Мурод   Муҳаммад Дўстнинг ижоди ҳақида гап кетганда жаҳондан келамиз, ҳали у, ҳали бу ёзувчини, адабий услубларни тилга оламиз. “Дашту далаларда”, “Бир тойчоқнинг хуни”, “Дарвоза ёнидаги ит” ҳикоялари, “Истеъфо”, “Мустафо”, “Галатепага қайтиш” қиссалари, “Лолазор” романини мазмунан тўлдириб турган материал миллий, ўта миллий эканини эътибордан қочирамиз. Яна, адиб жаҳон адабиётидан қанчалик ўқиб-ўрганган бўлмасин, асарларида Эргаш Жуманбулбул, Ислом шоир каби достончилар муҳитида униб-ўсганлиги сезилишини унутамиз. Мурод Муҳаммад Дўст деб аталмиш адабий ҳодисага мана шу ракурсдан ҳам қараш керак, назаримизда.

Ёзувчининг арбоб сифатидаги фаолиятига келадиган бўлсак, бу борадаги қарашларнинг кескин қарама-қарши бўёқларда эмаслигини эътироф этмоқ жоиз. Мурод Муҳаммад Дўст бир суҳбатида сиёсатга аралашган одамнинг тозалигини ўзининг мисолида шубҳа остига қўйган бўлса-да, жамиятимизга очиқ фикрли раҳбар кадрлар қанчалик зарурлигига ҳам унинг мисолида яна бир карра ишонч ҳосил қиламиз. Халқининг кўзига тик боқиб, пок виждон билан сўзламоқ, ҳар қандай вазиятда Инсонлигини сақлаб қолмоқ фақат ижодкору амалдорга эмас, балки ҳар бир киши учун чинакам бахтдир. Мурод Муҳаммад Дўстнинг ҳали нашр этилажак асарларида ушбу мавзуга албатта қўл урилган бўлса, ажаб эмас. Ҳозирча эса турли йилларда эълон қилинган суҳбатларидан айрим иқтибосларни ўқиб турамиз.

МОДДИЙ ҒАРАЗНИ ЕНГИШ ЖУДА ҚИЙИН
Ёзувчи Мурод Муҳаммад Дўст билан суҳбатлардан иқтибослар

***

Мендан кўпинча сўрашади: «Цензура, бошқа, шунақа нарсалар бўлдими?» деб. Йўқ, «Ўзбеккино»да ишлаган пайтимда бирор марта цензура, тазйиқ бўлганини эслай олмайман. Чунки кўпинча мен масъул гапни бўйнимга олардим ва жавоб берардим. Бирорта одам мендан «Нимага бунақа бўлди?» деб сўрагани йўқ. Менимча, кўп одам кўрди (“Дев билан пакана” фильми ҳақида гап кетмоқда – таҳр.), ўзим буни кутмагандим. Пакананинг образи одамларга ёққан бўлиши мумкин, омадсизроқ бир одам-ку! Омадсизроқ одам ҳақида ёзсангиз ютасиз, чунки одамларнинг 99 фоизи омадсиз-ку! Ўзини кўради-да, кейин балки асарни ҳам яхши кўриши мумкин. Бугунги миллий кинода миллий характерлар бўлиши керак. Ҳалқнинг, миллатнинг ҳаёти бўлиши керак. Кўпроқ ўйлаб топилган нарсалар ҳозир. Қолаверса, шахсий студиялардан олинадиган жуда бемаза асарлар кўпайиб кетган. Бирорта бир расм бўлган эстрада ашулачисини қаҳрамон қилиб олишади-да, кейин ўшанинг атрофига тасвир йиғишга ҳаракат қилишади. Коммерция руҳи жуда устун. Фақат коммерцияни ўйламасдан, пул йиғиш мумкин бўлган яхши фильмлар ҳам қилиш мумкин. Лекин бунинг учун ҳам озгина ирода керак, бунинг учун хоҳиш керак. Барибир жиддий фильмлар бор. Қолаверса, биз томошабинни бузиб қўйганмиз. У енгил-елпи нарсаларга кўпроқ боради. Жиддийроқ ўйлантирадиган нарсага одамлар бормайди ҳисоб. Нафақат ўзбек фильмлари, чет фильмларининг ҳам бирор бир жиддий муштлашувлар бўлмаган фильмларни олиб келиб қўйинг, одам деярли тушмайди ҳисоб. Одамлар кинотеатрга ўйлаш учун, мушоҳада қилиш учун, қаҳрамонга қўшилиб йиғлаш учун кирадиган бўлиши учун ҳам вақт керак.

***

Балки ишонмассиз, лекин энг каззоб одам ҳам Худо ёрлақаб амалга, ҳукумат тепасига келса, яхши ният билан келади. Лекин келгандан кейин унинг мавқеи, кучи орқали яхши-ёмон ниятларини амалга оширишга интиладиган гуруҳлар пайдо бўлади. Тушунганим шуки, мавқега олижаноб орзулар билан келган одам, эзгу ниятларини амалга ошириш ўрнига, ҳокимиятини ҳимоя қилиш ҳақида ўйлай бошлайди. Ҳамма ёққа шубҳа билан қарай бошлайди. Унинг умри хароб қишлоқни лолазор қилиш эмас, ўзини ҳимоя қилиш билан ўтади. Ўзи билан ўзи овора бўлиб қолади. Атрофдагиларни биласиз, сиз зўрсиз, сиздан яхшиси бўлиши мумкин эмас, деб мадҳия ўқийди. Хуллас, ҳокимиятнинг моҳияти ҳеч қачон ўзгармайди.

Бир кун Ислом ака раҳматли “Мурод, мен баъзида қўрқиб кетаман, ҳеч ким менга эътироз билдирмайди. Ахир, мен Худо эмасман-ку” деб қолди. “Чекингизга тушгани шу, сизга ҳеч ким рост гапирмайди”, дедим. Балким одам ўзини ўзи кўпроқ тергаши керакдир. Дастлабки пайтларда у одамларни эшита оларди. Тўқсонинчи йилларда “федерацияга ўтамизми ёки конфедерациягами” деган савол туғилди. У киши гўё федерация тарафдори бўлди. Биз конфедерация деб туриб олдик. Тўрт киши эътироз билдиравердик. Ниҳоят, “Сизлар енгдиларинг, конфедерация бўлгани маъқул экан”, деганди. Бир-икки марта мени мақтаманглар, хушомад қилманглар, танқид қилинглар, деб ҳам айтганди. “Йўқ, эътироз билдирамиз! Сиз қилаётган тарихий ишларга муносиб баҳо бериш керак”, деб тескариси қилинди. Туппа-тузук одамни ҳам йўлдан урамиз.

***

Ҳукумат тепасига ҳалол-тоза одамлар келса халқ ютади. Ҳалолликдан ҳам кўпроқ юксак дид керак. Дунё сиёсатини, дунё маданиятини, дунё цивилизациясини
тушунадиган, кенг фикрлайдиган, юксак даражада фикрлайдиган шахслар… Ўшандаям ҳаммаёқ “лолазор” бўлиб кетмайди. Ҳам маданиятни, ҳам адабиёт ва санъатни, камида дипломатияни тушуниш жуда қийин иш-да…

***

Амал, унвон – булар ҳеч нарса эмас. Одамзотнинг кўзи бир ҳовуч тупроққа туяди-ку. Қаноат қилган одам ютади. Бир замонлар Қашқадарёда 108 ёшли чол билан учрашган эдим. Қандай қилиб шунча ёшга кирдингиз деб сўраганимда, “Болам, мен ўзимни ҳаммадан паст олдим”, деганди. Одамзот озига шукур қилиш керак. Ҳамма нарсага эришишнинг иложи йўқ. Битта яхши ҳикоя ёзсанг ёки ўқисанг, бир шеърдан таъсирлансанг, шунга хурсанд бўл. Фақат бадбин бўлмасанг, ҳасадгўй бўлмасанг – бировнинг боғи сеникидан яхшироқ, яшилроқ туюлмаса бўлди.

***

Ҳар бир одамнинг кўнглида орият бўлса, ўзини ҳурмат қилса ялоқхўрлик қилолмайди. Хушомад қилаётган одамда мен шахс кўрмайман, ҳурмат қилмайман! Билиниб турибди-ку, таг-тагда илинж ётибди. Замонавий яхшибоевлар ўзидан, ўтаётган умридан мамнун. Улар ўзининг аҳмоқлигини билмайди! …Ва шуниси билан бахтиёр. Бир замонлар биттаси “Қўшиқ ёзсанг Акмал акадай ёзсанг-да”, деганди. Акмал Пўлатни менга мезон қилиб кўрсатганди. Ҳозир Акмал акаларнинг замони келди. Кинода ҳам, журналисткада ҳам, адабиётда ҳам. Баъзида уларга ҳавасинг ҳам келади. Ўзидан мамнун, дунёдан мамнун, у ёзмаса ким ёзади?! Доим ҳозиржавоб туради. Мен яхши гапни айтишга ҳам истиҳола қиламан. Улар яхши бўлсаям мақтайди, ёмон бўлсаям.

***

Аввал дидни тарбиялаш керак. Шунинг учун ҳам жамиятнинг – адабий муҳитнинг, кинематографик муҳитнинг, мусиқий муҳитнинг шаклланиши-юксалиши учун биринчи ўринда дид керак. Мен бекорга додлаётганим йўқ, ўртамиёна нарсаларни мезон қилиб олаётганимиз бизнинг дидимиз тушиб кетаётганини кўрсатиб турибди. Бўлажак актёрлар, ёш театршунослар билан гаплашганим сайин қайғуга чўмиб боряпман. Кўп нарса билмайди, кўп нарса ўқимаган. Афсус, мажбур қилолмайсан.

Яхши асарнинг миллати бўлмайди. Чукча ўқиса, ўзининг чукчачасига тушунади, ўзбек ўқиса ўзбекона тушунади. Ўтиш даврида яшаган одамларнинг шўри қурсин, деган гап бор. Сизларнинг авлодларингизнинг чекига шундай давр тушди. Парокандалик бошланди, қалайи-қалбаки даҳолар пайдо бўлди. Ватанпарварликка ортиқча урғу бериб, ҳеч кераксиз фанларни киритиб ташладик. Ура-патриотизм авж олди. “Мустақиллик” сўзини хор қилиб ташламаслик керак. “Мустақиллигимиз” деб гап бошлаши билан, демак, сен ҳали тўлиқ мустақил эмассан, деб ўйлайман. Нима кераги бор? Сўзнинг қадри йўқолиб кетди. Қанчалик кам ишлатсак, бу тушунчанинг қадри ўшанча баланд бўлади. Дидсизлик расмий даражага кўтарилган, шиорларга айлантирилган. Наҳотки, фаросатли одамлар йўқ? Бор. Лекин айтгани қўрқади.

***

Бугунги ёзувчи ва шоирларда журъат етишмайди. Воқеаларга, аниқроғи, Сиз айтмиш воқеликка берадиган баҳоларимиз расмий баҳо ёки талқинга зид келиб қолишидан чўчиймиз, шекилли. Билмаймизки, воқеликка баҳо бериш учун бақириб-чақириш, айюҳаннос солиш шарт эмас. Бунинг учун алоҳида тоифа – ҳуқуқ ҳимоячилари (негадир уларни “ҳуқуқхўр” деб атагим келади) мавжуд. Бизнинг вазифамиз – воқеликни бадиий идрок этиш, холисона, босиқлик билан бадиий идрок этиш. Шўролар замонида ёзилган ва бугун яшаб келаётган кўпчилик яхши асарлар шу йўсинда битилган.

***

Табиийки, бозор муносабатлари ўзига мос нарсаларни юзага чиқарди: бозор адабиёти, бозор санъати… киноси, куй-ашуласи, рақси… Бу суррогат шакллар катта даромад келтиради. Албатта, уларнинг ўз мухлислари бор. Боргина эмас, жуда кўп – минглаб, милёнлаб. Бир сўз билан айтадиган бўлсак – масскульт, яъниким оммавий маданият.

Адашмасам, “Мустафо” деган қиссада қадим файласуфи Зуннун Мисрийнинг сўзларидан иқтибос келтирган эдим. Маъноси шуки, илм одамлардан тортиб олинмайди, аммо билгувчилар йўқолади. Билгувчилар йўқолгач, нодонлар тепага чиқиб оладилар. Улар ўзлари адашгани етмагандай, ортларидан бошқаларни ҳам етаклаб кетади…

Ўзбек оммавий маданияти кимларнинг етовида эканини аниқ билмайман. Албатта, етакда кетаётган одамларга ҳавас қилиб бўлмайди. Лекин бу жараённи тўхтатиш мумкин эмас – ўртага пул, катта сармоя тикилган. Эстрада савиясини кўтариш борасида қанча қарор қабул қилинди, лекин савия сабил ҳали-ҳануз тош асри даражасида собит турибди. Фақат бир нарса – Россияда ҳам, Туркияда ҳам, Қозоғистону Тожикистону Қирғизистонда ҳам аҳвол шу экани таскинга зор кўнглимизни озгина юпатади. Бошқа тилларни тушунмайман, лекин ўзимча тусмол қиламанки, биз ҳавас билан қарайдиган Мағриб мамлакатларида ҳам аҳвол бундан ортиқ эмас. Яъники, кўпга теккан касал. Недир янги ва кўпроқ даромадли ўйин ёки томоша турлари ўйлаб топилса, бугунги нағма ва муқомлар тез орада ўтиб кетиши ҳам мумкин.

***

Инсон кўнглидаги гўзаллик туйғуси муқим қолади, албатта. Мезонлар ҳар кун ўзгариши мумкин. Айниқса, аёл чиройи борасида. Аслида, Рубенс чизган семиз хонимлар билан бугун саҳналарда муқом қилиб юрадиган қилтириқ моделлар ҳам бирдай гўзал. Умуман, хунук аёлнинг ўзи бўлмайди. Менинг бир ажойиб синфдошим маҳбубасига шундай баҳо бергани ёдимда: “Роса чиройли, оғзи тўла тилла тиш, ҳар бармоғида иккитадан тилла узуги бор!” Мен ўша пайт ичимда кулган эдим. Лекин бугун ўйлаб кўрсам, у ҳам ўзича ҳақ экан. Яъниким, ҳар кимники ўзига, ой кўринар кўзига…

***

Дунёда тўкис одамнинг ўзи йўқ. Бировда эзгу фикр, эзгу сўз бўлиши мумкин, лекин амалга келганда оқсаб қолади. Бугунги оташин ислоҳотчиларнинг ҳаммаси шундай. Фикр ва сўзни тузатиш мумкиндир (балки сўзни тузатиш шарт ҳам эмасдир, негаки ҳамма – ўғри ҳам, тўғри ҳам – жуда эзгу сўзларни гапиради), лекин моддий ғаразни енгиш жуда қийин. Эзгу амалнинг асосий кушандаси – нафс. Жамият мукаммал бўлишини, ҳалол меҳнат кунлик эзгу амалга айланишини кутамиз энди.

Манба: www.21asr.uz

Murod Muhammad Do’stning ijodi haqida gap ketganda jahondan kelamiz, hali u, hali bu yozuvchini, adabiy uslublarni tilga olamiz. “Dashtu dalalarda”, “Bir toychoqning xuni”, “Darvoza yonidagi it” hikoyalari, “Iste’fo”, “Mustafo”, “Galatepaga qaytish” qissalari, “Lolazor” romanini mazmunan to’ldirib turgan material milliy, o’ta milliy ekanini e’tibordan qochiramiz. Yana, adib jahon adabiyotidan qanchalik o’qib-o’rgangan bo’lmasin, asarlarida Ergash Jumanbulbul, Islom shoir kabi dostonchilar muhitida unib-o’sganligi sezilishini unutamiz. Murod Muhammad Do’st deb atalmish adabiy hodisaga mana shu rakursdan ham qarash kerak, nazarimizda.

Yozuvchining arbob sifatidagi faoliyatiga keladigan bo’lsak, bu boradagi qarashlarning keskin qarama-qarshi bo’yoqlarda emasligini e’tirof etmoq joiz. Murod Muhammad Do’st bir suhbatida siyosatga aralashgan odamning tozaligini o’zining misolida shubha ostiga qo’ygan bo’lsa-da, jamiyatimizga ochiq fikrli rahbar kadrlar qanchalik zarurligiga ham uning misolida yana bir karra ishonch hosil qilamiz. Xalqining ko’ziga tik boqib, pok vijdon bilan so’zlamoq, har qanday vaziyatda Insonligini saqlab qolmoq faqat ijodkoru amaldorga emas, balki har bir kishi uchun chinakam baxtdir. Murod Muhammad Do’stning hali nashr etilajak asarlarida ushbu mavzuga albatta qo’l urilgan bo’lsa, ajab emas. Hozircha esa turli yillarda e’lon qilingan suhbatlaridan ayrim iqtiboslarni o’qib turamiz.

MODDIY G’ARAZNI YENGISH JUDA QIYIN
Yozuvchi Murod Muhammad Do’st bilan suhbatlardan iqtiboslar

***

Mendan ko’pincha so’rashadi: «TSenzura, boshqa, shunaqa narsalar bo’ldimi?» deb. Yo’q, «O’zbekkino»da ishlagan paytimda biror marta tsenzura, tazyiq bo’lganini eslay olmayman. Chunki ko’pincha men mas’ul gapni bo’ynimga olardim va javob berardim. Birorta odam mendan «Nimaga bunaqa bo’ldi?» deb so’ragani yo’q. Menimcha, ko’p odam ko’rdi (“Dev bilan pakana” filmi haqida gap ketmoqda – tahr.), o’zim buni kutmagandim. Pakananing obrazi odamlarga yoqqan bo’lishi mumkin, omadsizroq bir odam-ku! Omadsizroq odam haqida yozsangiz yutasiz, chunki odamlarning 99 foizi omadsiz-ku! O’zini ko’radi-da, keyin balki asarni ham yaxshi ko’rishi mumkin. Bugungi milliy kinoda milliy xarakterlar bo’lishi kerak. Halqning, millatning hayoti bo’lishi kerak. Ko’proq o’ylab topilgan narsalar hozir. Qolaversa, shaxsiy studiyalardan olinadigan juda bemaza asarlar ko’payib ketgan. Birorta bir rasm bo’lgan estrada ashulachisini qahramon qilib olishadi-da, keyin o’shaning atrofiga tasvir yig’ishga harakat qilishadi. Kommertsiya ruhi juda ustun. Faqat kommertsiyani o’ylamasdan, pul yig’ish mumkin bo’lgan yaxshi filmlar ham qilish mumkin. Lekin buning uchun ham ozgina iroda kerak, buning uchun xohish kerak. Baribir jiddiy filmlar bor. Qolaversa, biz tomoshabinni buzib qo’yganmiz. U yengil-elpi narsalarga ko’proq boradi. Jiddiyroq o’ylantiradigan narsaga odamlar bormaydi hisob. Nafaqat o’zbek filmlari, chet filmlarining ham biror bir jiddiy mushtlashuvlar bo’lmagan filmlarni olib kelib qo’ying, odam deyarli tushmaydi hisob. Odamlar kinoteatrga o’ylash uchun, mushohada qilish uchun, qahramonga qo’shilib yig’lash uchun kiradigan bo’lishi uchun ham vaqt kerak.

***

Balki ishonmassiz, lekin eng kazzob odam ham Xudo yorlaqab amalga, hukumat tepasiga kelsa, yaxshi niyat bilan keladi. Lekin kelgandan keyin uning mavqei, kuchi orqali yaxshi-yomon niyatlarini amalga oshirishga intiladigan guruhlar paydo bo’ladi. Tushunganim shuki, mavqega olijanob orzular bilan kelgan odam, ezgu niyatlarini amalga oshirish o’rniga, hokimiyatini himoya qilish haqida o’ylay boshlaydi. Hamma yoqqa shubha bilan qaray boshlaydi. Uning umri xarob qishloqni lolazor qilish emas, o’zini himoya qilish bilan o’tadi. O’zi bilan o’zi ovora bo’lib qoladi. Atrofdagilarni bilasiz, siz zo’rsiz, sizdan yaxshisi bo’lishi mumkin emas, deb madhiya o’qiydi. Xullas, hokimiyatning mohiyati hech qachon o’zgarmaydi.

Bir kun Islom aka rahmatli “Murod, men ba’zida qo’rqib ketaman, hech kim menga e’tiroz bildirmaydi. Axir, men Xudo emasman-ku” deb qoldi. “Chekingizga tushgani shu, sizga hech kim rost gapirmaydi”, dedim. Balkim odam o’zini o’zi ko’proq tergashi kerakdir. Dastlabki paytlarda u odamlarni eshita olardi. To’qsoninchi yillarda “federatsiyaga o’tamizmi yoki konfederatsiyagami” degan savol tug’ildi. U kishi go’yo federatsiya tarafdori bo’ldi. Biz konfederatsiya deb turib oldik. To’rt kishi e’tiroz bildiraverdik. Nihoyat, “Sizlar yengdilaring, konfederatsiya bo’lgani ma’qul ekan”, degandi. Bir-ikki marta meni maqtamanglar, xushomad qilmanglar, tanqid qilinglar, deb ham aytgandi. “Yo’q, e’tiroz bildiramiz! Siz qilayotgan tarixiy ishlarga munosib baho berish kerak”, deb teskarisi qilindi. Tuppa-tuzuk odamni ham yo’ldan uramiz.

***

Hukumat tepasiga halol-toza odamlar kelsa xalq yutadi. Halollikdan ham ko’proq yuksak did kerak. Dunyo siyosatini, dunyo madaniyatini, dunyo tsivilizatsiyasini tushunadigan, keng fikrlaydigan, yuksak darajada fikrlaydigan shaxslar… O’shandayam hammayoq “lolazor” bo’lib ketmaydi. Ham madaniyatni, ham adabiyot va san’atni, kamida diplomatiyani tushunish juda qiyin ish-da…

***

Amal, unvon – bular hech narsa emas. Odamzotning ko’zi bir hovuch tuproqqa tuyadi-ku. Qanoat qilgan odam yutadi. Bir zamonlar Qashqadaryoda 108 yoshli chol bilan uchrashgan edim. Qanday qilib shuncha yoshga kirdingiz deb so’raganimda, “Bolam, men o’zimni hammadan past oldim”, degandi. Odamzot oziga shukur qilish kerak. Hamma narsaga erishishning iloji yo’q. Bitta yaxshi hikoya yozsang yoki o’qisang, bir she’rdan ta’sirlansang, shunga xursand bo’l. Faqat badbin bo’lmasang, hasadgo’y bo’lmasang – birovning bog’i senikidan yaxshiroq, yashilroq tuyulmasa bo’ldi.

***

Har bir odamning ko’nglida oriyat bo’lsa, o’zini hurmat qilsa yaloqxo’rlik qilolmaydi. Xushomad qilayotgan odamda men shaxs ko’rmayman, hurmat qilmayman! Bilinib turibdi-ku, tag-tagda ilinj yotibdi. Zamonaviy yaxshiboevlar o’zidan, o’tayotgan umridan mamnun. Ular o’zining ahmoqligini bilmaydi! …Va shunisi bilan baxtiyor. Bir zamonlar bittasi “Qo’shiq yozsang Akmal akaday yozsang-da”, degandi. Akmal Po’latni menga mezon qilib ko’rsatgandi. Hozir Akmal akalarning zamoni keldi. Kinoda ham, jurnalistkada ham, adabiyotda ham. Ba’zida ularga havasing ham keladi. O’zidan mamnun, dunyodan mamnun, u yozmasa kim yozadi?! Doim hozirjavob turadi. Men yaxshi gapni aytishga ham istihola qilaman. Ular yaxshi bo’lsayam maqtaydi, yomon bo’lsayam.

***

Avval didni tarbiyalash kerak. Shuning uchun ham jamiyatning – adabiy muhitning, kinematografik muhitning, musiqiy muhitning shakllanishi-yuksalishi uchun birinchi o’rinda did kerak. Men bekorga dodlayotganim yo’q, o’rtamiyona narsalarni mezon qilib olayotganimiz bizning didimiz tushib ketayotganini ko’rsatib turibdi. Bo’lajak aktyorlar, yosh teatrshunoslar bilan gaplashganim sayin qayg’uga cho’mib boryapman. Ko’p narsa bilmaydi, ko’p narsa o’qimagan. Afsus, majbur qilolmaysan.

Yaxshi asarning millati bo’lmaydi. Chukcha o’qisa, o’zining chukchachasiga tushunadi, o’zbek o’qisa o’zbekona tushunadi. O’tish davrida yashagan odamlarning sho’ri qursin, degan gap bor. Sizlarning avlodlaringizning chekiga shunday davr tushdi. Parokandalik boshlandi, qalayi-qalbaki daholar paydo bo’ldi. Vatanparvarlikka ortiqcha urg’u berib, hech keraksiz fanlarni kiritib tashladik. Ura-patriotizm avj oldi. “Mustaqillik” so’zini xor qilib tashlamaslik kerak. “Mustaqilligimiz” deb gap boshlashi bilan, demak, sen hali to’liq mustaqil emassan, deb o’ylayman. Nima keragi bor? So’zning qadri yo’qolib ketdi. Qanchalik kam ishlatsak, bu tushunchaning qadri o’shancha baland bo’ladi. Didsizlik rasmiy darajaga ko’tarilgan, shiorlarga aylantirilgan. Nahotki, farosatli odamlar yo’q? Bor. Lekin aytgani qo’rqadi.

***

Bugungi yozuvchi va shoirlarda jur’at yetishmaydi. Voqealarga, aniqrog’i, Siz aytmish voqelikka beradigan baholarimiz rasmiy baho yoki talqinga zid kelib qolishidan cho’chiymiz, shekilli. Bilmaymizki, voqelikka baho berish uchun baqirib-chaqirish, ayyuhannos solish shart emas. Buning uchun alohida toifa – huquq himoyachilari (negadir ularni “huquqxo’r” deb atagim keladi) mavjud. Bizning vazifamiz – voqelikni badiiy idrok etish, xolisona, bosiqlik bilan badiiy idrok etish. Sho’rolar zamonida yozilgan va bugun yashab kelayotgan ko’pchilik yaxshi asarlar shu yo’sinda bitilgan.

***

Tabiiyki, bozor munosabatlari o’ziga mos narsalarni yuzaga chiqardi: bozor adabiyoti, bozor san’ati… kinosi, kuy-ashulasi, raqsi… Bu surrogat shakllar katta daromad keltiradi. Albatta, ularning o’z muxlislari bor. Borgina emas, juda ko’p – minglab, milyonlab. Bir so’z bilan aytadigan bo’lsak – masskult, ya’nikim ommaviy madaniyat.

Adashmasam, “Mustafo” degan qissada qadim faylasufi Zunnun Misriyning so’zlaridan iqtibos keltirgan edim. Ma’nosi shuki, ilm odamlardan tortib olinmaydi, ammo bilguvchilar yo’qoladi. Bilguvchilar yo’qolgach, nodonlar tepaga chiqib oladilar. Ular o’zlari adashgani yetmaganday, ortlaridan boshqalarni ham yetaklab ketadi…

O’zbek ommaviy madaniyati kimlarning yetovida ekanini aniq bilmayman. Albatta, yetakda ketayotgan odamlarga havas qilib bo’lmaydi. Lekin bu jarayonni to’xtatish mumkin emas – o’rtaga pul, katta sarmoya tikilgan. Estrada saviyasini ko’tarish borasida qancha qaror qabul qilindi, lekin saviya sabil hali-hanuz tosh asri darajasida sobit turibdi. Faqat bir narsa – Rossiyada ham, Turkiyada ham, Qozog’istonu Tojikistonu Qirg’izistonda ham ahvol shu ekani taskinga zor ko’nglimizni ozgina yupatadi. Boshqa tillarni tushunmayman, lekin o’zimcha tusmol qilamanki, biz havas bilan qaraydigan Mag’rib mamlakatlarida ham ahvol bundan ortiq emas. Ya’niki, ko’pga tekkan kasal. Nedir yangi va ko’proq daromadli o’yin yoki tomosha turlari o’ylab topilsa, bugungi nag’ma va muqomlar tez orada o’tib ketishi ham mumkin.

***

Inson ko’nglidagi go’zallik tuyg’usi muqim qoladi, albatta. Mezonlar har kun o’zgarishi mumkin. Ayniqsa, ayol chiroyi borasida. Aslida, Rubens chizgan semiz xonimlar bilan bugun sahnalarda muqom qilib yuradigan qiltiriq modellar ham birday go’zal. Umuman, xunuk ayolning o’zi bo’lmaydi. Mening bir ajoyib sinfdoshim mahbubasiga shunday baho bergani yodimda: “Rosa chiroyli, og’zi to’la tilla tish, har barmog’ida ikkitadan tilla uzugi bor!” Men o’sha payt ichimda kulgan edim. Lekin bugun o’ylab ko’rsam, u ham o’zicha haq ekan. Ya’nikim, har kimniki o’ziga, oy ko’rinar ko’ziga…

***

Dunyoda to’kis odamning o’zi yo’q. Birovda ezgu fikr, ezgu so’z bo’lishi mumkin, lekin amalga kelganda oqsab qoladi. Bugungi otashin islohotchilarning hammasi shunday. Fikr va so’zni tuzatish mumkindir (balki so’zni tuzatish shart ham emasdir, negaki hamma – o’g’ri ham, to’g’ri ham – juda ezgu so’zlarni gapiradi), lekin moddiy g’arazni yengish juda qiyin. Ezgu amalning asosiy kushandasi – nafs. Jamiyat mukammal bo’lishini, halol mehnat kunlik ezgu amalga aylanishini kutamiz endi.

Manba: www.21asr.uz