ҳеч ким матбуотда ёки минбарларда бу саволга жавоб бермасди. Сохта тарихлардан таълим олган ночор тарих муаллимлари эса авлодларга ёлғонлар дарсини ўргатардилар. Оқибатда, юртимизда халқимиз тарихини бузиб талқин қилиш расм бўлди, насллар онгида «биз маданиятсиз, қолоқ бир аждодларнинг авлодимиз», деган нотўғри бир тасаввур туғилди.

Қаранг, Владимир Иличнинг «Сотсиалистик революция ва ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи» деган асарида шундай ҳақиқат бор: «Россияда — аҳолининг 57 протсенти; яъни 100 миллиондан ортиқроғи эзилган миллатга мансуб бўлган, бу миллатлар кўпроқ чекка ўлкаларда яшаган, бу миллатларнинг бир қисми великоруслардан кўра маданийроқ бўлган, сиёсий тузуми, айниқса, варварлик ва ўрта асрчилик характерига эга бўлган Россияда… — чоризм томонидан эзилган миллатларнинг Россиядан эркинлик билан ажралиб чиқиш ҳуқуқини таниш сотсиал-демократлар учун… зарурдир» («В. И. Ленин Ўрта Осиё ва Қозоғистон тўғрисида». Тошкент, 1965, 232-бет).

Афсуски, бугунда ҳам тарихни эскича талқин қилувчилар истаганча топилади. Чунки қайта қуришга биз энди киришмоқчимиз (тарих ва маданият бобида), шу боис ҳам узоқ ва яқин тарих хусусидаги баҳсли гаплар тез-тез кўзга чалинмоқда.

Битта мисол: Ўтган йили тарихчи олим Г. Ҳидоятовнинг «Улуғ мураббий» («Великий воспитател». «Правда Востока» газетаси, 1988 йил, 11 ноябр) мақоласи босилди, унда муаллиф тарихнинг аҳамияти хусусида тўғри фикрлар билдиргани ҳолда, баъзи асоссиз гапларни ҳам айтганки, бу зиёлилар орасида ҳақли эътирозлар туғдирди. Биз профессорнинг тарихий шахслар ҳақида хусусий фикрини билдиришга ҳақи йўқ, деган фикрдан йироқмиз. Биз ҳар қандай фикрнинг асосли бўлиши тарафдоримиз, холос.

«Тарихдан на Темурни, на Бобурни, на Хўжа Аҳрорни, на Жалолиддинни ўчириб ташлаш мумкин, — деб ёзади Г. Ҳидоятов. — Бу ерда муҳими шуки, улар фаолиятларини баҳолашдаги аниқ мезонларни шакллантириш ва уларнинг тарихдаги ўрни масаласига маънавий муносабатларимизни аниқлаштириш лозим», деган сўзлардан сўнг мақола муаллифи газетхонларни бир сохта «хавф»дан огоҳ этаркан, «тамерланомания», «бабуромания» ва ҳоказоларга қарши муросасиз, оғишмай курашмоғимиз керак, дея таъкидлайди. Ва бу «мания»лар билан «хасталанган» икки зиёлининг асарларини шу йўналишда бузиб талқин қилади. «Бугунги кундаги энг катта хавф, афтидан, дилетантизмда, бир қанча кишиларнинг тарихий масалалар борасида ёзган юзаки асарларида кўринмоқда, — деб ёзади Г. Ҳидоятов. — Улар тажрибасиз, ғўр ўқувчиларни фақат чалғитадиган мақолаларини эълон қилишга журъат этмоқдалар. Бунга «Гулистон» журналининг 1987 йилги 10, 12-сонларида босилган Бобур ҳақидаги мақола мисол бўла олади. Унда бобурийларнинг барча аждо
ду авлоди тўғрисида муфассал маълумот берилади, унинг хотинлари, болалари, набиралари, опа-сингиллари, ака-укалари, маълуму номаълум барча насллари санаб ўтиладики, буларнинг бари «Бобурнома»дан олингандир. Аммо Бобурнинг ҳаёти ва фаолиятига синфий нуқтаи назардан баҳо берилмайди, шунинг учун мақола енгил-элпи ва юзаки бўлиб қолган».

Назаримда, Бобур ва бобурийлар шажарасини муфассал баён қилган мақола — фақат маърифий аҳамиятга молик, унда ҳеч бир «хафв» ҳам, «мания» ҳам йўқ. Мақола муаллифи асарда «Бобурнома»га суянганини Г. Ҳидоятовнинг ўзи ҳам таъкидлаяпти, қолаверса, «бабуромания»да айбланаётган муаллиф Н. А. Муҳиддинов бутун умри ва фаолияти билан халқимизга, партиямизга сидқидилдан хизмат қилган асл, дили пок инсонки, у кишининг тўғри сўзига эгри қараш мақбул иш эмас. Зотан, тарихий шахсларнинг ҳақиқий шажарасини билмаслик илмда ҳам, кундалик муносабатларда ҳам кўп ташвишлар туғдиради.

Г. Ҳидоятов Амир Темур ва шоир Кантемирнинг шажараси ҳақида ҳаққоний маълумотга эга бўлганида, балки бу икки шахс тарихини қориштириб юбормаган, чалкаш гапларни айтмаган бўлар эди. «Азим Суюннинг «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасида босилган «Антиох Дмитриевич Кантемир билан танишув» шеърида ҳам дилетантизм устунлиги баралла кўриниб турибди. Мана унинг бир шеъри:

Тарих қатларида бобонгиз исми
Кантемир битилган… демак, Хон Темир,
«Ажнабий» атади Сизни рус насли,
Тўғри! Аждодингиз Темурланг эрур!

Бундай даъвода заррача ҳақиқат йўқ, — деб давом этади Ҳидоятов. — Бу тарих борасидаги мутлақо юзаки тасаввурлар натижасидир. Биринчидан, шуни ойдинлаштириш лозим: Темурнинг ўзбекларга ҳеч қандай алоқаси бўлмаган…»

Мақола муаллифининг даъволарини вақтинча шу ўринда тўхтатиб, ҳар бирига алоҳида жавоб бермоқчиман. Демак, Азим Суюн шеъридаги «тамерланомания», профессор айтмоқчи, Кантемирнинг Темурга алоқаси йўқлиги хусусида.

Мана, қўлимда ўтган аср охирида нашр этилган китоб: «Сочинения В. Г. Белинского. В четйрех томах. Том четвертйй. 1844—1849. С, Петербург, 1896». Бу китобнинг 172-бетида улуғ адабиётшунос олим В. Г. Белинскийнинг «Княз Антиох Дмитриевич Кантемир» сарлавҳали мақоласи бор. Ундан айрим парчалар келтираман: «Рус адабиётини Ломоносовдан бошлайдилар — бу айни ҳақиқат. …рус адабиёти тарихини эса Кантемирдан бошланади, дейишадики, бу ҳам ҳақиқатдир» (172-бет). Белинский давом этади: «рус тилида эски бир китоб борки, уни 1783 йили Новиков нашр этган, номи — «Молдавиялик жаноб княз Константин Кантемирнинг ҳаёти ва аъмоллари тарихи Санкт-Петербург Фанлар академиясининг марҳум профессори Беер тарафиндан ёзилмиш, русия тилига таржима, княз Кантемирлар хонадони шажараси ҳақидаги изоҳлар билан» деб аталади».

В. Г. Белинский мақоласида: «Кантемирлар ўз насл-насабларини қрим татарлари билан боғлайдилар», дейди ва бунинг ҳеч қанақа таҳқирли жиҳати йўқлигини, татарларнинг шон-шавкатлари шубҳасизлигини таъкидлайди (173-бет). Сўнгра қуйидаги далилларни келтиради: «Кантемирларнинг келиб чиқиши тўппа-тўғри Темурлангга боғланади… Аммо ҳажвчи Кантемирнинг шажараси Темурлангга боғланадими, Одам Отагами — рус-адабиёти учун барибир. Унинг молдавиялик жаноб Дмитрий Кантемирнинг ўғли эканини, бу жаноб буюк Пётрнинг замонидан, хусусан, Прутда сулҳ билан тугалланган рус-турк уруши тарихидан маълуму машҳур эканини билиш рус адабиёти учун кифоядир. Княз Дмитрий аллома одам эди: У тарих илми билан астойдил шуғулланган; «фалсафа ва риёзиётда ҳам пешқадам бўлган; меъмория илмларини яхши билган», Берлин академиясининг аъзоси бўлган; турк, форс, юнон, лотин, италян, рус, молдаван тилларида эркин сўзлашарди, франтсуз тилини расо эгаллаган эди. Ундан лотин, юнон, молдаван ва рус тилларида б
ир неча мерос асарлар қолган. У ёзган «Муҳаммад қонунлари» китоби Буюк Пётрнинг буйруғига биноан 1722 йили чоп этилган. Филҳақиқат, бундайин отанинг болалари ҳам билимдон ва олим инсонлар бўлиб етишган.

Антиох княз Дмитрийнинг тўртинчи ўғли бўлиб, 1708 йилнинг 10 центябрида Константинополда (яъни Туркиянинг Истанбул шаҳрида — Т. Қ.) туғилган» (174-бет).

Азим Суюннинг профессор Г. Ҳидоятов «тамерланомания»да айблаётган шеъри ана шу ҳақиқатларга — рус тилида босилган китобга, аниқ тарихий далилга суяниб ёзилган.

Энди муҳтарам профессорнинг «Темурнинг ўзбекларга ҳеч қанақа алоқаси бўлмаган. Унинг қавми — барлослар қавми — ҳар доим Забайкаледа яшаган ва улар мўғуллардан келиб чиққан. Барлослар Чингизхоннинг Ўрта Осиёга юриши даврида, унинг қўшинига қўшилиб-келган ва Қашқадарёда ўрнашиб, аста-секин туркийлашганлар…» деган сўзларига келсак; биринчидан, бу гаплар илмий асоссизлигидан ташқари, ниҳоятда ғалати иборалар билан ёзилгандир; олим фикр юритаётган тарихда, Темур ва Чингизхон даврларида «Ўрта Осиё», «Забайкале», «Қашқадарё» каби жўғрофий атамалар бўлмаган. Шаклан норасо бу гаплар мазмунан ҳам ҳақиқатга зиддир. Г. Ҳидоятовнинг бу гапи аслида, ўтган йили Марказий телевидениенинг «Позиция» кўрсатувидаги Г. Боровик ва А. Михайловнинг суҳбатида дилетантларча тилга олинган «Самарқанд ва Бухородаги осори атиқаларнинг ўзбек халқига ҳеч дахли йўқ», деган «кашфиёти»га ҳамоҳанг. Шу ўринда бир қиёс жоиз: фараз қилингки, қай бир калтабин ёзувчи ёки тарихчи матбуотда «Пй
отрнинг ва у асос солган Петербургнинг русларга ҳеч қандай алоқаси йўқ», деган асоссиз фикрни айтса, шубҳасиз, бутун рус халқига, тарихга тош отган ҳисобланарди. Самарқанду Бухородаги маданиятнинг, Темурнинг ўзбек халқига алоқаси йўқ деган гап ҳам халқ дилида шундай эътироз туғдирди.

«Барлос — ўзбек қабилаларидан бири. Амир Темур шу уруғга мансуб», дейилади «Ўзбек совет энтсиклопедияси»да (2-жилд, 76-бет). «Темур йирик феодал давлат арбоби, саркарда. Отаси Тароғой барлос қабиласи зодагонларидан» (11-жилд, 39-бет) дейилади яна шу қомусда. Наҳотки, ўзбек тарихчиси Г. Ҳидоятовнинг кўзи «Ўзбек совет энтсиклопедияси»даги шу сўзларга тушмаган бўлса? Шайх Сулаймон Бухорийнинг «Луғати чиғатойи ва турки усмоний» қомусида «барлос» сўзига шундай шарҳ берилган: «ўзбек қавмдаридан бирининг исмидир; жанговар, сипоҳдор, солор» (1-жилд, 74-бет; ҳижрий 1298. Истанбул нашри).

1893 йили Тошкентда, Ғулом Ҳасан Орифжон ўғли матбаасида босилган «Шажари барлосия» (асар форсча ёзилган, муаллифи Хўжандий) китобида барлослардан бўлмиш Темур ва унинг аждоду авлоди ҳақида ишончли маълумот келтирилади, жумладан, сўнгги темурийзодадан бошлаб, Темурнинг ота-боболари хусусида шу сўзлар битилган: «Аврангзеб оламгир шоҳ ибн Шаҳобиддин Шоҳжаҳон ибн Нуриддин Жаҳонгир шоҳ ибн Акбар подшоҳ ибн Умаршайх Мирзо ибн Султон Абусаид Мирзо ибн Амироншоҳ Кўрагон ибн соҳибқирон ва қутбиддин вад-дунё Амир Темур Кўрагон ибн Амир Тарағоний ибн Амир Туркал Барлос ибн Энгиз Баҳодир ибн Абчал Нўён ибн Амир Қорачар Барлос…» (281-бет). Шу китобда яна Темурнинг отаси Амир Тарағайни Боёнқулихон жуда кўп лашкар билан Хитой мулкига юборгани, Темурни бу вақтда Амир Чокуй Барлос тарбия қилгани ҳақида, Темурнинг буваси (онасининг отаси) ҳам фозил киши бўлгани, машҳур «Шарҳи виқоя» китобининг муаллифи экани ҳам қайд этилган.

«Темурнома» (1920 йили Тошкентда босилган, эски ўзбек имлосида) китобида таъкидланишича, Амир Темурнинг отаси Тарағай Баҳодир Амир Қорачар наслидандир. Амир Қорачар Чиғатойхоннинг вазири бўлган, Чиғатой Кошғарни пойтахт қилгач, Амир Қорачарга Мовароуннаҳр ҳокимлигини берган. Айни шу Амир Қорачарни «Чингизхоннинг амакиваччаси» дейилган форсийдаги тарихлардан европа тилларига ўгирилган хабарлар, назаримда, баъзи кишиларни чалғитиб келган. «Темурнинг насл-насаби мўғулларга тақалади» деган дабдабали тушунчани туғдирган.

Атоқли тарихчи Аҳмад Рафиқнинг олти жилдли «Буюк тарихи умумий» асарининг 4-жилдида (Истанбулда ҳижрийнинг 1327 санасида босилган) «Темурланг императорлиги» деган қисм бор. Унда, жумладан, шундай ёзилган: 1260—1360 йиллар мобайнида, яъни юз йил ичида Сибириё ва Туркистон ерларида таркиб топган Чиғатой ҳукуматида 25 ҳукмдор ўтди, аммо бирорта тарихий сиймо етишиб чиқмади: Бу даврда арлот, барлос, жалойир ва ойбарди каби тўрт қавмнтснг нуфузи кучайди. Сўнгра китобда Темурнинг Шаҳрисабзда туғилгани, отаси Амир Тарағай барлослар хонадонига мансублиги, «Тарағай» сўзи эскича туркча тарла қуши номи билан боғлиқлиги, шунингдек, жалойир қавми асли мўғулларга тақалаши, барлослар асл туркий уруғ экани таъкидланади (324—-325-бетлар).

Олти жилдли «Қомус ул-аълом»нинг Амир Темур ва темурийлар даврига оид саҳифаларидан ҳам биз профессор Г. Ҳидоятов сўзларини тасдиқловчи бирор сўз учратмадик (масалан, 3-жилднинг 1727-бетидаги «Темурланг» мақоласига ёки 4-жилднинг 2848-саҳифасидаги мақолага қаранг — Т. Қ.).

Туркий қавмлар тарихига бағишланган яна бир машҳур асар — Абдулғози Баҳодирхоннинг «Тарихи шажараи турк» (1891 йилги Қозон нашри, Абдуаълом Файзхон тайёрлаган) китобини варақларканмиз, ундаги «Мўғул ва бошқа турк уруғларининг зикри» (23—40-бетлар) ёки Чингизхон тарихи ва унинг шажараси тарихига бағишланган саҳифаларида (41—96-бетлар) ҳам, Г. Ҳидоятов айтганидек, «Темурнинг мўғул бўлгани, барлосларнинг мўғуллардан келиб чиққани» хусусидаги бирор далилга дуч келмадик.

Кўриниб турибдики, жамоатчиликнинг эътирози ҳақлидир: Тарихчи олимимиз Г. Ҳидоятовнинг «тамерланомания», «бабуромания»да ўз замондошларини айблаши асоссиз, унинг Н. А. Муҳиддинов мақоласи, шоир А. Суюн шеърлари хусусидаги фикрлари, Темур ва унинг даври, ўзбек халқининг ўтмиш маданияти ва тарихи ҳақидаги тасаввурлари мутлақо нотўғри. Назаримда, бу ўқувчига аён бўлди.

«Ўрта Осиёда азалдан шоирларни қадрлайдилар, — яеб ёзади яна Г. Ҳидоятов, — чунки улар илғор ғоялар тарғиботчиси, инсонпарвар ва донишманд бўлганлар, юксак ахлоқни, халқлар дўстлигини тараннум этганлар. Шунинг учун ҳам, биз бугун ёзувчи ва шоирларимиз ижодига алоҳида масъулият билан ёндашишга ҳақлимиз. Аммо ўз тарихини билмаган шоир… нени ҳам ўргатиши мумкин?.. Дарвоқе, бу кўпгина ёзувчи ва шоирларимизнинг айбигина эмас, балки, кулфати ҳамдир».

Тарихчи ёзувчи ва шоирларни шундайин айблаганидан, айниқса, асоссиз айблаганидан нима наф кўрамиз? Наҳотки, шу билан тарихда бирор ўзгариш содир бўлса?.. Бу мақоладаги нотўғри гаплар республикамизда яшаёттан рус тилида газета ўқийдиган миллионлаб қардош халқларда ўзбек зиёлилари, шоирлари ва ёзувчилари ҳақида нотўғри фикр туғдирмайдими, улар «тамерланомания», «бобуромания» каби «муҳим хавфлар»дан чўчиб, ўзбек халқи тўғрисида нотўғри тасаввурларга бормайдиларми? Шулар борасида ўйларканман, муҳтарам профессоримиз тарих ҳақида яхши гаплар айтаман дея азбаройи баъзи нотўғри тушунчалари боис газетхонларда нақадар ачинарли бир кайфият туғдирганига амин бўлдим. Албатта, биз Темур ёхуд Бобурни кўр-кўрона байроқ қилмоқчи эмасмиз. Бунинг ҳеч кимга кераги йўқ. Фақат фактларни бузмаслик, улардан кўз юммаслик керак.

1988 йилнинг бошида Москвада СССР ФА, СССР Ёзувчилар союзи, КПСС МК қошидаги Ижтимоий фанлар академияси биргаликда тарих фанлари ва адабиётнинг муҳим масалаларига бағишланган конференция ўтказди. Унда бир нотиқ: «Инсонни кимё, кибернетика билан тарбиялаб бўлмайди, уни тарих, адабиёт, она тили тарбиялайди», деди.

Ўзбекистон ССР ФА, Ўзбекистон ССР Ёзувчилар союзи, барча ижодий уюшмалар биргаликда айни шундай — тарихимиз, адабиётимиз, она тилимизнинг муҳим масалаларига бағишланган кенгаш чақирсалар, балки Қайта қуришдаги амалий ишлар жўнашиб кетар. Биз нашр этилишини орзу қилган асарлар, балки, ўша кенгашда келишиб олинар, комиссиялар тузилар, нашриётларга топширилар, назорат ўрнатилар. Акс ҳолда, бундан кейин ҳам таклифбоз бўлиб қолаверамиз турғунлик йилларида шаклланган одатимиздан қутулолмай, лоқайдларча кун ўткарамиз — аммо бу мумкин эмас!

«Фитна санъати» (2-китоб, «Фан» нашриёти, Тошкент, 1993) китобидан олинди.

Tohir Qahhor 1953 yil 9 mayda Namangan viloyatining To’raqo’rg’on tumanida tug’ilgan. O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi (1991).
ToshDUning jurnalistika fakul`tetini bitirgan (1975). «Oqo’rik» (1980), «Oqayotgan daryo» (1982), «Osmon kimniki» (1982), «Eshik taqillayotir» (1984), «Kun ko’zi» (1987), «Yulduzlar mening bog’im» (1988), «Tog’ning parvozi» (1990) kabi she’riy kitoblari nashr etilgan. «Hur Turkiston» (1994) maqolalar to’plami ham bor. Turkiyada nashr etilgan «Zamonaviy o’zbek she’riyati» antologiyasi (1995, 3 jildli) tuzuvchilaridan biri. G. G. Markesning «Oshkora qotillik qissasi», N. Otsizning «Ko’kbo’rilarning o’limi» (2001) romani hamda bir qancha turk shoir va yozuvchilarining asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan.

Tohir Qahhor
INSONNI MA’RIFAT TARBIYALAYDI

Keyingi yillarda moddiy va ma’naviy hayotdagi yangilanishda, demokratiya va oshkoralik borasida dadil qadamlar qo‘yilmoqda. Bu hol partiya qarorlarida, davlat arboblarining fan va madaniyat namoyandalari bilan muloqotlarida, xususan, o‘tmishda ro‘y bergan salbiy hodisalarni bartaraf etish uchun ko‘rilayotgan chora-tadbirlarda, tarixga, dinga, milliy madaniyat va milliy tillarga munosabatda, kishilarimiz qalbida ishonch va tashabbuskorlik ruhining tobora teran ildiz yutayotganida ko‘rinmoqda. Ko‘pmillatli mamlakatimiz xalqlari o‘z madaniyati va tarixiga, ayniqsa, shaxsga sig‘inish va turg‘unlik yillarida bir qadar buzib talqin qilingan tarixlarga yangicha ko‘z bilan qaramoqdalar. Xuddi shu ma’noda, men ham ba’zi mulohazalarimni bildirmoqchiman.

Tarix va madaniyatimizning ildizlari uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Biz yashab turgan bu yurt inqilobgacha Turkiston deyilgan, arablar istilosi davridan boshlab Movarounnahr atalgan. Bundan uch ming yillar avvalroq esa, Oltoy va Oltin tog‘, Tangri tog‘ (hozirgi Tiyonshon) yerlarida, G’obi sahrosidan Qipchoq dashtlariyu Xorazm va Turon chegaralarigacha yastangan ulkan tuproqda eng qadimiy ajdodlarimiz yashagan. O’sha zamonlarda ularning Oq xunlar, Ko‘k turklar, Xunlar davlatlari barpo bo‘lgan, ajdodlarimizning dinlari va ilk madaniyatlari shakllanganki, bu haqda butun dunyo tarixi sahifalarida, xususan, eng qadimiy Chin manbalarida yozilgan. Adabiyotimiz tarixi ham, nazarimda, butun turkiy xalqlar adabiyoti tarixi kabi, eski O’g‘uz dostonlari, Mate qahramonliklari to‘g‘risidagi afsonalargacha borib yetadiki, bu—ikki-ikki yarim ming yilliklarning nari-berisidagi tarixdir, buni biz hali tadqiq qilganimizcha yo‘q.

Umuman, xalqimiz va madaniyatimiz tarixi sust o‘rganilmoqda. Bunday sustkashlik bizni orqaga tortmoqda, bugungi tabiatdagi, iqtisoddagi, ma’naviyat va madaniyatdagi yo‘qotishlar shu illat oqibatidir. Uning tub ildizi esa millatlar huquqi poymol qilingan stalinizm davrida oziqlanib, hamon kishilarimiz ruhiga zaqqum daraxti kabi ko‘lka tashlab turibdi.

Necha yillar mobaynida o‘zbek tarixchisining, ziyolisining ovozsizligi, repressiyalar zamonida ortgan qo‘rquvning mudom ingrog‘i va vahmlari bois tilsiz bo‘lib qiynalgani, haqiqiy tarixiy asarlar o‘zbek tilida deyarli bosilmagani, nashrga tayyorlanganlari e’tiborsiz yotgani, ba’zi bosilganlari ham tarqatilmagani, ba’zan tarqatilganlari yig‘ib olingani, qolaversa, inqilobga xizmat qilgan So‘fizoda, Ibrat, Ibrohim Davron, Behbudiy, Fitrat, Cho‘lponlarning asarlari hamon to‘liq bosilmay yotgani, maktablarimizda, oliy o‘quv yurtlarida tarixiy fanlarni o‘qitish nihoyatda qoniqarsiz ekani, turkiy xalqlar tarixiga hamon yevropatsentristik nazar bilan qarash, hamon «panturkizm» tamg‘asi ko‘zi bilan boqish va tarixni soxtalashtirish, haqoratlash davom etayotgani odamni afsuslantiradi.

Bugungi kunda matbuotning, ziyolining vazifasini, xalqning tashabbuskorligini oshirish, uni turmushdagi mavjud maishiy va ma’naviy g‘ovlarni bosib o‘tishga, bor qudratini namoyon qilishga chorlashdan, inqilobiy qayta qurish muvaffaqiyatini ta’minlashdan iborat. Shu ma’noda V. I. Leninning «Falsafa daftarlari»dagi quyidagi gaplar ibratlidir: «Har bir jangda shunday payt bo‘ladiki, eng botir soldatlar g‘oyat zo‘r berganlaridan keyin qochish istagini his qiladilar, bu vahima o‘z mardligiga ishonch yo‘qligidan kelib chiqadi; ularga bu ishonchni qaytarmoq (ta’kid bizniki—T. Q.) uchun arzimagan bir voqea, qandaydir bir bahona kifoyadir; ularni vujudga keltirib turish yuksak san’atdir».

Biz bugunda stalinparastlik va turg‘unlik yillarining illatlari, xususan, tarixni buzib talqin etish hollari haqida ro‘y-rost so‘zlayapmiz, tarix kitoblarini yangidan yozish zarurligini ta’kidlayapmiz. Ammo xalqimiz tarixiga, inqilobdan avvalgi tarixga, muayyan shaxslarga, sulolalar tarixiga, o‘tmish haqidagi kitoblarga, tarix darsliklariga oid ko‘p muammolar borki, ular to‘g‘risida matbuotda, minbarlarda fikr yuritib, amaliy biror natijaga erishib bo‘lmas. Bu muammolarga bag‘ishlangan umumziyolilar s’ezdi chaqirish va barcha masalalar xususida kelishib olish zarur. Shunday muammolardan biri — «inqilobgacha o‘zbek xalqi savodsiz edi, aholining atigi 2 foizi o‘qish-yozishni bilardi», degan gapdir. Bu yolg‘on necha o‘n yillardan beri takrorlandi, avlodlar ongiga singdirildi. Bu gapda haqiqat yo‘qligini, inqilobdan avvalgi hisob-kitoblarga — ya’ni, mustamlaka Turkistonda aholining o‘shancha qismigina rus imlosida o‘qish-yozishni bilishi xususidagi dalilga suyanib shunday deyilayotganini tarixchilar bilmasmidi?

Ajdodlarimizning eramiz avvalida ham, arablar bosqini davrida ham o‘z yozuvi, kitoblari bo‘lgani, arab istilosidan so‘ng xalqimpz arab imlosini qabul qilgani va ming yillar davomida turkiy, arab, fors tillarida yozib, kitoblar yaratib, dunyoga mashhur olimu shoirlar in’om etib kelayotganini tarixchilar bilmasmidi?

Xalqimizning inqilobdan avvalgi savodi, madaniyati darajasini quyidagi dalillardan bilib olmoq mumkindir: Bundan ikki yuz yil avval Samarqandda 150 ming aholi yashagani, 250 masjid, 40 madrasa (rus tilidagi manbada madrasani «universitet» deyilgan) bo‘lgani, Buxoroda esa 200 ming odam yashagani, 400 masjid, 30 madrasa bo‘lgani Peterburgda chiqqan «Otechestvennne zapiski» jurnalining 1821 yilgi nashrida aytilgan («Istoriya Uzbekistana v istochnikax», Toshkent, 1988, 215-bet).

«Qomus ul-a’lom» to‘rtinchi jildining 2984-sahifasida yozilishicha, bundan yuz yil avval Toshkentda yuz ming aholi yashagan. Shahar ko‘m-ko‘m bo‘lgan, «uzoqdan bir o‘rmon kabi ko‘ringan», unda, ruslar ta’sis etgan yangi qismdan tashqari, ya’ni Shayxovandtoxur, Sabzavor, Besh og‘och, Ko‘kcha dahalaridan iborat asosiy Eski shahar yerlarida 300 masjidi jome, 18 madrasa, 60 maktab, 30 karvonsaroy, 6 hammom, 1200 do‘kon, 322 maydon, 13 ming xonadon bo‘lgan.

«O’zbekiston xalqlari tarixi»da (rus tilida, Toshkent, 1974) ta’kidlanishicha, asrimiz boshlarida Turkistonda maktab va madrasalar soni o‘sgan: «Agar 1894 yili maktab va madrasalar 6 ming 445 ta bo‘lgan bo‘lsa, 1913 yilga kelib 7 ming 665 taga yetdi» (328-bet). Shu kitobda yana bir ma’lumot bor: «1911 yili O’zbekistonda (u paytda «O’zbekiston» degan ibora bo‘lmagan, bu kitob yozganlarning juz’iy xatosidir — T. Q.) 105 rus-tuzem maktabi bor edi…». «1887 yili rus-tuzem maktablarida Turkistondagi yerli millatlarning 245 farzandigina ta’lim olardi» (319-bet). Nazarimda, xalqimizning ana shu rus-tuzem maktablarida o‘qigan iaslinigina savodli deb, yetti yarim mingdan ortiq madrasa — «universitet»larda ta’lim olgan asosiy qismini «savodsiz» deb hisoblangan eski «tarix»larda!

Toshkentda 1912 yili A. I. Dobrosmislovning «Tashkent v proshlom i v nastoyashem» kitobi chiqqan. Unda ham xalqimizning o‘tmish xayoti tarixi, madaniyatiga oid bir muncha haqiqatlar bor. Jumladan, kitobxonlik o‘tmishda ham xalqimizning fazilati bo‘lganini shu asardagi quyidagi so‘zlar isbotlaydi: Asrimiz boshida Toshkentning ruslar yashaydigan qismida asosan uchta katta kitob magazini bo‘lgani va yillik daromad yuz ming so‘mni tashkil etgani, Eski shaharda esa, o‘ttiz beshta kitob do‘koni, kitob rastalari borligi, sharq tillarida kitoblar sotilgani, yillik daromad uch yuz ming so‘mni tashkil qilgani qayd etilgan (284-bet). Bas, shunday ekan, bu xalqni «savodsiz edi» deyish o‘rinlimi?

Bu kabi savollar yetmish yildan beri har bir vijdonli insonning dilida, goho esa, ikki-uch dildosh, maslakdosh do‘stlar tilida takrorlanardi, xolos; ammo hech kim matbuotda yoki minbarlarda bu savolga javob bermasdi. Soxta tarixlardan ta’lim olgan nochor tarix muallimlari esa avlodlarga yolg‘onlar darsini o‘rgatardilar. Oqibatda, yurtimizda xalqimiz tarixini buzib talqin qilish rasm bo‘ldi, nasllar ongida «biz madaniyatsiz, qoloq bir ajdodlarning avlodimiz», degan noto‘g‘ri bir tasavvur tug‘ildi.

Qarang, Vladimir Ilichning «Sotsialistik revolyutsiya va o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqi» degan asarida shunday haqiqat bor: «Rossiyada — aholining 57 protsenti; ya’ni 100 milliondan ortiqrog‘i ezilgan millatga mansub bo‘lgan, bu millatlar ko‘proq chekka o‘lkalarda yashagan, bu millatlarning bir qismi velikoruslardan ko‘ra madaniyroq bo‘lgan, siyosiy tuzumi, ayniqsa, varvarlik va o‘rta asrchilik xarakteriga ega bo‘lgan Rossiyada… — chorizm tomonidan ezilgan millatlarning Rossiyadan erkinlik bilan ajralib chiqish huquqini tanish sotsial-demokratlar uchun… zarurdir» («V. I. Lenin O’rta Osiyo va Qozog‘iston to‘g‘risida». Toshkent, 1965, 232-bet).

Afsuski, bugunda ham tarixni eskicha talqin qiluvchilar istagancha topiladi. Chunki qayta qurishga biz endi kirishmoqchimiz (tarix va madaniyat bobida), shu bois ham uzoq va yaqin tarix xususidagi bahsli gaplar tez-tez ko‘zga chalinmoqda.

Bitta misol: O’tgan yili tarixchi olim G. Hidoyatovning «Ulug‘ murabbiy» («Velikiy vospitatel». «Pravda Vostoka» gazetasi, 1988 yil, 11 noyabr) maqolasi bosildi, unda muallif tarixning ahamiyati xususida to‘g‘ri fikrlar bildirgani holda, ba’zi asossiz gaplarni ham aytganki, bu ziyolilar orasida haqli e’tirozlar tug‘dirdi. Biz professorning tarixiy shaxslar haqida xususiy fikrini bildirishga haqi yo‘q, degan fikrdan yiroqmiz. Biz har qanday fikrning asosli bo‘lishi tarafdorimiz, xolos.

«Tarixdan na Temurni, na Boburni, na Xo‘ja Ahrorni, na Jaloliddinni o‘chirib tashlash mumkin, — deb yozadi G. Hidoyatov. — Bu yerda muhimi shuki, ular faoliyatlarini baholashdagi aniq mezonlarni shakllantirish va ularning tarixdagi o‘rni masalasiga ma’naviy munosabatlarimizni aniqlashtirish lozim», degan so‘zlardan so‘ng maqola muallifi gazetxonlarni bir soxta «xavf»dan ogoh etarkan, «tamerlanomaniya», «baburomaniya» va hokazolarga qarshi murosasiz, og‘ishmay kurashmog‘imiz kerak, deya ta’kidlaydi. Va bu «maniya»lar bilan «xastalangan» ikki ziyolining asarlarini shu yo‘nalishda buzib talqin qiladi. «Bugungi kundagi eng katta xavf, aftidan, diletantizmda, bir qancha kishilarning tarixiy masalalar borasida yozgan yuzaki asarlarida ko‘rinmoqda, — deb yozadi G. Hidoyatov. — Ular tajribasiz, g‘o‘r o‘quvchilarni faqat chalg‘itadigan maqolalarini e’lon qilishga jur’at etmoqdalar. Bunga «Guliston» jurnalining 1987 yilgi 10, 12-sonlarida bosilgan Bobur haqidagi maqola misol bo‘la oladi. Unda boburiylarning barcha ajdodu avlodi to‘g‘risida mufassal ma’lumot beriladi, uning xotinlari, bolalari, nabiralari, opa-singillari, aka-ukalari, ma’lumu noma’lum barcha nasllari sanab o‘tiladiki, bularning bari «Boburnoma»dan olingandir. Ammo Boburning hayoti va faoliyatiga sinfiy nuqtai nazardan baho berilmaydi, shuning uchun maqola yengil-elpi va yuzaki bo‘lib qolgan».

Nazarimda, Bobur va boburiylar shajarasini mufassal bayon qilgan maqola — faqat ma’rifiy ahamiyatga molik, unda hech bir «xafv» ham, «maniya» ham yo‘q. Maqola muallifi asarda «Boburnoma»ga suyanganini G. Hidoyatovning o‘zi ham ta’kidlayapti, qolaversa, «baburomaniya»da ayblanayotgan muallif N. A. Muhiddinov butun umri va faoliyati bilan xalqimizga, partiyamizga sidqidildan xizmat qilgan asl, dili pok insonki, u kishining to‘g‘ri so‘ziga egri qarash maqbul ish emas. Zotan, tarixiy shaxslarning haqiqiy shajarasini bilmaslik ilmda ham, kundalik munosabatlarda ham ko‘p tashvishlar tug‘diradi.

G. Hidoyatov Amir Temur va shoir Kantemirning shajarasi haqida haqqoniy ma’lumotga ega bo‘lganida, balki bu ikki shaxs tarixini qorishtirib yubormagan, chalkash gaplarni aytmagan bo‘lar edi. «Azim Suyunning «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasida bosilgan «Antiox Dmitrievich Kantemir bilan tanishuv» she’rida ham diletantizm ustunligi baralla ko‘rinib turibdi. Mana uning bir she’ri:

Tarix qatlarida bobongiz ismi
Kantemir bitilgan… demak, Xon Temir,
«Ajnabiy» atadi Sizni rus nasli,
To‘g‘ri! Ajdodingiz Temurlang erur!

Bunday da’voda zarracha haqiqat yo‘q, — deb davom etadi Hidoyatov. — Bu tarix borasidagi mutlaqo yuzaki tasavvurlar natijasidir. Birinchidan, shuni oydinlashtirish lozim: Temurning o‘zbeklarga hech qanday aloqasi bo‘lmagan…»

Maqola muallifining da’volarini vaqtincha shu o‘rinda to‘xtatib, har biriga alohida javob bermoqchiman. Demak, Azim Suyun she’ridagi «tamerlanomaniya», professor aytmoqchi, Kantemirning Temurga aloqasi yo‘qligi xususida.

Mana, qo‘limda o‘tgan asr oxirida nashr etilgan kitob: «Sochineniya V. G. Belinskogo. V chetyrex tomax. Tom chetvertyy. 1844—1849. S, Peterburg, 1896». Bu kitobning 172-betida ulug‘ adabiyotshunos olim V. G. Belinskiyning «Knyaz Antiox Dmitrievich Kantemir» sarlavhali maqolasi bor. Undan ayrim parchalar keltiraman: «Rus adabiyotini Lomonosovdan boshlaydilar — bu ayni haqiqat. …rus adabiyoti tarixini esa Kantemirdan boshlanadi, deyishadiki, bu ham haqiqatdir» (172-bet). Belinskiy davom etadi: «rus tilida eski bir kitob borki, uni 1783 yili Novikov nashr etgan, nomi — «Moldaviyalik janob knyaz Konstantin Kantemirning hayoti va a’mollari tarixi Sankt-Peterburg Fanlar akademiyasining marhum professori Beer tarafindan yozilmish, rusiya tiliga tarjima, knyaz Kantemirlar xonadoni shajarasi haqidagi izohlar bilan» deb ataladi».

V. G. Belinskiy maqolasida: «Kantemirlar o‘z nasl-nasablarini qrim tatarlari bilan bog‘laydilar», deydi va buning hech qanaqa tahqirli jihati yo‘qligini, tatarlarning shon-shavkatlari shubhasizligini ta’kidlaydi (173-bet). So‘ngra quyidagi dalillarni keltiradi: «Kantemirlarning kelib chiqishi to‘ppa-to‘g‘ri Temurlangga bog‘lanadi… Ammo hajvchi Kantemirning shajarasi Temurlangga bog‘lanadimi, Odam Otagami — rus-adabiyoti uchun baribir. Uning moldaviyalik janob Dmitriy Kantemirning o‘g‘li ekanini, bu janob buyuk Pyotrning zamonidan, xususan, Prutda sulh bilan tugallangan rus-turk urushi tarixidan ma’lumu mashhur ekanini bilish rus adabiyoti uchun kifoyadir. Knyaz Dmitriy alloma odam edi: U tarix ilmi bilan astoydil shug‘ullangan; «falsafa va riyoziyotda ham peshqadam bo‘lgan; me’moriya ilmlarini yaxshi bilgan», Berlin akademiyasining a’zosi bo‘lgan; turk, fors, yunon, lotin, italyan, rus, moldavan tillarida erkin so‘zlashardi, frantsuz tilini raso egallagan edi. Undan lotin, yunon, moldavan va rus tillarida bir necha meros asarlar qolgan. U yozgan «Muhammad qonunlari» kitobi Buyuk Pyotrning buyrug‘iga binoan 1722 yili chop etilgan. Filhaqiqat, bundayin otaning bolalari ham bilimdon va olim insonlar bo‘lib yetishgan.

Antiox knyaz Dmitriyning to‘rtinchi o‘g‘li bo‘lib, 1708 yilning 10 sentyabrida Konstantinopolda (ya’ni Turkiyaning Istanbul shahrida — T. Q.) tug‘ilgan» (174-bet).

Azim Suyunning professor G. Hidoyatov «tamerlanomaniya»da ayblayotgan she’ri ana shu haqiqatlarga — rus tilida bosilgan kitobga, aniq tarixiy dalilga suyanib yozilgan.

Endi muhtaram professorning «Temurning o‘zbeklarga hech qanaqa aloqasi bo‘lmagan. Uning qavmi — barloslar qavmi — har doim Zabaykaleda yashagan va ular mo‘g‘ullardan kelib chiqqan. Barloslar Chingizxonning O’rta Osiyoga yurishi davrida, uning qo‘shiniga qo‘shilib-kelgan va Qashqadaryoda o‘rnashib, asta-sekin turkiylashganlar…» degan so‘zlariga kelsak; birinchidan, bu gaplar ilmiy asossizligidan tashqari, nihoyatda g‘alati iboralar bilan yozilgandir; olim fikr yuritayotgan tarixda, Temur va Chingizxon davrlarida «O’rta Osiyo», «Zabaykale», «Qashqadaryo» kabi jo‘g‘rofiy atamalar bo‘lmagan. Shaklan noraso bu gaplar mazmunan ham haqiqatga ziddir. G. Hidoyatovning bu gapi aslida, o‘tgan yili Markaziy televideniening «Pozitsiya» ko‘rsatuvidagi G. Borovik va A. Mixaylovning suhbatida diletantlarcha tilga olingan «Samarqand va Buxorodagi osori atiqalarning o‘zbek xalqiga hech daxli yo‘q», degan «kashfiyoti»ga hamohang. Shu o‘rinda bir qiyos joiz: faraz qilingki, qay bir kaltabin yozuvchi yoki tarixchi matbuotda «Pyotrning va u asos solgan Peterburgning ruslarga hech qanday aloqasi yo‘q», degan asossiz fikrni aytsa, shubhasiz, butun rus xalqiga, tarixga tosh otgan hisoblanardi. Samarqandu Buxorodagi madaniyatning, Temurning o‘zbek xalqiga aloqasi yo‘q degan gap ham xalq dilida shunday e’tiroz tug‘dirdi.

«Barlos — o‘zbek qabilalaridan biri. Amir Temur shu urug‘ga mansub», deyiladi «O’zbek sovet entsiklopediyasi»da (2-jild, 76-bet). «Temur yirik feodal davlat arbobi, sarkarda. Otasi Tarog‘oy barlos qabilasi zodagonlaridan» (11-jild, 39-bet) deyiladi yana shu qomusda. Nahotki, o‘zbek tarixchisi G. Hidoyatovning ko‘zi «O’zbek sovet entsiklopediyasi»dagi shu so‘zlarga tushmagan bo‘lsa? Shayx Sulaymon Buxoriyning «Lug‘ati chig‘atoyi va turki usmoniy» qomusida «barlos» so‘ziga shunday sharh berilgan: «o‘zbek qavmdaridan birining ismidir; jangovar, sipohdor, solor» (1-jild, 74-bet; hijriy 1298. Istanbul nashri).

1893 yili Toshkentda, G’ulom Hasan Orifjon o‘g‘li matbaasida bosilgan «Shajari barlosiya» (asar forscha yozilgan, muallifi Xo‘jandiy) kitobida barloslardan bo‘lmish Temur va uning ajdodu avlodi haqida ishonchli ma’lumot keltiriladi, jumladan, so‘nggi temuriyzodadan boshlab, Temurning ota-bobolari xususida shu so‘zlar bitilgan: «Avrangzeb olamgir shoh ibn Shahobiddin Shohjahon ibn Nuriddin Jahongir shoh ibn Akbar podshoh ibn Umarshayx Mirzo ibn Sulton Abusaid Mirzo ibn Amironshoh Ko‘ragon ibn sohibqiron va qutbiddin vad-dunyo Amir Temur Ko‘ragon ibn Amir Tarag‘oniy ibn Amir Turkal Barlos ibn Engiz Bahodir ibn Abchal No‘yon ibn Amir Qorachar Barlos…» (281-bet). Shu kitobda yana Temurning otasi Amir Tarag‘ayni Boyonqulixon juda ko‘p lashkar bilan Xitoy mulkiga yuborgani, Temurni bu vaqtda Amir Chokuy Barlos tarbiya qilgani haqida, Temurning buvasi (onasining otasi) ham fozil kishi bo‘lgani, mashhur «Sharhi viqoya» kitobining muallifi ekani ham qayd etilgan.

«Temurnoma» (1920 yili Toshkentda bosilgan, eski o‘zbek imlosida) kitobida ta’kidlanishicha, Amir Temurning otasi Tarag‘ay Bahodir Amir Qorachar naslidandir. Amir Qorachar Chig‘atoyxonning vaziri bo‘lgan, Chig‘atoy Koshg‘arni poytaxt qilgach, Amir Qoracharga Movarounnahr hokimligini bergan. Ayni shu Amir Qoracharni «Chingizxonning amakivachchasi» deyilgan forsiydagi tarixlardan yevropa tillariga o‘girilgan xabarlar, nazarimda, ba’zi kishilarni chalg‘itib kelgan. «Temurning nasl-nasabi mo‘g‘ullarga taqaladi» degan dabdabali tushunchani tug‘dirgan.

Atoqli tarixchi Ahmad Rafiqning olti jildli «Buyuk tarixi umumiy» asarining 4-jildida (Istanbulda hijriyning 1327 sanasida bosilgan) «Temurlang imperatorligi» degan qism bor. Unda, jumladan, shunday yozilgan: 1260—1360 yillar mobaynida, ya’ni yuz yil ichida Sibiriyo va Turkiston yerlarida tarkib topgan Chig‘atoy hukumatida 25 hukmdor o‘tdi, ammo birorta tarixiy siymo yetishib chiqmadi: Bu davrda arlot, barlos, jaloyir va oybardi kabi to‘rt qavmntsng nufuzi kuchaydi. So‘ngra kitobda Temurning Shahrisabzda tug‘ilgani, otasi Amir Tarag‘ay barloslar xonadoniga mansubligi, «Tarag‘ay» so‘zi eskicha turkcha tarla qushi nomi bilan bog‘liqligi, shuningdek, jaloyir qavmi asli mo‘g‘ullarga taqalashi, barloslar asl turkiy urug‘ ekani ta’kidlanadi (324—-325-betlar).

Olti jildli «Qomus ul-a’lom»ning Amir Temur va temuriylar davriga oid sahifalaridan ham biz professor G. Hidoyatov so‘zlarini tasdiqlovchi biror so‘z uchratmadik (masalan, 3-jildning 1727-betidagi «Temurlang» maqolasiga yoki 4-jildning 2848-sahifasidagi maqolaga qarang — T. Q.).

Turkiy qavmlar tarixiga bag‘ishlangan yana bir mashhur asar — Abdulg‘ozi Bahodirxonning «Tarixi shajarai turk» (1891 yilgi Qozon nashri, Abdua’lom Fayzxon tayyorlagan) kitobini varaqlarkanmiz, undagi «Mo‘g‘ul va boshqa turk urug‘larining zikri» (23—40-betlar) yoki Chingizxon tarixi va uning shajarasi tarixiga bag‘ishlangan sahifalarida (41—96-betlar) ham, G. Hidoyatov aytganidek, «Temurning mo‘g‘ul bo‘lgani, barloslarning mo‘g‘ullardan kelib chiqqani» xususidagi biror dalilga duch kelmadik.

Ko‘rinib turibdiki, jamoatchilikning e’tirozi haqlidir: Tarixchi olimimiz G. Hidoyatovning «tamerlanomaniya», «baburomaniya»da o‘z zamondoshlarini ayblashi asossiz, uning N. A. Muhiddinov maqolasi, shoir A. Suyun she’rlari xususidagi fikrlari, Temur va uning davri, o‘zbek xalqining o‘tmish madaniyati va tarixi haqidagi tasavvurlari mutlaqo noto‘g‘ri. Nazarimda, bu o‘quvchiga ayon bo‘ldi.

«O’rta Osiyoda azaldan shoirlarni qadrlaydilar, — yaeb yozadi yana G. Hidoyatov, — chunki ular ilg‘or g‘oyalar targ‘ibotchisi, insonparvar va donishmand bo‘lganlar, yuksak axloqni, xalqlar do‘stligini tarannum etganlar. Shuning uchun ham, biz bugun yozuvchi va shoirlarimiz ijodiga alohida mas’uliyat bilan yondashishga haqlimiz. Ammo o‘z tarixini bilmagan shoir… neni ham o‘rgatishi mumkin?.. Darvoqe, bu ko‘pgina yozuvchi va shoirlarimizning aybigina emas, balki, kulfati hamdir».

Tarixchi yozuvchi va shoirlarni shundayin ayblaganidan, ayniqsa, asossiz ayblaganidan nima naf ko‘ramiz? Nahotki, shu bilan tarixda biror o‘zgarish sodir bo‘lsa?.. Bu maqoladagi noto‘g‘ri gaplar respublikamizda yashayottan rus tilida gazeta o‘qiydigan millionlab qardosh xalqlarda o‘zbek ziyolilari, shoirlari va yozuvchilari haqida noto‘g‘ri fikr tug‘dirmaydimi, ular «tamerlanomaniya», «boburomaniya» kabi «muhim xavflar»dan cho‘chib, o‘zbek xalqi to‘g‘risida noto‘g‘ri tasavvurlarga bormaydilarmi? Shular borasida o‘ylarkanman, muhtaram professorimiz tarix haqida yaxshi gaplar aytaman deya azbaroyi ba’zi noto‘g‘ri tushunchalari bois gazetxonlarda naqadar achinarli bir kayfiyat tug‘dirganiga amin bo‘ldim. Albatta, biz Temur yoxud Boburni ko‘r-ko‘rona bayroq qilmoqchi emasmiz. Buning hech kimga keragi yo‘q. Faqat faktlarni buzmaslik, ulardan ko‘z yummaslik kerak.

1988 yilning boshida Moskvada SSSR FA, SSSR Yozuvchilar soyuzi, KPSS MK qoshidagi Ijtimoiy fanlar akademiyasi birgalikda tarix fanlari va adabiyotning muhim masalalariga bag‘ishlangan konferentsiya o‘tkazdi. Unda bir notiq: «Insonni kimyo, kibernetika bilan tarbiyalab bo‘lmaydi, uni tarix, adabiyot, ona tili tarbiyalaydi», dedi.

O’zbekiston SSR FA, O’zbekiston SSR Yozuvchilar soyuzi, barcha ijodiy uyushmalar birgalikda ayni shunday — tariximiz, adabiyotimiz, ona tilimizning muhim masalalariga bag‘ishlangan kengash chaqirsalar, balki Qayta qurishdagi amaliy ishlar jo‘nashib ketar. Biz nashr etilishini orzu qilgan asarlar, balki, o‘sha kengashda kelishib olinar, komissiyalar tuzilar, nashriyotlarga topshirilar, nazorat o‘rnatilar. Aks holda, bundan keyin ham taklifboz bo‘lib qolaveramiz turg‘unlik yillarida shakllangan odatimizdan qutulolmay, loqaydlarcha kun o‘tkaramiz — ammo bu mumkin emas!

«Fitna san’ati» (2-kitob, «Fan» nashriyoti, Toshkent, 1993) kitobidan olindi.