Машҳур адиб Хорхе Луис Борхес таваллудининг 115 йиллиги олдидан
Бу одам 1877 йил қиш тонгларидан бирида Жанубий Англиядан ташриф буюрди. Қизил юзли, бақувват гавдаси келишган бу одамни кўплар чиндан ҳам Жон Булнинг ватандоши деб ўйлади. Унинг бошини баланд тоқли шляпа безаган, эгнига эса ғалати ёпинчиқ ташланган эди. Уни бир тўда эркак, аёл ва ёш болалар сабрсизлик билан кутишаётган, кутувдагилар баъзиларининг бўйнида қонталаш чандиқ кўринар, бошқа бирлари эса бошсиз бўлиб, улар чайқалган кўйи эҳтиёткорлик билан қадам ташлар эди.
Хорхе Луис Борхес
ИККИ ҲИКОЯ
Шарифжон Аҳмедов таржимаси
Хорхе Луис Борхес (Jorge Luis Borges) – аргентиналик машҳур ёзувчи, шоир, ажабий танқидчи. Ўзининг руҳий ва фалсафий новеллараи билан машҳур. Лотин Америкасининг энг машҳур ёзувчиларидан бири.
Хорхе Луис Борхес Буэнос-Айресда туғилган, ўсмирлиги Европада ўтган, шу ерда таълим олган. 1920-йилларда ўз юртига қайтган адиб дастлаб шоир сифатида машҳур бўлади. 1955 йилдан миллий кутубхона директори бўлиб ишлайди. Кўзи кўрмай қолгач, 1973 йили ишдан бўшайди. Бир қанча миллий адабий мукофотлар соҳиби; Италия, Франция, Буюк Британия, Испаниянинг олий мукофотлари совриндори; Сорбоннa, Оксфорд, Колумбия (Нью-Йорк) университетларининг фахрий доктори.
Китоблари: «Буэнос-Айрес жазирамаси» (Fervor de Buenos Aires, 1923), «Қарши томондаги ой» (Luna de enfrente, 1925), «Текширув» (Inquisiciones, 1925), «Менинг умидимдаги ҳажмлар» (El tamaño de mi esperanza, 1926), «Аргентиналиклар тили» (El idioma de los argentines, 1928), «Сан-Мартин майдони дафтари» (Cuaderno San Martín, 1929), «Эваристо Каррьего» (Evaristo Carriego (1930), «Муҳокама» (Discusión, 1932), «Шармандаликнинг умумий тарихи» (Historia universal de la infamia, 1935), «Мангулик тарихи» (Historia de la eternidad, 1936), «Тўқималар» (Ficciones, 1944), «Кашфиёт» (Artificios, 1944), «Алеф» (El Aleph, 1949), «Янги текширувлар» (Otras inquisiciones, 1952), «Бажарувчи» (El Hacedor, 1960), «Бошқа, худди ўзи» (El otro, el mismo, 1964), «Соя мақтови» (Elogio de la sombra, 1969), «Броудининг хабари» (El informe de Brodie, 1970), «Йўлбарслар олтини» (El oro de los tigres, 1972), «Қум китоби» (El libro de arena, 1975), «Кўнгилдаги атиргул» (La rosa profunda, 1975), «Темир танга» (La moneda de hierro, 1976), «Тун эртаги» (Historia de la noche, 1977), «Етти кеча» (Siete noches, 1980), «Сирли хат» (La cifra, 1981), «Данте ҳақида тўққиз эссе» (Nueve ensayos dantescos, 1982), «Шекспир хотираси» (La memoria de Shakespeare, 1983), «Атлас» (Atlas, 1984), «Фитначилар» (Los conjurados, 1985).
МУРДАЛАР МАШВАРАТИ
Бу одам 1877 йил қиш тонгларидан бирида Жанубий Англиядан ташриф буюрди. Қизил юзли, бақувват гавдаси келишган бу одамни кўплар чиндан ҳам Жон Булнинг ватандоши деб ўйлади. Унинг бошини баланд тоқли шляпа безаган, эгнига эса ғалати ёпинчиқ ташланган эди. Уни бир тўда эркак, аёл ва ёш болалар сабрсизлик билан кутишаётган, кутувдагилар баъзиларининг бўйнида қонталаш чандиқ кўринар, бошқа бирлари эса бошсиз бўлиб, улар чайқалган кўйи эҳтиёткорлик билан қадам ташлар эди.
Тўдадагилар бегонани ўраб олишди, кимдир бўралаб сўкди, аммо қўрқув исканжасидаги оломон бундан ортиғига журъат қилмади.
Шу дам юзлари кўкимтир, кўзлари эса чаноқлар қаърида базўр йилтираётган бир одам ҳарбийларга хос қадам билан олдинга чиқди; пахмоқ сочлари-ю анчадан буён парвариш кўрмаган соқоли юзларини еб битиргандек эди. Саноқсиз шамшир излари денгизга қуйилаётган ирмоқлар каби вужудини шудгорлаган бу одам қаршисида бегона кимса бир муддат тараддудда қолди, аммо бу ҳолатини сездирмаслик учунми, дарҳол қўл узатди.
— Хоинлар шамширидан завол топган жасорат тимсолини бу ҳолда кўриш нақадар аянчли! – деди у. – Аммо қотиллар сенинг буйруғингга биноан улушини олиб, Музаффарият майдонида сиртмоққа тортилганларини эшитиш эса кўнгилга ором бахш этади.
— Мабодо сен Сантос Перес ва ака-ука Рейнафлар ҳақида гапираётган бўлсанг, билгинки, шунча йиллар ўтиб, мен энди улардан миннатдор бўляпман. – Шубҳага ўрин қолдирмас салмоқ билан жавоб қилди ярадор одам.
Суҳбатдоши унинг сўзлари чинлигига ишонқирамай қараб қўйди. Кирога сўзларига ойдинлик киритишни лозим топди:
— Сен мени ҳеч вақт тушунмагансан, Росас. Ахир иккимизнинг пешонамизга бутунлай терс қисматлар битилган бўлса, қайдан ҳам тушунардинг. Оврўпага қучоқ очган, эндиликда жаҳондаги энг номдор шаҳарга ҳукмронлик қилиш сенинг чекингга тушган, мен эсам Американинг бир тупкасида қашшоқ гаучолар билан бирга улардан-да қашшоқ тупроқ учун жанг қилиб умримни ўтказдим. Найза ва ҳайқириқлар, саҳро ва чекка ўлкаларда эришилган қарийб унутилаёзган ғалабалар – менинг мулким.
Барранко Яко деб аталган ҳоли жойда тиш-тирноғигача қуролланган одамлар тасодифан ташланиб, танамни шамширларига ем қилганлари учун ҳам мен одамлар хотирасида ҳали узоқ яшайман. Бу ғаройиб ўлим учун сендан миннатдорман. Ўшанда мен лутфан таклиф этган бу туҳфангни қадрига яраша баҳолай олмагандим, аммо авлодлар буни хотирларидан фаромуш қилганлари йўқ. Ёки сен ўша давр тараннум этилган гўзал суратлар ва Сан-Хуандан чиққан бир машҳур одам қаламига мансуб қизиқарли рисоладан бехабармисан?
Ўзини ўнглаб олган Росас суҳбатдошига нафрат билан тикилди.
— Хаёлпараст,- деди у.- Авлодлар мақтови аслида замондошлар олқишига баробар. Кейингисининг қадри бир тийин, чунки бу олқишни пулга ҳам сотиб олиш мумкин.
— Кўнглингда нималар борлигини яхши биламан,- эътироз билдирди Кирога. – 1852 йилда тақдир шафқат юзасидан ва ё сени охирига қадар синовдан ўтказиш учунми, эркак кишига муносиб ажални юборган эди. Қисматингни тасдиқлаш учун сен жангда ҳалок бўлишинг лозим эди, аммо сен қўрқоқлик қилдинг ва бу туҳфага муносиб эмаслигингни кўрсатдинг.
— Нималар деяпсан? -Росас бўш келишни истамасди.- Жанубда бир умр асов отларни, сўнг эса бутун мамлакатни жиловлаган одамни қўрқоқ, деяпсанми?
Кирога кулиб юборди.
— Ҳа-да, – деди у,- иш бошқарувчиларинг берган гувоҳликларига ишонадиган бўлсак, сен чиндан ҳам эгарда мўъжизалар яратгансан, аммо у маҳаллар бутун Америка бўйлаб – буниси ҳам эгарда – бошқа мўъжизалар ҳам яратилаётган, уларнинг номлари эса Чакабуко ва Хунин, Пальма Редонда ва Касерос эди.
Росас охиригача тинглаб бўлгач, жавоб қилди:
— Менинг жасорат кўрсатишимга ҳожат йўқ эди. Сен айтаётган мўъжизалар аслида муҳораба маҳали мендан ҳам жасоратлироқ жанг қилган ва менинг омонлигим ҳаққи жон таслим қилган одамларим эди. Сени ҳалок қилган Сантос Перес ҳам шуларнинг бири. Жасорат – сабр ва бардош демак; кимдир узоқроқ бардош беради, бошқаси – камроқ, аммо эртами-кеч ҳар қандай одамнинг қудратига путур етади.
— Бўлиши мумкин, -деди Кирога,- аммо мен тегишли умримни яшаб, ажалимни ҳадиксиз қарши олдим. Бугун ҳам мени бутунлай яксон этиб, қайта пайдо қилувчилар томон пешвоз чиқарканман, менга бошқа қиёфа ва бошқа тақдир ҳозирланганини биламан, чунки зўравонликлар тарих баъдига уриб бўлган. Бошқа қиёфам ким бўлиши ва менинг ўзим яна қандай эврилишларга дучор бўлишим менга қоронғу, аммо шу нарсани аниқ биламан – менинг ворисим ҳам худди ўзим каби жасурлик майини сипқоради.
— Мен эсам ортиқча нарса талаб қилмайман,- деди Росас, – ўзлигимча қолиш менга кифоя.
— Тошлар ҳам ҳамиша тош бўлиб қолишни истайди,-деди Кирога,-емирилиб адо бўлгунига қадар улар тошлигича қолиши муқаррар. Ажалга қадам қўяр эканман, мен ҳам сен каби ўйлардим, аммо бу ерда кўп нарсага ўрганар экансан. Яхшилаб эътибор қил – иккимиз ҳам энди бошқачамиз.
Аммо Росас уни эшитмас, овоз чиқариб ўй сурарди:
— Мен мурда бўлиш учун яратилмаган бўлсам керак, йўқса мана бу жойлар ва бу суҳбат нима учун менга туш бўлиб, мен эмас, балки бошқа – ҳали туғилмаган бошқа одам кўраётган туш бўлиб туйилаётир?..
Улар бошқа бир оғиз сўз айтишмади, илло бу маҳал уларни Кимдир ўзига чорлаётганди.
___________________________________________________________________
Кирога – Хуан Факундо Кирога (1790–1835), аргентиналик ҳарбий ва сиёсий арбоб, Хосе Мануэл де Росас ёллаган қотиллар томонидан ўлдирилган.
Росас – Хосе Мануэль де Росас (1793–1877), сиёсий арбоб, саркарда ва Аргентинани қаттиққўллик билан бошқарган мустабид (1835–1852). Иқтидордан ағдарилгач, мамлакатдан қочган ва Англияда қувғинликда қазо қилган. Борхеснинг узоқ қариндоши.
ХАРОБА ДОИРАЛАРИ
Мабодо у сизни тушларида кўрмай қўйсачи
«Кўзгу орти мамлакатида», VI
Беюлдуз тунда у қандай қирғоққа яқинлашганини, ўша муқаддас гўшанинг ботқоғига ботиб сузган бамбук қайиқни ҳеч ким билмади, ҳеч ким кўрмади. Бироқ, уч кун ўтгач, бу тунд кимса Жанубдан келгани ва унинг Ватани дарёнинг юқори қисмидаги тоғлар ёнбағрида сочилиб ётган, ҳали мохов касаллиги қутурмаган қишлоқларнинг бири эканлиги, у ернинг одамлари эса юноний сўзлар билан булғанмаган зардуштий лаҳжада сўзлашишлари маълум бўлди. Яна шу нарса маълум—келгинди мўйсафид лабларини лойга теккизиб, баданига ботаётган бўлса-да, тошларни ўрнидан қўзғатмай (чамаси, уларни ҳис қилмасдан) қирғоққа чиқиб олди ва қонга беланиб-чайқалган кўйи қачонлардир олов рангида бўлган, энди эса кул рангига ҳоким йўлбарс ва ё отнинг тош ҳайкалидан тож кийдирилган доирасимон ялангликка базўр етиб борди.
Қадим ёнғинлар куйдириб кул қилган ва худосига одамлар ортиқ сиғинмай қўйган бу гўша аввал ибодатхона бўлган эди. Ажнабий кимса тош ҳайкал пойига чўзилиб, зумда уйқуга кетди. Эрталабки қуёш нурлари уни уйғотгач, ажабланмасдан кўрдики, яралар изсиз битиб кетибди, у туссиз кўзларини юмди ва яна (ҳорғинлик сабаб эмас, балки ўз хоҳиш-иродаси билан) уйқуга чўмди. Енгиб бўлмас истак уни чорлаган гўша мана шу ибодатхона эканлиги, дарёнинг қуйи қисмида жойлашган—ёндирилган ва ўлик худолари бўлган бошқа бир ибодатхона харобаларини баднафс дарахтлар ҳали исканжага олиб улгурмаганлиги ҳам унга маълум эди.
Ва унга аён асосий вазифаси шу эди—тушлар кўриш. Бироқ тун ярмида аллақандай ҳасратли қуш қичқириғидан уйғониб кетди. Оёқ излари, сочилиб ётган хурмолар, сув тўла кўза унга маълум қилдиларки, атрофдаги қишлоқ одамлари уйқусини бузмай уни томоша қилган ва балки, ундан паноҳ сўрашган ёки унинг афсунидан қўрқишган эди. Туйқус унинг ўзи қўрқувдан жунжикиб кетди, нураган девор ораларидан токча-даҳма излаб топди ва кириш жойини номаълум дарахт барглари билан тўсиб ичкарига беркинди.
Уни бу ерга бошлаб келган истак ҳар қанча ғайриоддий бўлмасин, бажариб бўлмас эмасди. У кейинроқ ёруғ дунёга олиб кириш учун тушида одамни кўришга, бутун ҳолича, барча тафсилотлари билан кўришга азм қилди.
Фусункор ният унинг бутун вужудини чулғаб олди. Шу ҳолида ундан кимдир исминг нима, аввал қай йўсиндаги касб-кор билан машғул бўлгансан, деб сўраса, тайинли жавоб бериши маҳол эди. Жонзот-жондорлардан ҳоли бу ибодатхона унга маъқул бўлди. Илло, бу гўша воқеъ оламнинг мўъжаз бўлаги бўлиб туйилар, дарахт кесувчилар ҳам ҳалал беришмас, балки унинг эҳтиёжларини қондиришар эди. Улар келтириб турган гурунч ва мевалар якка-ёлғиз ташвиши—ухлаш ва тушлар кўриш бўлган танасини тўқ тутиш учун кифоя эди.
Тушларда даставвал тартибсизлик ҳукмрон эди. Кейинроқ уларда маъно ҳам, мантиқ ҳам пайдо бўлди. Келгинди ўзини ёнғиндан омон қолган ибодатхонага ўхшаш доирасифат амфитеатр марказида кўрди. Чеҳралари тунд толиблар оломони курсиларни тўлдирган, орқадагилар унга замонлар қаъридан ва коинот баландлигидан тикилишар, шундай бўлса-да, юзларини аниқ кўриш мумкин эди. Ўртадаги кимса жонзотларнинг тузилиши, коинот тавсифи ва афсун илмидан уларга маъруза ўқирди. Ўқувчилар маърузани диққат билан тинглаб, саволларга фаросат билан жавоб қайтаришга тиришарди. Одам туш ва ўнгида ўзи кўрган шарпаларнинг жавобларига баҳо берар, ёлғон билан чалғитишларига йўл қўймас, баъзиларининг ҳижолат бўлишларида ақлнинг ривожини кўрарди. У ёруғ дунёга олиб киришга арзигулик жонни излашда давом қиларди.
У қарийб ўн кечадан сўнг дилхун бўлиб амин бўлдики, барча ўгитларини сўзсиз қабул қилаётган толибларга кўз тикиш бефойда, аммо гоҳи замон асосли эътироз билдиришга журъат қилаётганларга умид боғласа бўлади. Меҳр қўйиш ва миннатдор бўлишга лойиқ биринчи тоифадагилари ҳеч қачон шахс даражасига кўтарила олмайди; кейингилари эса бирмунча умид уйғотади.
Бир кун оқшом (энди оқшомлар ҳам унга тушлар ҳадя этар ва у тонг олдидан бирмунча фурсатгина бедор бўлар эди) сон-саноксиз шаффоф талабаларни тарқатиб юборди. Фақат нозик ва озғин юзлари билан уни ўз тушларида яратган кимсани эсга солувчи ғамгин-маъюс, гоҳида ўжар йигитни қолдирди. Йигит бирдан ғойиб бўлган биродарларига узоқ қайғурмади. Унинг бир неча машғулотлардан кейинги ютуқлари мураббийларни ҳам лол қолдириши тайин эди. Фалокат эса яқинлашиб қолган эди.
Бир маҳал балчиқ сингари оғир ва ёпишқоқ мудроқдан сўнг тонг таъқиб остига олган нимқоронғуликка қаради ва ухлай олмаганини тушунди. Шу кеча ва кейинги кун давомида уйқусизликнинг тоқат қилиб бўлмас равшанлигидан азоб чекди. Ўзини ҳолдан тойдириб, ёввойи селвада дайдиб юрди. Бу ҳам наф қилмагач, гиёҳлар дамламасидан ичиб, зерикарли ва бесамар туш парчаларига лиммо-лим мудроқ қўйнига чўмди. У ўз талабаларини яна йиғмоқчи бўлди, бироқ, ўгитларини ниҳоялаб улгурмасидан тингловчилар бирин-кетин ғойиб бўлди. Беомон уйқусизлик мўйсафидни ғазаб ва надомат дарёсига улоқтирди.
Олиймақом ва қуйи тартиб синоатлари англаб етилган бўлса-да, туш сингари шаффоф матодан нимадир яратмоқ энг оғир меҳнат эканлиги, қум доналаридан арқон эшиш ва ёки шамолга чеҳра нақш этишдан ҳам машаққатлироқ меҳнат эканлиги, дастлабки нияти эса охир-оқибат ҳалокатга маҳкум эканлигини тушунди. Уни дастлаб йўлдан оздирган улкан рўёни хотирадан улоқтиришга қарор қилди ва яратишнинг ўзгача, янги усулига мурожаат қилди. Ишга уннашдан аввал бир ойдан ортиқ вақт давомида хомхаёлларга сарф қилинган қувватини қайта тиклади. У зўрма-зўраки уйқуга уринишни бас қилди ва шу боис тезда пинакка кетди, кераклича ухлади. У ора-сира кўрадиган тушларини ёдда сақламасликка ҳаракат қилар, хайрли ишни яна қайта бошлаш учун ой тўлишини кутарди.
Бир кун оқшом дарёда таҳорат қилгач, самовий худоларга гулчамбар тақиб, қудратли исмни қироат қилди ва мудроқ қўйнига чўмди. Деярли шу заҳоти уриб турган юракни туш кўрди.
У анор рангли муштдай юракни бежинс ва берухсор вужуднинг шарпаси аро титраган, қайноқ, синоатли ҳолида кўрди. У ўн тўрт ойдин кеча давомида иштиёқ ва меҳр билан уни узлуксиз хаёл қилди. Кечалар кечган сайин юрак яна-да аниқроқ, равшанроқ кўринар, у юракка тегмас, балки ҳозирча кузатар, нигоҳи билан сайқал берарди. У айни юракни ҳис қилар, гоҳ яқин, гоҳ олисдан унинг ҳаёти билан яшарди. Ўн бешинчи кеча бармоғи билан ўпканинг қизил қон томирини белгилади, юракни бутунлай—ички ва ташқи томонидан чегаралаб чиқди. Бу ишидан мамнун бўлди.
Келгуси кеча атай ухламади. Сўнг сайёралардан бири исмини такрорлаган кўйи яна юрак билан машғул бўлди ва бошқа аъзоларни хаёл қила бошлади. Яратишнинг биринчи йили адоғида устихон ва қабоқларга қадар етиб борди. Қалин сочларни яратиш мушкул кечди. У тушларида бус-бутун одамни, навқирон йигитни яратди, бироқ у ўрнидан турмас, гапирмас, кўзларини оча олмас эди. Кечалар кечса-да, у йигитни муттасил ухлоқ ҳолда кўрарди.
Машойихлар айтадиларки, Тангри даставвал оқибат оёққа тура олмаган қизил танли Одам Атони лойдан яратди. Афсун кечалари тушларда яратилган бу Одам Ато ҳам худди ўша Одам Ато каби бесўнақай, қўпол ва оддий-одми эди. Бир куни афсунгар ўзининг ижод маҳсулини кунпаякун қилишига баҳя қолди, аммо вақтида ўзини қўлга олди. Илҳом ҳадя этишларини сўраб, еру кўкка қилган нолалари жавобсиз қолгач, йўлбарс ёхуд отнинг пойига йиқилиб, мадад илтижо қила бошлади.
Оқшом унинг тушига ҳайкал кирди. Ҳайкал қонли ва титроқ бўлса-да, от ва ё йўлбарснинг важоҳатли насли бўлиб туйилмас, балки ҳар икки оловдан яралган маҳлуқ яхлит ва яна буқа, момоқалдироқ ва атиргул тарзида гавдаланар эди. Кўп тусли Худо унга заминий исмини аён қилди—Олов. Дедики, бу доирасимон ибодатхонада (бошқа худди шу кабиларда ҳам) унга—Оловга сиғинишар ва қурбонлик келтиришар эди. Яна айтдики, тушларда кўрилган шарпага у сеҳрли тарзда жон ато қилади ҳамда Олов ва яратувчидан (туш кўрувчидан) бошқа ҳамма бу шарпани оддий одам санай бошлайди. Шундай талаб қўйилди—навқирон йигит барча удумларни англаб етгани ҳамон харобалари дарёнинг қуйи қисмида жойлашган бошқа бир ёндирилган ибодатхонага бориб, ўша овлоқ гўшада олов илоҳини мадҳ этсин. Ва мана, туш кўраётган кимсанинг тушида шарпа уйғонди ва яшай бошлади.
Афсунгар талабни бажарди. У навқирон йигитга олам қонуниятларини англатиш ва Оловга хизмат қилишни ўргатиш учун анча вақт (қарийб икки йил) сарфлади. У йигитчага аллақачон меҳр қўйиб улгурган, у билан ажралишни истамас эди. У билимининг ҳали етарли эмаслигини рўкач қилиб, ҳар куни кечроқ уйғонадиган бўлди. Бироз нобоп ўнг елкани қайтадан яратди. Гоҳи замон буларнинг барчаси қачонлардир бўлган эди, деган туйғу унга тинчлик бермасди… Умуман олганда, у бахтиёр дамларни бошидан кечираётган эди. Шундай пайтларда у кўзларини юмиб «Энди мен ҳамиша фарзандим билан биргаман», деб хаёл қилади. Ёки бундан ҳам мароқлироғи: «Ўзим бунёд этган фарзандим мени кутаётир, мабодо бормасам, у ғойиб бўлади.»
Афсунгар аста-секинлик билан уни чин дунёга ўргатиб борарди. Бир сафар унга олис тоғлар чўққисига ялов тикиб келишни буюрди. Эртасигаёқ айтилган жойда ялов ҳилпираб турарди. У йигитчага яна-да жиддийроқ вазифаларни топшира бошлади. Ва дилда алам билан тушундики, фарзанди дунёга келишга тайёр—фурсат етган эди. Ўша кеча ўғлини илк бор ўпди ва харобалари дарёнинг қуйи қисмида, зим-зиё ўрмон ва ботқоқлик ортида оқариб кўринган бошқа бир ибодатхона томон юборди. Аввалроқ эса афсунгар уни ўзининг асл табиатини англамаслиги ва ҳамма қатори оддий одам эканига шубҳа қилмаслиги учун таҳсил даврини унутишга мажбур қилди.
Яратувчининг зафар нашидаси ва ҳузур-ҳаловати изтироб белгиларидан бегона эмас эди. Оқшом чоғи ва субҳи содиқ палла у тош ҳайкал пойига юзтубан қулаб ибодат қилар экан, унинг тушларда яралган фарзанди ўша—дарёнинг қуйи қисмидаги бошқа бир хароба доирада эш маросимларни адо қилаётганини тасаввур қиларди. У кечалари ухламас—ёки бошқа одамлар каби ухлар эди. У энди оламнинг ранг ва товушларини анча ёмон илғар, жўнаб кетган фарзанди ундан қувват олар ва юрагини ҳоритар эди. Ҳаётидаги асосий мақсадига эришгач, энди у аллақандай масрур ҳушсизлик ичра яшарди. Унинг тарихини ҳикоя қилувчилардан баъзилари йиллар билан, бошқалари эса беш йилликлар билан ҳисоблашни афзал билган палланинг сўнгида, ярим тун қайиқда сузиб келган эшкакчилар афсунгарни уйғотиб юборишди. Унга оёқлари куймасдан оловни топтай оладиган, ибодатхонанинг шимолий харобаларида истиқомат қилувчи мўъжизакор одам ҳақида сўзлаб беришди.
Афсунгар дарҳол Тангри сўзларини эслади. Унинг фарзанди бор-йўғи шарпа эканлиги ер юзидаги маҳлуқлар орасида биргина Оловга маълумлигини эслади. Бу ўй дастлаб унга таскин берди, бироқ тез орада азоблай бошлади. Бундай ғайриоддий қобилият фарзандини ҳайратга солиши ва охир-оқибат у ўзининг бор-йўғи биргина шарпа эканлигини англаб етишидан афсунгар қўрқарди. Одам эмас, балки бошқа бир нотаниш одам тушининг маҳсули… Нақадар хўрлик, нақадар аянчли қисмат. Ахир ҳар қандай ота учун туйғулар ғулғуласи ёки бахтиёрлик завқи оқибатида туғилган (ҳаётга олиб чиқилган) фарзанд азиз ва суюкли-ку. Минг бир синоатли кечада бошдан-оёқ–ҳар бир белгисига қадар ўзи хаёл қилиб топган ўғлининг келажаги, табиий, афсунгарни таҳликага солган эди.
Туйқус унинг мулоҳазалари поёнига етди—бунгача бир қанча воқеалар бўлиб ўтди. Аввал (узоқ қурғоқчиликдан сўнг) олис тоглар узра қушдай парқу булут қалқиб чиқди; кейин Жануб осмони ҳам қоплон милклари янглиғ ол рангга бўялди; кейин—қушлар ва маҳлуқларнинг саросимали қочқини. Ва юз йиллар аввал содир бўлган нарса такрорланди. Олов тангрисининг эҳроми олов туфайли харобага айланарди.
Бир кун–қушларидан айрилган субҳидам чоғи афсунгар доира кетидан доира бўлиб эҳром деворларига олов яқинлашаётганини кўрди. Дарёдан нажот топмоқчи бўлди, бироқ ўлим унинг улуғ ёшига тож кийдириш, барча ташвишлардан халос этиш учун ташриф буюрганлигини англаб, бу фикридан қайтди. Ва у ёнгинга пешвоз чиқди. Бироқ олов тиллари унинг вужудини забтига олмади, билъакс эркалаб ялаб-юлқади, ювиб-таради– куйдириб кул қилмади. Ва енгил тортиб, хўрлик алами билан даҳшат ичра англаб етдики, унинг ўзи ҳам кимдир биров ўз тушларида кўраётган шарпа эди, холос.
Xorxe Luis Borxes
IKKI HIKOYA
Sharifjon Ahmedov tarjimasi
Xorxe Luis Borxes (Jorge Luis Borges) – argentinalik mashhur yozuvchi, shoir, ajabiy tanqidchi. O’zining ruhiy va falsafiy novellarai bilan mashhur. Lotin Amerikasining eng mashhur yozuvchilaridan biri.
Xorxe Luis Borxes Buenos-Ayresda tug’ilgan, o’smirligi Yevropada o’tgan, shu yerda ta’lim olgan. 1920-yillarda o’z yurtiga qaytgan adib dastlab shoir sifatida mashhur bo’ladi. 1955 yildan milliy kutubxona direktori bo’lib ishlaydi. Ko’zi ko’rmay qolgach, 1973 yili ishdan bo’shaydi. Bir qancha milliy adabiy mukofotlar sohibi; Italiya, Frantsiya, Buyuk Britaniya, Ispaniyaning oliy mukofotlari sovrindori; Sorbonna, Oksford, Kolumbiya (N`yu-York) universitetlarining faxriy doktori.
Kitoblari: «Buenos-Ayres jaziramasi» (Fervor de Buenos Aires, 1923), «Qarshi tomondagi oy» (Luna de enfrente, 1925), «Tekshiruv» (Inquisiciones, 1925), «Mening umidimdagi hajmlar» (El tamano de mi esperanza, 1926), «Argentinaliklar tili» (El idioma de los argentines, 1928), «San-Martin maydoni daftari» (Cuaderno San Martin, 1929), «Evaristo Karr`ego» (Evaristo Carriego (1930), «Muhokama» (Discusion, 1932), «Sharmandalikning umumiy tarixi» (Historia universal de la infamia, 1935), «Mangulik tarixi» (Historia de la eternidad, 1936), «To’qimalar» (Ficciones, 1944), «Kashfiyot» (Artificios, 1944), «Alef» (El Aleph, 1949), «Yangi tekshiruvlar» (Otras inquisiciones, 1952), «Bajaruvchi» (El Hacedor, 1960), «Boshqa, xuddi o’zi» (El otro, el mismo, 1964), «Soya maqtovi» (Elogio de la sombra, 1969), «Broudining xabari» (El informe de Brodie, 1970), «Yo’lbarslar oltini» (El oro de los tigres, 1972), «Qum kitobi» (El libro de arena, 1975), «Ko’ngildagi atirgul» (La rosa profunda, 1975), «Temir tanga» (La moneda de hierro, 1976), «Tun ertagi» (Historia de la noche, 1977), «Yetti kecha» (Siete noches, 1980), «Sirli xat» (La cifra, 1981), «Dante haqida to’qqiz esse» (Nueve ensayos dantescos, 1982), «Shekspir xotirasi» (La memoria de Shakespeare, 1983), «Atlas» (Atlas, 1984), «Fitnachilar» (Los conjurados, 1985).
MURDALAR MASHVARATI
Bu odam 1877 yil qish tonglaridan birida Janubiy Angliyadan tashrif buyurdi. Qizil yuzli, baquvvat gavdasi kelishgan bu odamni ko’plar chindan ham Jon Bulning vatandoshi deb o’yladi. Uning boshini baland toqli shlyapa bezagan, egniga esa g’alati yopinchiq tashlangan edi. Uni bir to’da erkak, ayol va yosh bolalar sabrsizlik bilan kutishayotgan, kutuvdagilar ba’zilarining bo’ynida qontalash chandiq ko’rinar, boshqa birlari esa boshsiz bo’lib, ular chayqalgan ko’yi ehtiyotkorlik bilan qadam tashlar edi.
To’dadagilar begonani o’rab olishdi, kimdir bo’ralab so’kdi, ammo qo’rquv iskanjasidagi olomon bundan ortig’iga jur’at qilmadi.
Shu dam yuzlari ko’kimtir, ko’zlari esa chanoqlar qa’rida bazo’r yiltirayotgan bir odam harbiylarga xos qadam bilan oldinga chiqdi; paxmoq sochlari-yu anchadan buyon parvarish ko’rmagan soqoli yuzlarini yeb bitirgandek edi. Sanoqsiz shamshir izlari dengizga quyilayotgan irmoqlar kabi vujudini shudgorlagan bu odam qarshisida begona kimsa bir muddat taraddudda qoldi, ammo bu holatini sezdirmaslik uchunmi, darhol qo’l uzatdi.
— Xoinlar shamshiridan zavol topgan jasorat timsolini bu holda ko’rish naqadar ayanchli! – dedi u. – Ammo qotillar sening buyrug’ingga binoan ulushini olib, Muzaffariyat maydonida sirtmoqqa tortilganlarini eshitish esa ko’ngilga orom baxsh etadi.
— Mabodo sen Santos Peres va aka-uka Reynaflar haqida gapirayotgan bo’lsang, bilginki, shuncha yillar o’tib, men endi ulardan minnatdor bo’lyapman.
– Shubhaga o’rin qoldirmas salmoq bilan javob qildi yarador odam.
Suhbatdoshi uning so’zlari chinligiga ishonqiramay qarab qo’ydi. Kiroga so’zlariga oydinlik kiritishni lozim topdi:
— Sen meni hech vaqt tushunmagansan, Rosas. Axir ikkimizning peshonamizga butunlay ters qismatlar bitilgan bo’lsa, qaydan ham tushunarding. Ovro’paga quchoq ochgan, endilikda jahondagi eng nomdor shaharga hukmronlik qilish sening chekingga tushgan, men esam Amerikaning bir tupkasida qashshoq gaucholar bilan birga ulardan-da qashshoq tuproq uchun jang qilib umrimni o’tkazdim. Nayza va hayqiriqlar, sahro va chekka o’lkalarda erishilgan qariyb unutilayozgan g’alabalar – mening mulkim.
Barranko Yako deb atalgan holi joyda tish-tirnog’igacha qurollangan odamlar tasodifan tashlanib, tanamni shamshirlariga yem qilganlari uchun ham men odamlar xotirasida hali uzoq yashayman. Bu g’aroyib o’lim uchun sendan minnatdorman. O’shanda men lutfan taklif etgan bu tuhfangni qadriga yarasha baholay olmagandim, ammo avlodlar buni xotirlaridan faromush qilganlari yo’q. Yoki sen o’sha davr tarannum etilgan go’zal suratlar va San-Xuandan chiqqan bir mashhur odam qalamiga mansub qiziqarli risoladan bexabarmisan?
O’zini o’nglab olgan Rosas suhbatdoshiga nafrat bilan tikildi.
— Xayolparast,- dedi u.- Avlodlar maqtovi aslida zamondoshlar olqishiga barobar. Keyingisining qadri bir tiyin, chunki bu olqishni pulga ham sotib olish mumkin.
— Ko’nglingda nimalar borligini yaxshi bilaman,- e’tiroz bildirdi Kiroga. – 1852 yilda taqdir shafqat yuzasidan va yo seni oxiriga qadar sinovdan o’tkazish uchunmi, erkak kishiga munosib ajalni yuborgan edi. Qismatingni tasdiqlash uchun sen jangda halok bo’lishing lozim edi, ammo sen qo’rqoqlik qilding va bu tuhfaga munosib emasligingni ko’rsatding.
— Nimalar deyapsan? -Rosas bo’sh kelishni istamasdi.- Janubda bir umr asov otlarni, so’ng esa butun mamlakatni jilovlagan odamni qo’rqoq, deyapsanmi?
Kiroga kulib yubordi.
— Ha-da, – dedi u,- ish boshqaruvchilaring bergan guvohliklariga ishonadigan bo’lsak, sen chindan ham egarda mo»jizalar yaratgansan, ammo u mahallar butun Amerika
bo’ylab – bunisi ham egarda – boshqa mo»jizalar ham yaratilayotgan, ularning nomlari esa Chakabuko va Xunin, Pal`ma Redonda va Kaseros edi.
Rosas oxirigacha tinglab bo’lgach, javob qildi:
— Mening jasorat ko’rsatishimga hojat yo’q edi. Sen aytayotgan mo»jizalar aslida muhoraba mahali mendan ham jasoratliroq jang qilgan va mening omonligim haqqi jon taslim qilgan odamlarim edi. Seni halok qilgan Santos Peres ham shularning biri. Jasorat – sabr va bardosh demak; kimdir uzoqroq bardosh beradi, boshqasi – kamroq, ammo ertami-kech har qanday odamning qudratiga putur yetadi.
— Bo’lishi mumkin, -dedi Kiroga,- ammo men tegishli umrimni yashab, ajalimni hadiksiz qarshi oldim. Bugun ham meni butunlay yakson etib, qayta paydo qiluvchilar tomon peshvoz chiqarkanman, menga boshqa qiyofa va boshqa taqdir hozirlanganini bilaman, chunki zo’ravonliklar tarix ba’diga urib bo’lgan. Boshqa qiyofam kim bo’lishi va mening o’zim yana qanday evrilishlarga duchor bo’lishim menga qorong’u, ammo shu narsani aniq bilaman – mening vorisim ham xuddi o’zim kabi jasurlik mayini sipqoradi.
— Men esam ortiqcha narsa talab qilmayman,- dedi Rosas, – o’zligimcha qolish menga kifoya.
— Toshlar ham hamisha tosh bo’lib qolishni istaydi,-dedi Kiroga,-yemirilib ado bo’lguniga qadar ular toshligicha qolishi muqarrar. Ajalga qadam qo’yar ekanman, men ham sen kabi o’ylardim, ammo bu yerda ko’p narsaga o’rganar ekansan. Yaxshilab e’tibor qil – ikkimiz ham endi boshqachamiz.
Ammo Rosas uni eshitmas, ovoz chiqarib o’y surardi:
— Men murda bo’lish uchun yaratilmagan bo’lsam kerak, yo’qsa mana bu joylar va bu suhbat nima uchun menga tush bo’lib, men emas, balki boshqa – hali tug’ilmagan boshqa
odam ko’rayotgan tush bo’lib tuyilayotir?..
Ular boshqa bir og’iz so’z aytishmadi, illo bu mahal ularni Kimdir o’ziga chorlayotgandi.
___________________________________________________________________
Kiroga – Xuan Fakundo Kiroga (1790–1835), argentinalik harbiy va siyosiy arbob, Xose Manuel de Rosas yollagan qotillar tomonidan o’ldirilgan.
Rosas – Xose Manuel` de Rosas (1793–1877), siyosiy arbob, sarkarda va Argentinani qattiqqo’llik bilan boshqargan mustabid (1835–1852). Iqtidordan ag’darilgach,
mamlakatdan qochgan va Angliyada quvg’inlikda qazo qilgan. Borxesning uzoq qarindoshi.
XAROBA DOIRALARI
Mabodo u sizni tushlarida ko’rmay qo’ysachi
«Ko’zgu orti mamlakatida», VI
Beyulduz tunda u qanday qirg’oqqa yaqinlashganini, o’sha muqaddas go’shaning botqog’iga botib suzgan bambuk qayiqni hech kim bilmadi, hech kim ko’rmadi. Biroq, uch kun o’tgach, bu tund kimsa Janubdan kelgani va uning Vatani daryoning yuqori qismidagi tog’lar yonbag’rida sochilib yotgan, hali moxov kasalligi quturmagan qishloqlarning biri ekanligi, u yerning odamlari esa yunoniy so’zlar bilan bulg’anmagan zardushtiy lahjada so’zlashishlari ma’lum bo’ldi. Yana shu narsa ma’lum—kelgindi mo’ysafid lablarini loyga tekkizib, badaniga botayotgan bo’lsa-da, toshlarni o’rnidan qo’zg’atmay (chamasi, ularni his qilmasdan) qirg’oqqa chiqib oldi va qonga belanib-chayqalgan ko’yi qachonlardir olov rangida bo’lgan, endi esa kul rangiga hokim yo’lbars va yo otning tosh haykalidan toj kiydirilgan doirasimon yalanglikka bazo’r yetib bordi.
Qadim yong’inlar kuydirib kul qilgan va xudosiga odamlar ortiq sig’inmay qo’ygan bu go’sha avval ibodatxona bo’lgan edi. Ajnabiy kimsa tosh haykal poyiga cho’zilib, zumda uyquga ketdi. Ertalabki quyosh nurlari uni uyg’otgach, ajablanmasdan ko’rdiki, yaralar izsiz bitib ketibdi, u tussiz ko’zlarini yumdi va yana (horg’inlik sabab emas, balki o’z xohish-irodasi bilan) uyquga cho’mdi. Yengib bo’lmas istak uni chorlagan go’sha mana shu ibodatxona ekanligi, daryoning quyi qismida joylashgan—yondirilgan va o’lik xudolari bo’lgan boshqa bir ibodatxona xarobalarini badnafs daraxtlar hali iskanjaga olib ulgurmaganligi ham unga ma’lum edi.
Va unga ayon asosiy vazifasi shu edi—tushlar ko’rish. Biroq tun yarmida allaqanday hasratli qush qichqirig’idan uyg’onib ketdi. Oyoq izlari, sochilib yotgan xurmolar, suv to’la ko’za unga ma’lum qildilarki, atrofdagi qishloq odamlari uyqusini buzmay uni tomosha qilgan va balki, undan panoh so’rashgan yoki uning afsunidan qo’rqishgan edi. Tuyqus uning o’zi qo’rquvdan junjikib ketdi, nuragan devor oralaridan tokcha-dahma izlab topdi va kirish joyini noma’lum daraxt barglari bilan to’sib ichkariga berkindi.Uni bu yerga boshlab kelgan istak har qancha g’ayrioddiy bo’lmasin, bajarib bo’lmas emasdi. U keyinroq yorug’ dunyoga olib kirish uchun tushida odamni ko’rishga, butun holicha, barcha tafsilotlari bilan ko’rishga azm qildi.
Fusunkor niyat uning butun vujudini chulg’ab oldi. Shu holida undan kimdir isming nima, avval qay yo’sindagi kasb-kor bilan mashg’ul bo’lgansan, deb so’rasa, tayinli javob berishi mahol edi. Jonzot-jondorlardan holi bu ibodatxona unga ma’qul bo’ldi. Illo, bu go’sha voqe’ olamning mo»jaz bo’lagi bo’lib tuyilar, daraxt kesuvchilar ham halal berishmas, balki uning ehtiyojlarini qondirishar edi. Ular keltirib turgan gurunch va mevalar yakka-yolg’iz tashvishi—uxlash va tushlar ko’rish bo’lgan tanasini to’q tutish uchun kifoya edi.
Tushlarda dastavval tartibsizlik hukmron edi. Keyinroq ularda ma’no ham, mantiq ham paydo bo’ldi. Kelgindi o’zini yong’indan omon qolgan ibodatxonaga o’xshash doirasifat amfiteatr markazida ko’rdi. Chehralari tund toliblar olomoni kursilarni to’ldirgan, orqadagilar unga zamonlar qa’ridan va koinot balandligidan tikilishar, shunday bo’lsa-da, yuzlarini aniq ko’rish mumkin edi. O’rtadagi kimsa jonzotlarning tuzilishi, koinot tavsifi va afsun ilmidan ularga ma’ruza o’qirdi. O’quvchilar ma’ruzani diqqat bilan tinglab, savollarga farosat bilan javob qaytarishga tirishardi. Odam tush va o’ngida o’zi ko’rgan sharpalarning javoblariga baho berar, yolg’on bilan chalg’itishlariga yo’l qo’ymas, ba’zilarining hijolat bo’lishlarida aqlning rivojini ko’rardi. U yorug’ dunyoga olib kirishga arzigulik jonni izlashda davom qilardi.
U qariyb o’n kechadan so’ng dilxun bo’lib amin bo’ldiki, barcha o’gitlarini so’zsiz qabul qilayotgan toliblarga ko’z tikish befoyda, ammo gohi zamon asosli e’tiroz bildirishga jur’at qilayotganlarga umid bog’lasa bo’ladi. Mehr qo’yish va minnatdor bo’lishga loyiq birinchi toifadagilari hech qachon shaxs darajasiga ko’tarila olmaydi; keyingilari esa birmuncha umid uyg’otadi.
Bir kun oqshom (endi oqshomlar ham unga tushlar hadya etar va u tong oldidan birmuncha fursatgina bedor bo’lar edi) son-sanoksiz shaffof talabalarni tarqatib yubordi. Faqat nozik va ozg’in yuzlari bilan uni o’z tushlarida yaratgan kimsani esga soluvchi g’amgin-ma’yus, gohida o’jar yigitni qoldirdi. Yigit birdan g’oyib bo’lgan birodarlariga uzoq qayg’urmadi. Uning bir necha mashg’ulotlardan keyingi yutuqlari murabbiylarni ham lol qoldirishi tayin edi. Falokat esa yaqinlashib qolgan edi.
Bir mahal balchiq singari og’ir va yopishqoq mudroqdan so’ng tong ta’qib ostiga olgan nimqorong’ulikka qaradi va uxlay olmaganini tushundi. Shu kecha va keyingi kun davomida uyqusizlikning toqat qilib bo’lmas ravshanligidan azob chekdi. O’zini holdan toydirib, yovvoyi selvada daydib yurdi. Bu ham naf qilmagach, giyohlar damlamasidan ichib, zerikarli va besamar tush parchalariga limmo-lim mudroq qo’yniga cho’mdi. U o’z talabalarini yana yig’moqchi bo’ldi, biroq, o’gitlarini nihoyalab ulgurmasidan tinglovchilar birin-ketin g’oyib bo’ldi. Beomon uyqusizlik mo’ysafidni g’azab va nadomat daryosiga uloqtirdi.
Oliymaqom va quyi tartib sinoatlari anglab yetilgan bo’lsa-da, tush singari shaffof matodan nimadir yaratmoq eng og’ir mehnat ekanligi, qum donalaridan arqon eshish va yoki shamolga chehra naqsh etishdan ham mashaqqatliroq mehnat ekanligi, dastlabki niyati esa oxir-oqibat halokatga mahkum ekanligini tushundi. Uni dastlab yo’ldan ozdirgan ulkan ro’yoni xotiradan uloqtirishga qaror qildi va yaratishning o’zgacha, yangi usuliga murojaat qildi. Ishga unnashdan avval bir oydan ortiq vaqt davomida xomxayollarga sarf qilingan quvvatini qayta tikladi. U zo’rma-zo’raki uyquga urinishni bas qildi va shu bois tezda pinakka ketdi, keraklicha uxladi. U ora-sira ko’radigan tushlarini yodda saqlamaslikka harakat qilar, xayrli ishni yana qayta boshlash uchun oy to’lishini kutardi.
Bir kun oqshom daryoda tahorat qilgach, samoviy xudolarga gulchambar taqib, qudratli ismni qiroat qildi va mudroq qo’yniga cho’mdi. Deyarli shu zahoti urib turgan yurakni tush ko’rdi.
U anor rangli mushtday yurakni bejins va beruxsor vujudning sharpasi aro titragan, qaynoq, sinoatli holida ko’rdi. U o’n to’rt oydin kecha davomida ishtiyoq va mehr bilan uni uzluksiz xayol qildi. Kechalar kechgan sayin yurak yana-da aniqroq, ravshanroq ko’rinar, u yurakka tegmas, balki hozircha kuzatar, nigohi bilan sayqal berardi. U ayni yurakni his qilar, goh yaqin, goh olisdan uning hayoti bilan yashardi. O’n beshinchi kecha barmog’i bilan o’pkaning qizil qon tomirini belgiladi, yurakni butunlay—ichki va tashqi tomonidan chegaralab chiqdi. Bu ishidan mamnun bo’ldi.
Kelgusi kecha atay uxlamadi. So’ng sayyoralardan biri ismini takrorlagan ko’yi yana yurak bilan mashg’ul bo’ldi va boshqa a’zolarni xayol qila boshladi. Yaratishning birinchi yili adog’ida ustixon va qaboqlarga qadar yetib bordi. Qalin sochlarni yaratish mushkul kechdi. U tushlarida bus-butun odamni, navqiron yigitni yaratdi, biroq u o’rnidan turmas, gapirmas, ko’zlarini ocha olmas edi. Kechalar kechsa-da, u yigitni muttasil uxloq holda ko’rardi.
Mashoyixlar aytadilarki, Tangri dastavval oqibat oyoqqa tura olmagan qizil tanli Odam Atoni loydan yaratdi. Afsun kechalari tushlarda yaratilgan bu Odam Ato ham xuddi o’sha Odam Ato kabi beso’naqay, qo’pol va oddiy-odmi edi. Bir kuni afsungar o’zining ijod mahsulini kunpayakun qilishiga bahya qoldi, ammo vaqtida o’zini qo’lga oldi. Ilhom hadya etishlarini so’rab, yeru ko’kka qilgan nolalari javobsiz qolgach, yo’lbars yoxud otning poyiga yiqilib, madad iltijo qila boshladi.
Oqshom uning tushiga haykal kirdi. Haykal qonli va titroq bo’lsa-da, ot va yo yo’lbarsning vajohatli nasli bo’lib tuyilmas, balki har ikki olovdan yaralgan mahluq yaxlit va yana buqa, momoqaldiroq va atirgul tarzida gavdalanar edi. Ko’p tusli Xudo unga zaminiy ismini ayon qildi—Olov. Dediki, bu doirasimon ibodatxonada (boshqa xuddi shu kabilarda ham) unga—Olovga sig’inishar va qurbonlik keltirishar edi. Yana aytdiki, tushlarda ko’rilgan sharpaga u sehrli tarzda jon ato qiladi hamda Olov va yaratuvchidan (tush ko’ruvchidan) boshqa hamma bu sharpani oddiy odam sanay boshlaydi. Shunday talab qo’yildi—navqiron yigit barcha udumlarni anglab yetgani hamon xarobalari daryoning quyi qismida joylashgan boshqa bir yondirilgan ibodatxonaga borib, o’sha ovloq go’shada olov ilohini madh etsin. Va mana, tush ko’rayotgan kimsaning tushida sharpa uyg’ondi va yashay boshladi.
Afsungar talabni bajardi. U navqiron yigitga olam qonuniyatlarini anglatish va Olovga xizmat qilishni o’rgatish uchun ancha vaqt (qariyb ikki yil) sarfladi. U yigitchaga allaqachon mehr qo’yib ulgurgan, u bilan ajralishni istamas edi. U bilimining hali yetarli emasligini ro’kach qilib, har kuni kechroq uyg’onadigan bo’ldi. Biroz nobop o’ng yelkani qaytadan yaratdi. Gohi zamon bularning barchasi qachonlardir bo’lgan edi, degan tuyg’u unga tinchlik bermasdi… Umuman olganda, u baxtiyor damlarni boshidan kechirayotgan edi. Shunday paytlarda u ko’zlarini yumib «Endi men hamisha farzandim bilan birgaman», deb xayol qiladi. Yoki bundan ham maroqlirog’i: «O’zim bunyod etgan farzandim meni kutayotir, mabodo bormasam, u g’oyib bo’ladi.»
Afsungar asta-sekinlik bilan uni chin dunyoga o’rgatib borardi. Bir safar unga olis tog’lar cho’qqisiga yalov tikib kelishni buyurdi. Ertasigayoq aytilgan joyda yalov hilpirab turardi. U yigitchaga yana-da jiddiyroq vazifalarni topshira boshladi. Va dilda alam bilan tushundiki, farzandi dunyoga kelishga tayyor—fursat yetgan edi. O’sha kecha o’g’lini ilk bor o’pdi va xarobalari daryoning quyi qismida, zim-ziyo o’rmon va botqoqlik ortida oqarib ko’ringan boshqa bir ibodatxona tomon yubordi. Avvalroq esa afsungar uni o’zining asl tabiatini anglamasligi va hamma qatori oddiy odam ekaniga shubha qilmasligi uchun tahsil davrini unutishga majbur qildi.
Yaratuvchining zafar nashidasi va huzur-halovati iztirob belgilaridan begona emas edi. Oqshom chog’i va subhi sodiq palla u tosh haykal poyiga yuztuban qulab ibodat qilar ekan, uning tushlarda yaralgan farzandi o’sha—daryoning quyi qismidagi boshqa bir xaroba doirada esh marosimlarni ado qilayotganini tasavvur qilardi. U kechalari uxlamas—yoki boshqa odamlar kabi uxlar edi. U endi olamning rang va tovushlarini ancha yomon ilg’ar, jo’nab ketgan farzandi undan quvvat olar va yuragini horitar edi. Hayotidagi asosiy maqsadiga erishgach, endi u allaqanday masrur hushsizlik ichra yashardi. Uning tarixini hikoya qiluvchilardan ba’zilari yillar bilan, boshqalari esa besh yilliklar bilan hisoblashni afzal bilgan pallaning so’ngida, yarim tun qayiqda suzib kelgan eshkakchilar afsungarni uyg’otib yuborishdi. Unga oyoqlari kuymasdan olovni toptay oladigan, ibodatxonaning shimoliy xarobalarida istiqomat qiluvchi mo»jizakor odam haqida so’zlab berishdi.
Afsungar darhol Tangri so’zlarini esladi. Uning farzandi bor-yo’g’i sharpa ekanligi yer yuzidagi mahluqlar orasida birgina Olovga ma’lumligini esladi. Bu o’y dastlab unga taskin berdi, biroq tez orada azoblay boshladi. Bunday g’ayrioddiy qobiliyat farzandini hayratga solishi va oxir-oqibat u o’zining bor-yo’g’i birgina sharpa ekanligini anglab yetishidan afsungar qo’rqardi. Odam emas, balki boshqa bir notanish odam tushining mahsuli… Naqadar xo’rlik, naqadar ayanchli qismat. Axir har qanday ota uchun tuyg’ular g’ulg’ulasi yoki baxtiyorlik zavqi oqibatida tug’ilgan (hayotga olib chiqilgan) farzand aziz va suyukli-ku. Ming bir sinoatli kechada boshdan-oyoq–har bir belgisiga qadar o’zi xayol qilib topgan o’g’lining kelajagi, tabiiy, afsungarni tahlikaga solgan edi.
Tuyqus uning mulohazalari poyoniga yetdi—bungacha bir qancha voqealar bo’lib o’tdi. Avval (uzoq qurg’oqchilikdan so’ng) olis toglar uzra qushday parqu bulut qalqib chiqdi; keyin Janub osmoni ham qoplon milklari yanglig’ ol rangga bo’yaldi; keyin—qushlar va mahluqlarning sarosimali qochqini. Va yuz yillar avval sodir bo’lgan narsa takrorlandi. Olov tangrisining ehromi olov tufayli xarobaga aylanardi.
Bir kun–qushlaridan ayrilgan subhidam chog’i afsungar doira ketidan doira bo’lib ehrom devorlariga olov yaqinlashayotganini ko’rdi. Daryodan najot topmoqchi bo’ldi, biroq o’lim uning ulug’ yoshiga toj kiydirish, barcha tashvishlardan xalos etish uchun tashrif buyurganligini anglab, bu fikridan qaytdi. Va u yonginga peshvoz chiqdi. Biroq olov tillari uning vujudini zabtiga olmadi, bil’aks erkalab yalab-yulqadi, yuvib-taradi– kuydirib kul qilmadi. Va yengil tortib, xo’rlik alami bilan dahshat ichra anglab yetdiki, uning o’zi ham kimdir birov o’z tushlarida ko’rayotgan sharpa edi, xolos.
