XX аср модернизм адабиёти ривожига улкан ҳисса қўшган франциялик Пол Клодель ва Пол Валери, олмониялик Р. М. Рильке ва Е. Бенн, америкалик Э. Паунд ва Р. Фрост, россиялик Александр Блок (1880-1921) ва Борис Пастернак (1890-1960), англиялик У. X. Оден, Ғарб ва Шарқ тамаддунлари тадқиқотчиси, мексикалик О. Пас, польшалик Ч. Милош сингари шоирлар қаторида Томас Стернз Элиотнинг ҳам муносиб ўрни бор. Элиот ижоди тимсолида инсондаги зиддиятли хислат ва фазилатлар мужассам этилган десак муболаға бўлмайди. Унинг “Европа заволи” (О. Шпенглер) мавзуида яратилган ўта мураккаб, мунқариз руҳдаги “Ҳосилсиз замин”поэмаси ўз муаллифини XX аср Ғарб шеъриятининг шоҳсупасига олиб чиқди.Томас Элиот 1948 йил Нобел мукофотига сазовор бўлди.
ТОМАС ЭЛИОТ ШЕЪРИЯТИ
Муҳаммаджон ХОЛБЕКОВ
Томас Стернз Элиот (Тhomas Stearns Eliot, (1888-1965) ижодига бағишланган юздан ортиқ танқидий ва матншунослик тадқиқотлари мавжуд. Америкалик мунаққид Ирвин Эренпрайс (1920- 1985) фикрича, “Элиот шеърияти инсоннинг шууригача, чуқур ахлоқий ва руҳий қатламларигача сингиб боради. Элиот яширин, сир тутилган ҳис-туйғу ва фикр-мулоҳазаларимизнинг ўзгарувчан, мантиққа зид табиатини тушунган, ушбу парадоксни ўз услубида ифодалашга ҳаракат қилган. Элиот услуби синтаксис ва маъно бузилишлари билан ажралиб туради, шу тариқа ўқувчининг диққат-эътиборини ўзига жалб қилади, бадиий ижоднинг вазифа ва қадриятларига янгича қарашга ундайди”.
Британиялик адабиётшунос олима, Кембридж университети профессори М.К. Брэдбрук ( 1909—1993)нинг ёзишича: “Элиот олдида турган ИККИ вазифа шундан иборат эдики, у, шоирлар муаллими Арасту ўргатганидек, кўзгуни табиатга рўбарў тутиб ўз даврининг талқинини топиши, ва шу билан бирга ҳақиқий мукаммаллик намуналарига амал қилиши лозим эди”.
XX аср модернизм адабиёти ривожига улкан ҳисса қўшган франциялик Пол Клодель ва Пол Валери, олмониялик Р. М. Рильке ва Е. Бенн, америкалик Э. Паунд ва Р. Фрост, россиялик Александр Блок (1880-1921) ва Борис Пастернак (1890-1960), англиялик У. X. Оден, Ғарб ва Шарқ тамаддунлари тадқиқотчиси, мексикалик О. Пас, польшалик Ч. Милош сингари шоирлар қаторида Томас Стернз Элиотнинг ҳам муносиб ўрни бор. Элиот ижоди тимсолида инсондаги зиддиятли хислат ва фазилатлар мужассам этилган десак муболаға бўлмайди. Унинг “Европа заволи” (О. Шпенглер) мавзуида яратилган ўта мураккаб, мунқариз руҳдаги “Ҳосилсиз замин”поэмаси ўз муаллифини XX аср Ғарб шеъриятининг шоҳсупасига олиб чиқди.
Томас Элиот ижодининг илк даврида Эзра Паунд ва Виржиния Вулф каби қаламкашлар билан яқиндан дўстлашади. Бу қаламкашлар ўтмиш билан бугун ўртасида алоқа узилганлигини, замонавий ҳаёт хаосга айланиб бораётганини чуқур ҳис этган ҳолда, диний қадриятларнинг нисбийлигини англаб етган эдилар. Бу ҳолат Элиот дунёқарашида ва унинг ижодида тартиблиликка, уйғунликка интилиш билан мужассамлашиб борди. Айни пайтда бу хусусият Элиот учун нафақат насроний динга имон келтириш, балки XX аср ўрталарига келиб консерватизм тимсолига, қолаверса, насроний маданият соҳибига айланишига ҳам замин яратди. Ушбу анъана “ёғду”сида у шеърият номидан дунё ва ўз-ўзи билан файласуфона суҳбат, жиддий баҳс-мунозара, таъбир жоиз бўлса, драматик диалог олиб боришга қодир Шоир сифатида намоён бўлишига ҳам монелик кўрсатмади. Кўп жиҳатдан ушбу сермазмун ва пурмаъно диалог туфайли “XX аср ғарб формализми” (қатор фанларда шаклни мазмундан, назарияни амалиётдан ажратишга интилувчи идеалистик йўналиш -М.Х.) ҳодисаси вужудга келди.
Шубҳасиз, бундай позиция қарама-қарши нуқтаи назар, бир-биридан кескин фарқ қилувчи, гоҳида маъқулловчи, гоҳида қораловчи қарашларни вужудга келтирган эди. Бугун ҳам Элиот ижоди хусусида маълум бир маъноли фикр йўқлигини таъкидлаш лозим. Масалан, сўл нуқтаи назардан қараганда, Редьярд Киплингдан сўнг Элиотга “инглиз империализми қасиданависи”, “йўқотиб бўлмас иллатларни васф айлагувчи мутакаббир”, “элитар қофиябоз” дегувчи тамғалар босиб келинади. У “маърифатпарварлик ниқоби остидаги жаҳонгир”лиги, “такрорий ижоди”, “иккиламчи шеърият”, “зўрма-зўраки битилган шеърларининг шавқсизлиги”, “шеърларидан совуқлик уфуриб турганлиги” учун кескин танқид остига олинди. Бугунга келиб шоирнинг ушбу, сўзсиз, салбий фикрларга ирқий ва диний масалаларда сиёсий боадаблик етишмаслиги хақидаги айбловлар ҳам қўшилди.
Ўнг нуқтаи назардан олиб қараганда эса, 1948 йил Нобел мукофотига сазовор бўлган Томас Элиот, ўз-ўзидан маълумки, олқишланди, унинг ижодига ҳамду санолар айтилди, мақтов сўзлар қанотида кўкларга кўтарилди. Лекин — қизиқ вазият — нафақат қалам аҳли, айниқса тақлидгўй ва маддоҳлар, балки китобхонлар ҳам Элиотнинг “зиёлиларча нафис ва сиёсатдан йироқ шеърияти” нималардан иборатлигини унчалик ҳам тушунмасдан, борлигича қабул қилиб келдилар.
Элиот ўз ижодининг барча баҳсли ва мунозарали жиҳатларига қарамасдан, амалда, замондошлари орасида энг ноёб истеъдод соҳиби сифатида майдонга чиқди. У сўзга, аниқроғи, сўзнинг моддий тус олишига ишончи комил ижодкордир. У мумтоз шеъриятнинг реаллиги, ёхуд унинг мукаммаллиги ва намунавийлигига ишонган шоир. Бу хусусиятлар Элиотни символизм тарафдорлари билан яқинлаштирибгина қолмасдан, балки барча билимларнинг нисбийлигини метафизикларча мутлақлаштириб, воқеликни объектив равишда билиш мумкинлигини инкор этадиган методологик принцип устунлик қилган бир пайтда шоирона дид, санойи нафиса мавжудлиги ва айнан унинг устун туриши хусусидаги фикрни қайсарлик билан илгари суришга ундади.
Элиотнинг фикрича, шоирона дид — бу эстетика тамойилларига асосланган дунёқарашлар мажмуи бўлиб, адабиётдаги ўзбошимчалик, парокандалик, меъёрдан чиқиб кетиш, сурбетлик ва беадаблик даврида “яхши ёзилган шеър” ва “ёмон ёзилган шеър” ўртасида аниқ чегара мавжудлиги ҳақида эслатиб турадиган мезондир. Бинобарин, “романтизм”, “декаданс”, “шеърий ҳаракат”, “ҳиссиёт” каби сўзлар Элиот дунёқарашида, воқеликни ҳис этишида, қолаверса, ижодида муайян адабий маънога эга бўлиб чиқди.
Шу билан бирга, Элиот ижоди адабиёт, айниқса шеъриятда бошқа жиҳатлар хам мавжудлиги ҳақида бизни хабардор килиб туради . XX аср адабиётига назар ташласак, Элиот 1920-1930 йилларда ижод қилган кам сонли машхур шоирлар қаторида алоҳида ажралиб туради. Бу ижодкорлар “сўл/ ўнг”, “реализм / модернизм”, “тараққиёт / таназзул” каби антитезаларни бир ёқлама тушунилишдан олиб чиқибгина қолмасдан, балки уларга янгича маъно бағишлаш, янгича тус бериш, аниқроғи уларга замонга хос ва мос нуқтаи назардан ёндашишга муваффақ бўлдилар. Улар адабиёт (наср ва назм — М.Х.) ни “ўнг” томон (Эзра Паунд, У. Льюис, Дриё ля Рошель, Селин, Э. Бертрам, Э. Юнгер )га ҳам эмас, “сўл” томон (Ромен Роллан, Луи Арагон, Г.Манн, Г.Лукач, Б.Брехт)га ҳам эмас, балки “юқори”га, юксакликка йулладилар. Ушбу “юқори”га интилишни экзистенциализм тарафдорлари (Жан Поль Сартр, Альбер Камю) тескари, яъни дунёни шахсий ҳиссиёт орқали англаш, субъектив фикр-мулоҳаза юритиш томон буришди.
Шак-шубҳасиз, 1930-1950 йилларда экзистенциализм руҳидаги наср ўқувчиларни ўзига мафтун қилиб, уларнинг диққатини кўпроқ жалб этган эди. Шунга қарамасдан, Г.Грин, Ж.Маритен, Франсуа Мориак, Жан Бернанос, Ж. Грин, С. Вейль, Альфред Дёблин, Николай Бердяев сингари ёзувчи ва мутафаккирларнинг дорилбақога эмас, дорилфанога ишониши, буржуазия тамаддуни “маъбуда”ларидан ихлоси қайтиши, умидлари ҳавога совурилиши мустабид тузумларнинг “меъёрий қадрият”лари каби имон-эътиқод сифатида намоён бўлди. Бошқача қилиб айтганда, сўл ёки ўнгга эмас, “юқори”га интилиш улар учун шахсий эркинлик қарор топиши, яъни ҳаётдан завқланиш, оромбахш табиат ноз-неъматларидан баҳраманд бўлиш, тоза ҳаводан тўйиб нафас олиш, шаффоф булоқ сувидан қониқиб ичиш, илҳом қанотларида шеърият осмонига кўтарилиш, шеърият уммони тўлқинларида сузишни англатарди. Бу жиҳат биринчи жаҳон урушидан олдин адабиётга қадам қўйган ва ижод қилган санъаткорни “биринчи жаҳон уруши дўмбираларининг гумбирлашида” (А. Камю) ўсган ижодкордан фарқлаб турарди. Шунингдек, урушда қатнашган ва унинг оқибатларини ўз кўзи билан кўрган ижодкорни, энг аввало, насроний дин ғоя ва тамойилларига амал қилиб яшаётган Европа маданияти ва санъатидаги бадиий синтез, адабий анъаналарга таянишга ундади.
Алҳосил, Элиот, АҚШдан Буюк Британияга кўчиб ўтиб, Янги Дунё (АҚШ) ва Эски Дунё (Европа) ишбилармонлик (тижорат, саноат, кунда- лик турмуш тарзи ва ҳоказо) этикаси ҳамда маънавий-ахлоқий мезонлар ўртасидаги кескин тафовутга эътибор қаратибгина қолмасдан, балки биринчи муҳожирлардан, қолаверса XX аср адабиётида “йўқотилган авлод”нинг биринчи намояндаларидан бўлди. Ҳа, Элиот асли польшалик, бироқ Англияда умргузаронлик қилган адиб Жозеф Конраддан фарқли ўлароқ тилини ўзгартирмади, рус эмиграциясининг биринчи авлод ёзувчилари каби сиёсий маслаги ва эътиқоди учун таъқибларда юрмади.
Бироқ Элиотнинг танлаган йўли бошқа бир америкалик ёзувчи, умрининг охирида Буюк Британия фуқаролигини қабул қилган Генри Жеймснинг ҳаёт йўлини эслатади, энг муҳими, шахсий ва бадиий тажрибалари хусусида фикр юргизишга ундайди. Гарчи бу йўл Элиотга очиқ-ойдин кўриниб турганлигига қарамасдан, у осонликча танлангани йўқ. Европа ва унинг “муқаддас тошлари”сиз Элиот ўзини ноқулай ҳис этарди, унга бир нарса етишмаётгандек туюларди. Шунингдек, Элиот ватанида ҳам ўзини омадсиз сезар, тасаввурида фақат Европада у ҳақиқий шон-шуҳратга, камолотга эришадигандек туюларди.
Таъкидлаш жоизки, Элиот аждодлари ватани булмиш Англия тарихи билан хам доимо қизиққан. Ҳатто университетда ўқиб юрган пайтлари дўстлари ярим чин, ярим ҳазил қилиб уни “талаффуз ва фуқаролигидан ташқари ҳақиқий инглиз” деб аташарди. Шоир узоқ ўй-фикрлардан сўнг, ҳаётидаги ҳамма нарсани тарозига солиб, Ғарбий Европада XVI асрдан бошлаб католицизмдан ажралиб чиққан протестант мазҳаби (англикан черкови ақидаларига амал қилувчи мазҳаб)ни, 1927 йилда эса Буюк Британия фуқаролигини қабул қилди.
Дарҳақиқат, Элиотнинг ўз диний мазҳаби ва фуқаролигини ўзгартириши хусусидаги руҳий кечинмалари “Кул ранг чоршанба” поэмасида ўз ифодасини топган. Кулранг чоршанба — бу католицизм мазҳабидаги улуғ рўзанинг илк куни номи. Бу — ўз фикр-хаёлларига чўмиш, кечмиш-кечирмишлар билан банд бўлиш ҳамда қилган гунохдари учун тавба-тазарру келтириш, қилмишларига пушаймон бўлиш, Худога сажда килиш кунидир. Айни пайтда бу кун — келажакда маънавий покланиш, гуноҳлардан фориғ бўлиш, қалбнинг юксалишдан умидворлик, муродбахш кун ҳамдир. Поэмани шоирнинг дин ва эътиқод кечинмалари, чуқур ўй-фикрларининг мураккаб тасвири деб ҳам талқин қилиш мумкин. Шоир ўз қалби қаърида яширинган ўй-хаёллари хусусида баён қиларкан, уни қийнаётган, юрагига ғулғула солаётган жиддий синов, риёзат билан курашади, дунёни тарк этиб Худога яқинлашишга интилади. Дарвоқе, поэманинг:
Весаиsе I dо поt hоре tо tиrп аgаin
Весаиsе I dо поt hоре
Весаиsзе I dо поt hоре tо
Чунки мен яна ҳайтишимга ишонмайман
Чунки мен ишонмайман
Чунки мен ҳайтишимга ишонмайман
(сўзма-сўз таржима бизники. М.Х.)
мазмунидаги нидолардан бошланиши бежиз эмас, албатта. Айни пайтда Биби Марьям ва Дантенинг Беатричеси, жаннатдаги Боғи Эрам ва ўрта асрларга хос бўлган рамзий “уч оқ қоплон” образлари шундай бир самимий ҳис-туйғулар билан тўйинтирилганки, ушбу мавҳум образлар ортида шоирнинг руҳий кечинмалари мавжудлиги аён бўлади.
Элиот дастуриламал сифатида қабул қилган анъанавийлик (эски анъналарга амал қилиш) ҳамда унинг шахси билан боғлиқ бўлган модернист ёзувчининг насроний динга мурожаат қилиши ўз-ўзидан вужудга келган эмас, балки ушбу қалам устасининг қўлга киритган ижодий ютуқлари сабаб бизга маълум.
XX аср Ғарб шеърияти кўплаб ихлосмандлари шоирнинг “Ж.Альфред Пруфрокнинг ишқий қўшиғи”, “Ҳосилсиз замин”, “Тўрт квартет” поэмаларидан олинган сатрларни ёддан билишади. Шак-шубҳасиз, Томас Стернз Элиот юксак маҳорат соҳиби, нозик дидли шоир сифатида оламшумул шуҳрат қозонди. Унинг ҳаёти ҳақида янги-янги китоблар ёзилмоқда, ижодига бағишланган тадқиқотлар яратилмоқда. Рус шоирлари ичида ҳам Элиот ихлосмандлари кўп. Улар (масалан, Нина Берберова, Иосиф Бродскийлар) фақат таржима килиш билангина чекланио колмасдан, балки Элиот сатрларидан илҳом ҳам олган деб айта оламиз (Анна Ахматованинг “Қаҳрамонсиз поэма”, И. Бродскийнинг қатор шеърларини эсланг). Нафсиламрини айтганда, Элиот шеърияти ҳали ўзбек заминига кўчиб келганича йўқ. XX аср Ғарб модернизм дарғаларидан бўлган шоир ижодидан ўзбек тилига ҳали кўп-кўп таржималар қилинишига умид боғлаб қоламиз. Ҳозирча эса ушбу “хамир учидан патир” қабилидаги илк таржималарни эътиборингизга ҳавола қиламиз. Шоир Ҳумоюн уларни рус тилидан ўзбекчалаштирган.
Томас ЭЛИОТ
КЎЗЛАР КЎЗ ЁШ ТЎЛА КЎРИНАР МЕНГА…
Рус тилидан Ҳумоюн таржимаси
АФРИКАДА ХАЛОК БЎЛГАН ҲИНДЛАРГА
Одамнииг такдири – ўзининг жонажон қишлоғида
Уйи-ўлан тўшагида, хотин берган ризқин еб;
Кунботар палласида, чўкиб зинапояга
Набиралари ва қўшни набираларига боққан нигоҳларида,
Ҳовлида чуғурлашиб ўртоқ-ўртоқ ўйнашар.
Чандиғи кўп, лек безиён бўлган одамнинг
Бисёр бўлар суҳбат чоғи уйғонгувчи хотиралари
(Салқин чоғми ва ёки илиқ — бу томони иқлимга боғлиқ)
Бегоналар ҳақида, бегона ё ўртоқ бўлишиб
Ўзга ерда қандай жанг қилганлари.
Йўқ, асло аниқ эмас одамзотнинг қисмати,
Бир одамга Ватан бўлар ҳар қандай юрт
Бошқага бегона. Аммо қайда ўлсанг мардларча,
Пешонангга ёзгани шу, энди ўша ерликсан.
Ўша қишлоқ — сенинг қишлоғинг.
Ўша замин сизники ҳам, бизники эмас эди –
аммо бизнинг Мидлэндда
Ва сизнинг Бешдарёда қабристон бир хил.
Уйига кайтганлар сиз ҳакда ҳам бир хил сўзласин, майли
Улуғ мақсад йўлидаги ҳаракатлар ҳақида,
Ўша самаралар ҳақида бирдай сизга ҳам, бизга ҳам
Англамоқ йўқ токи Маҳшарга қадар
Харакатлар самараси ўзи не эканин.
НЕНСИ АММАМ
Ненси Элликотт хоним,
Яйловда от чопиб, пайхон айлади,
Дўнгларда от чопиб, яксон айлади –
Янги Англиянинг тақир дўнгларин,
Итлар галасини эргаштирганча
Яйловлар томондан чопиб ўтди у.
Ненси Элликотт хоним –
Кашанда, устаси янги рақсларнинг,
Кўпда хушламаслар уни холалар,
Аммо биладилар, замон зайли шу.
Ойнаванд токчада посбон туришар
Мэтгъю ва Уолдо — номус нозирлари,
Ўзгармас ҳонуннинг хизматкорлари.
ХЕЛЕН ХОЛАМ
Хелен Слингзби хоним, эрга тегмаган холам,
Яшарди мўъжаз уйда, серҳашам майдондаги.
Бир бошига тўрт малай.
Самолар сокин эди у оламдан ўтганда,
У умрини ўтказган кўчалар жим-жит эди.
Пойгакда оёқ артди дафн идораси соҳиби —
У-ку яхши билади, аввал ҳам бўлган шундай.
Уйнинг пардаларин тортиб қўйдилар.
Аввалгидай берилди сархил емиш итларга,
Аммо тезда ҳаром ўлди тўтиқуш, бироқ,
Ҳамон чиқилларди камин узра Дрезден соатлари.
Малай ўтирарди меҳмонхонада
Тиззасига олиб оқсочни, у қиз
Қандай боодоб эди беканинг борлигида.
* * *
Кўзлар, кўз ёш тўла, кўрингай менга,
Мисли туман ичра, —
Бу ерда, ўлимнинг хаёлий салтанатида
Ўшал кўзлар бўлур намоён,
Аммо кўз ёшларни кўролмасман ҳеч, —
Шудир менинг жазойим.
Шудир менинг жазойим –
Кўролмасман ёшли кўзларни,
Уларнинг тик нигоҳларини,
Кўролмасман муҳаррар ўлим
Салтанатин пойгаги қадар,
Яна қайда, шу ердагидай,
Ялт этгайдир бир лаҳза кўзлар,
Оний лаҳза милтиллар кўзёш,
Бизни мазаҳ қилмоқлик учун.
* * *
Чор тарафдан айланди шамол,
Кўнғироқни тебратди алҳол —
Бир ҳаёт томон кўтарилар у,
Бир мамот томон.
Бу ерда — ўлимнинг хаёлий салтанатида
Адаш жангларнинг, хавотирга солар акс садо
Бу нима — тушми бошҳа ё:
Қорайиб бораётган дарё юзида
Йиғлаётган юзлар аён бўлдилар?
Нари соҳилида қора дарёнинг
Душманларни кўрдим, қўлида қилич.
Чин ўлим дарёсин ул қирғоғида
Шоир, драматург ва адабий танқидчи — Томас Стернз Элиот (1888-1965) шеъриятда модернизм оқимининг йирик вакилларидан биридир. У 1888 йил 26 сентябрда Сент-Луис (АҚШ) шаҳрида бадавлат ва мартабали лротестантлар оиласида дунёга келди. Унинг бобоси черков қурган ва университет коллежига асос солган, ўз даврининг маърифатларвар руҳонийларидан эди. Отаси ишлаб чиқариш комланиясининг лрезиденти, онаси адабий фаолият билан шуғулланган. Элиотлар хонадонидаги анъаналар: эътиқодлилик, талабчанлик, одоб-ахлоқ меъёрларига, ўз хатти-ҳаракатларига масъуллик туйғуларининг шаклланиши бўлажак адибга катта таъсир ўтказган. Янги Англиянинг пуританларга хос қатъий тамойиллари ва ўз бурчига садоқат, эътиқодга содиқлик йиллар давомида ёш Элиотнинг ҳаётий йўлини белгилаб берди. Айни вақтда у муҳтарам ота-боболари йўлидан бошқа сўқмоқларга ҳам ўтиб кетганини, аммо ўз йўлини топа олганлигини таъкидлаш жоиз.
1910 йилда Гарвард университетини тўрт йиллик таҳсилини уч йилда тамомлаб, иккинчи ватани бўлиб қолган Европага йўл олди. Бу даврда у фалсафа, дин ва маълум тарихий даврлар (Итальян тикланиш даври, Елизавета давридаги Англия ва XVII аср) га бўлган қизиқишлари ортган эди. Элиотнинг илк тўпламларига буржуа жамиятининг сохталиклари, шаҳарнинг шовқин-суронли ҳаётида инсон шахсининг емирилиши ҳақидаги фожеавий шеърлар хос бўлди. Чинакам пуританлар авлоди сифатида у мунтазам ибодат,интизом ва тинимсиз меҳнат билан олдидаги машаққатли тўсиқларни енгиб ўтди.
Бўлгувчи авангард шоир ўз замони адабиёт майдонига исён билан кириб келди. Унинг жодидаги асосий мавзу — руҳ инқирози бўлди. Элиот ўша даврда моддий қадриятларга ружу қўйган инсониятнинг Худо томонидан берилган илоҳий неъматларни менсимаслигини танқид қилиш, даҳрийликни қоралаш ғояларига суянди.
Унинг илк шеърлари 1916 йилда Американинг “Литтл ревю” журналида чол этилди.Биринчи жаҳон уруши даврида адабиётда мунтазам равишда янги шеърий йўлларни очишга интилди. Бу йилларда яратилган кўплаб асарлари унинг руҳий ва ижодий йўлини қатъий белгилаб олганлигидан далолат берарди. Масалан, “Ховал одамлар” (1925) шеърлар туркуми Элиотга “умидсиз шоир”деган лақаб келтирди. “Альфред Пруфрокнинг севги қўшиғи” (1917) тўлламига эса ижодининг илк босқичида яратилган, замондошлари томонидан англо-америка модернизмининг манифести сифатида эътироф этилган шеърлари киритилганди. 1919 йилда унинг “Шеърлар” китоби чол этилди.1922 йилда Элиотнинг Инжил ваДантеона руҳдаги сатрлари жамланган, урушдан кейинги йилларнинг “Йўқотилган авлод”и қарашларини мужассам этган “Ҳосилсиз ер” поэмасини эълон этди. Бу йилларга келиб Элиот адабиётшунос, танқидчи сифатида ҳам шуҳрат қозонди. 1920 йилда унинг эстетик қарашлари жамланган “Муқаддас ўрмон”тўплами нашр қилинди. Унда Элиот унутилаёзган Жон Донне, шунингдек, “метафизик шоирлар» Эндрю Марвелл ва Жон Зебстер каби инглиз адабиётининг намояндаларини юқори баҳолаб, замондошларининг ёдига солишга интилди.
1927 йилда Т.Элиот Буюк Британия фуқаролигига қабул қилинди. Тараққиётининг буржуа-калиталистик йўлини рад этган ҳолда, Элиот руҳий жиҳатдан насронийликнинг ихлоқий меъёрларига амал қилишни (“Кул босган муҳит”, 1930), ибтидоий диний эътиқодга қайтишни тарғиб этди, ижодини консерватизм томон йўналтирди Шунингдек у таржимон сифатида француз шоири Сен Жон Перснинг “Анабасис” поэмасини инглиз тилига ўгирди. Ижодининг сўнгги босқичларида (“Тўрт квартет”, 1943) бақо ва фано, авлодларнинг руҳий ришталари мавзуларига мунтазам мурожаат этиб турди.
Элиот юксак тафаккур шоир эди, унинг асарлари замондош ижодкорларнинг ижодидан тубдан фарқланади. Шоир ўз ижодида мураккабликни мақсад қилиб олмади, балки бу мураккаблик унинг англанган ва ҳал этилган муаммоларининг серқирралиги билан белгиланади.
1948 йилда “Замонавий поэзияга қўшган катта новаторлик ҳиссаси учун” Элиотга Нобел мукофоти берилди. 1948 йилда Британиянинг Хизматлари учун ордени, 1954 йилда французларнинг Фахрий легион ордени ва олмонларнинг Ганзей иттифоқи таъсис этган этган мукофоти билан тақдирланди.
Томас Элиот 1965 йил 4 январда Лондонда вафот этди ва Вестминстер аббатлигига қарашли Ист-Кокер ҳудудида — Сомерсет қишлоғида дафн этилди. Худди шу ердан бобоси Эндрю Элиот XVII аср ўрталарида Америкага йўл олган эди…
Shoir, dramaturg va adabiy tanqidchi — Tomas Sternz Eliot (1888-1965) she’riyatda modernizm oqimining yirik vakillaridan biridir. U 1888 yil 26 sentyabrda Sent-Luis (AQSH) shahrida badavlat va martabali lrotestantlar oilasida dunyoga keldi. Uning bobosi cherkov qurgan va universitet kollejiga asos solgan, o’z davrining ma’rifatlarvar ruhoniylaridan edi. Otasi ishlab chiqarish komlaniyasining lrezidenti, onasi adabiy faoliyat bilan shug’ullangan. Eliotlar xonadonidagi an’analar: e’tiqodlilik, talabchanlik, odob-axloq me’yorlariga, o’z xatti-harakatlariga mas’ullik tuyg’ularining shakllanishi bo’lajak adibga katta ta’sir o’tkazgan. Yangi Angliyaning puritanlarga xos qat’iy tamoyillari va o’z burchiga sadoqat, e’tiqodga sodiqlik yillar davomida yosh Eliotning hayotiy yo’lini belgilab berdi. Ayni vaqtda u muhtaram ota-bobolari yo’lidan boshqa so’qmoqlarga ham o’tib ketganini, ammo o’z yo’lini topa olganligini ta’kidlash joiz.
1910 yilda Garvard universitetini to’rt yillik tahsilini uch yilda tamomlab, ikkinchi vatani bo’lib qolgan Yevropaga yo’l oldi. Bu davrda u falsafa, din va ma’lum tarixiy davrlar (Ital`yan tiklanish davri, Yelizaveta davridagi Angliya va XVII asr) ga bo’lgan qiziqishlari ortgan edi. Eliotning ilk to’plamlariga burjua jamiyatining soxtaliklari, shaharning shovqin-suronli hayotida inson shaxsining yemirilishi haqidagi fojeaviy she’rlar xos bo’ldi. Chinakam puritanlar avlodi sifatida u muntazam ibodat,intizom va tinimsiz mehnat bilan oldidagi mashaqqatli to’siqlarni yengib o’tdi.
Bo’lguvchi avangard shoir o’z zamoni adabiyot maydoniga isyon bilan kirib keldi. Uning jodidagi asosiy mavzu — ruh inqirozi bo’ldi. Eliot o’sha davrda moddiy qadriyatlarga ruju qo’ygan insoniyatning Xudo tomonidan berilgan ilohiy ne’matlarni mensimasligini tanqid qilish, dahriylikni qoralash g’oyalariga suyandi. Uning ilk she’rlari 1916 yilda Amerikaning “Littl revyu” jurnalida chol etildi.Birinchi jahon urushi davrida adabiyotda muntazam ravishda yangi she’riy yo’llarni ochishga intildi. Bu yillarda yaratilgan ko’plab asarlari uning ruhiy va ijodiy yo’lini qat’iy belgilab olganligidan dalolat berardi. Masalan, “Xoval odamlar” (1925) she’rlar turkumi Eliotga “umidsiz shoir”degan laqab keltirdi. “Al`fred Prufrokning sevgi qo’shig’i” (1917) to’llamiga esa ijodining ilk bosqichida yaratilgan, zamondoshlari tomonidan anglo-amerika modernizmining manifesti sifatida e’tirof etilgan she’rlari kiritilgandi. 1919 yilda uning “She’rlar” kitobi chol etildi.1922 yilda Eliotning Injil vaDanteona ruhdagi satrlari jamlangan, urushdan keyingi yillarning “Yo’qotilgan avlod”i qarashlarini mujassam etgan “Hosilsiz yer” poemasini e’lon etdi. Bu yillarga kelib Eliot adabiyotshunos, tanqidchi sifatida ham shuhrat qozondi. 1920 yilda uning estetik qarashlari jamlangan “Muqaddas o’rmon”to’plami nashr qilindi. Unda Eliot unutilayozgan Jon Donne, shuningdek, “metafizik shoirlar» Endryu Marvell va Jon Zebster kabi ingliz adabiyotining namoyandalarini yuqori baholab, zamondoshlarining yodiga solishga intildi.
1927 yilda T.Eliot Buyuk Britaniya fuqaroligiga qabul qilindi. Taraqqiyotining burjua-kalitalistik yo’lini rad etgan holda, Eliot ruhiy jihatdan nasroniylikning ixloqiy me’yorlariga amal qilishni (“Kul bosgan muhit”, 1930), ibtidoiy diniy e’tiqodga qaytishni targ’ib etdi, ijodini konservatizm tomon yo’naltirdi Shuningdek u tarjimon sifatida frantsuz shoiri Sen Jon Persning “Anabasis” poemasini ingliz tiliga o’girdi. Ijodining so’nggi bosqichlarida (“To’rt kvartet”, 1943) baqo va fano, avlodlarning ruhiy rishtalari mavzulariga muntazam murojaat etib turdi.
Eliot yuksak tafakkur shoir edi, uning asarlari zamondosh ijodkorlarning ijodidan tubdan farqlanadi. Shoir o’z ijodida murakkablikni maqsad qilib olmadi, balki bu murakkablik uning anglangan va hal etilgan muammolarining serqirraligi bilan belgilanadi. 1948 yilda “Zamonaviy poeziyaga qo’shgan katta novatorlik hissasi uchun” Eliotga Nobel mukofoti berildi. 1948 yilda Britaniyaning Xizmatlari uchun ordeni, 1954 yilda frantsuzlarning Faxriy legion ordeni va olmonlarning Ganzey ittifoqi ta’sis etgan etgan mukofoti bilan taqdirlandi.
Tomas Eliot 1965 yil 4 yanvarda Londonda vafot etdi va Vestminster abbatligiga qarashli Ist-Koker hududida — Somerset qishlog’ida dafn etildi. Xuddi shu yerdan bobosi Endryu Eliot XVII asr o’rtalarida Amerikaga yo’l olgan edi…
TOMAS ELIOT SHE’RIYATI
Muhammadjon XOLBEKOV
Tomas Sternz Eliot (Thomas Stearns Eliot, (1888-1965) ijodiga bag’ishlangan yuzdan ortiq tanqidiy va
matnshunoslik tadqiqotlari mavjud. Amerikalik munaqqid Irvin Erenprays (1920- 1985) fikricha, “Eliot she’riyati insonning shuurigacha, chuqur axloqiy va ruhiy qatlamlarigacha singib boradi. Eliot yashirin, sir tutilgan his-tuyg’u va fikr-mulohazalarimizning o’zgaruvchan, mantiqqa zid tabiatini tushungan, ushbu paradoksni o’z uslubida ifodalashga harakat qilgan. Eliot uslubi sintaksis va ma’no buzilishlari bilan ajralib turadi, shu tariqa o’quvchining diqqat-e’tiborini o’ziga jalb qiladi, badiiy ijodning vazifa va qadriyatlariga yangicha qarashga undaydi”.
Britaniyalik adabiyotshunos olima, Kembridj universiteti professori M.K. Bredbruk ( 1909—1993)ning yozishicha: “Eliot oldida turgan IKKI vazifa shundan iborat ediki, u, shoirlar muallimi Arastu o’rgatganidek, ko’zguni tabiatga ro’baro’ tutib o’z davrining talqinini topishi, va shu bilan birga haqiqiy mukammallik namunalariga amal qilishi lozim edi”.
XX asr modernizm adabiyoti rivojiga ulkan hissa qo’shgan frantsiyalik Pol Klodel` va Pol Valeri, olmoniyalik R. M. Ril`ke va YE. Benn, amerikalik E. Paund va R. Frost, rossiyalik Aleksandr Blok (1880-1921) va Boris Pasternak (1890-1960), angliyalik U. X. Oden, G’arb va Sharq tamaddunlari tadqiqotchisi, meksikalik O. Pas, pol`shalik CH. Milosh singari shoirlar qatorida Tomas Sternz Eliotning ham munosib o’rni bor. Eliot ijodi timsolida insondagi ziddiyatli xislat va fazilatlar mujassam etilgan desak mubolag’a bo’lmaydi. Uning “Evropa zavoli” (O. Shpengler) mavzuida yaratilgan o’ta murakkab, munqariz ruhdagi “Hosilsiz zamin”poemasi o’z muallifini XX asr G’arb she’riyatining shohsupasiga olib chiqdi.
Tomas Eliot ijodining ilk davrida Ezra Paund va Virjiniya Vulf kabi qalamkashlar bilan yaqindan do’stlashadi. Bu qalamkashlar o’tmish bilan bugun o’rtasida aloqa uzilganligini, zamonaviy hayot xaosga aylanib borayotganini chuqur his etgan holda, diniy qadriyatlarning nisbiyligini anglab yetgan edilar. Bu holat Eliot dunyoqarashida va uning ijodida tartiblilikka, uyg’unlikka intilish bilan mujassamlashib bordi. Ayni paytda bu xususiyat Eliot uchun nafaqat nasroniy dinga imon keltirish, balki XX asr o’rtalariga kelib konservatizm timsoliga, qolaversa, nasroniy madaniyat sohibiga aylanishiga ham zamin yaratdi. Ushbu an’ana “yog’du”sida u she’riyat nomidan dunyo va o’z-o’zi bilan faylasufona suhbat, jiddiy bahs-munozara, ta’bir joiz bo’lsa, dramatik dialog olib borishga qodir Shoir sifatida namoyon bo’lishiga ham monelik ko’rsatmadi. Ko’p jihatdan ushbu sermazmun va purma’no dialog tufayli “XX asr g’arb formalizmi” (qator fanlarda shaklni mazmundan, nazariyani amaliyotdan ajratishga intiluvchi idealistik yo’nalish -M.X.) hodisasi vujudga keldi.
Shubhasiz, bunday pozitsiya qarama-qarshi nuqtai nazar, bir-biridan keskin farq qiluvchi, gohida ma’qullovchi, gohida qoralovchi qarashlarni vujudga keltirgan edi. Bugun ham Eliot ijodi xususida ma’lum bir ma’noli fikr yo’qligini ta’kidlash lozim. Masalan, so’l nuqtai nazardan qaraganda, Red`yard Kiplingdan so’ng Eliotga “ingliz imperializmi qasidanavisi”, “yo’qotib bo’lmas illatlarni vasf aylaguvchi mutakabbir”, “elitar qofiyaboz” deguvchi tamg’alar bosib kelinadi. U “ma’rifatparvarlik niqobi ostidagi jahongir”ligi, “takroriy ijodi”, “ikkilamchi she’riyat”, “zo’rma-zo’raki bitilgan she’rlarining shavqsizligi”, “she’rlaridan sovuqlik ufurib turganligi” uchun keskin tanqid ostiga olindi. Bugunga kelib shoirning ushbu, so’zsiz, salbiy fikrlarga irqiy va diniy masalalarda siyosiy boadablik yetishmasligi xaqidagi ayblovlar ham qo’shildi.
O’ng nuqtai nazardan olib qaraganda esa, 1948 yil Nobel mukofotiga sazovor bo’lgan Tomas Eliot, o’z-o’zidan ma’lumki, olqishlandi, uning ijodiga hamdu sanolar aytildi, maqtov so’zlar qanotida ko’klarga ko’tarildi. Lekin — qiziq vaziyat — nafaqat qalam ahli, ayniqsa taqlidgo’y va maddohlar, balki kitobxonlar ham Eliotning “ziyolilarcha nafis va siyosatdan yiroq she’riyati” nimalardan iboratligini unchalik ham tushunmasdan, borligicha qabul qilib keldilar.
Eliot o’z ijodining barcha bahsli va munozarali jihatlariga qaramasdan, amalda, zamondoshlari orasida eng noyob iste’dod sohibi sifatida maydonga chiqdi. U so’zga, aniqrog’i, so’zning moddiy tus olishiga ishonchi komil ijodkordir. U mumtoz she’riyatning realligi, yoxud uning mukammalligi va namunaviyligiga ishongan shoir. Bu xususiyatlar Eliotni simvolizm tarafdorlari bilan yaqinlashtiribgina qolmasdan, balki barcha bilimlarning nisbiyligini metafiziklarcha mutlaqlashtirib, voqelikni ob’ektiv ravishda bilish mumkinligini inkor etadigan metodologik printsip ustunlik qilgan bir paytda shoirona did, sanoyi nafisa mavjudligi va aynan uning ustun turishi xususidagi fikrni qaysarlik bilan ilgari surishga undadi.
Eliotning fikricha, shoirona did — bu estetika tamoyillariga asoslangan dunyoqarashlar majmui bo’lib, adabiyotdagi o’zboshimchalik, parokandalik, me’yordan chiqib ketish, surbetlik va beadablik davrida “yaxshi yozilgan she’r” va “yomon yozilgan she’r” o’rtasida aniq chegara mavjudligi haqida eslatib turadigan mezondir. Binobarin, “romantizm”, “dekadans”, “she’riy harakat”, “hissiyot” kabi so’zlar Eliot dunyoqarashida, voqelikni his etishida, qolaversa, ijodida muayyan adabiy ma’noga ega bo’lib chiqdi.
Shu bilan birga, Eliot ijodi adabiyot, ayniqsa she’riyatda boshqa jihatlar xam mavjudligi haqida bizni xabardor kilib turadi . XX asr adabiyotiga nazar tashlasak, Eliot 1920-1930 yillarda ijod qilgan kam sonli mashxur shoirlar qatorida alohida ajralib turadi. Bu ijodkorlar “so’l/ o’ng”, “realizm / modernizm”, “taraqqiyot / tanazzul” kabi antitezalarni bir yoqlama tushunilishdan olib chiqibgina qolmasdan, balki ularga yangicha ma’no bag’ishlash, yangicha tus berish, aniqrog’i ularga zamonga xos va mos nuqtai nazardan yondashishga muvaffaq bo’ldilar. Ular adabiyot (nasr va nazm — M.X.) ni “o’ng” tomon (Ezra Paund, U. L`yuis, Driyo lya Roshel`, Selin, E. Bertram, E. Yunger )ga ham emas, “so’l” tomon (Romen Rollan, Lui Aragon, G.Mann, G.Lukach, B.Brext)ga ham emas, balki “yuqori”ga, yuksaklikka yulladilar. Ushbu “yuqori”ga intilishni ekzistentsializm tarafdorlari (Jan Pol` Sartr, Al`ber Kamyu) teskari, ya’ni dunyoni shaxsiy hissiyot orqali anglash, sub’ektiv fikr-mulohaza yuritish tomon burishdi.
Shak-shubhasiz, 1930-1950 yillarda ekzistentsializm ruhidagi nasr o’quvchilarni o’ziga maftun qilib, ularning diqqatini ko’proq jalb etgan edi. Shunga qaramasdan, G.Grin, J.Mariten, Fransua Moriak, Jan Bernanos, J. Grin, S. Veyl`, Al`fred Dyoblin, Nikolay Berdyaev singari yozuvchi va mutafakkirlarning dorilbaqoga emas, dorilfanoga ishonishi, burjuaziya tamadduni “ma’buda”laridan ixlosi qaytishi, umidlari havoga sovurilishi mustabid tuzumlarning “me’yoriy qadriyat”lari kabi imon-e’tiqod sifatida namoyon bo’ldi. Boshqacha qilib aytganda, so’l yoki o’ngga emas, “yuqori”ga intilish ular uchun shaxsiy erkinlik qaror topishi, ya’ni hayotdan zavqlanish, orombaxsh tabiat noz-ne’matlaridan bahramand bo’lish, toza havodan to’yib nafas olish, shaffof buloq suvidan qoniqib ichish, ilhom qanotlarida she’riyat osmoniga ko’tarilish, she’riyat ummoni to’lqinlarida suzishni anglatardi. Bu jihat birinchi jahon urushidan oldin adabiyotga qadam qo’ygan va ijod qilgan san’atkorni “birinchi jahon urushi do’mbiralarining gumbirlashida” (A. Kamyu) o’sgan ijodkordan farqlab turardi. Shuningdek, urushda qatnashgan va uning oqibatlarini o’z ko’zi bilan ko’rgan ijodkorni, eng avvalo, nasroniy din g’oya va tamoyillariga amal qilib yashayotgan Yevropa madaniyati va san’atidagi badiiy sintez, adabiy an’analarga tayanishga undadi.
Alhosil, Eliot, AQShdan Buyuk Britaniyaga ko’chib o’tib, Yangi Dunyo (AQSH) va Eski Dunyo (Yevropa) ishbilarmonlik (tijorat, sanoat, kunda- lik turmush tarzi va hokazo) etikasi hamda ma’naviy-axloqiy mezonlar o’rtasidagi keskin tafovutga e’tibor qaratibgina qolmasdan, balki birinchi muhojirlardan, qolaversa XX asr adabiyotida “yo’qotilgan avlod”ning birinchi namoyandalaridan bo’ldi. Ha, Eliot asli pol`shalik, biroq Angliyada umrguzaronlik qilgan adib Jozef Konraddan farqli o’laroq tilini o’zgartirmadi, rus emigratsiyasining birinchi avlod yozuvchilari kabi siyosiy maslagi va e’tiqodi uchun ta’qiblarda yurmadi.
Biroq Eliotning tanlagan yo’li boshqa bir amerikalik yozuvchi, umrining oxirida Buyuk Britaniya fuqaroligini qabul qilgan Genri Jeymsning hayot yo’lini eslatadi, eng muhimi, shaxsiy va badiiy tajribalari xususida fikr yurgizishga undaydi. Garchi bu yo’l Eliotga ochiq-oydin ko’rinib turganligiga qaramasdan, u osonlikcha tanlangani yo’q. Yevropa va uning “muqaddas toshlari”siz Eliot o’zini noqulay his etardi, unga bir narsa yetishmayotgandek tuyulardi. Shuningdek, Eliot vatanida ham o’zini omadsiz sezar, tasavvurida faqat Yevropada u haqiqiy shon-shuhratga, kamolotga erishadigandek tuyulardi.
Ta’kidlash joizki, Eliot ajdodlari vatani bulmish Angliya tarixi bilan xam doimo qiziqqan. Hatto universitetda o’qib yurgan paytlari do’stlari yarim chin, yarim hazil qilib uni “talaffuz va fuqaroligidan tashqari haqiqiy ingliz” deb atashardi. Shoir uzoq o’y-fikrlardan so’ng, hayotidagi hamma narsani taroziga solib, G’arbiy Yevropada XVI asrdan boshlab katolitsizmdan ajralib chiqqan protestant mazhabi (anglikan cherkovi aqidalariga amal qiluvchi mazhab)ni, 1927 yilda esa Buyuk Britaniya fuqaroligini qabul qildi.
Darhaqiqat, Eliotning o’z diniy mazhabi va fuqaroligini o’zgartirishi xususidagi ruhiy kechinmalari
“Kul rang chorshanba” poemasida o’z ifodasini topgan. Kulrang chorshanba — bu katolitsizm mazhabidagi ulug’ ro’zaning ilk kuni nomi. Bu — o’z fikr-xayollariga cho’mish, kechmish-kechirmishlar bilan band bo’lish hamda qilgan gunoxdari uchun tavba-tazarru keltirish, qilmishlariga pushaymon bo’lish, Xudoga sajda kilish kunidir. Ayni paytda bu kun — kelajakda ma’naviy poklanish, gunohlardan forig’ bo’lish, qalbning yuksalishdan umidvorlik, murodbaxsh kun hamdir. Poemani shoirning din va e’tiqod kechinmalari, chuqur o’y-fikrlarining murakkab tasviri deb ham talqin qilish mumkin. Shoir o’z qalbi qa’rida yashiringan o’y-xayollari xususida bayon qilarkan, uni qiynayotgan, yuragiga g’ulg’ula solayotgan jiddiy sinov, riyozat bilan kurashadi, dunyoni tark etib Xudoga yaqinlashishga intiladi. Darvoqe, poemaning:
Vesaise I do pot hore to tirp again
Vesaise I do pot hore
Vesaisze I do pot hore to
Chunki men yana haytishimga ishonmayman
Chunki men ishonmayman
Chunki men haytishimga ishonmayman
(so’zma-so’z tarjima bizniki. M.X.)
mazmunidagi nidolardan boshlanishi bejiz emas, albatta. Ayni paytda Bibi Mar`yam va Dantening Beatrichesi, jannatdagi Bog’i Eram va o’rta asrlarga xos bo’lgan ramziy “uch oq qoplon” obrazlari shunday bir samimiy his-tuyg’ular bilan to’yintirilganki, ushbu mavhum obrazlar ortida shoirning ruhiy kechinmalari mavjudligi ayon bo’ladi.
Eliot dasturilamal sifatida qabul qilgan an’anaviylik (eski an’nalarga amal qilish) hamda uningshaxsi bilan bog’liq bo’lgan modernist yozuvchining nasroniy dinga murojaat qilishi o’z-o’zidan vujudga kelgan emas, balki ushbu qalam ustasining qo’lga kiritgan ijodiy yutuqlari sabab bizga ma’lum.
XX asr G’arb she’riyati ko’plab ixlosmandlari shoirning “J.Al`fred Prufrokning ishqiy qo’shig’i”, “Hosilsiz zamin”, “To’rt kvartet” poemalaridan olingan satrlarni yoddan bilishadi. Shak-shubhasiz, Tomas Sternz Eliot yuksak mahorat sohibi, nozik didli shoir sifatida olamshumul shuhrat qozondi. Uning hayoti haqida yangi-yangi kitoblar yozilmoqda, ijodiga bag’ishlangan tadqiqotlar yaratilmoqda. Rus shoirlari ichida ham Eliot ixlosmandlari ko’p. Ular (masalan, Nina Berberova, Iosif Brodskiylar) faqat tarjima kilish bilangina cheklanio kolmasdan, balki Eliot satrlaridan ilhom ham olgan deb ayta olamiz (Anna Axmatovaning “Qahramonsiz poema”, I. Brodskiyning qator she’rlarini eslang). Nafsilamrini aytganda, Eliot she’riyati hali o’zbek zaminiga ko’chib kelganicha yo’q. XX asr G’arb modernizm darg’alaridan bo’lgan shoir ijodidan o’zbek tiliga hali ko’p-ko’p tarjimalar qilinishiga umid bog’lab qolamiz. Hozircha esa ushbu “xamir uchidan patir” qabilidagi ilk tarjimalarni e’tiboringizga havola qilamiz. Shoir Humoyun ularni rus tilidan o’zbekchalashtirgan.
Tomas ELIOT
KO’ZLAR KO’Z YOSH TO’LA KO’RINAR MENGA…
Rus tilidan Humoyun tarjimasi
AFRIKADA XALOK BO’LGAN HINDLARGA
Odamniig takdiri – o’zining jonajon qishlog’ida
Uyi-o’lan to’shagida, xotin bergan rizqin yeb;
Kunbotar pallasida, cho’kib zinapoyaga
Nabiralari va qo’shni nabiralariga boqqan nigohlarida,
Hovlida chug’urlashib o’rtoq-o’rtoq o’ynashar.
Chandig’i ko’p, lek beziyon bo’lgan odamning
Bisyor bo’lar suhbat chog’i uyg’onguvchi xotiralari
(Salqin chog’mi va yoki iliq — bu tomoni iqlimga bog’liq)
Begonalar haqida, begona yo o’rtoq bo’lishib
O’zga yerda qanday jang qilganlari.
Yo’q, aslo aniq emas odamzotning qismati,
Bir odamga Vatan bo’lar har qanday yurt
Boshqaga begona. Ammo qayda o’lsang mardlarcha,
Peshonangga yozgani shu, endi o’sha yerliksan.
O’sha qishloq — sening qishlog’ing.
O’sha zamin sizniki ham, bizniki emas edi –
ammo bizning Midlendda
Va sizning Beshdaryoda qabriston bir xil.
Uyiga kaytganlar siz hakda ham bir xil so’zlasin, mayli
Ulug’ maqsad yo’lidagi harakatlar haqida,
O’sha samaralar haqida birday sizga ham, bizga ham
Anglamoq yo’q toki Mahsharga qadar
Xarakatlar samarasi o’zi ne ekanin.
NENSI AMMAM
Nensi Ellikott xonim,
Yaylovda ot chopib, payxon ayladi,
Do’nglarda ot chopib, yakson ayladi –
Yangi Angliyaning taqir do’nglarin,
Itlar galasini ergashtirgancha
Yaylovlar tomondan chopib o’tdi u.
Nensi Ellikott xonim –
Kashanda, ustasi yangi raqslarning,
Ko’pda xushlamaslar uni xolalar,
Ammo biladilar, zamon zayli shu.
Oynavand tokchada posbon turishar
Metg’yu va Uoldo — nomus nozirlari,
O’zgarmas honunning xizmatkorlari.
XELEN XOLAM
Xelen Slingzbi xonim, erga tegmagan xolam,
Yashardi mo»jaz uyda, serhasham maydondagi.
Bir boshiga to’rt malay.
Samolar sokin edi u olamdan o’tganda,
U umrini o’tkazgan ko’chalar jim-jit edi.
Poygakda oyoq artdi dafn idorasi sohibi —
U-ku yaxshi biladi, avval ham bo’lgan shunday.
Uyning pardalarin tortib qo’ydilar.
Avvalgiday berildi sarxil yemish itlarga,
Ammo tezda harom o’ldi to’tiqush, biroq,
Hamon chiqillardi kamin uzra Drezden soatlari.
Malay o’tirardi mehmonxonada
Tizzasiga olib oqsochni, u qiz
Qanday boodob edi bekaning borligida.
* * *
Ko’zlar, ko’z yosh to’la, ko’ringay menga,
Misli tuman ichra, —
Bu yerda, o’limning xayoliy saltanatida
O’shal ko’zlar bo’lur namoyon,
Ammo ko’z yoshlarni ko’rolmasman hech, —
Shudir mening jazoyim.
Shudir mening jazoyim –
Ko’rolmasman yoshli ko’zlarni,
Ularning tik nigohlarini,
Ko’rolmasman muharrar o’lim
Saltanatin poygagi qadar,
Yana qayda, shu yerdagiday,
Yalt etgaydir bir lahza ko’zlar,
Oniy lahza miltillar ko’zyosh,
Bizni mazah qilmoqlik uchun.
* * *
Chor tarafdan aylandi shamol,
Ko’ng’iroqni tebratdi alhol —
Bir hayot tomon ko’tarilar u,
Bir mamot tomon.
Bu yerda — o’limning xayoliy saltanatida
Adash janglarning, xavotirga solar aks sado
Bu nima — tushmi boshha yo:
Qorayib borayotgan daryo yuzida
Yig’layotgan yuzlar ayon bo’ldilar?
Nari sohilida qora daryoning
Dushmanlarni ko’rdim, qo’lida qilich.
Chin o’lim daryosin ul qirg’og’ida
