Мен бу мақолани ёзишдан аввал роса иккиландим. Аёл бошим билан ўзимнинг турмуш ўртоғим ҳақида ёзиш, хоразмча айтганда, аваш (бачкана маъносида) кўринмасмикан, деб ўйладим. Луи Арагондай ёзувчи ҳам ўз турмуш ўртоғи ҳақида ёзган, Нозим Ҳикматнинг Вера Тулякова ҳақида достони бор…

ТЕРАК УЧИДАГИ СЎНГГИ ЯПРОҚДЕК
ТИТРАГАН УМР
Қутлибека Раҳимбоева

---

   Ҳар кунги одатим бўйича ишдан келибоқ ҳали ечинмай туриб, Миразиз ака ётган хонанинг эшигини очаман. Уйқуда ё ҳатто мудраётган бўлсалар ҳам эшикни оҳиста ёпиб қўяман. Аммо бугун жуда тетик кўриндилар.

– Кел, Бекам, келдингми? – дедилар, назаримда овозларига ҳам бир жаранг қўшилгандек эди.

– Бугун анча яхшисиз… Кўз тегмасин… – энди кираверишга чиқмоқчи бўлиб тургандим, Миразиз ака компьютер турган столга ишора қилди:

– Китоб келди.

Юрагим ҳапқириб кетади. Аллоҳнинг Янги йил туҳфаси бизга. Икки қўллаб зўрға кўтарса бўладиган муҳташам китоб! Бир неча йиллар аввал Туркия давлат мадҳиясини (Ҳозир ҳам шу мадҳия куйланади) ёзган Меҳмед Окиф Эрсўйнинг “Сафаҳот” (“Саҳифалар”) миллий достони. Болаларимнинг дадасининг неча йиллик заҳматлари самараси. Етти китобдан иборат бу асарни ҳали саломатликлари ҳозиргидан анча яхши пайтларда компьютер бошиги мук тушиб, тунларни тонгларга улаб таржима қилган эди. Охирги китобларига келганида лаънати Афғон урушларида жароҳат тушиб, кейинчалик етти-саккиз марта операция кўрган умуртқа поғонасидаги оғриқ кучайиб кетиб, ёзишга қурби келмай қолганди. Сал оғриқлари пасайса, дарров компьютерга ўтирар эди.

– Имкондан ортиқ имкон топилмас, деган экан бир донишманд. Ўзингизни ҳадеб уринтираверманг, – дея койинсам:

– Бу менинг сўнгги ишим бўлиши мумкин. Улгуришим керак, – дерди.

Мана, улгурибди. Туркия маданият ва туризм вазирлиги Туркия ҳамкорлик ва мувофиқлаштириш агентлиги ташаббуси билан китоб чоп этилибди. Кийимларимни ечишга ҳам тоқатим етмай хонага кираман, китобни варақлайман. Биринчи бетида муаллифнинг – бундан бир неча йиллар аввал ўз халқининг оғриқларидан жони куйиб, куйраб мана бу асарни ёзган шоирнинг йиллар тўзонида сарғайган суврати… Сўнг Туркия давлати ва Ўзбекистон байроқлари, бир-бирига чирмашиб кетган, ёнбошида “Туркия Ўзбекистон дўстлиги абадий бўлсин!” деган ёзув порлаб турибди. Кейинги саҳифада Туркия Президенти Режеп Таййиб Эрдўғоннинг расми ва “Тақдим” сарлавҳали бош сўзи ( Давлат мадҳияси муаллифига ҳурмати юзасидан ёзилган бу ”Тақдим”) кейин Туркия маданият ва туризм вазири Меҳмет Нури Эрсўйнинг суврати ва “Муқаддима “ сўзи… Қувонганимдан кўзларимга ёш келди.

– Муборак бўлсин! Бу китоб таржима асари бўлса-да Сизнинг сафарга чиққан юрагингиз. Сафари хосиятли бўлсин! – дейман.

– Бунда сенинг ҳам хизматларинг бор, сенгаям қутлуғ бўлсин, – деди Миразиз ака.

Гап шундаки, бу китоб аввал бир саховотли инсон – Илёсбек (узр, фамилияларини билмайман) ҳомийлигида ўзимизнинг нашриётларимиздан бирида чоп этилган эди. Аммо, боя айтганимдай, “Сафаҳот” асарининг охирги китобларини таржима қилаётганларида саломатлиги яхши бўлмагач, қилган ишларидан ўзининг унча кўнгли тўлмаган эди. Ҳомий топилгач, чоп эттиришга розилик беришга бериб қўйди-ю, бироқ ўзи:

– Беш, олтинчи, еттинчи китобларига яна анча меҳнат қилишим керак эди, – дегани деган эди. Туркиялик биродарлар бу таржима ҳақида хабар топиб, китобга харидор бўлишгач, икки тилни яхши биладиган Сабоҳат исмли муҳаррир аёл қўлёзмани синчиклаб кўриб, таҳрирталаб жойларини белгилаб берган эди. Шу ўринда бу сабр-бардошли, хушмуомала аёлга алоҳида миннатдорлик билдиргим келади, чунки у таҳрирталаб жойларини кўрсатибгина қўймай, баъзи туркча сўзларнинг ўзбекча вариантларини ҳам таклиф қилган эди. Бу пайтда таржимон ётиб қолган, ёзиш тугул, ёстиққа суяниб ўтириши ҳам амри маҳол эди.

– Бекам, сен менга кўзу қўл бўл, шу таржимани поёнига етказайлик , – деди.

Ўзи йиллар давомида китоб, журналларнинг таҳрир ишларидан бўларим бўлиб юргани учун бўйним ёр бермади. Ахир, бемор ётган одамнинг бошида туриб ким ҳам луғатлар билан ишлашни гарданига оларди? Қизимнинг иши ўзига етарли, бола-чақасидан ортмайди, шундай бўлса-да дизайнер сифатида китобни саҳифалаб берган эди. Ўғлим бу соҳадан йироқ. Раҳбарим Мунаввара Усмонова иш тиғизлигига қарамай, таътил берди:

– Ишга бир кун ҳам келмасангиз майли. (Одатда, таҳририятда одам камлиги учун ҳеч ким тўлалигича меҳнат таътилида дам ололмасди, зиммасидаги ишни ўзи қилиши керак эди) Шу одамни рози қилинг, – деди. Аввал бўйним ёр бермай бошланган иш бир-икки саҳифадаёқ ўзига тортиб кетди. Майда-чуйда бидъатларга ўралашиб тараққиётдан орқада қолиб кетган миллат, улар орасидаги фитна-фужурлар… Баландга кўтарилиш учун билим олишга даъват… Ўхшаш иллатлар, ўхшаш оғриқлар… Достонда Қуръони каримдан келтирилган кўплаб иқтибосларга кўзи тушган ўқувчи уни диний руҳдаги асар, деб ўйлаши мумкин. Аммо муаллиф бу иқтибослар заминида ўз халқи, ўз мамлакати дардлари, оғриқларидан сўз очади. Қулоғимга Меҳмед Окиф Эрсўйнинг овозига қўшилиб ўзимизнинг миллатпарвар жадидларнинг ҳайқириқлари, қичқириқлари келгандай бўлар эди. Миразиз ака ётган кўйи сатрларни тузатар, мен компьютерда тўғрилардим. Баъзи сатрларнинг охирига етгунимизча боши эсларидан чиқиб қолар… Иш ниҳоятда қийинчилик билан кечарди. Раҳматли Омон Матжоннинг “Гаплашадиган вақтлар”ига ўхшаб сатрлари узун-узун эди… (Балки, Омон акаям бу асарни ўқигандир, ахир, ашаддий китобхон эди)

Ҳозир муҳташам китобни қўлимга олар эканман, ўша заҳматли кунларни эсладим.

Хонадонимизга кутилган китоб келиб, руҳиятимизда байрамона кайфият бошланган тунда кўзимга сираям уйқум келмади. Хотиралар судраб кетаверди. Миразиз ака бу китобни – туркий халқлар дардномасини тасодифий таржима қилмагани ҳақида ўйладим. Муаллифнинг тили аччиқ, заҳарли. Айнан таржимоннинг ёзиш услубиги мос келади. Аммо уларни таниган, ўқиб юрган одамлар бу аччиқ-тизиклар, заҳархандаликлар ортида миллатнинг нуқсонларини фош қилиш, унинг устидан мағзава ағдариш истаги эмас, балки, хатолардан холи кўриш, миллатнинг юксалишини орзулаш истаги ётганини яхши билади. Бу истак Миразиз аканинг шунчаки қалбидаги туйғулардан бири эмас, ҳаёт тарзи, яшаш тамойили эди.

1980 йиллар… Миразиз ака Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти шеърият бўлимида катта муҳаррир лавозимида фаолият юритар эди. Ҳали юртимизда Чўлпон, Усмон Носирлардай ҳуррият даъваткорларининг асарлари тўлалигича чоп этилмаган. Эркин Воҳидов, Абдулла Ориповдай ёш овозлар жасоратидан юрагимизда эрк соғинчи уйғона бошланган дамлар эди. Адабиётимизга айнан шу уйғониш руҳидаги бир гуруҳ ёш шоирлар кириб келган. Улар Шавкат Раҳмон, Усмон Азим, Азим Суюн, Муҳаммад Раҳмон, Хуршид Даврон… Уларнинг илк китоблари “Авторнинг биринчи китоби” сериясида нашр қилинар, бундай сериянинг ташаббускори Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти директори, Ўзбекистон халқ ёзувчиси Ҳамид Ғулом бўлса-да, адабиётга янги нафас олиб кираётган ёш шоирларнинг шеърлари цензурадан осонликча ўтмасди. Миразиз ака бу китобларнинг аксариятининг муҳаррири сифатида ҳар бир сатр учун талашарди. Лекин бу талашишларда ҳовлиқмалик, ўзини кўрсатишга иштиёқ йўқ эди. Ҳар бир китобга жиддий ёндашарди: масалан, Шавкат акам Лоркани таржима қилганларида Миразиз ака китоб босмага тушишдан аввал бир ҳафта Шавкат акамнинг Қорасувдаги уйида ётиб, таржима устида бирга ишлашган. Кейинчалик машҳур бўлиб кетган бир шоирга эса: – Сиз яхши шоирсиз, лекин менга таржимон сифатида бошқа дуч келманг! – деб койиганлари эсимда. Ана шундай талашиш-тортишишларда баъзан таҳририят шу қадар шовқин-сурон бўлиб кетардики, шеърият бўлими бошлиғи Омон ака:

– Оқсоқол, илтимос клиентларингизни фойеда қабул қилсангиз, ишлаб бўлмаяпти, – деб кесатиб қўярди. Шундай деганлари билан Омон акаям аслида ўша ёшларга хайрихоҳ эди. Мен нимага “Сафаҳот”дан бошланган гапимни саксонинчи йилларга олиб бориб улаяпман? Асар таржимони бу миллат қайғусига туташ асарга кўп йиллар ва йўллардан ўтиб келганлигини айтмоқчиман. Саксонинчи йиллар ўрталарида собиқ иттифоқнинг айрим мамлакатларда миллат ҳурлиги учун курашган маърифатпарварларнинг асарлари чоп этилди. Аммо бизда ўша пайтларда ҳам Чўлпонлар, Усмон Носирлар, Боту, Элбекларнинг асарлари нашр этилмаётган эди. (Раҳматли Озод Шарофиддинов домланинг саъй-ҳаракатлари билан чоп этилган “Тирик сатрлар”ни ҳисобга олмаганда. Бу тўпламнинг бошига ҳам не кунлар тушганини кўпчилик билади) Бир гуруҳ ёшлар уларнинг китобларини нашр қилишни талаб қилиб Москвага хат ёзадилар. Бу хатлар Дархондаги бизнинг уйимизда ёзилар, ҳар куни ишдан сўнг оқшомда эскича яшашни ҳоҳламаётган бир гуруҳ зиёли ёшлар бизникига тўпланарди. Хатдаги ҳар бир жумла қайта-қайта кўрилар, таҳрир қилинарди. Мустақиллик арафаси, ҳали эрк-ихтиёримиз ўзимизда эмас, КГБ деган ташкилотнинг машиналари деразамиз остида айланиб юрар, баъзан чироқларини деразамизга узоқ тушириб турарди. Миразиз ака уйимизнинг “ Штаб” деб аталишидан ҳам, ҳур фикрли ёшларнинг ҳар оқшом тўпланишидан ҳам заррача чўчимас:

– Қизил империя салтанати чайқалиб турган пайтидан фойдаланиб миллатимизга манфаат келтирадиган нималардир ундириб қолиш керак, – дердилар.

Хатимиз манзилга етгач, тегишли ташкилот одамлари ёзувчиларнинг ўша пайтдаги раҳбарларидан бирини чақириб:

– Ўзи бу ёшларингиз нима исташяпти? – деб сўраганларида у киши хатдаги талабларни айтмай:

– Уларнинг кўпида уй йўқ. Машина, уй , дала ҳовли, деганлардай… деган, – буни эшитганда Миразиз ака ярадор шердек ўкирган эди:

– Бизнинг дардимиз шу эдими? Айтишга юраксинмаса, ёлғон гапирмасаям бўларди-ку… – деб узоқ вақт жаҳли чиқиб юрганларини эслайман.

Кейин она тилимиз мавқейини кўтариш учун курашлар бошланди. Зиёлилар, жумладан, ўша даврнинг ёш шоир, ёзувчилари бу курашнинг бошида бўлишди. Бизнинг икки хонали уйимиз ҳануз штаб вазифасини адо этарди. Қаерда, қачон кимлар гапиради… Анча тортишувлар, талашувлардан сўнг она тилимизга давлат мақоми берилди. Халқимиз ҳаётида катта воқеа бўлган бу ўзгаришда Миразиз аканинг хизматларини бўрттирмоқчи эмасман. Фақат у киши мингларнинг бири бўлганлигини, истиқлолгача ҳам эрк унсурлари бўлган ҳамма нарса учун курашларда битта фуқаро сифатида собит яшаганлигини, ўз ҳаётий принципларидан ҳеч қачон чекинмаганлигини айтмоқчиман, холос. Замонга қараб турланиб- тусланиб турадиган одамларни, Абдулла Қаҳҳор домла айтмоқчи, ботинкасининг ипигача ёмон кўрарди. Кўпчилик ичида ҳам:

– Сен мунофиқсан, – деб тиккасига айтар, бунинг учун аксарият пайтларда ёмон кўринарди.

“Сен сиёсат билан шуғуллангунча асарингни ёз!”, деганлар бўлди. Мустақиллик бўлиб, асар ёзадиган пайтлар ҳам келди. Миразиз ака ҳам ўзининг ишини ҳам қилишга ўтди.. Энг аввало мактаб ўқувчилари учун бир, икки пардали маърифий пеъсалар ёзди. Қаҳрамонлари – Бухорий, Фаробий, Ибн Сино, Фарғоний… Эҳтимол, бу асарлар катта истеъдод маҳсули эмасдир, лекин улар болаларга алломаларимиз, улуғларимиз ҳақида ёшига яраша билим беради. Чунки ўша пайтларда биз “Беруний бобомиз, Хоразмий бобомиз” , дер эдик-ку, лекин уларнинг нима иш қилганлигини кўпчилигимиз, айниқса, ўқувчилар билишмасди. Мана, бугун улар ҳақида китоблар нашр қилинаяпти, кинолар ишланяпти. Оммавий таниш, оммавий фахрланиш бошланган. Миразиз аканинг хизмати аланга ичидаги чўғчалик ҳам эмасдир, лекин бу хизмат барибир бор ва бўлган, шуниси аҳамиятли.

Шундан сўнг икки томлик “Буюклар муҳаббати” дунёга келди. Ташқаридан қараганда, бу машҳур инсонларнинг муҳаббат савдолари ҳақида. Лекин бу қолипловчи ҳикоялар. Аслида буюклар муҳаббатига тўсқинлик қилган, уларни қийинчилик гирдобига ташлаган ижтимоий муҳит тасвири биринчи планга чиққан. Ижтимоий муҳит инсонларнинг бахти ва бахтсизлиги сабабкори эканлигини қатор далиллар орқали очишга уринган муаллиф.

“Қирқ болага қирқ савол”…. Болаларга Ватан ҳақида илк тушунчалар берувчи, кимларнинг авлоди эканлигини билдирувчи қисқа шеърлар…

Жаҳон адабиётидан таржималар… Таржимон, аввал ҳам айтганимдай, таржима учун тасодифий муаллифлар танламасди. Чет авторларнинг асарлари қай бир жиҳатлари билан бизнинг ҳаётимизга ҳамоҳанг бўлса, китобхоннинг дилидаги саволга жавоб бўлса ё савол туғилишига сабаб бўлсагина таржимага ўтирарди.

Шарқ мутаффакирларидан Абу Ҳомид Ғаззолийнинг “Қалблар кашфиёти”, “Саодатга элтувчи йўл” каби асарларини ҳам таржима қилди. Айниқса, “Қалблар кашфиёти” кишиларнинг қалб кўзини очишга хизмат қилувчи руҳоний, маърифий асар сифатида эл орасида севимли бўлди. Ижодкор ундан сўнг “Кузги япроқлар” деб аталувчи шеърий девонни ўқувчиларга тақдим қилди. Бу ўн тўққизинчи аср маърифатпарварлари Муқимий, Завқий услубларида битилган, ҳаётга ҳаққоний нигоҳ акс этган шеърлар тўплами эди. Икки йил аввал “Хотиралар” деб аталган оригинал асари чоп этилди. Қаҳрамонлари – устоз шоир, ёзувчилар, ўзларини ўқитган муаллимлар… Уларнинг ижодига бир назар , шахсияти ҳақида билганлари…

Бу китоб чоп этилгач, яхши фикрлар кўп бўлди. “Ҳеч ким айтмаган жиҳатларини айтибсиз”, деган гаплар айтилди. Шу билан бирга:

– Нима кераги бор эди ўтганларни ковлаб… – деган тошлар ҳам отилди. Ҳатто, ўзим ҳам:

– Шартмиди, зўр бир шоирнинг замона зайли билан қилган хатосидан сўз очиб… – дея эътироз билдирдим.

– Яна шу хатолар такрорланмаслиги, бир миллатга мансуб кишилар дўппи тор келганида бир-бирини сотмасликлари, балки бир-бири учун фидо бўлишлари учун ҳақиқатни ёздим… – Миразиз аканинг жавоби шу бўлди.

Мана, ҳақиқатни ёза-ёза баҳор келса, умр вафо қилса саксон етти ёшга киради.

Кейинги пайтларда ўқиш, ёзишга қурби келмай қолгани учун телевизор билан вақт ўтказадилар. Миразиз акани авваллари аксарият ёқтирмайдиган одамлар:

– Нуқул оғриқлардан гап очади… – деб ёзғиришарди. Азиз дўстлар, адашибсиз, қувонса бўладиган нарсалардан роса қувона олар экан.

Мамлакатимиз раҳбари яқин қардошларимиз билан дўстона муносабатлар ўрнатганларида, томири, илдизи бир бўлган мамлакат раҳбарлари билан оға-инилардай қучоқлашиб кўришганларида бошлари осмонга етади:

– Бўлар экан-ку… – дейди, ёш боладай ҳаяжонланади.

Президентимиз ташаббуси билан ўтказилган “Меҳр” операцияларига тегишли хабарлар, кўрсатувларни битта қолдирмай кўрадилар.

– Қалбида миллатпарварлик туйғуси мустаҳкам бўлган раҳбаргина ўз миллатдошларини бегоналарнинг оёғи остига ташлаб қўймайди, хор бўлишига чидамайди, – дейди.

Ўғил-қизларимиз халқаро олимпиадалардан ғолиб бўлиб қайтганларида, биргина ўсмиримиз бирваракайига дунёнинг беш-олтита олийгоҳларида ўқиш имтиёзини қўлга киритганларида, Президент, ижод мактаблари очилганида, Исҳоқхон Тўра Ибрат ҳақидаги кинони томоша қилганларида қувонганларини кўрсангиз эди. Тожикистон киноижодкорлари билан биргаликда Алишер Навоий ва Жомий ҳазратлари ҳақида бадиий фильм олинаётганидан дарак топганида…

– Қўқон мухторияти ҳақида ҳам бадиий фильм олиш керак, оз яшаган бўлса-да, у бизнинг илк мустақил давлатимиз…

– Бир пайтлар “Навоий”, “Юлдузли тунлар” , “Диёнат”, “Гирдоб” каби асарлар сериал қилинган эди. Бугун экранлаштирилаётган савияси паст миллий сериаллар ўрнига Луқмон Бўрихоннинг “Жазирамадаги одамлар”, Улуғбек Ҳамдамнинг “Мувозонат”, Рисолат Ҳайдарованинг “Жавзо” каби асарлари сериал қилинса бўлмайдими? – тарзидаги фикрларни айтиб ўтирадилар.

Ҳатто, “Севимли”, “Зўр” каби хусусий каналларнинг “Замон”, “Бу кун” каби информацион дастурларини ҳам кутиб кўрадилар.

– Ҳеч қандай мансаби бўлмаган, оддий одамларнинг эҳтиёжларини ҳам мансабдорлар эшитадиган кунларни кўраман, деб ўйламасдим… – Кўпинча шундай дейдилар ва “Шукр, беҳисоб шукр”, деб қўядилар.

Гап аввалида айтганимдай, “Сафаҳот”ни “Охирги ишим”, деган эди. Миразиз ака дунёнинг жуда кўп давлатларига борганлар. Баъзиларига хизмат сафарлари билан, баъзиларига эса дўстларининг таклифлари билан. Туркиянинг ўзига олти марта бориш насиб қилган. Бу борди-келдиларнинг икки миллат орасидаги абадий дустликни мустахкамлашдан бошқа бирорта вазифаси булмаган. Вақти-вақти билан турли давлатларда ўтказилиб келинадиган шеърият оқшомларидаги фаол иштироки учун бир гал Жалолиддин Румий номидаги биринчи мукофот билан тақдирланган ҳам. Афғонистон, Молдавия, Озарбайжон, Греция, Татаристон….Хуллас, борган давлатлари ҳақида “Йўлёзмалар” номли асар ёзган эди.

– Мен нимани кўрган бўлсам шуни ёзганман, заррача тўқима йўқ, – деганди асарни ёзиб тугатгач. Аммо кейинги йиллар саломатлигидаги муаммолар боис уни чоп эттиришга ишончи йўқ эди. Чунки китобнинг ҳажми жуда катта, ўртада маблағ масаласи бор…

Янги китоб қўлига теккач, қизимга қўнғироқ қилиб:

– Орзу, “ Йўлёзмалар”ни саҳифала. – деди.

Демак, яна умид уйғонди. Умид яшаса, инсон ҳам яшайди экан. “Жаннат”. деймиз, “икки дунё саодати” деймиз… Теракнинг учидаги сўнгги япроқдек бу дунёга илиниб турган умр бўлса-да, барибир тирикликка, тириклик қувончларига етадиган қувонч борми…

Мен бу мақолани ёзишдан аввал роса иккиландим. Аёл бошим билан ўзимнинг турмуш ўртоғим ҳақида ёзиш, хоразмча айтганда, аваш (бачкана маъносида) кўринмасмикан, деб ўйладим. Луи Арагондай ёзувчи ҳам ўз турмуш ўртоғи ҳақида ёзган, Нозим Ҳикматнинг Вера Тулякова ҳақида достони бор… Лекин улар эр кишилар… Барибир ёзиш истагидан воз кеча олмадим.

Яна бир жиҳати, бундай мақолалар кимнингдир юбилейи бўлса ёки мукофот олса ёзилиши мумкин эди. Миразиз аканинг олтмиш, етмиш, саксонлари оиламиз даврасида ихчамгина ўтиб кетган. Мукофот… Келинг, шу масалани гапирмай қўя қолай… Чунки у киши учун бу ҳаёт-мамот масаласи эмас.

Хўш, бўлмаса нега ёздим? Биз бугунидан суюниб, фахрланиб, келажагига катта умидлар боғлаётган мустақиллигимиз бунёдида жуда кўп фидойи, миллатпарвар инсонлар қатори Миразиз аканинг ҳам ҳиссаси борлигини айтгим келди. Тўғри, бу ҳисса машҳур аллома Иброҳим Мўминов ёки таниқли давлат арбоби Нуриддин Акрамов ёки яна кўп довруқли инсонларники каби катта бўлмаслиги мумкин. Лекин уммонлар ичида томчича бўлса-да, у бор. Ва шу борлиги билан аҳамиятли, қадрли. “Ўзбеклар ўз озодлиги учун курашмади, бу уларга берилди”, деган тавқи лаънатдан миллатимизни асрагувчи жуда кўплаб жоннисорлар сафида бир нуқтача бўлса-да Миразиз акаям бор. Юрагида Ватани бор, миллати бор ва уларга садоқати, севгиси бор инсон ўз ўрнида нурли нуқта. У ҳеч бўлмаса ўзи турган жойни шуълалантириб туради, ўзи турган нуқтани қорайтирмайди. Ўзим билган, таниган шу ҳақиқатни яна кимларгадир билдиргим келди.

– Бу “Адабиёт ва санъат”нинг материали ё “Китоб дунёси”нинг, – деган эътирозлар бўлса:

– Йўқ, айнан “Ҳуррият”нинг мавзуси. Чунки Миразиз Аъзам деган адабиёт осмонида юлдуздай порламаган бўлса-да,, ниҳоятда заҳматкаш ва ўз қарашларида собит бир инсон ҳаёт, ижод толалари билан айнан шу ҳуррият тушунчага боғланиб яшаган ва яшаяпти, – тарзидаги жавобимни айтгим келяпти.

Қандайдир қоидалардан чиққан бўлсам, ёзмишларим кимгадир ўхшовсизроқ туюлса, узр. Шу ҳолимча ҳам ўзимман.

Манба: “Ҳуррият” газетасининг 2022 йил 20 декабрь кунги сони

Men bu maqolani yozishdan avval rosa ikkilandim. Ayol boshim bilan o’zimning turmush o’rtog’im haqida yozish, xorazmcha aytganda, avash (bachkana ma’nosida) ko’rinmasmikan, deb o’yladim. Lui Aragonday yozuvchi ham o’z turmush o’rtog’i haqida yozgan, Nozim Hikmatning Vera Tulyakova haqida dostoni bor…

TERAK UCHIDAGI SO’NGGI YAPROQDEK
TITRAGAN UMR
Qutlibeka Rahimboyeva

---

Har kungi odatim bo’yicha ishdan keliboq hali yechinmay turib, Miraziz aka yotgan xonaning eshigini ochaman. Uyquda yo hatto mudrayotgan bo’lsalar ham eshikni ohista yopib qo’yaman. Ammo bugun juda tetik ko’rindilar.

– Kel, Bekam, keldingmi? – dedilar, nazarimda ovozlariga ham bir jarang qo’shilgandek edi.

– Bugun ancha yaxshisiz… Ko’z tegmasin… – endi kiraverishga chiqmoqchi bo’lib turgandim, Miraziz aka kompьyuter turgan stolga ishora qildi:

– Kitob keldi.

Yuragim hapqirib ketadi. Allohning Yangi yil tuhfasi bizga. Ikki qo’llab zo’rg’a ko’tarsa bo’ladigan muhtasham kitob! Bir necha yillar avval Turkiya davlat madhiyasini (Hozir ham shu madhiya kuylanadi) yozgan Mehmed Okif Erso’yning “Safahot” (“Sahifalar”) milliy dostoni. Bolalarimning dadasining necha yillik zahmatlari samarasi. Yetti kitobdan iborat bu asarni hali salomatliklari hozirgidan ancha yaxshi paytlarda kompьyuter boshigi muk tushib, tunlarni tonglarga ulab tarjima qilgan edi. Oxirgi kitoblariga kelganida la’nati Afg’on urushlarida jarohat tushib, keyinchalik yetti-sakkiz marta operatsiya ko’rgan umurtqa pog’onasidagi og’riq kuchayib ketib, yozishga qurbi kelmay qolgandi. Sal og’riqlari pasaysa, darrov kompyuterga o’tirar edi.

– Imkondan ortiq imkon topilmas, degan ekan bir donishmand. O’zingizni hadeb urintiravermang, – deya koyinsam:

– Bu mening so’nggi ishim bo’lishi mumkin. Ulgurishim kerak, – derdi.

Mana, ulguribdi. Turkiya madaniyat va turizm vazirligi Turkiya hamkorlik va muvofiqlashtirish agentligi tashabbusi bilan kitob chop etilibdi. Kiyimlarimni yechishga ham toqatim yetmay xonaga kiraman, kitobni varaqlayman. Birinchi betida muallifning – bundan bir necha yillar avval o’z xalqining og’riqlaridan joni kuyib, kuyrab mana bu asarni yozgan shoirning yillar to’zonida sarg’aygan suvrati… So’ng Turkiya davlati va O’zbekiston bayroqlari, bir-biriga chirmashib ketgan, yonboshida “Turkiya O’zbekiston do’stligi abadiy bo’lsin!” degan yozuv porlab turibdi. Keyingi sahifada Turkiya Prezidenti Rejep Tayyib Erdo’g’onning rasmi va “Taqdim” sarlavhali bosh so’zi ( Davlat madhiyasi muallifiga hurmati yuzasidan yozilgan bu ”Taqdim”) keyin Turkiya madaniyat va turizm vaziri Mehmet Nuri Erso’yning suvrati va “Muqaddima “ so’zi… Quvonganimdan ko’zlarimga yosh keldi.

– Muborak bo’lsin! Bu kitob tarjima asari bo’lsa-da Sizning safarga chiqqan yuragingiz. Safari xosiyatli bo’lsin! – deyman.

– Bunda sening ham xizmatlaring bor, sengayam qutlug’ bo’lsin, – dedi Miraziz aka.

Gap shundaki, bu kitob avval bir saxovotli inson – Ilyosbek (uzr, familiyalarini bilmayman) homiyligida o’zimizning nashriyotlarimizdan birida chop etilgan edi. Ammo, boya aytganimday, “Safahot” asarining oxirgi kitoblarini tarjima qilayotganlarida salomatligi yaxshi bo’lmagach, qilgan ishlaridan o’zining uncha ko’ngli to’lmagan edi. Homiy topilgach, chop ettirishga rozilik berishga berib qo’ydi-yu, biroq o’zi:

– Besh, oltinchi, yettinchi kitoblariga yana ancha mehnat qilishim kerak edi, – degani degan edi. Turkiyalik birodarlar bu tarjima haqida xabar topib, kitobga xaridor bo’lishgach, ikki tilni yaxshi biladigan Sabohat ismli muharrir ayol qo’lyozmani sinchiklab ko’rib, tahrirtalab joylarini belgilab bergan edi. Shu o’rinda bu sabr-bardoshli, xushmuomala ayolga alohida minnatdorlik bildirgim keladi, chunki u tahrirtalab joylarini ko’rsatibgina qo’ymay, ba’zi turkcha so’zlarning o’zbekcha variantlarini ham taklif qilgan edi. Bu paytda tarjimon yotib qolgan, yozish tugul, yostiqqa suyanib o’tirishi ham amri mahol edi.

– Bekam, sen menga ko’zu qo’l bo’l, shu tarjimani poyoniga yetkazaylik , – dedi.

O’zi yillar davomida kitob, jurnallarning tahrir ishlaridan bo’larim bo’lib yurgani uchun bo’ynim yor bermadi. Axir, bemor yotgan odamning boshida turib kim ham lug’atlar bilan ishlashni gardaniga olardi? Qizimning ishi o’ziga yetarli, bola-chaqasidan ortmaydi, shunday bo’lsa-da dizayner sifatida kitobni sahifalab bergan edi. O’g’lim bu sohadan yiroq. Rahbarim Munavvara Usmonova ish tig’izligiga qaramay, ta’til berdi:

– Ishga bir kun ham kelmasangiz mayli. (Odatda, tahririyatda odam kamligi uchun hech kim to’laligicha mehnat ta’tilida dam ololmasdi, zimmasidagi ishni o’zi qilishi kerak edi) Shu odamni rozi qiling, – dedi. Avval bo’ynim yor bermay boshlangan ish bir-ikki sahifadayoq o’ziga tortib ketdi. Mayda-chuyda bid’atlarga o’ralashib taraqqiyotdan orqada qolib ketgan millat, ular orasidagi fitna-fujurlar… Balandga ko’tarilish uchun bilim olishga da’vat… O’xshash illatlar, o’xshash og’riqlar… Dostonda Qur’oni karimdan keltirilgan ko’plab iqtiboslarga ko’zi tushgan o’quvchi uni diniy ruhdagi asar, deb o’ylashi mumkin. Ammo muallif bu iqtiboslar zaminida o’z xalqi, o’z mamlakati dardlari, og’riqlaridan so’z ochadi. Qulog’imga Mehmed Okif Erso’yning ovoziga qo’shilib o’zimizning millatparvar jadidlarning hayqiriqlari, qichqiriqlari kelganday bo’lar edi. Miraziz aka yotgan ko’yi satrlarni tuzatar, men kompьyuterda to’g’rilardim. Ba’zi satrlarning oxiriga yetgunimizcha boshi eslaridan chiqib qolar… Ish nihoyatda qiyinchilik bilan kechardi. Rahmatli Omon Matjonning “Gaplashadigan vaqtlar”iga o’xshab satrlari uzun-uzun edi… (Balki, Omon akayam bu asarni o’qigandir, axir, ashaddiy kitobxon edi)

Hozir muhtasham kitobni qo’limga olar ekanman, o’sha zahmatli kunlarni esladim.

Xonadonimizga kutilgan kitob kelib, ruhiyatimizda bayramona kayfiyat boshlangan tunda ko’zimga sirayam uyqum kelmadi. Xotiralar sudrab ketaverdi. Miraziz aka bu kitobni – turkiy xalqlar dardnomasini tasodifiy tarjima qilmagani haqida o’yladim. Muallifning tili achchiq, zaharli. Aynan tarjimonning yozish uslubigi mos keladi. Ammo ularni tanigan, o’qib yurgan odamlar bu achchiq-tiziklar, zaharxandaliklar ortida millatning nuqsonlarini fosh qilish, uning ustidan mag’zava ag’darish istagi emas, balki, xatolardan xoli ko’rish, millatning yuksalishini orzulash istagi yotganini yaxshi biladi. Bu istak Miraziz akaning shunchaki qalbidagi tuyg’ulardan biri emas, hayot tarzi, yashash tamoyili edi.

1980 yillar… Miraziz aka G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti she’riyat bo’limida katta muharrir lavozimida faoliyat yuritar edi. Hali yurtimizda Cho’lpon, Usmon Nosirlarday hurriyat da’vatkorlarining asarlari to’laligicha chop etilmagan. Erkin Vohidov, Abdulla Oripovday yosh ovozlar jasoratidan yuragimizda erk sog’inchi uyg’ona boshlangan damlar edi. Adabiyotimizga aynan shu uyg’onish ruhidagi bir guruh yosh shoirlar kirib kelgan. Ular Shavkat Rahmon, Usmon Azim, Azim Suyun, Muhammad Rahmon, Xurshid Davron… Ularning ilk kitoblari “Avtorning birinchi kitobi” seriyasida nashr qilinar, bunday seriyaning tashabbuskori G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti direktori, O’zbekiston xalq yozuvchisi Hamid G’ulom bo’lsa-da, adabiyotga yangi nafas olib kirayotgan yosh shoirlarning she’rlari senzuradan osonlikcha o’tmasdi. Miraziz aka bu kitoblarning aksariyatining muharriri sifatida har bir satr uchun talashardi. Lekin bu talashishlarda hovliqmalik, o’zini ko’rsatishga ishtiyoq yo’q edi. Har bir kitobga jiddiy yondashardi: masalan, Shavkat akam Lorkani tarjima qilganlarida Miraziz aka kitob bosmaga tushishdan avval bir hafta Shavkat akamning Qorasuvdagi uyida yotib, tarjima ustida birga ishlashgan. Keyinchalik mashhur bo’lib ketgan bir shoirga esa: – Siz yaxshi shoirsiz, lekin menga tarjimon sifatida boshqa duch kelmang! – deb koyiganlari esimda. Ana shunday talashish-tortishishlarda ba’zan tahririyat shu qadar shovqin-suron bo’lib ketardiki, she’riyat bo’limi boshlig’i Omon aka:

– Oqsoqol, iltimos kliyentlaringizni foyeda qabul qilsangiz, ishlab bo’lmayapti, – deb kesatib qo’yardi. Shunday deganlari bilan Omon akayam aslida o’sha yoshlarga xayrixoh edi. Men nimaga “Safahot”dan boshlangan gapimni saksoninchi yillarga olib borib ulayapman? Asar tarjimoni bu millat qayg’usiga tutash asarga ko’p yillar va yo’llardan o’tib kelganligini aytmoqchiman. Saksoninchi yillar o’rtalarida sobiq ittifoqning ayrim mamlakatlarda millat hurligi uchun kurashgan ma’rifatparvarlarning asarlari chop etildi. Ammo bizda o’sha paytlarda ham Cho’lponlar, Usmon Nosirlar, Botu, Elbeklarning asarlari nashr etilmayotgan edi. (Rahmatli Ozod Sharofiddinov domlaning sa’y-harakatlari bilan chop etilgan “Tirik satrlar”ni hisobga olmaganda. Bu to’plamning boshiga ham ne kunlar tushganini ko’pchilik biladi) Bir guruh yoshlar ularning kitoblarini nashr qilishni talab qilib Moskvaga xat yozadilar. Bu xatlar Darxondagi bizning uyimizda yozilar, har kuni ishdan so’ng oqshomda eskicha yashashni hohlamayotgan bir guruh ziyoli yoshlar biznikiga to’planardi. Xatdagi har bir jumla qayta-qayta ko’rilar, tahrir qilinardi. Mustaqillik arafasi, hali erk-ixtiyorimiz o’zimizda emas, KGB degan tashkilotning mashinalari derazamiz ostida aylanib yurar, ba’zan chiroqlarini derazamizga uzoq tushirib turardi. Miraziz aka uyimizning “ Shtab” deb atalishidan ham, hur fikrli yoshlarning har oqshom to’planishidan ham zarracha cho’chimas:

– Qizil imperiya saltanati chayqalib turgan paytidan foydalanib millatimizga manfaat keltiradigan nimalardir undirib qolish kerak, – derdilar.

Xatimiz manzilga yetgach, tegishli tashkilot odamlari yozuvchilarning o’sha paytdagi rahbarlaridan birini chaqirib:

– O’zi bu yoshlaringiz nima istashyapti? – deb so’raganlarida u kishi xatdagi talablarni aytmay:

– Ularning ko’pida uy yo’q. Mashina, uy , dala hovli, deganlarday… degan, – buni eshitganda Miraziz aka yarador sherdek o’kirgan edi:

– Bizning dardimiz shu edimi? Aytishga yuraksinmasa, yolg’on gapirmasayam bo’lardi-ku… – deb uzoq vaqt jahli chiqib yurganlarini eslayman.

Keyin ona tilimiz mavqeyini ko’tarish uchun kurashlar boshlandi. Ziyolilar, jumladan, o’sha davrning yosh shoir, yozuvchilari bu kurashning boshida bo’lishdi. Bizning ikki xonali uyimiz hanuz shtab vazifasini ado etardi. Qayerda, qachon kimlar gapiradi… Ancha tortishuvlar, talashuvlardan so’ng ona tilimizga davlat maqomi berildi. Xalqimiz hayotida katta voqea bo’lgan bu o’zgarishda Miraziz akaning xizmatlarini bo’rttirmoqchi emasman. Faqat u kishi minglarning biri bo’lganligini, istiqlolgacha ham erk unsurlari bo’lgan hamma narsa uchun kurashlarda bitta fuqaro sifatida sobit yashaganligini, o’z hayotiy printsiplaridan hech qachon chekinmaganligini aytmoqchiman, xolos. Zamonga qarab turlanib- tuslanib turadigan odamlarni, Abdulla Qahhor domla aytmoqchi, botinkasining ipigacha yomon ko’rardi. Ko’pchilik ichida ham:

– Sen munofiqsan, – deb tikkasiga aytar, buning uchun aksariyat paytlarda yomon ko’rinardi.

“Sen siyosat bilan shug’ullanguncha asaringni yoz!”, deganlar bo’ldi. Mustaqillik bo’lib, asar yozadigan paytlar ham keldi. Miraziz aka ham o’zining ishini ham qilishga o’tdi.. Eng avvalo maktab o’quvchilari uchun bir, ikki pardali ma’rifiy pe’salar yozdi. Qahramonlari – Buxoriy, Farobiy, Ibn Sino, Farg’oniy… Ehtimol, bu asarlar katta iste’dod mahsuli emasdir, lekin ular bolalarga allomalarimiz, ulug’larimiz haqida yoshiga yarasha bilim beradi. Chunki o’sha paytlarda biz “Beruniy bobomiz, Xorazmiy bobomiz” , der edik-ku, lekin ularning nima ish qilganligini ko’pchiligimiz, ayniqsa, o’quvchilar bilishmasdi. Mana, bugun ular haqida kitoblar nashr qilinayapti, kinolar ishlanyapti. Ommaviy tanish, ommaviy faxrlanish boshlangan. Miraziz akaning xizmati alanga ichidagi cho’g’chalik ham emasdir, lekin bu xizmat baribir bor va bo’lgan, shunisi ahamiyatli.

Shundan so’ng ikki tomlik “Buyuklar muhabbati” dunyoga keldi. Tashqaridan qaraganda, bu mashhur insonlarning muhabbat savdolari haqida. Lekin bu qoliplovchi hikoyalar. Aslida buyuklar muhabbatiga to’sqinlik qilgan, ularni qiyinchilik girdobiga tashlagan ijtimoiy muhit tasviri birinchi planga chiqqan. Ijtimoiy muhit insonlarning baxti va baxtsizligi sababkori ekanligini qator dalillar orqali ochishga uringan muallif.

“Qirq bolaga qirq savol”…. Bolalarga Vatan haqida ilk tushunchalar beruvchi, kimlarning avlodi ekanligini bildiruvchi qisqa she’rlar…

Jahon adabiyotidan tarjimalar… Tarjimon, avval ham aytganimday, tarjima uchun tasodifiy mualliflar tanlamasdi. Chet avtorlarning asarlari qay bir jihatlari bilan bizning hayotimizga hamohang bo’lsa, kitobxonning dilidagi savolga javob bo’lsa yo savol tug’ilishiga sabab bo’lsagina tarjimaga o’tirardi.

Sharq mutaffakirlaridan Abu Homid G’azzoliyning “Qalblar kashfiyoti”, “Saodatga eltuvchi yo’l” kabi asarlarini ham tarjima qildi. Ayniqsa, “Qalblar kashfiyoti” kishilarning qalb ko’zini ochishga xizmat qiluvchi ruhoniy, ma’rifiy asar sifatida el orasida sevimli bo’ldi. Ijodkor undan so’ng “Kuzgi yaproqlar” deb ataluvchi she’riy devonni o’quvchilarga taqdim qildi. Bu o’n to’qqizinchi asr ma’rifatparvarlari Muqimiy, Zavqiy uslublarida bitilgan, hayotga haqqoniy nigoh aks etgan she’rlar to’plami edi. Ikki yil avval “Xotiralar” deb atalgan original asari chop etildi. Qahramonlari – ustoz shoir, yozuvchilar, o’zlarini o’qitgan muallimlar… Ularning ijodiga bir nazar , shaxsiyati haqida bilganlari…

Bu kitob chop etilgach, yaxshi fikrlar ko’p bo’ldi. “Hech kim aytmagan jihatlarini aytibsiz”, degan gaplar aytildi. Shu bilan birga:

– Nima keragi bor edi o’tganlarni kovlab… – degan toshlar ham otildi. Hatto, o’zim ham:

– Shartmidi, zo’r bir shoirning zamona zayli bilan qilgan xatosidan so’z ochib… – deya e’tiroz bildirdim.

– Yana shu xatolar takrorlanmasligi, bir millatga mansub kishilar do’ppi tor kelganida bir-birini sotmasliklari, balki bir-biri uchun fido bo’lishlari uchun haqiqatni yozdim… – Miraziz akaning javobi shu bo’ldi.

Mana, haqiqatni yoza-yoza bahor kelsa, umr vafo qilsa sakson yetti yoshga kiradi.

Keyingi paytlarda o’qish, yozishga qurbi kelmay qolgani uchun televizor bilan vaqt o’tkazadilar. Miraziz akani avvallari aksariyat yoqtirmaydigan odamlar:

– Nuqul og’riqlardan gap ochadi… – deb yozg’irishardi. Aziz do’stlar, adashibsiz, quvonsa bo’ladigan narsalardan rosa quvona olar ekan.

Mamlakatimiz rahbari yaqin qardoshlarimiz bilan do’stona munosabatlar o’rnatganlarida, tomiri, ildizi bir bo’lgan mamlakat rahbarlari bilan og’a-inilarday quchoqlashib ko’rishganlarida boshlari osmonga yetadi:

– Bo’lar ekan-ku… – deydi, yosh boladay hayajonlanadi.

Prezidentimiz tashabbusi bilan o’tkazilgan “Mehr” operatsiyalariga tegishli xabarlar, ko’rsatuvlarni bitta qoldirmay ko’radilar.

– Qalbida millatparvarlik tuyg’usi mustahkam bo’lgan rahbargina o’z millatdoshlarini begonalarning oyog’i ostiga tashlab qo’ymaydi, xor bo’lishiga chidamaydi, – deydi.

O’g’il-qizlarimiz xalqaro olimpiadalardan g’olib bo’lib qaytganlarida, birgina o’smirimiz birvarakayiga dunyoning besh-oltita oliygohlarida o’qish imtiyozini qo’lga kiritganlarida, Prezident, ijod maktablari ochilganida, Ishoqxon To’ra Ibrat haqidagi kinoni tomosha qilganlarida quvonganlarini ko’rsangiz edi. Tojikiston kinoijodkorlari bilan birgalikda Alisher Navoiy va Jomiy hazratlari haqida badiiy filьm olinayotganidan darak topganida…

– Qo’qon muxtoriyati haqida ham badiiy filьm olish kerak, oz yashagan bo’lsa-da, u bizning ilk mustaqil davlatimiz…

– Bir paytlar “Navoiy”, “Yulduzli tunlar” , “Diyonat”, “Girdob” kabi asarlar serial qilingan edi. Bugun ekranlashtirilayotgan saviyasi past milliy seriallar o’rniga Luqmon Bo’rixonning “Jaziramadagi odamlar”, Ulug’bek Hamdamning “Muvozonat”, Risolat Haydarovaning “Javzo” kabi asarlari serial qilinsa bo’lmaydimi? – tarzidagi fikrlarni aytib o’tiradilar.

Hatto, “Sevimli”, “Zo’r” kabi xususiy kanallarning “Zamon”, “Bu kun” kabi informatsion dasturlarini ham kutib ko’radilar.

– Hech qanday mansabi bo’lmagan, oddiy odamlarning ehtiyojlarini ham mansabdorlar eshitadigan kunlarni ko’raman, deb o’ylamasdim… – Ko’pincha shunday deydilar va “Shukr, behisob shukr”, deb qo’yadilar.

Gap avvalida aytganimday, “Safahot”ni “Oxirgi ishim”, degan edi. Miraziz aka dunyoning juda ko’p davlatlariga borganlar. Ba’zilariga xizmat safarlari bilan, ba’zilariga esa do’stlarining takliflari bilan. Turkiyaning o’ziga olti marta borish nasib qilgan. Bu bordi-keldilarning ikki millat orasidagi abadiy dustlikni mustaxkamlashdan boshqa birorta vazifasi bulmagan. Vaqti-vaqti bilan turli davlatlarda o’tkazilib kelinadigan she’riyat oqshomlaridagi faol ishtiroki uchun bir gal Jaloliddin Rumiy nomidagi birinchi mukofot bilan taqdirlangan ham. Afg’oniston, Moldaviya, Ozarbayjon, Gretsiya, Tatariston….Xullas, borgan davlatlari haqida “Yo’lyozmalar” nomli asar yozgan edi.

– Men nimani ko’rgan bo’lsam shuni yozganman, zarracha to’qima yo’q, – degandi asarni yozib tugatgach. Ammo keyingi yillar salomatligidagi muammolar bois uni chop ettirishga ishonchi yo’q edi. Chunki kitobning hajmi juda katta, o’rtada mablag’ masalasi bor…

Yangi kitob qo’liga tekkach, qizimga qo’ng’iroq qilib:

– Orzu, “ Yo’lyozmalar”ni sahifala. – dedi.

Demak, yana umid uyg’ondi. Umid yashasa, inson ham yashaydi ekan. “Jannat”. deymiz, “ikki dunyo saodati” deymiz… Terakning uchidagi so’nggi yaproqdek bu dunyoga ilinib turgan umr bo’lsa-da, baribir tiriklikka, tiriklik quvonchlariga yetadigan quvonch bormi…

Men bu maqolani yozishdan avval rosa ikkilandim. Ayol boshim bilan o’zimning turmush o’rtog’im haqida yozish, xorazmcha aytganda, avash (bachkana ma’nosida) ko’rinmasmikan, deb o’yladim. Lui Aragonday yozuvchi ham o’z turmush o’rtog’i haqida yozgan, Nozim Hikmatning Vera Tulyakova haqida dostoni bor… Lekin ular er kishilar… Baribir yozish istagidan voz kecha olmadim.

Yana bir jihati, bunday maqolalar kimningdir yubileyi bo’lsa yoki mukofot olsa yozilishi mumkin edi. Miraziz akaning oltmish, yetmish, saksonlari oilamiz davrasida ixchamgina o’tib ketgan. Mukofot… Keling, shu masalani gapirmay qo’ya qolay… Chunki u kishi uchun bu hayot-mamot masalasi emas.

Xo’sh, bo’lmasa nega yozdim? Biz bugunidan suyunib, faxrlanib, kelajagiga katta umidlar bog’layotgan mustaqilligimiz bunyodida juda ko’p fidoyi, millatparvar insonlar qatori Miraziz akaning ham hissasi borligini aytgim keldi. To’g’ri, bu hissa mashhur alloma Ibrohim Mo’minov yoki taniqli davlat arbobi Nuriddin Akramov yoki yana ko’p dovruqli insonlarniki kabi katta bo’lmasligi mumkin. Lekin ummonlar ichida tomchicha bo’lsa-da, u bor. Va shu borligi bilan ahamiyatli, qadrli. “O’zbeklar o’z ozodligi uchun kurashmadi, bu ularga berildi”, degan tavqi la’natdan millatimizni asraguvchi juda ko’plab jonnisorlar safida bir nuqtacha bo’lsa-da Miraziz akayam bor. Yuragida Vatani bor, millati bor va ularga sadoqati, sevgisi bor inson o’z o’rnida nurli nuqta. U hech bo’lmasa o’zi turgan joyni shu’lalantirib turadi, o’zi turgan nuqtani qoraytirmaydi. O’zim bilgan, tanigan shu haqiqatni yana kimlargadir bildirgim keldi.

– Bu “Adabiyot va san’at”ning materiali yo “Kitob dunyosi”ning, – degan e’tirozlar bo’lsa:

– Yo’q, aynan “Hurriyat”ning mavzusi. Chunki Miraziz A’zam degan adabiyot osmonida yulduzday porlamagan bo’lsa-da,, nihoyatda zahmatkash va o’z qarashlarida sobit bir inson hayot, ijod tolalari bilan aynan shu hurriyat tushunchaga bog’lanib yashagan va yashayapti, – tarzidagi javobimni aytgim kelyapti.

Qandaydir qoidalardan chiqqan bo’lsam, yozmishlarim kimgadir o’xshovsizroq tuyulsa, uzr. Shu holimcha ham o’zimman.

Manba: “Hurriyat” gazetasining 2022 yil 20 dekabr  kungi soni