Бегемот ва мен. Нега бегемотни яратди? Нега бу тимсолни менга рўпара қиляпти? Нимани англашим керак? Ўша куни тунни тонгга, кунни намозшомга улаб, бегемотдан маъни қидира бошладим.

Севара АЛИЖОНОВА
ИККИ ЭССЕ

---

“НОМАЪЛУМ ЁЗУВЧИ” ҚИССАСИ
(23 ёшида қатағонга учраган ёзувчи Шерали Тошматовни хотирлаб)

Сиз хавфлисиз, чунки ўқимишлисиз. Бундан ташқари фикрлайсиз ҳам.
Анна Ахматованинг ўғли Лев Гумилёв қатағонга учраганида, “Нимага?” деб берган саволига жавоб шу бўлган.

Эркимни ўғирлаган қуш

Шерали Тошматовнинг 1961 йили 15 минг нусхада чоп этилган “Эрк қуши” романи қўлимда. Қашқадарёнинг Чақар қишлоғида туғилган, асраб олинган мерган қиз – Майна Ҳасанованинг 16 ёшида Бухоро амирининг энг баджаҳл амалдори Саид Валихон ҳарамини безашга мажбур бўлиши, жоҳил эрнинг тепкиси сабаб ҳомиласидан ажраши, хўрлигу азобларга дош беролмай эрини отиб ўлдириши, қулликдан қутулиб, оддий аскарликдан разведкачи отлиқ аскарлар батальони командири даражасигача кўтарилиши, охир-оқибат босмачилар томонидан икки қўли, кўкраги, тили кесиб олиниб, ваҳшийларча ўлдирилиши… – оддий қишлоқ қизининг қаҳрамонга айланган ҳаёт йўли кинотасмадай кўз олдимда гавдаланади. Сюжетнинг китобхонни асарга михлаб, Майна тақдирига ипсиз боғлаб қўйиши бир ён-у, асардаги метафоралар, гавҳар сўзлар, халқ тилидаги мақол-маталлардан то шевагача маҳорат билан ишлатилгани, устига устак воқеликни шундоқ кинодек кўз олдингизда гавдалантириб қўйгани бир ён. Тасвирнинг тиниқлигидан роман ўқияпманми ёки пьесами англолмай қолдим.

“Шу лаҳза Майна рўмолини қиялаб отасининг қўлини кўриб бир оз тинчланди. Сўнгра “нима гап” дегандай беихтиёр орқасига қаради ва бирдан сесканиб кетди. Кўзига пачақ жағли, ёниб турган чағир кўзли, ориқ қиёфа кўринди. Унинг жун арқон қисган чўпдай билагидаги бўртиб чиққан кўк томирлари, елкасида қамчи зарбидан пайдо бўлган моматалоқ излар Майнани даҳшатга солди-да, у дарҳол юзини беркитиб олди”.

Ёки олти ойлик ҳомиласидан ажраган она – Майна китобдан чиқиб келиб, рўпарангизда жон талвасасида тургандек тасаввур уйғотади. Ўқинг-а:

“Валихон тишларини ғижирлатиб, Майнанинг елкасига муштлади, Майна “вой” деганича, тахмонга суяниб қолди. Бўйин томири узилиб кетгандай бўлди. Икки қўли билан юзини тўсиб ўзини ҳимоя қилди, лекин ёлвормади. Валихон этик пошнаси билан Майнанинг белига тепди. Майна “болани единг, ноинсоф” деб шундай қаттиқ қичқирдики, Валихоннинг қулоқлари зинғиллаб кетди. Ҳушидан кетиб йиқилган Майнанинг ёнида Рисолат холагина қолди. У илиқ қўлини унинг муздек пешонасига қўйди, тўзиган қора сочларини аста-аста силаб текислади, зўрға нафас олаётган Майнанинг юмуқ кўзларидан оқаётган ёш томчиларини узун енг учлари билан артиб-артиб қўйди.

Майна ётган жойида бир тўлғанди, аламли кўзларини очиб яна юмди, оёқларини типирчилатиб, тўлғанди ва яна қаттиқ қичқириб юборди.

Қон ичида бир бўлак гўшт – олти ойлик ўғил бола ётарди…”

“Ҳайфинг кетмайдими?”, “сокит”, “чачвон”, “чорчўп”, “нашъу намо”, “чалма”, “так-так” (арпага ўхшаган ўт), “гажжак”, “бужғун” каби нодир сўзларни-ку истаганча топиш мумкин.

“Эрк қуши” унинг муаллифига нисбатан жуда катта қизиқиш уйғотди менда. “Нега шу пайтгача Шерали Тошматов деган катта ёзувчини ўқимаганман, билмаганман?” деган ички сўроқ, уялиш ижодкор шахсини теранроқ ўрганишга, асарларини қидириб топишга, кўпроқ мутолаага, оила аъзолари, у кишини таниган-билганлар билан суҳбатга ошиқтирди. “Эрк қуши” менинг хаёлларим эркини ўғирлаганди.

21 йиллик даҳшат

Ёзувчи Шерали Тошматовнинг қизи “Ферганская правда” газетасида бош муҳаррир ўринбосари бўлиб ишлайди. Хаёлимни ўғирлаган асарни ҳам Тамара опадан олгандим. Хонасига кирганимда, ҳар доимгидек елкасига шойи рўмол ташлаб олган, компьютерда чиққиллатиб мақола ёзяпти. Дадаси ҳақида билишга қанчалик шошилмай, аввал асар мутолааси давомида пайдо бўлган саволлардан бошладим суҳбатни:

— “Эрк қуши” қачон, ёзувчи умрининг қайси палласида ёзилган?
— 1955-1958 йилларда, оқланган йили тугатган экан.
— Қатағонга учраганми?
— Ҳа, 23 ёшида.

Энди романдан ҳам, Майнанинг тақдиридан ҳам, ёзувчининг кечмиши мени домига тортиб кетмоқда эди. Ичимдан ёпирилиб келаётган саволларни жиловлаб, яна аввалги мавзуга қайтдим.

– Ўзи ҳам шу тузумнинг аччиғини тотган одам қандай қилиб уни алқаб ёзиши мумкин? Асарни ўқиб тугатганимдан буён “Гвардиячилар ҳуррият учун курашганми ёки “босмачилар”? Қай бири ҳақ йўлда бўлган?” деган саволга тарих китобларини титкилаб ҳам, илмий мақолаларни қидириб ўқиб ҳам, бу ҳақда ёзилган турли адабий асарларни мутолаа қилиб ҳам аниқ жавоб топа олмаётгандим. Гўё тарих кўз олдимда икки хил суратда намоён бўлаётганди.

— Инсон ўзи яшаган замондан олислаб кета олмайди, — дейди Тамара Тошматова. — Ўша даврда мафкура шу қадар қаттиқ бўлганки, ижодкорлар унинг чизиғидан чиқа олмаган, ҳатто уларга ишониб ҳам қолган. Дадам шу хусусда, балки асарини назарда тутиб айтгандир: “Қизим, босмачилар ҳам озодлик учун курашган екан ўйлаб қарасам…”

— Аммо асар бадиий жиҳатдан жуда мукаммал, тасвирлар ҳаракатга тушади, жонланади. Худди Амир Олимхоннинг ёнида юргандек ёзилгана!

— Асардаги айрим лавҳаларни дадам ўз ҳаётидан олган, кўрган-кечирган, ҳаммаси ҳам тўқима образ ёки ҳолатлар эмас, балки шундандир. Масалан, Ҳасан ота билан Майна овга чиққанда, Саид Валихон қизни кўриб ишқи тушиши ва хотинликка олиши саҳнасини эсланг. Дадамнинг бувисини ҳам бобоси худди шу ҳолатда учратган. У Худоёрхоннинг лашкарбошиси бўлган ва 4-хотин қилиб олган.

1935-1937 йилларда Шерали Тошматов Қашқадарё вилоятининг Яккабоғ туман газетасида ишлаган. Фаолияти мобайнида Қашқадарё қизи Майна Ҳасанова жасорати ҳақида эшитиб, қаттиқ таъсирланган, унинг тарихи билан қизиққан, натижада орадан йигирма йил вақт ўтиб, 1961 йили “Эрк қуши” номи билан роман шаклида Тошкентдаги бадиий адабиёт нашриётида чоп этилган.

Яна хаёлим ёш қаламкашнинг қандай қилиб “халқ душмани”га айланиб қолганига кетади. Бир инсон 23 ёшида қатағонга учраши учун қармоққа илинадиган, юк босадиган иш қилиши керак-да. Бу машъум, сиёҳидан қон томиб битилган рўйхатга дуч келганнинг номи тиркалмаган. Миллатни ҳар жиҳатдан ўстиришга қодир, мияси, юраги бутун зиёлиларгина сургун қилинган.

Шерали Тошматов 1914 йили Фарғона вилояти Ўзбекистон тумани (ҳозирги) Яйпан қишлоғида туғилган. Отаси заминдор, бадавлат инсон бўлган. 1917 йилда жамоа хўжаликлари тузилиб, заминдорлар еридан ажрагач, бу “ноҳақлик”ни кўтара олмаган ота орадан бир йил ўтиб, 1918 йили вафот этади. Оила суянчи, мададкоридан айрилиб, онаси Зайнабхон, опаси Рисқинисо ва 4 яшарлик Шерали ёлғиз қоладилар.

У 13-14 ёшидан туман комсомол қўмитасида ишлаган, Қўқонда чиққан “Янги Фарғона” округ газетасига шеърлар, ҳикоялар жўнатиб турган. Бу ҳақда ёзувчининг ўзи “Коммуна” газетасида 1967 йили чоп этилган “Из” номли мақоласида қуйидагича ёзади: “Янги Фарғона” газетасига хабарлар ёзардим. Илк марта босилган хабаримнинг сарлавҳаси “Чемберленга жавоб” эди. 1930 йил баҳорида редакцияга келганимда “Янги Фарғона”нинг саркотиби Абдулла Қаҳҳор мени муҳаррир Лутфулло Олимийга рўпара қилиб: “Таҳрири пишиқ Шерали – мана шу йигитча” деди. Муҳаррир мени адабиё ходимликка тайинлаб буйруқ берди”.

Унгача Фарғонадаги педагогика техникумида таълим олиб юрган пайтлари ҳам ижоддан тўхтамаган. “Янги Фарғона”да уч йил ишлаган. Сўнг жамоадагилар таклифи ва ўзининг ихтиёри билан у бу соҳадаги билимларини мустаҳкамлаш илинжида аввал Самарқанддаги Ўрта Осиё давлат университети адабиёт факультети, сўнг Москвадаги Бутуниттифоқ коммунистик журналистика институти ҳамда Боку давлат педагогика институтида таҳсил олган.

Москвадан қайтгач, республика ёшлар газетаси “Ёш ленинчи”да фаолият бошлаган. Сўзининг кескирлиги, қаламининг ўткирлиги, қолаверса, журналистга хос тезкорлиги сабаб жамоадошлари Шерали Тошматовни “Қўқон шамоли” деб чақиришган. Улар Қўқон шамоли кун келиб ёш журналистга мудҳиш, машъум хабар элтишини қаёқдан ҳам билсинлар!

1937 йил 2 август. Шерали Тошматовнинг яшаб турган уйи – газета муҳаррири Қирғизбоев ҳамда турмуш ўртоғи, таниқли театр актрисаси Тамара Назарованинг хонадонидан кечаси олиб чиқиб кетишган-у, “халқ душмани” дея Беларус ўлкасига сургун қилишган. У диёрнинг одамтопмас ерларида айбини билолмай, мусофирчилигу сургуннинг оғир қисматини бўйнига занжирдек илиб икки йилини ўтказди. Сўнг Тошкент атрофидаги “борса келмас” қамоқхонага келтирилди, саккиз йили беадоқ руҳий-жисмоний қийноқларда ўтди. Қизи Тамара Тошматова қийноқлар ҳақида дадасидан эшитганини хотирлаб, кўзларини юмганча бошини қуйи қилиб, бир нафас жим қолди: “У ернинг “қонуни”ни бузганларни бир киши сиғгулик зах, ҳужрадек хонага қамаб ўтиргизиб қўйишган. Шифтнинг пастлигидан қадни тик тутишнинг иложи бўлмаган. Ва 24 соат маҳбуснинг бошига “так-так” этиб муздек сув томчилаб турган. Тасаввур қиляпсизми, бу азобдан одамлар ҳатто ақлдан озган”.

Бу зиндондан ҳеч ким соғ чиқмаган, тўғрироғи, ҳеч ким қайтиб чиқмаган. Очарчилиқ қотиллиқ хўрлик шу даражада авж олганки, Шерали Тошматов у ердан қочиб қутулишдан бошқа чора кўрмаган. 1947 йили тақдир тақозоси, Худонинг марҳамати билан қуш учиб ўтолмас панжаралардан ошиб ўтган-у, тўппа-тўғри юрти Яйпанга келган.

Ёлғиз она кексайиб, кўзидан нур, жисмидан мадор кетган, дарвозага тикилиб ўтирарди. Ёлғиз нуридийдасининг бағрига эсон-омон қайтиши ўпкасини тўлдириб, юм-юм йиғлади. Бу йиғида неча йиллик изтироб, соғинч, умид қоришиб кетганди. Шерали Тошматов ҳибсга олинганда, “халқ душмани”нинг опаси дея туман ипакчилик идораси директори бўлиб ишлаётган Рисқинисо Мўминова ҳам икки йилга қамалди. Онанинг икки ёдгори кўксини буткул ҳувиллатиб, қаддини мажнунтолдек букиб кетишганди. Фарзандларининг тўрт мучаси соғ, ўз оёғи билан уйга кириб келиши дунёсини чарақлатиб юборгани шундан.

Аммо Шерали Тошматовнинг гавдасигина одамни эслатар, аслида юраги, ичи тугаб бўлганди. Тўрт девори зах зиндонлар соғлиғини аллақачон ўғирлаб, ўпка касалига дучор этганди. Буни бир қараган онаизор сезмади, сезса ҳам унга жигаргўшасининг тириклиги кифоя эди.

Ёзувчи ён-атрофдагиларнинг хиёнати, чақувидан ҳадиксираб ўз юртидан Наманган сари кетди. Шу ҳолида ғамгин, ўйчан кетаркан, тақдир унга қувончли хабарни ҳозирлаётганди.

Ўн йил дарбадарликда

Екатерина Амелина онаси билан поездга ўтириб, Москвадан Тошкентга йўл олди. Қулоқлар қасдлашиб, онасини икки йилга қаматганди. Ота эса хотини қамоқдалигидаёқ бошқа аёл топиб, яшаб юрганди. Унинг озодликка чиққанидаги биринчи эшитгани шу бўлган: “Ойи, дадам бошқа аёл олиб келди уйга”. Хиёнатни кечиролмади, бир қизини эрида қолдириб, у Екатерина билан поездга ўтирди-ю, Тошкентга равона бўлди. Кенжа қизи отаси билан қолишни ихтиёр этганди. Екатерина алам ва азобдан сассиз йиғлаётган онасидан кўз узмасди. Тошкент вокзалидан ҳуқуқшунослик бўйича ўқиётган, асли наманганлик талаба йигит чиқди поездга. Уларга ҳамроҳ бўлди. Ва эндигина танишиб улгурган она-болани қўярда-қўймай, қистов билан уйига олиб келди. Шу бўлди-ю, улар Наманганда қолиб, яшай бошлашди. Сўнгра Олмос қишлоғига кўчишиб, у ердаги болалар уйида хўжалик мудири бўлиб ишлади.

Бир куни бу ерга Шерали Тошматов тарбиячиликка келди. Опа билан она-боладай бўлиб кетишди. Уларни беайблик алами, ҳибс азоби ва ўхшаш тақдирлар яқин қилиб юборганди. Шерали Тошматов 33 ёшида унинг қизи Екатеринага уйланди. Иккисининг ҳаёти оссн кечмади, 10 йил сарсон-саргардонлик, ҳадик, кетма-кет фарзандлар туғилиши ва бетиним кўчиб юришлар уларни яхшигина тоблади.

“Тўнғич опам Роза 1948 йили Попда, Сайёра (Светлана) опам Хўжаобод темир йўл бекатида (1950), Акам Яшар Чоркесарда (1953), мен Чодакда (1954), Шараф ва Анвар укаларим Попда (Шараф 1957 йилда туғилган, аммо 3 ёшида қизамиқдан бевақт вафот этган, Анвар эса онамнинг қўлида чақалоқ эди), сингилларим Марям ва Лайло Фарғонага кўчиб келганимиздан сўнг туғилишган”, эслайди ёзувчининг қизи Тамара опа.

60-йилгача Шерали Тошматов Поп туманидаги турли мактабларда ўқитувчилик қилди. Бироқ кўнгли ижоддан, қўли қаламдан узилмади. Ичидаги пўртана, исён, изтироблар ўт бўлиб вужудини куйдирди, ёзганлари ҳам шу сабаб китобхон дилини-да куйдирар… 50-йилнинг ўрталаридан бошлаб туман ва вилоят рўзномаларида “Ш.Тошматов”, “Т.Шералиев”, “Шерали Карвон” номлари билан мақола, очерк, ҳикоялари чоп этила бошланган. 1958 йили “Наманган ҳақиқати” газетаси бош муҳаррири Рўзмат Раҳмонов уни Поп тумани бўйича мухбирликка ишга қабул қилди. 1960 йили Наманган вилояти тугатилиши сабабли ёзувчи оиласи билан Фарғонага кўчиб келди.

Шерали Тошматов 1958 йили 21 февралда оқланган.

Ўн йиллик ҳаётни кўз олдингизга келтиринг. Бу фақат кўзингиз олдига келтиришга, айтмоққа осон. Беш гўдакни кўтариб, қишлоқма-қишлоқ кўчиб юриш, тайинли ишга жойлаша олмаслик, ўз исми бўла туриб, бошқа ном билан яшаш… Буларнинг бари қатағон сиёсатининг биргина оилага берган “туҳфаси” эди.

Ҳаёт янгиланди

“1960-йиллар бошида Наманган вилояти тугатилиб, ҳудудининг ярми Андижонга, ярми Фарғонага қўшиб юборилди. “Наманган ҳақиқати” газетасидан 4 ходим Фарғонага, “Коммуна” газетасига ишга келди. Улар орасида Шерали Тошматов ҳам бор эди. Дастлаб Қўқон туманида мухбир бўлиб ишлади. Ҳеч қанча вақт ўтмай, қишлоқ хўжалиги бўлими мудири Юсуфжон Дадажонов вафот этди. У кишининг ўрнига Шерали Тошматов мудир бўлди. Газетанинг ўша пайтдаги бош муҳаррири Абдулла Мирзаев Шерали Тошматовнинг ўзини ҳам, ижодини ҳам ҳурмат қиларди. Шерали ака чиндан ҳам ҳар бир ишга астойдил ёндашар, ўзига ҳам, бошқаларга ҳам ниҳоятда талабчан эди. Ким бўлишидан қатъий назар ҳар кимнинг айбини юзига тап тортмай айтарди. Ҳалол, виждонли одам бўлган. Журналистика, публицистика билан чекланмаган, жуда пухта-пишиқ адабий асарлар ёзган. Умрининг охиригача ўша газетада ишлаган. Фарзандлари ҳам ўқимишли, зиёли, тарбияли инсонлар бўлишган”, дея хотирлайди ёзувчининг замондоши, журналист Дониёр Эргашев.

– Абдулла Мирзаев Шерали Тошматовни жуда яхши кўрарди, – хотираларини варақлайди риштонлик муаллим 98 ёшли отахон Абдулҳай Азизов. – Қаерга борса, дўстини ҳам бирга олиб юрарди. Шерали Тошматовнинг “Эрк қуши” романи чоп этилган экан, суюнчилаб бизникига келишди. Абдулла Мирзаев билан қадрдон эдик. Муаллиф ўз имзоси билан тилаклари ёзилган китобни қўлимга тутқазди. Асарни мутолаа қилгач, “Муҳаррирнинг бежизга ихлоси баланд эмас экан, қалами ўткир, зеҳни баланд экан”, дегандим ўшанда. Сўнг у китобни қашқадарёлик дўстимиз қистаб юриб, опкетиб қолди. Майна Ҳасанованинг музейи учун.

Шерали Тошматов “Коммуна” газетасида ишлаб юрган кезлари баракали ижод қилди. Кўпчиликнинг тилига тушган романи “Эрк қуши”дан кейин 1962 йилда “Тонгдаги кўланка” қиссаси нашр этилди. “Дадам китобларини чиқаришга жуда қийналган, кўп ноҳақликларга учраган. Айби – бош эгмаган, хушомад, порани билмаган. Эсимда, уйимизга Тошкентдан бир киши келганида чиқариб юборганди. У асарига ҳаммуаллиф бўлсагина, китобнинг чоп этилишига кўмаклашишини айтган. Шу каби сабаблар билан “Маззанглар” романи вафотидан кейин “Ишқ янгиланди” номи билан қисса ҳолида чоп қилинган”, дейди хўрсиниб Тамара Тошматова.

У “Пахта шеърлари”, “Енгиш баррикадасида” шеърий тўпламлари, “Тонготар ривояти”, “Ўксинма, Маймана”, “Дарбадарликда” асарлари, “Балогардон” пьесаси, ўткир, тиғли мақолалар муаллифи.

Ҳақиқат ёғилган қаламлар

Ёзувчи ижодига Абдулла Қаҳҳор: “Эрк қуши”ни ўқидим. Тан бераман”, Мақсуд Шайхзода: “Проза осмонига “Эрк қуши” юлдузи учиб чиқди. Энди у ўчмайди, кўчмайди”, Ғафур Ғулом: “Поплик муаллимнинг романини ўқидиларингми? Ёзувчиман, деб юраверинглар”, дея юқори баҳо берган. Таҳририятга унинг номига кўплаб хатлар келган. Улардан бири Тошкент вилояти Бўка туманидан Мадина Қодировадан. У босмачилар томонидан тили кесиб олинган Майна Ҳасанова билан Москвада бирга ўқиган. “Эрк қуши” романи учун миннатдорлик билдириб, шунингдек китобдан бир нусха сўраб хат битган.

Чиндан ҳам Шерали Тошматов ҳеч ким кўтармаган, қизиқмаган, журъат этолмаган мавзуларни қаламга олган. Бири илк ўзбек снайпер аёли Майна Ҳасанова бўлса, бири асрлар давомида дарбадар кўчиб юрган ва Марказий Фарғонага ўрнашган камсонли элат – маззанглар (лўлиларнинг бир тури) бўлган. “Тонгдаги кўланка” қиссасида эса дин оғусидан эзилган ва одамларга лоқайд қараган, лекин виждонан пок бўлган бир кишининг фаровон турмуш, оқибатли одамлар таъсирида ўзгаришини, янги оламга қадам қўйишини акс эттирган.

“Адибнинг “Тонгдаги кўланка” асари эълон қилиниши биланоқ атеистларга жон кирди. Боиси – қисса қаҳрамони Саидхон ўзи эътиқод қўйган худо йўлидан қайтади. Албатта, бу осонликча рўй бермайди. Атеистлар эса бундан бошқача хулоса чиқардилар, яъни “демак, дин йўлининг боши берк, у фақат фожиага олиб боради”, дея айюҳаннос солдилар. Раҳматли Шерали ака бу “мақтов”ларни эшитиб, ўқиб кулибгина қўя қоларди. Ўша пайтлар биз ҳам ёш атеистлар сафида бўлганимиздан бу кулги маъносига унчалик тушунмаган эканмиз. Йиллар ўтиб адабиётшуносликнинг сир-асрорини ўрганиб, мутахассис сифатида қайта мутолаа қилиш жараёнида Саидхон образининг қалбига яширинган кўп ҳақиқатларни англаб етдим. Шерали ака бу қаҳрамонини диндор бўлгани учун ер билан яксон қилиш мақсадида эмас, балки орамизда шундай одамлар борлигидан фахрланиб, унинг ниҳоятда покдомон, камсуқум, урф-одатларимиз, қадриятларимизни қадрлайдиган комил инсон эканлигини ибрат қилиб кўрсатишни ният қилган экан. Аслида тонгдаги кўланка Саидхон эмас, балки унга қарши курашаётган шахслар эканлигини матн ости маънодан англаб етиш қийин эмас. Албатта, коммунистик мафкура қонсираган қиличини яланғочлаб турган пайтда адиб бу ғоявий ниятини рўй-рост ифодалаши мумкин эмасди”. (Йўлдош Солижонов. “Ҳақиқат тимсоли” очерки. “Фарғона адиблари”, 2005.)

Адиб ҳар бир асарида ўзи бўй кўрсатиб тургандек. Майна Ҳасановадек ҳақиқат учун ҳаётини тиккан, ҳақ деб билган йўлидан ортга қайтмаган, маззанглардаги дарбадарлик йўлини босиб ўтган, Саидхон каби пок қалбли, камсуқум.

Асарларида от образига кўп мурожаат қилган адиб ўзи ҳам отнинг шайдоси бўлган. Уни олижаноблик, меҳр ва садоқат рамзи деб билган. “Янги Фарғона” газетасида ишлаб юрган чоғлари босмачилар таъқибидан ҳайиқиб кўпинча одам юрмас жойлардан, қабристон томонлардан отда ўтган. Ўшандай кечалардан бирида отда кетаётган уч-тўрт ҳамкасби билан қабр ичидан келаётган йиғи товушини эшитиб тўхташган. Қарашса, ёш жувон дўппосланиб, кийимсиз, тирик (!) ҳолида қабрга кўмиб кетилган экан. Унга дарров қишлоқдан кийим-бош келтиришиб, қариндошлариникига элтиб қўйишган экан. “Мен бу даҳшатли воқеа ҳақида Абдулла Қаҳҳорнинг “Даҳшат”идан ҳам даҳшатлироқ асар ёзишим мумкин. Лекин ўзбек аёлларини бундай хўрланган ҳолда тасвирлашни, дунёга шу ҳолича кўрсатишни истамайман”, деган экан Шерали Тошматов бу ҳолдан қаттиқ муаассир бўлиб.
Дастлаб адабиётга шеърият орқали кириб келган қаҳрамонимизнинг болаларга аталган шеърларини ўқиб, шунча буҳронли йиллардан оша кўнглини болаларча пок сақлаб қолган инсонни кўргандек бўласиз.

Чиқиб қолар эсидан
Ойна ва тароқ.
Сочиқ қайда билмайди
Кўп ўйинқароқ.
Шериклардан ажралган
Жўжачадай нақ,
Ҳаю-ҳаю ғўжалоқ,
Ҳаю ғўжалоқ.

Юраги – шер, сўзи – тош

Шерали Тошматов серқирра инсон бўлган. Рассомлардек гўзал суратлар чизган, тарихни, адабиётни мутахассис даражасида билган, фарзандларига талинкани олиб, мақом куйлаган, хорижий тиллардан немис ва рус тилларида эркин мулоқот қилган, от миниб сайр қилишни ёқтирган. Ҳар куни эрталаб соат 10:00 да берилувчи “Шарқ тароналари” радиодастурини фарзандлари билан интиқ кутган, турқ форс, эронча мусиқаларнинг мухлиси бўлган.

– Фарзанд тарбиясига ниҳоятда масъулият билан қараган, – дейди қизи Тамара опа. – Иши, ташвиши кўп бўлишига қарамай, мактабимизга бориб турган, ҳар биримиз билан алоҳида шуғулланган, ўқишимиз, дўстларимиздан бохабар бўлган.

– Шерали ака ниҳоятда тез ва самарали ишларди, – ёзади адабиётшунос олим Йўлдош Солижонов хотираларида. – Қишлоқ мухбирларига ғоят шафқатли эди. Аммо қамоқхонадаги узлуксиз қийноқлар унинг соғлигига путур етказган, асабини емириб бўлганди. Тинмай папирос чекар, сал нарсага жаҳли чиқарди. Тез орада қаттиқ оғриб ётиб қолди. Натижада, 60 га ҳам кирмай, 1971 йилнинг 21 июнида вафот этди. Марҳум ёзувчининг васиятига кўра, унинг жасади ўзи туғилиб ўсган Яйпан қишлоғига дафн қилинди.

Ҳа, Шерали Тошматов вафот этганида 57 ёшда эди. Ўпка сили уни ҳаётдан узиб кетганди. Ҳали етти фарзанднинг бирига ҳам ёр-ёр айтилмаган, чеккан заҳматларининг роҳати кўрилмаганди. Ёзувчига оламшумул шуҳрат ва обрў келтирган қиссаси “Ишқ янгиланди” ҳам чоп этилмаганди.
Бу инсоннинг ҳаёти Абдулла Ориповнинг “Номаълум одам”ини эсга солади. Тақдирнинг ҳазилини қарангки, бу шеър 1971 йил – адиб вафот этган йилда ёзилган.

НОМАЪЛУМ ОДАМ

У на шоир эди ва на машҳур зот,
Лекин дунё билан бир эди дарди.
У ҳам бошқалардай кечириб ҳаёт,
Шошиб ишга бориб секин қайтарди.

Англарди дунёни у ҳам хўп теран,
Маъюс боқар эди ботгувчи кунга.
Баъзида юраги ёнгани билан
Парво қилмас эди ҳеч қачон бунга.

У қабр устида сўзламади нутқ
Табрик ҳам айтмади тўйларда хандон,
Ўлим бу – нишонга бориб теккан ўқ,
Туғилиш – шиддат-ла тортилган камон.

Шон-шуҳрат талашган турфа хил ғариб,
Шўрлик кимсаларга кулиб боқарди.
Юрмасди ҳар қайда илинж ахтариб,
Қалбида бир дунё гувлаб оқарди.

Бировнинг у билан бўлмади иши,
У ҳам дуч келганга очмади юрак.
Насаб, икир-чикир, мол-мулк ташвиши
Уни этолмади зарра жонсарак.

Лоқайдни дўппосла, деса эҳтимол
Унга ёпишарди нокаснинг бари.
Унинг кўзларида ёнарди беҳол
Йироқ юлдузларнинг сирли нурлари.

Оламнинг бу майда ғалваси нечун?
Бари ўтадиган, бари нокерак.
Тариқдай заминнинг устида беун
Яшаб ўтди шундоқ буюк бир юрак.

Қайдан келганди у? Билмади кимса,
Қабрга ҳам жимжит кириб кетди у.
Менимча, дунёнинг устидан роса
Мириқиб қаҳқаҳа уриб кетди у.

БЕГЕМОТ

Сизга ҳозирги ҳолингиз яхши.
Ҳадисдан

Бобомнинг ўлимидан сўнг ўзимни бегемотдай ҳис қиляпман.

У қоқ суяк – тупроқнинг остида. Мен эса диваннинг устида ялпайиб ётибман. Кўринишим ҳам, хатти-ҳаракатим ҳам одамни эслатмайди. Ойнага ҳам қарамай қўйдим. Хоҳиш ҳам, хурсанд қилгулик манзара ҳам йўқ. Ўзимга бегона жониворни кўргандек бўламан. Ёқимсиз. Фойдасиз. Қўланса сувга беланганнамо кавшанаётган хўппа семиз маҳлуқ диванга чиқиб олгандай. Лекин у ва мен бегемотнинг ўртасида зиғирдаккина фарқ бор. У осмонга қараб кавшанаётганида мен каби соатлаб алланималарни ўйлаб эзилмаса кераг-ов.

Ўшандай бемаъни ўйлардан бири кеча ярим тундан бери уйқу бермай миямда айланаверяпти: нега айнан бегемот? Нега ўзимни чивин ёки илондек эмас, умримда кўрмаганим, кўришни ҳам ҳеч орзуламаганим бегемотдай ҳис қиляпман.

Яхшиямки, бегемотга бегемотлигини англаш ва ўлик вақтни тирилтириш учун китоб билан сийлаган ўша марҳум бобом. У олдиндан билган чиқар ўлимидан сўнг невараси бир кунда бегемотга айланиб қолишини. Уммон қадар, осмон қадар меҳрни энди кимдан олади? Меҳр кўриб ўрганган кўнгил ахир яна ўша меҳрга талпинади-ку. Бир уй китоб меҳрнинг яшовчан прототипими?

Шифтга бобомдай термилиб ётавериб, аҳён-аҳёнда аввалгидек қичқириқларидан ҳушимни йиғмасам, одамликдан чиққаним аниқ бўлиб бораётганди. Рўпарамдаги қоп-қора ноутбукка қараб, туйқус Аллоҳнинг: “Осмондаги ва Ердаги нарсаларни кузатинглар” деган даъвати мудроқ миямни уйғотиб юборди. Ноутбук ёнидаги зиғирдеккина чипга кўзим тушди-ю, вужудимдан аламли йиғи отилиб чиқиб, бўғзимни куйдириб туриб қолди. Қўлимда бобом билан боғлиқ олам-олам хотиралар сақланган чипни қалтираганча тутиб турибман. Чипга бир хира чивин келиб қўнавериб, ғашимга тегяпти. Уни бир-икки қўлим билан, кейин дивандаги ёстиқнинг тагида букланиб ётган газета билан ҳайдайман. У эмас, хаёлларим, бобом билан боғлиқ хотиралар учади, кўз олдимдан йўқолади. Чивин қайта-қайта келаверади. Чип ва чивин. Нега ишоратларга эътибор бермай қўйдим? Энг ҳақир махлуқ – чивиндаги мўъжизаларни мен махлуққа эслатмаяптими Худо? Бир ёки икки миллиграммли 3-5 миллиметр келадиган чивиннинг бошида юзта кўзи, кўкрагида учта юраги борлиги, ўлжасини шакли ёки рангидан эмас, ҳароратидан аниқлайдиган, қон таҳлил қилувчи ноёб жонли аппарат экани ёзилган ёзувлар унинг оппоқ қоғозга қолдирган қора доғларидек жимирлаб кўз олдимдан ўтяпти. Анестезиолог, моҳир хирург. Докторларимиз сендан ўрганиши керак, дейман аммамнинг қизини бачадонини юлиб олиб, туғмас қилиб қўйган чалахирургларга раҳмат айта. Олтига бўлинадиган ҳуртумининг тўрттаси терини тўртбурчак шаклда кесиб, операцияга тайёрлайди, иккитаси эса нишини санчиб қонни сўриб олади. Чаққан жойи ачишиб, гўё ўлдириб қўйгудек шапатлаганимизда, чивин жонивор аллақачон бошқа пациентининг қўлида бўлади. Мана шу кичкинагина махлуққа шунча мўъжизани жойлаган Аллоҳ нега хаёлингга бегемотни келтиряпти, тафаккур қилмайсанми? Битта чипни яратган олимга тасанно ўқиётганингда, чивинни яратган Аллоҳга нега ҳамд айтмай қўйдинг?!

Бегемот ва мен. Нега бегемотни яратди? Нега бу тимсолни менга рўпара қиляпти? Нимани англашим керак? Ўша куни тунни тонгга, кунни намозшомга улаб, бегемотдан маъни қидира бошладим. Топганларим эса мени қўрқитар, тунга бу қўрқув билан қандай кириб боришимни ўйлардим. Кимнингдир пинжига тиқилиб олиб, беркингим келарди. Бегемотдай гавдам билан қаёққа беркинаман? Кимдан беркинаман? Қаёққа қочаман? Қўрқаётганим ҳам, уялаётганим ҳам моҳиятан бир нарса. Менинг шу кўйга тушишим учун бобомнинг ўлиши шартмиди, дейман яна ўзимдан, тақдирдан ўпкалаб.

Бобом ўлган куни мен қайта туғилдим. Бегемот бўлиб. Аслида, у вужудимда аввалдан бўлган. Кўргим келмаган. Тўқнаш келишдан чўчиганман. Энг яқин инсонимнинг ўлимигина барча қўрқувларимни менга рўпара қилди. Назаримда, энг катта қўрқувни бошдан кечириб бўлганим учунми, қолганлари потирлаб изинма-кетин сафланиб чиқишяпти. Бобомни йўқотишдан нега қўрқардим ўзи? Энг катта сабаб бобомнинг сиймосидаги Меҳрдан маҳрум бўлиш қўрқуви эди. Иккинчиси, бегемотдай жасад ва куч билан умримни ялпайиб, бекор ўтказаётганим ва унинг ортидан келадиган ҳисоб-китоб кунидан қўрқув. Фойдасизлик, кераксизлик ва ёлғизлик қўрқуви. Ўзидан қониқмаслик, ҳатто нафратдан ўзингни жисман йўқ қилиб қўйиш қўрқуви. Қўрқувлардан, одамликдан қочиш мени бегемотга айлантирди. Шу билан тамомми? Қутулдимми баридан? Йўқ! Изтиробнинг юки бегемотнинг вазнидек оғир, жигар-бағримни эзиб юбормоқда эди.

Ҳамма қўрқувни бир ёнга қўяман-да, бегемотни эслайман. Оғзини очганда оғзи очиқ тўртбурчак чемоданни эслатувчи калласи бегемот танасининг тўртдан бири дегани, нақ 1 тонна-я! Бақувват калта оёқлари 4 тонна жасадни кўтарар-кўтармай лорсиллаб ёрилиб кетай дейди. Қорни ерни сийпалаб юради. Бармоқлари сузишга асқотувчи кўринар-кўринмас парда билан қопланган. Бурни, кўзи ва қулоғини тўртбурчак доскага кетма-кетликда чизиб қўйгандек, тана, ҳатто бошнинг учдан бири сув остида қолиб, шу тўртбурчак доска юзага чиқса кифоя: уч аъзо милтиқдай ишлайверади. Африка кенгликларига сиғмаса қаерга ҳам сиғарди шундай баҳайбат махлуқ. Африка иссиқ бағрига олмаса, ким ҳам унга ҳайиқиб кел дерди, дейман-у, яна менинг хаёлимга қаёқдан келиб қолганига таажжубланаман. Сахий қуёш жаззиллатиб танасини куйдирганда, ундан потирлаб қон оқяптими, деб юборасиз. Яраланган отдек кишнаб ётганга ўхшайди. Аслида, тана фақат шу махлуққагина тегишли қизғиш шилимшиқ без чиқараётган, уни ташқи бало-офатлардан ҳимоя қилаётган бўлади. 2004 йили япон олимлари қон тусли тери безлари ултрабинафша нурларидан ҳимоялайди, деган гипотезани инкор этиб, ўзларининг “дезинфекция қуроли улар” деган тахминини илгари суришди. Унга кўра, қизғиш секреция безлари бегемот терисида доимий равишда мавжуд бўлган кўп сонли тирналган жойларни даволаш, қолаверса, сув ҳавзалари яқинида ватан қурган қон сўрувчи ҳашаротларни нари қилишда қўл келувчи ҳимоя воситаси экан. Менинг ҳам қаерларимдандир мана шундай қон тусли безлар ажралиб чиқаётганини сезяпман. Фақат у кўринмайди. Ичкарида.

Бу махлуқни Худойи таоло нега яратди экан? Унинг табиатдаги вазифаси қандай? Қўлимдаги бегемотнинг бошига ўхшаш тўртбурчак қора матоҳдан маълумот қидириб, дунёнинг у ёғидан кириб-бу ёғидан чиқдим. Кўнглим ҳовурини туширадиган жавоб бўлса қани энди. Топганим ҳам, “Бегемотлар Африка дарёларининг табиий мувозанатида ҳал қилувчи ўрин тутади. Худди бир кунда 50 килограмм ўт-ўланни қайта ишлаб, ўғит чиқарадиган аппаратга ўхшайди. Бу нафақат дарёдаги балиқлар, ўсимликлар, балки қушлар, қуруқликдаги ҳайвонлар, жумладан, маймунлар учун ҳам озиқ. Улар Африка сув ҳавзалари биотизимида, ҳайвонлар ўртасидаги муносабатларда ҳам муҳим роль ўйнайди. Бегемотлар сув ҳавзаларини тарк этгач, у ерда деярли ҳаёт тугайди” мазмунидаги гаплар. Аммо унинг чеварлигига қойил қолиб пиқиллаб куламан – шунча мавжудотнинг ризқини биргина бегемотнинг ўғитига қаратиб қўйган-а! Кимнинг ризқи кимнинг қўлида эканини билсак эди. Бобомнинг нафақасига кўз тикиб турган бир уй одамнинг ризқи энди қаердан келаркин, қизиқ!

“Бегемот ҳам бўладими? Нима дегани ўзи у?” Бобомдан қолган катта кутубхонага киргунимча ҳам ўзимни икки оёқли одамдек ҳис қилмадим. Миямга келган фикрдан аъзойи баданим қалтириб, шошибгина бошдан-оёқ назар солдим ўзимга. Ўша гавда, ўша лола гулли сариқ кўйлак, пайпаслаб сочларимни ҳам ушлаб кўрдим, ярми тепага йиғилган, ярми ёйилиб елкамга тегиб турибди. “Рўмолнинг тагида сезмадиммикан сочимни, елкамга тегиб турса ҳам сезмабман”. Ҳайрият-ей ўзим эканман! Нега бўлмаса, бесўнақ, оғир, дам айиқ, дам бегемотдек ҳис қилаяпман? Китобларни титкилаётган қўлларимга ҳам бир қур қараб оламан. Одамники.

Энциклопедия, зоологияга оид китобларни қучоғимга тўлдириб, яна диванга қайтдим. Бир-икки маълумот чиқади. Европа тилларига лотин тилидаги “гиппо” сўзидан келиб ўрнашган бу сўзни юнонлар “дарё оти” деб талқин қилганлар. Араб, иброний, серб-хорват, шунингдек немис тилларида бегемот “Нил оти” деб ҳам аталган. Бегемот қаёқда-ю, от қаёқда деган ҳайронлик менгача ҳам бўлган экан. Африка ҳақидаги кўплаб саргузашт асарлар муаллифи, инглиз ёзувчиси Томас Майн Рид ҳайрат билан таъкидлаган: “Нега гиппопотамусга “дарё оти” номи берилганини тушуниш қийин. Дунёда отдан бунчалик фарқ қиладиган бошқа тўрт оёқли мавжудот йўқ”. Унинг сув остида даҳшатли овоз чиқариши кўпчиликка отнинг кишнашини эслатгани боисидан шундай ном билан аташган, деган қарашлар ҳам йўқ эмас. Тасаввур қилинг-а, шундай баҳайбат жуссадан қандай ўкирик чиқиши мумкин. Мен ҳам оғзимни очиб, “ААА” деб кўраман. Овозимни яхшироқ эшитиш учун уч-тўрт марта қайтараман. Қўшни хонадаги хотинларнинг икки-учтаси югуриб чиқади: “Яхшимисан?” “Ҳа” дегандек бошимни ликиллатаман. “Овозим одамникига ўхшаяптими ё бегемотникигами?” Баттар таажжубда қолишади. Бир-икки дақиқа анграйиб, ҳеч сўз демай чиқиб кетишади. “Жойида шекилли”, дейман хурсанд бўлганимдан ўтирган жойимда сакраб.

Баҳайбат гавдасию ваҳимали ўкиригидан ўзининг ҳаддини билган ҳайвонлар унга камдан-кам рақиб бўларкан. Бегемотнинг ақлига қойил қолган зоологлар хотираларида ёзишича, ўтлаб юрган бегемотга тўсатдан ҳамла қилган шер кўлга чўкиб, тимсоҳ эса тупроққа беланиб ҳалок бўлган. Иккисини ҳам ўзига тескари ҳаётга судраб, масхаралаб, хор қилиб ўлдирганмиш. Тўғри, бегемотнинг 800 килолик миясига келган бу айёрона режа баъзан одамнинг хаёлига келмайди. Тағин одамлар “катта бўлса нима бўпти? Бизнинг миямиз борлиғимизнинг қирқдан бири, бегемотники эса 2789дан бирига ҳам базўр тўғри келади”, дейди. Гап вазндамас, ақлда!

Рус тили ва унинг таъсирида собиқ мустамлака давлатлари тилларига ҳам бу махлуқ бегемот шаклида кириб келган. У ибронийча “бегема” – “ҳайвон” сўзининг кўплик шаклига ишора қилади. 2006–2008 йилларда қайта нашрдан чиққан А.Мадвалиев таҳрири остидаги “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да ҳам шундай маълумот берилган: “Бегемот (қадимий яҳудийча behemoth – сув оти) Тропик Африка кўл ва дарёларида, шунингдек, уларнинг атрофларида яшайдиган, териси қалин, йирик сутэмизувчи ўтхўр ҳайвон; сув айғири”.

Бу махлуқ мен қатори кўплаб сайёҳлар, ёзувчиларга ҳам қизиқ мавзу бўлган кўринади. Ҳамиша сирли ва баъзан қўрқинчли туюладиган ёзувчи Михаил Булгаковнинг “Уста ва Маргарита” асарида ҳам Бегемот бор. Ёзувчи дунё халқлари мифологияси, дин, одам ва иблис мавзуларини сув қилиб ичиб юборгани ҳавасимни келтирса, баъзан чўчитади. Унинг қаламининг сеҳри билан Бегемот исмли мушук Воланднинг мулозими сифатида эсда қоларли персонажга айланган. Бегемот персонажининг яратилиши учун манба И. Порфиревнинг “Эски Аҳд шахслари ва ҳодисаларининг апокрифик эртаклари” (М., 1872) китоби бўлиб, унда “танланганлар ва солиҳлар яшайдиган боғнинг шарқи” – кўринмас чўлда яшовчи йиртқич денгиз ҳайвони бегемот ҳақида сўз юритилган. Бундан ташқари, М.Булгаков М.Орловнинг “Инсон ва иблис ўртасидаги муносабатлар тарихи” (М., 1904) китобидан фойдаланган, ундан парчалар ёзувчи архивида сақланиб қолган. Булгаковнинг иккинчи хотини Л. Белозерская уларнинг уй мушуги Флюшка Бегемотнинг прототипига айланганлиги ҳақида гувоҳлик берган.

Булгаков образ ортига қандай характер ва вазифа юклаган? Бегемот демонологик анъаналарга кўра очкўзлик жини ҳисобланган. Ёзувчи театрдами, дўкон ёки исталган жойда халқининг жин ургандек пулга, ялтир-юлтур, ҳашаматга ўзини уришига киноя ўлароқ, шунингдек, мушукдаги макрга ишора қилиб, иккисини бир образда омухта қилган. Эътибор берсак, Бегемот қарама-қарши сифатларни ўзида жамлаган. Маргарита хонимни манзират қилувчи меҳмоннавознинг фириби ва тажовузидан баъзан ёқа ушлайсиз. У нимаики ишга қўл урмасин: бир қарасангиз, паттачига йўл ҳақини тўлаб, Иван Бездомнийни ақлдан оздиради, бир қарасангиз, Стёпа Лиходеевникида меҳмон бўлиб, қиттак-қиттак отади, кейин Варенухани уради, ундан кейин Бенгалскийнинг бошини тишлаб узиб олади… охири бехайр якун топади.

Бегемотни “орқа оёқларида юрадиган, мўйловлари узун диккайган, чўчқага ўхшаш улкан қора мушук” ёки “йиртиқ қалпоқни пешонасига қўндирган, пакана, хўппа семиз, мушук қиёфали одам” кўринишида тасаввур қилсак бўлади. У одам қиёфасида томоша биносида ғала-ғовур қўзғатади, Торгсин ва Грибоедовлар уйида ёнғин чиқаради, томоша комиссияси раисини гумдон қилиб, ўриндиғида фақатгина тикланган костюмини қолдиради, отишма уюштиради… Бироқ, эпизодларнинг аксариятида у мушук табиатида ҳаракат қилади, одамларни бутунлай инсоний одоб-ахлоқ билан ҳайратда қолдиради.

Роман охирида Бегемот ўқувчи кўз ўнгида ҳақиқий қиёфаси – иблиснусха ёш йигит кўринишида намоён бўлиб, хўжайини билан абадий саргардонликка маҳкум этилади. Гўё жинлар каби қуёш чиқмасдан бурун “солиҳлар ва танланганлар” – Уста ва Маргаританинг мангу бошпанаси бўлмиш чўл ҳудудидаги боғ яқинида, тоғли тубсизликка сингиб ғойиб бўлади.

Ёзувчининг салбий бўёғига қорилган бегемотнинг шакл-шамойили Илоҳ томонидан одамзодга таништирилган илк ҳайвон тасвири ўлароқ қандай баён этилган эди? Кўр-кўрона тақводорликдан, кейин атрофимдаги одамларнинг динсизликда айблашларидан қочиб, яширинча насронийлар, буддавийлар, яҳудийлар, зардўштлар… хуллас, ҳаммасини мусулмонлар китобига чоғиштириб ўқиб чиққандим бир вақтлар. Ва у китобларни жавоннинг энг орқасига яшириб қўйганим ёдимга тушиб, яна кутубхонага отландим. Яширган жойимдан топдим. Уни бировларнинг кўзи тушмасин учун ўша ердаёқ кўз югуртириб, яна жойига қўйиб қўйдим. Инжилда, Эски Аҳдда бегемот ҳақида қуйидагича маълумот келтирилган:

Худо Айюб алайҳиссаломнинг нолалари, (нолишлари)га ғазаб қилиб: “Бегемотга қарагин, худди сени яратганимдай уни ҳам Мен яратганман. У ҳўкизга ўхшаб ўт ейди. Унинг белида кучи кўп, қорин мушаклари кучга тўла. Думи садр дарахтидай кучли, сон мушаклари жуда ҳам бақувват. Унинг суяклари бронзадан ясалган новлардай, қўл-оёқлари темирдай мустаҳкам. Мен яратган жониворлар орасида у энг ажойибидир, Яратганнинг Ўзигина унга бас кела олади. Ёввойи ҳайвонлар ўйнаб юрган қирлар унга озиқ беради. У халқоблардаги қамишлар орасида, нилуфар гулларининг соясида ётади. Ирмоқ бўйидаги толлар уни ўраб олади. Дарё жўшиб оқса ҳам у қўрқмайди, Иордан дарёсининг тўлқинлари юзига урилса ҳам У бехавотир тураверади. Биров унинг кўзларини кўр қилиб, ушлай оладими?! Илмоқ билан бурнини тешиб тута оладими?!” (Инжил, Эски Аҳд, Айюб китоби, 40-боб). Насронийларнинг муқаддас китобида бегемот ва Левиан куч-қудрат ва ёвузлик тимсоли сифатида гавдаланган.

Закий таржимон Иброҳим Ғафуров таржимасида Айюб қиссаси Қуръони каримдаги оятларга таяниб, “Айюб нидоси” тарзида, бегемот эса “сув сигири”, левиан бўлса “тимсоҳ” шаклида танланган. (“Айюб нидоси”. Янги аср авлоди, 2021).

Сўнгги илоҳий китоб Қуръони каримнинг “Ва Айюбнинг Ўз Роббига нидо қилиб: Албатта мени зарар тутди. Сенинг Ўзинг раҳмлиларнинг раҳмлигисан!” деганини эсла. Бас, Биз уни (дуосини) истижобат қилдик. Унга етган зарарни кетказдик. Унга аҳлини, улар билан бирга яна шунчани ҳам бердик. Буни Ўз раҳматимиз ила ва “Обидларга эслатма бўлсин”, деб қилдик”. (Анбиё сураси, 83-84 оятлар) ҳамда “Бизнинг бандамиз Айюбни эсла. Ўшанда у Роббига нидо қилиб: “Албатта, мени шайтон машаққат ва азоб ила тутди”, деди. Оёғинг ила тепгин! Бу чўмиладиган ва ичиладиган совуқ сув. Ва Биз унга аҳлини ва яна улар билан бирга мислларичани ҳам ҳадя этдик. Бу, Биздан раҳмат ўлароқ ва ақл эгаларига эслатма учун бўлди. “Қўлингга бир дастани ол-да, у билан ур. Қасамингни бузма”. Биз уни сабрли топдик. У қандай ҳам яхши банда. Албатта, у ўта қайтгувчидир”. (Сод сураси, 41-44 оятлар) оятларида Аллоҳ пайғамбарининг кайфиятини яширган. Очиқ баён этишни лозим топмаган.

Инжилдагидан фарқли Қуръони каримда Айюб алайҳиссалом сабр эгаси, ҳар қандай ҳолда ҳам Аллоҳга қайтгувчи сифатида Роббининг Ўзи томонидан азиз қилинган. Мўмин киши бошига мусибат тушган биродарига қарата “Айюбнинг сабрини берсин” дея тилак билдириши бежиз эмас. Дунёда ҳеч бир инсон Айюб алайҳиссаломчалик қаттиқ имтиҳон қилинмаган ва ҳеч ким у зотчалик сабрли бўлмаган. Ўғлини йўқотган Иброҳим алайҳиссаломнинг йиғлайвериб кўзлари кўрмай қолган. Айюб алайҳиссалом эса 7 ўғил ва 3 қизидан бир кунда айрилганида ҳам, беҳисоб мол-давлати, саноқсиз дўст-биродарларидан жудо бўлганида ҳам, ҳеч кўрилмаган дард билан синалганида ҳам сабрда мустақим бўлган собир зотдир.

Бобом. Мен. Бегемот. Айюб алайҳиссалом. Хаёлларимда чалкашиб кетаман. Бу чалкашлик тобора ортиб, саноқдагиларнинг сони кўпайиб бораверади. Худди Инжилдаги махлуқнинг бизга таниш бегемот билан чалкашлигига ўхшайди. Муқаддас китобдаги гиппопотамуснинг қандай мавжудот эканини олимлар қадим замонлардан бери тушунишга ҳаракат қиладилар. Натижада турли тахмин, гипотезалар урчиди: уни улкан буқа, фил ёки каркидон деб атайдиганлар ҳам чиқди. Гиппопотамус ҳатто Айюб алайҳиссаломнинг жасадини ейдиган чигирткалар ва қуртлар сифатида ҳам кўрилган. Москва диний академиясининг Инжилшунослик кафедраси ўқитувчиси, руҳоний Дмитрий Баритскийга кўра, биз уни “баҳайбат махлуқ” дебгина атай оламиз. “Айюб китоби” буюк рус олими Михаил Ломоносовни ҳам шу қадар мутаассир этганки, ҳайратлари қоғозга шеър бўлиб тўкилган.

“Воззри в леса на бегемота,
Что Мною сотворён с тобой;
Колючий терн его охота
Безвредно попирать ногой.
Как верьви сплетены в нём жилы.
Отведай ты своей с ним силы!
В нём ребра как литая медь;
Кто может рог его сотреть?”

1747–1751 йилларда ёзилган мисраларни ўқиб, хаёлотимнинг кичик туйнугига сиғадигани – фантастик кино кўргандек бўламан. Суяклари мисли темир ғўла, оёқлари мис қувурларидек келадиган баҳайбат махлуқ ўрмондан чиқиб, устимга бостириб келаяпти. Шу топдаги даҳшатдан ўзимнинг бегемотга айланганимни унутдим. Бегемотга айланса-да, “Лизюков кўчасидаги мушук”дек бўлдим-қолдим. 1826 йилда инглиз рассоми ва шоири Уилям Блейк томонидан “Айюб китоби” учун ишланган гравюралар ва суратлар тўплами орасидан бегемот тасвирига кўзим тушди-ю, рангим докадек оқариб кетди. Кечаси билан ухлолмай тўлғаниб чиқдим: суратдаги бурни қисқа ҳартумга ўхшаган, оғзидан тишлари чиқиб турган, думи ерни сийпалаётган махлуқ бостириб келаверди. Жиққа терга ботиб тураман. Кўзимни очишим ҳамоноқ яна бегемотни кашф қилишга киришаман. Унинг сир-асрорини миридан-сиригача ўрганиш – қўрқувни енгишнинг йўли, деганча куч топаман ўзимда.

Гиппопотам билан чалкашлик қачон ва қандай пайдо бўлган? Ва бу чалкашликми ўзи?

Иккиси бир ҳайвон экани ҳақидаги ғоялар Европада XVIII асргача пайдо бўлган. Жуда ишонарли далиллардан бири этимологияга бориб тақалади, ибронийча “ҳайвон” сўзининг арабча “сув буқаси”га жуда ўхшашлиги, мисрликларнинг бу сўзни гиппопотамусга нисбатан ишлатишлари асос бўлган. Иккинчидан, бегемот қадимги даврларда чиндан ҳам Инжилда келтирилган мамлакатлар оралиғида яшаган. Уларнинг белгилари Яқин Шарқда, Саҳрои Кабирдаги петроглифлар орасидан, суяк қолдиқлари Месопотамиядан топилган. XVIII асрда бегемот сўзи илк бор “Россия академиясининг луғати”га киритилган ва илмий мақолада “гиппопотамус амфибус” деб аталган.

Айюб китобидаги Бегемот ҳалигача сир бўлиб қолмоқда. У қай махлуқот бўлишидан қатъи назар, Муқаддас Битик тафсирчилари бу, биринчи навбатда, Худонинг инсонга бўлган қудрати ва раҳм-шафқатининг жонли тасвири эканлигига аминлар. IV аср буюк илоҳиётчиси Авлиё Йоҳанн Златоуст шундай ёзган: “Худо Ўз иродасига гувоҳлик бериш учун улкан йиртқич ҳайвонларни яратди. У ҳамма нарсани шундай баҳайбат, қудратли ярата олади, лекин яратмади, чунки У ҳамма нарсани сиз (одам)нинг манфаатингиз учун яратган. Бу ҳайвонлар бизни Худо ҳақидаги билимга етаклайди”.

Динда қудрат ва ёвузлик тимсоли сифатида эсланган бегемот мифологияда қандай талқин қилинади?

Мазкур образни йиртқич ҳайвон, жин талқинида Инжилда, яҳудий битиклари, кўплаб муаллифларнинг асарларида, рисолаларида, маданият ва псевдофолклорда учратиш мумкин. У асосан ўрмон, саҳро, ер остида ёки дўзахда яшовчи махлуқ сифатида тасвирланади. Ҳайвонлар ва қушлар шоҳи (шерларга ўриндош), дўзах жаллодларидан бири вазифасида кўпинча Левиафан, Туннану, Иблис ва Исо алайҳиссалом образлари билан ёнма-ён келади. Асосий белгилари – оловли нафас, турли шаклга кира олиш, йиртқичга хос белгилар, бошининг кўкракда жойлашгани.

Ўрта аср демонологиясида Бегемот (гиппопотамус) – куч, очкўзлик, енгилмаслик рамзи. У шунингдек, денгиз кучини ифодаловчи Левиафан ва ҳаво кучини ифодаловчи Зизудан фарқли ўлароқ, шафқатсизлик, ҳалокат, унумдорлик, Ернинг кучини ифодалайди. Яҳудий урф-одатларига кўра, бегемот ҳайвонларнинг шоҳи ҳисобланади; охирзамонда, Бегемот ва Левиафан охирги жангда бир-бирларини ўлдиришлари керак, уларнинг гўшти Масиҳ байрамида солиҳлар учун емак сифатида тортилади, дея ишонишади.

Ўрта аср демонологиясида гиппопотамус – очкўзлик иблисидир. У зилзилага олиб келиши мумкин. Катта ҳайвонлар шаклида пайдо бўлади.

Француз ҳуқуқшуноси ва жинлар назарияси тадқиқотчиси Пьер де Ланкр (1553–1631) маълумотларига кўра, бегемот ҳар қандай йирик ҳайвон, шунингдек, мушук, фил, ит, тулки ва бўри қиёфасига кириши мумкин бўлган жиндир. Яна бир француз олими, “Сеҳргарлар демономанияси” (1580) асари муаллифи Жан Боден уни Миср фиръавнига қиёслайди. Йоҳанн Виер эса “Жинлар ҳақидаги фаразлар, уларнинг сеҳр ва зарарлари” (1563) асарида “Бегемот – одамларга ҳайвонликка мойиллик уйғотувчи жин, у одамларнинг бел ва киндикдаги шаҳвоний васвасасини қўзғаб ҳужум қилади. У васвасага солиш учун ҳатто аёл қиёфасига ҳам киради. Бегемот одамларни куфрга, ножоиз сўзларни ишлатишга ундайди. Шайтоннинг энг ишончли мулозими бўлиб, зиёфатларни бошқаради, дўзахнинг тунги қўриқчисидир”, деб ёзган.

Ўрта аср фалсафасига кўра, бегемот дўзахнинг энг шафқатсиз жаллодларидан бири бўлган, гуноҳкорлар унинг карнайини узоқдан эшитганларида титраганлар. Гиппопотамус ваҳимага солувчи қўшиқлар куйлаши билан ҳам машҳур. XV асрдаги француз апокалипсисидан олинган миниатюрада Бегемот Левиафанга мингашаётгани тасвирланган; Ҳиндистонда у боши елкасида эмас, кўкрагидан чиққан, дея тасвирланган.

Гиппопотамус уни ҳамиша Нил қирғоғида учратган мисрликлар маданиятида муҳим роль ўйнаган. Баҳайбат ва қудратли ҳайвондан қўрқув, эҳтимол, Қадимги Миср аҳолисининг диний эътиқодларида унинг бир нечта худолар тимсолига айланишига олиб келган. Аслан, бегемот ёвузлик ва ҳалокат кучларини ифодалаган, чунки у қадимги Мисрда экинларнинг асосий зараркунандаларидан бири бўлган. Гиппопотамусга сиғиниш бошқа ҳайвонларни (скарабей, ибис, лочин) илоҳийлаштирганларичалик чўққига чиқмаган бўлса-да, ҳатто энг ёвуз худо – Сет (Сетҳ. Қадимги Миср мифологиясида ғазаб, қум бўронлари, ҳалокат, хаос, уруш ва ўлим худоларидан бири) ҳам баъзан бегемот сифатида тасвирланган. Бегемотга сиғиниш шимоли-ғарбий Делта бўйлари, шунингдек, Пемже, Ал-Файюм шаҳарларида авж олган. Оксиринх (ҳозирги Пемже)да туғилиш, ҳомиладор аёллар ва чақалоқларнинг ҳомийси Таурт маъбуди ибодатхонаси бўлиб, у одатда ҳомиладор бегемот кўринишида тасвирланган. Қадимги Мисрда бегемотга бағишланган кўплаб ҳайкалтарошлик намуналари сақланиб қолган. Археологлар томонидан Миср чегараларидан узоқда топилган бегемот тишларидан ясалган турли ҳунармандчилик буюмлари Миср, Кипр, Месопотамия ва Сурияда жуда машҳур бўлган.

Қадимги Мисрда бегемотга икки хил ёндошув, қараш мавжуд эди. Бир томондан, у билан учрашув ўлимга олиб борувчи хавфли ҳайвон деб қаралган бўлса, бошқа томондан, у яшовчанлик, ҳаёт белгиси деб ҳисобланган. Бундай қарашга сабаб унинг мисрликлар учун ҳаёт манбаи бўлган Нил дарёсида яшагани эди. Бундан ташқари, вақти-вақти билан нафас олиш учун сув юзасига кўтарилган бегемот табиатнинг даврий қайта туғилиши рамзи сифатида кўрилган. Шу сабабдан Ўрта ва Ўтиш даври подшоликлари даврида қабрларга сопол бегемот ҳайкалчалар қўйиш урф бўлган. Бегемот марҳумга ёки унинг руҳига зарар етказмасин дея оёқсиз ясалган.

Кўпгина Африка халқлари ва қабилалари учун бегемот тотемик ҳайвон бўлиб, уни овлаш диний кўрсатмалар билан тақиқланган ёки чекланган. Суданнинг бир қатор минтақаларида маҳаллий аҳоли бегемотлардан хурофий қўрқувга эга, уларни шайтоний мавжудотлар, қоронғи кучларнинг хабарчилари деб билишади. Маҳаллий аҳоли деҳқон даласига адашиб келган бегемотни нафақат ҳайқириқ ва шовқин билан, балки Қуръон оятларини баланд овозда ўқиш билан ҳам қўрқитишга ҳаракат қилади.

Бир махлуқки ўзида шунча сир-асрор, мўъжиза, қудрат ва ишораларни жамлаган экан, одам бўлиб нега аслимни ўрганмайман? Бегемотга айланиш қўрқуви у ҳақдаги жами билимларни эгаллашга, Чуковский эртакларидан тортиб, мультфильмларни кўришгача, ўйинчоқлару сувенирлар орасидан уни излашгача бўлган ғайриоддий тобелик, мубталоликка ғарқ қилди. Бегемот ролига шу қадар кирдимки, жасаднинг одам ёки ҳайвонни кўтариб юрганининг маъниси йўқолди.

Бобомнинг вафотига ўн кун тўлди. Ҳар куним-туним, фикри-зикрим бегемот билан ўтиб, одамни бир марта эсламадим. Ўн кун аввал бегемотни зоҳиримда кўргандим, бугун у ботинимни эгаллаб, кишнагиси келяпти. Беъмани ўй-хаёллардан қочиб, кўчага отландим.

– Намозшомда кўчага чиқмай қўявер, эртага чиқарсан, – деди бувим.

– Кўчанинг бошига чиқиб, қайтиб келаман.
– Тез келгин!

Юряпман, яна юргим келаверади. Қаёққа, нимага кетяпман, билмайман. Тонг ёришиб қолди ҳамки, чарчоқни билмаяпман. Эмаклаб кетаётганга ўхшайман. Йўлдагилар ғира-шира шарпамни кўрибоқ бақириб, орқа-олдига қарамай қочиб кетишяпти. Лола гулли кўйлагим ҳам, рўмолим ҳам жойида. Нега бундай қарашяпти? Семириб, кўйлакларим тирсиллаб турганигамикин. Бирдан ҳаммаёқни машиналар сигнали, одамлар қий-чуви, мелисалар босиб кетди. Нима бўлаётганини билишга уринаман. Гўё ҳамма мени ўраб олгандек. Россияга кўкат элтадиган қўшнимизнинг поезддек келадиган фура машинасига ишора қилиб “Чиқ! Чиқ!” дейишяпти. Бирор хавф бор шекилли, деб пайсалга солмай чиқаман. Нега бошқалар чиқмади? Энди уларга нима бўлади? Хавфдан ҳолимикин?

Машина эса учириб олиб кетяпти. Уч-тўрт соат ўтса ҳам машиналарнинг сигналлари тинмаяпти. Нега зоопаркка олиб келишди? Панжара билан ўралган, ҳовузчали, кенг майдон. Ҳамма тарафдан шарақ-шарақ фотографлар суратга оляпти. Тумонат одам. Панжарага “Африка бегемоти” ёзувли лавҳа илинган.

– Қандай яхши! Бегемотни энди тиригини кўрар эканман. Уйдагилар ҳавотир оладиган бўлди-да…

Муаллиф ҳақида: Севара Алижонова 1991 йилда Наманган вилояти, Учқўрғон туманида туғилган. Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети халқаро журналистика факультети, Хитой Халқ Республикасининг Дальян жаҳон тиллари университети, Ўзбекистон Миллий университетининг журналистика факультетларини тамомлаган.
“Жаҳон адабиёти” журнали, Ўзбекистон миллий ахборот агентлиги халқаро ахборот бўлими, “Олам аро” журналида, “Фарғона ҳақиқати” – “Ферганская правда” газеталари таҳририятида фаолият юритган.

Begemot va men. Nega begemotni yaratdi? Nega bu timsolni menga ro’para qilyapti? Nimani anglashim kerak? O’sha kuni tunni tongga, kunni namozshomga ulab, begemotdan ma’ni qidira boshladim.

Sevara ALIJONOVA
IKKI ESSE

---

“NOMAЪLUM YOZUVCHI” QISSASI
(23 yoshida qatag’onga uchragan yozuvchi Sherali Toshmatovni xotirlab)

Siz xavflisiz, chunki o’qimishlisiz. Bundan tashqari fikrlaysiz ham.
Anna Axmatovaning o’g’li Lev Gumilyov qatag’onga uchraganida, “Nimaga?” deb bergan savoliga javob shu bo’lgan.

Erkimni o’g’irlagan qush

Sherali Toshmatovning 1961 yili 15 ming nusxada chop etilgan “Erk qushi” romani qo’limda. Qashqadaryoning Chaqar qishlog’ida tug’ilgan, asrab olingan mergan qiz – Mayna Hasanovaning 16 yoshida Buxoro amirining eng badjahl amaldori Said Valixon haramini bezashga majbur bo’lishi, johil erning tepkisi sabab homilasidan ajrashi, xo’rligu azoblarga dosh berolmay erini otib o’ldirishi, qullikdan qutulib, oddiy askarlikdan razvedkachi otliq askarlar batalьoni komandiri darajasigacha ko’tarilishi, oxir-oqibat bosmachilar tomonidan ikki qo’li, ko’kragi, tili kesib olinib, vahshiylarcha o’ldirilishi… – oddiy qishloq qizining qahramonga aylangan hayot yo’li kinotasmaday ko’z oldimda gavdalanadi. Syujetning kitobxonni asarga mixlab, Mayna taqdiriga ipsiz bog’lab qo’yishi bir yon-u, asardagi metaforalar, gavhar so’zlar, xalq tilidagi maqol-matallardan to shevagacha mahorat bilan ishlatilgani, ustiga ustak voqelikni shundoq kinodek ko’z oldingizda gavdalantirib qo’ygani bir yon. Tasvirning tiniqligidan roman o’qiyapmanmi yoki pьesami anglolmay qoldim.

“Shu lahza Mayna ro’molini qiyalab otasining qo’lini ko’rib bir oz tinchlandi. So’ngra “nima gap” deganday beixtiyor orqasiga qaradi va birdan seskanib ketdi. Ko’ziga pachaq jag’li, yonib turgan chag’ir ko’zli, oriq qiyofa ko’rindi. Uning jun arqon qisgan cho’pday bilagidagi bo’rtib chiqqan ko’k tomirlari, yelkasida qamchi zarbidan paydo bo’lgan momataloq izlar Maynani dahshatga soldi-da, u darhol yuzini berkitib oldi”.

Yoki olti oylik homilasidan ajragan ona – Mayna kitobdan chiqib kelib, ro’parangizda jon talvasasida turgandek tasavvur uyg’otadi. O’qing-a:

“Valixon tishlarini g’ijirlatib, Maynaning yelkasiga mushtladi, Mayna “voy” deganicha, taxmonga suyanib qoldi. Bo’yin tomiri uzilib ketganday bo’ldi. Ikki qo’li bilan yuzini to’sib o’zini himoya qildi, lekin yolvormadi. Valixon etik poshnasi bilan Maynaning beliga tepdi. Mayna “bolani yeding, noinsof” deb shunday qattiq qichqirdiki, Valixonning quloqlari zing’illab ketdi. Hushidan ketib yiqilgan Maynaning yonida Risolat xolagina qoldi. U iliq qo’lini uning muzdek peshonasiga qo’ydi, to’zigan qora sochlarini asta-asta silab tekisladi, zo’rg’a nafas olayotgan Maynaning yumuq ko’zlaridan oqayotgan yosh tomchilarini uzun yeng uchlari bilan artib-artib qo’ydi.

Mayna yotgan joyida bir to’lg’andi, alamli ko’zlarini ochib yana yumdi, oyoqlarini tipirchilatib, to’lg’andi va yana qattiq qichqirib yubordi.

Qon ichida bir bo’lak go’sht – olti oylik o’g’il bola yotardi…”

“Hayfing ketmaydimi?”, “sokit”, “chachvon”, “chorcho’p”, “nash’u namo”, “chalma”, “tak-tak” (arpaga o’xshagan o’t), “gajjak”, “bujg’un” kabi nodir so’zlarni-ku istagancha topish mumkin.

“Erk qushi” uning muallifiga nisbatan juda katta qiziqish uyg’otdi menda. “Nega shu paytgacha Sherali Toshmatov degan katta yozuvchini o’qimaganman, bilmaganman?” degan ichki so’roq, uyalish ijodkor shaxsini teranroq o’rganishga, asarlarini qidirib topishga, ko’proq mutolaaga, oila a’zolari, u kishini tanigan-bilganlar bilan suhbatga oshiqtirdi. “Erk qushi” mening xayollarim erkini o’g’irlagandi.

21 yillik dahshat

Yozuvchi Sherali Toshmatovning qizi “Ferganskaya pravda” gazetasida bosh muharrir o’rinbosari bo’lib ishlaydi. Xayolimni o’g’irlagan asarni ham Tamara opadan olgandim. Xonasiga kirganimda, har doimgidek yelkasiga shoyi ro’mol tashlab olgan, kompьyuterda chiqqillatib maqola yozyapti. Dadasi haqida bilishga qanchalik shoshilmay, avval asar mutolaasi davomida paydo bo’lgan savollardan boshladim suhbatni:

— “Erk qushi” qachon, yozuvchi umrining qaysi pallasida yozilgan?
— 1955-1958 yillarda, oqlangan yili tugatgan ekan.
— Qatag’onga uchraganmi?
— Ha, 23 yoshida.

Endi romandan ham, Maynaning taqdiridan ham, yozuvchining kechmishi meni domiga tortib ketmoqda edi. Ichimdan yopirilib kelayotgan savollarni jilovlab, yana avvalgi mavzuga qaytdim.

– O’zi ham shu tuzumning achchig’ini totgan odam qanday qilib uni alqab yozishi mumkin? Asarni o’qib tugatganimdan buyon “Gvardiyachilar hurriyat uchun kurashganmi yoki “bosmachilar”? Qay biri haq yo’lda bo’lgan?” degan savolga tarix kitoblarini titkilab ham, ilmiy maqolalarni qidirib o’qib ham, bu haqda yozilgan turli adabiy asarlarni mutolaa qilib ham aniq javob topa olmayotgandim. Go’yo tarix ko’z oldimda ikki xil suratda namoyon bo’layotgandi.

— Inson o’zi yashagan zamondan olislab keta olmaydi, — deydi Tamara Toshmatova. — O’sha davrda mafkura shu qadar qattiq bo’lganki, ijodkorlar uning chizig’idan chiqa olmagan, hatto ularga ishonib ham qolgan. Dadam shu xususda, balki asarini nazarda tutib aytgandir: “Qizim, bosmachilar ham ozodlik uchun kurashgan yekan o’ylab qarasam…”

— Ammo asar badiiy jihatdan juda mukammal, tasvirlar harakatga tushadi, jonlanadi. Xuddi Amir Olimxonning yonida yurgandek yozilgana!

— Asardagi ayrim lavhalarni dadam o’z hayotidan olgan, ko’rgan-kechirgan, hammasi ham to’qima obraz yoki holatlar emas, balki shundandir. Masalan, Hasan ota bilan Mayna ovga chiqqanda, Said Valixon qizni ko’rib ishqi tushishi va xotinlikka olishi sahnasini eslang. Dadamning buvisini ham bobosi xuddi shu holatda uchratgan. U Xudoyorxonning lashkarboshisi bo’lgan va 4-xotin qilib olgan.

1935-1937 yillarda Sherali Toshmatov Qashqadaryo viloyatining Yakkabog’ tuman gazetasida ishlagan. Faoliyati mobaynida Qashqadaryo qizi Mayna Hasanova jasorati haqida eshitib, qattiq ta’sirlangan, uning tarixi bilan qiziqqan, natijada oradan yigirma yil vaqt o’tib, 1961 yili “Erk qushi” nomi bilan roman shaklida Toshkentdagi badiiy adabiyot nashriyotida chop etilgan.

Yana xayolim yosh qalamkashning qanday qilib “xalq dushmani”ga aylanib qolganiga ketadi. Bir inson 23 yoshida qatag’onga uchrashi uchun qarmoqqa ilinadigan, yuk bosadigan ish qilishi kerak-da. Bu mash’um, siyohidan qon tomib bitilgan ro’yxatga duch kelganning nomi tirkalmagan. Millatni har jihatdan o’stirishga qodir, miyasi, yuragi butun ziyolilargina surgun qilingan.

Sherali Toshmatov 1914 yili Farg’ona viloyati O’zbekiston tumani (hozirgi) Yaypan qishlog’ida tug’ilgan. Otasi zamindor, badavlat inson bo’lgan. 1917 yilda jamoa xo’jaliklari tuzilib, zamindorlar yeridan ajragach, bu “nohaqlik”ni ko’tara olmagan ota oradan bir yil o’tib, 1918 yili vafot etadi. Oila suyanchi, madadkoridan ayrilib, onasi Zaynabxon, opasi Risqiniso va 4 yasharlik Sherali yolg’iz qoladilar.

U 13-14 yoshidan tuman komsomol qo’mitasida ishlagan, Qo’qonda chiqqan “Yangi Farg’ona” okrug gazetasiga she’rlar, hikoyalar jo’natib turgan. Bu haqda yozuvchining o’zi “Kommuna” gazetasida 1967 yili chop etilgan “Iz” nomli maqolasida quyidagicha yozadi: “Yangi Farg’ona” gazetasiga xabarlar yozardim. Ilk marta bosilgan xabarimning sarlavhasi “Chemberlenga javob” edi. 1930 yil bahorida redaktsiyaga kelganimda “Yangi Farg’ona”ning sarkotibi Abdulla Qahhor meni muharrir Lutfullo Olimiyga ro’para qilib: “Tahriri pishiq Sherali – mana shu yigitcha” dedi. Muharrir meni adabiyo xodimlikka tayinlab buyruq berdi”.

Ungacha Farg’onadagi pedagogika texnikumida ta’lim olib yurgan paytlari ham ijoddan to’xtamagan. “Yangi Farg’ona”da uch yil ishlagan. So’ng jamoadagilar taklifi va o’zining ixtiyori bilan u bu sohadagi bilimlarini mustahkamlash ilinjida avval Samarqanddagi O’rta Osiyo davlat universiteti adabiyot fakulьteti, so’ng Moskvadagi Butunittifoq kommunistik jurnalistika instituti hamda Boku davlat pedagogika institutida tahsil olgan.

Moskvadan qaytgach, respublika yoshlar gazetasi “Yosh leninchi”da faoliyat boshlagan. So’zining keskirligi, qalamining o’tkirligi, qolaversa, jurnalistga xos tezkorligi sabab jamoadoshlari Sherali Toshmatovni “Qo’qon shamoli” deb chaqirishgan. Ular Qo’qon shamoli kun kelib yosh jurnalistga mudhish, mash’um xabar eltishini qayoqdan ham bilsinlar!

1937 yil 2 avgust. Sherali Toshmatovning yashab turgan uyi – gazeta muharriri Qirg’izboyev hamda turmush o’rtog’i, taniqli teatr aktrisasi Tamara Nazarovaning xonadonidan kechasi olib chiqib ketishgan-u, “xalq dushmani” deya Belarus o’lkasiga surgun qilishgan. U diyorning odamtopmas yerlarida aybini bilolmay, musofirchiligu surgunning og’ir qismatini bo’yniga zanjirdek ilib ikki yilini o’tkazdi. So’ng Toshkent atrofidagi “borsa kelmas” qamoqxonaga keltirildi, sakkiz yili beadoq ruhiy-jismoniy qiynoqlarda o’tdi. Qizi Tamara Toshmatova qiynoqlar haqida dadasidan eshitganini xotirlab, ko’zlarini yumgancha boshini quyi qilib, bir nafas jim qoldi: “U yerning “qonuni”ni buzganlarni bir kishi sig’gulik zax, hujradek xonaga qamab o’tirgizib qo’yishgan. Shiftning pastligidan qadni tik tutishning iloji bo’lmagan. Va 24 soat mahbusning boshiga “tak-tak” etib muzdek suv tomchilab turgan. Tasavvur qilyapsizmi, bu azobdan odamlar hatto aqldan ozgan”.

Bu zindondan hech kim sog’ chiqmagan, to’g’rirog’i, hech kim qaytib chiqmagan. Ocharchiliq qotilliq xo’rlik shu darajada avj olganki, Sherali Toshmatov u yerdan qochib qutulishdan boshqa chora ko’rmagan. 1947 yili taqdir taqozosi, Xudoning marhamati bilan qush uchib o’tolmas panjaralardan oshib o’tgan-u, to’ppa-to’g’ri yurti Yaypanga kelgan.

Yolg’iz ona keksayib, ko’zidan nur, jismidan mador ketgan, darvozaga tikilib o’tirardi. Yolg’iz nuridiydasining bag’riga eson-omon qaytishi o’pkasini to’ldirib, yum-yum yig’ladi. Bu yig’ida necha yillik iztirob, sog’inch, umid qorishib ketgandi. Sherali Toshmatov hibsga olinganda, “xalq dushmani”ning opasi deya tuman ipakchilik idorasi direktori bo’lib ishlayotgan Risqiniso Mo’minova ham ikki yilga qamaldi. Onaning ikki yodgori ko’ksini butkul huvillatib, qaddini majnuntoldek bukib ketishgandi. Farzandlarining to’rt muchasi sog’, o’z oyog’i bilan uyga kirib kelishi dunyosini charaqlatib yuborgani shundan.

Ammo Sherali Toshmatovning gavdasigina odamni eslatar, aslida yuragi, ichi tugab bo’lgandi. To’rt devori zax zindonlar sog’lig’ini allaqachon o’g’irlab, o’pka kasaliga duchor etgandi. Buni bir qaragan onaizor sezmadi, sezsa ham unga jigargo’shasining tirikligi kifoya edi.

Yozuvchi yon-atrofdagilarning xiyonati, chaquvidan hadiksirab o’z yurtidan Namangan sari ketdi. Shu holida g’amgin, o’ychan ketarkan, taqdir unga quvonchli xabarni hozirlayotgandi.

O’n yil darbadarlikda

Yekaterina Amelina onasi bilan poyezdga o’tirib, Moskvadan Toshkentga yo’l oldi. Quloqlar qasdlashib, onasini ikki yilga qamatgandi. Ota esa xotini qamoqdaligidayoq boshqa ayol topib, yashab yurgandi. Uning ozodlikka chiqqanidagi birinchi eshitgani shu bo’lgan: “Oyi, dadam boshqa ayol olib keldi uyga”. Xiyonatni kechirolmadi, bir qizini erida qoldirib, u Yekaterina bilan poyezdga o’tirdi-yu, Toshkentga ravona bo’ldi. Kenja qizi otasi bilan qolishni ixtiyor etgandi. Yekaterina alam va azobdan sassiz yig’layotgan onasidan ko’z uzmasdi. Toshkent vokzalidan huquqshunoslik bo’yicha o’qiyotgan, asli namanganlik talaba yigit chiqdi poyezdga. Ularga hamroh bo’ldi. Va endigina tanishib ulgurgan ona-bolani qo’yarda-qo’ymay, qistov bilan uyiga olib keldi. Shu bo’ldi-yu, ular Namanganda qolib, yashay boshlashdi. So’ngra Olmos qishlog’iga ko’chishib, u yerdagi bolalar uyida xo’jalik mudiri bo’lib ishladi.

Bir kuni bu yerga Sherali Toshmatov tarbiyachilikka keldi. Opa bilan ona-boladay bo’lib ketishdi. Ularni beayblik alami, hibs azobi va o’xshash taqdirlar yaqin qilib yuborgandi. Sherali Toshmatov 33 yoshida uning qizi Yekaterinaga uylandi. Ikkisining hayoti ossn kechmadi, 10 yil sarson-sargardonlik, hadik, ketma-ket farzandlar tug’ilishi va betinim ko’chib yurishlar ularni yaxshigina tobladi.

“To’ng’ich opam Roza 1948 yili Popda, Sayyora (Svetlana) opam Xo’jaobod temir yo’l bekatida (1950), Akam Yashar Chorkesarda (1953), men Chodakda (1954), Sharaf va Anvar ukalarim Popda (Sharaf 1957 yilda tug’ilgan, ammo 3 yoshida qizamiqdan bevaqt vafot etgan, Anvar esa onamning qo’lida chaqaloq edi), singillarim Maryam va Laylo Farg’onaga ko’chib kelganimizdan so’ng tug’ilishgan”, eslaydi yozuvchining qizi Tamara opa.

60-yilgacha Sherali Toshmatov Pop tumanidagi turli maktablarda o’qituvchilik qildi. Biroq ko’ngli ijoddan, qo’li qalamdan uzilmadi. Ichidagi po’rtana, isyon, iztiroblar o’t bo’lib vujudini kuydirdi, yozganlari ham shu sabab kitobxon dilini-da kuydirar… 50-yilning o’rtalaridan boshlab tuman va viloyat ro’znomalarida “Sh.Toshmatov”, “T.Sheraliyev”, “Sherali Karvon” nomlari bilan maqola, ocherk, hikoyalari chop etila boshlangan. 1958 yili “Namangan haqiqati” gazetasi bosh muharriri Ro’zmat Rahmonov uni Pop tumani bo’yicha muxbirlikka ishga qabul qildi. 1960 yili Namangan viloyati tugatilishi sababli yozuvchi oilasi bilan Farg’onaga ko’chib keldi.

Sherali Toshmatov 1958 yili 21 fevralda oqlangan.

O’n yillik hayotni ko’z oldingizga keltiring. Bu faqat ko’zingiz oldiga keltirishga, aytmoqqa oson. Besh go’dakni ko’tarib, qishloqma-qishloq ko’chib yurish, tayinli ishga joylasha olmaslik, o’z ismi bo’la turib, boshqa nom bilan yashash… Bularning bari qatag’on siyosatining birgina oilaga bergan “tuhfasi” edi.

Hayot yangilandi

“1960-yillar boshida Namangan viloyati tugatilib, hududining yarmi Andijonga, yarmi Farg’onaga qo’shib yuborildi. “Namangan haqiqati” gazetasidan 4 xodim Farg’onaga, “Kommuna” gazetasiga ishga keldi. Ular orasida Sherali Toshmatov ham bor edi. Dastlab Qo’qon tumanida muxbir bo’lib ishladi. Hech qancha vaqt o’tmay, qishloq xo’jaligi bo’limi mudiri Yusufjon Dadajonov vafot etdi. U kishining o’rniga Sherali Toshmatov mudir bo’ldi. Gazetaning o’sha paytdagi bosh muharriri Abdulla Mirzayev Sherali Toshmatovning o’zini ham, ijodini ham hurmat qilardi. Sherali aka chindan ham har bir ishga astoydil yondashar, o’ziga ham, boshqalarga ham nihoyatda talabchan edi. Kim bo’lishidan qat’iy nazar har kimning aybini yuziga tap tortmay aytardi. Halol, vijdonli odam bo’lgan. Jurnalistika, publitsistika bilan cheklanmagan, juda puxta-pishiq adabiy asarlar yozgan. Umrining oxirigacha o’sha gazetada ishlagan. Farzandlari ham o’qimishli, ziyoli, tarbiyali insonlar bo’lishgan”, deya xotirlaydi yozuvchining zamondoshi, jurnalist Doniyor Ergashev.

– Abdulla Mirzayev Sherali Toshmatovni juda yaxshi ko’rardi, – xotiralarini varaqlaydi rishtonlik muallim 98 yoshli otaxon Abdulhay Azizov. – Qayerga borsa, do’stini ham birga olib yurardi. Sherali Toshmatovning “Erk qushi” romani chop etilgan ekan, suyunchilab biznikiga kelishdi. Abdulla Mirzayev bilan qadrdon edik. Muallif o’z imzosi bilan tilaklari yozilgan kitobni qo’limga tutqazdi. Asarni mutolaa qilgach, “Muharrirning bejizga ixlosi baland emas ekan, qalami o’tkir, zehni baland ekan”, degandim o’shanda. So’ng u kitobni qashqadaryolik do’stimiz qistab yurib, opketib qoldi. Mayna Hasanovaning muzeyi uchun.

Sherali Toshmatov “Kommuna” gazetasida ishlab yurgan kezlari barakali ijod qildi. Ko’pchilikning tiliga tushgan romani “Erk qushi”dan keyin 1962 yilda “Tongdagi ko’lanka” qissasi nashr etildi. “Dadam kitoblarini chiqarishga juda qiynalgan, ko’p nohaqliklarga uchragan. Aybi – bosh egmagan, xushomad, porani bilmagan. Esimda, uyimizga Toshkentdan bir kishi kelganida chiqarib yuborgandi. U asariga hammuallif bo’lsagina, kitobning chop etilishiga ko’maklashishini aytgan. Shu kabi sabablar bilan “Mazzanglar” romani vafotidan keyin “Ishq yangilandi” nomi bilan qissa holida chop qilingan”, deydi xo’rsinib Tamara Toshmatova.

U “Paxta she’rlari”, “Engish barrikadasida” she’riy to’plamlari, “Tongotar rivoyati”, “O’ksinma, Maymana”, “Darbadarlikda” asarlari, “Balogardon” pьesasi, o’tkir, tig’li maqolalar muallifi.

Haqiqat yog’ilgan qalamlar

Yozuvchi ijodiga Abdulla Qahhor: “Erk qushi”ni o’qidim. Tan beraman”, Maqsud Shayxzoda: “Proza osmoniga “Erk qushi” yulduzi uchib chiqdi. Endi u o’chmaydi, ko’chmaydi”, G’afur G’ulom: “Poplik muallimning romanini o’qidilaringmi? Yozuvchiman, deb yuraveringlar”, deya yuqori baho bergan. Tahririyatga uning nomiga ko’plab xatlar kelgan. Ulardan biri Toshkent viloyati Bo’ka tumanidan Madina Qodirovadan. U bosmachilar tomonidan tili kesib olingan Mayna Hasanova bilan Moskvada birga o’qigan. “Erk qushi” romani uchun minnatdorlik bildirib, shuningdek kitobdan bir nusxa so’rab xat bitgan.

Chindan ham Sherali Toshmatov hech kim ko’tarmagan, qiziqmagan, jur’at etolmagan mavzularni qalamga olgan. Biri ilk o’zbek snayper ayoli Mayna Hasanova bo’lsa, biri asrlar davomida darbadar ko’chib yurgan va Markaziy Farg’onaga o’rnashgan kamsonli elat – mazzanglar (lo’lilarning bir turi) bo’lgan. “Tongdagi ko’lanka” qissasida esa din og’usidan ezilgan va odamlarga loqayd qaragan, lekin vijdonan pok bo’lgan bir kishining farovon turmush, oqibatli odamlar ta’sirida o’zgarishini, yangi olamga qadam qo’yishini aks ettirgan.

“Adibning “Tongdagi ko’lanka” asari e’lon qilinishi bilanoq ateistlarga jon kirdi. Boisi – qissa qahramoni Saidxon o’zi e’tiqod qo’ygan xudo yo’lidan qaytadi. Albatta, bu osonlikcha ro’y bermaydi. Ateistlar esa bundan boshqacha xulosa chiqardilar, ya’ni “demak, din yo’lining boshi berk, u faqat fojiaga olib boradi”, deya ayyuhannos soldilar. Rahmatli Sherali aka bu “maqtov”larni eshitib, o’qib kulibgina qo’ya qolardi. O’sha paytlar biz ham yosh ateistlar safida bo’lganimizdan bu kulgi ma’nosiga unchalik tushunmagan ekanmiz. Yillar o’tib adabiyotshunoslikning sir-asrorini o’rganib, mutaxassis sifatida qayta mutolaa qilish jarayonida Saidxon obrazining qalbiga yashiringan ko’p haqiqatlarni anglab yetdim. Sherali aka bu qahramonini dindor bo’lgani uchun yer bilan yakson qilish maqsadida emas, balki oramizda shunday odamlar borligidan faxrlanib, uning nihoyatda pokdomon, kamsuqum, urf-odatlarimiz, qadriyatlarimizni qadrlaydigan komil inson ekanligini ibrat qilib ko’rsatishni niyat qilgan ekan. Aslida tongdagi ko’lanka Saidxon emas, balki unga qarshi kurashayotgan shaxslar ekanligini matn osti ma’nodan anglab yetish qiyin emas. Albatta, kommunistik mafkura qonsiragan qilichini yalang’ochlab turgan paytda adib bu g’oyaviy niyatini ro’y-rost ifodalashi mumkin emasdi”. (Yo’ldosh Solijonov. “Haqiqat timsoli” ocherki. “Farg’ona adiblari”, 2005.)

Adib har bir asarida o’zi bo’y ko’rsatib turgandek. Mayna Hasanovadek haqiqat uchun hayotini tikkan, haq deb bilgan yo’lidan ortga qaytmagan, mazzanglardagi darbadarlik yo’lini bosib o’tgan, Saidxon kabi pok qalbli, kamsuqum.

Asarlarida ot obraziga ko’p murojaat qilgan adib o’zi ham otning shaydosi bo’lgan. Uni olijanoblik, mehr va sadoqat ramzi deb bilgan. “Yangi Farg’ona” gazetasida ishlab yurgan chog’lari bosmachilar ta’qibidan hayiqib ko’pincha odam yurmas joylardan, qabriston tomonlardan otda o’tgan. O’shanday kechalardan birida otda ketayotgan uch-to’rt hamkasbi bilan qabr ichidan kelayotgan yig’i tovushini eshitib to’xtashgan. Qarashsa, yosh juvon do’pposlanib, kiyimsiz, tirik (!) holida qabrga ko’mib ketilgan ekan. Unga darrov qishloqdan kiyim-bosh keltirishib, qarindoshlarinikiga eltib qo’yishgan ekan. “Men bu dahshatli voqea haqida Abdulla Qahhorning “Dahshat”idan ham dahshatliroq asar yozishim mumkin. Lekin o’zbek ayollarini bunday xo’rlangan holda tasvirlashni, dunyoga shu holicha ko’rsatishni istamayman”, degan ekan Sherali Toshmatov bu holdan qattiq muaassir bo’lib.
Dastlab adabiyotga she’riyat orqali kirib kelgan qahramonimizning bolalarga atalgan she’rlarini o’qib, shuncha buhronli yillardan osha ko’nglini bolalarcha pok saqlab qolgan insonni ko’rgandek bo’lasiz.

Chiqib qolar esidan
Oyna va taroq.
Sochiq qayda bilmaydi
Ko’p o’yinqaroq.
Sheriklardan ajralgan
Jo’jachaday naq,
Hayu-hayu g’o’jaloq,
Hayu g’o’jaloq.

Yuragi – sher, so’zi – tosh

Sherali Toshmatov serqirra inson bo’lgan. Rassomlardek go’zal suratlar chizgan, tarixni, adabiyotni mutaxassis darajasida bilgan, farzandlariga talinkani olib, maqom kuylagan, xorijiy tillardan nemis va rus tillarida erkin muloqot qilgan, ot minib sayr qilishni yoqtirgan. Har kuni ertalab soat 10:00 da beriluvchi “Sharq taronalari” radiodasturini farzandlari bilan intiq kutgan, turq fors, eroncha musiqalarning muxlisi bo’lgan.

– Farzand tarbiyasiga nihoyatda mas’uliyat bilan qaragan, – deydi qizi Tamara opa. – Ishi, tashvishi ko’p bo’lishiga qaramay, maktabimizga borib turgan, har birimiz bilan alohida shug’ullangan, o’qishimiz, do’stlarimizdan boxabar bo’lgan.

– Sherali aka nihoyatda tez va samarali ishlardi, – yozadi adabiyotshunos olim Yo’ldosh Solijonov xotiralarida. – Qishloq muxbirlariga g’oyat shafqatli edi. Ammo qamoqxonadagi uzluksiz qiynoqlar uning sog’ligiga putur yetkazgan, asabini yemirib bo’lgandi. Tinmay papiros chekar, sal narsaga jahli chiqardi. Tez orada qattiq og’rib yotib qoldi. Natijada, 60 ga ham kirmay, 1971 yilning 21 iyunida vafot etdi. Marhum yozuvchining vasiyatiga ko’ra, uning jasadi o’zi tug’ilib o’sgan Yaypan qishlog’iga dafn qilindi.

Ha, Sherali Toshmatov vafot etganida 57 yoshda edi. O’pka sili uni hayotdan uzib ketgandi. Hali yetti farzandning biriga ham yor-yor aytilmagan, chekkan zahmatlarining rohati ko’rilmagandi. Yozuvchiga olamshumul shuhrat va obro’ keltirgan qissasi “Ishq yangilandi” ham chop etilmagandi.

Bu insonning hayoti Abdulla Oripovning “Noma’lum odam”ini esga soladi. Taqdirning hazilini qarangki, bu she’r 1971 yil – adib vafot etgan yilda yozilgan.

NOMAЪLUM ODAM

U na shoir edi va na mashhur zot,
Lekin dunyo bilan bir edi dardi.
U ham boshqalarday kechirib hayot,
Shoshib ishga borib sekin qaytardi.

Anglardi dunyoni u ham xo’p teran,
Ma’yus boqar edi botguvchi kunga.
Ba’zida yuragi yongani bilan
Parvo qilmas edi hech qachon bunga.

U qabr ustida so’zlamadi nutq
Tabrik ham aytmadi to’ylarda xandon,
O’lim bu – nishonga borib tekkan o’q,
Tug’ilish – shiddat-la tortilgan kamon.

Shon-shuhrat talashgan turfa xil g’arib,
Sho’rlik kimsalarga kulib boqardi.
Yurmasdi har qayda ilinj axtarib,
Qalbida bir dunyo guvlab oqardi.

Birovning u bilan bo’lmadi ishi,
U ham duch kelganga ochmadi yurak.
Nasab, ikir-chikir, mol-mulk tashvishi
Uni etolmadi zarra jonsarak.

Loqaydni do’pposla, desa ehtimol
Unga yopishardi nokasning bari.
Uning ko’zlarida yonardi behol
Yiroq yulduzlarning sirli nurlari.

Olamning bu mayda g’alvasi nechun?
Bari o’tadigan, bari nokerak.
Tariqday zaminning ustida beun
Yashab o’tdi shundoq buyuk bir yurak.

Qaydan kelgandi u? Bilmadi kimsa,
Qabrga ham jimjit kirib ketdi u.
Menimcha, dunyoning ustidan rosa
Miriqib qahqaha urib ketdi u.

BEGEMOT

Sizga hozirgi holingiz yaxshi.
Hadisdan

Bobomning o’limidan so’ng o’zimni begemotday his qilyapman.

U qoq suyak – tuproqning ostida. Men esa divanning ustida yalpayib yotibman. Ko’rinishim ham, xatti-harakatim ham odamni eslatmaydi. Oynaga ham qaramay qo’ydim. Xohish ham, xursand qilgulik manzara ham yo’q. O’zimga begona jonivorni ko’rgandek bo’laman. Yoqimsiz. Foydasiz. Qo’lansa suvga belangannamo kavshanayotgan xo’ppa semiz mahluq divanga chiqib olganday. Lekin u va men begemotning o’rtasida zig’irdakkina farq bor. U osmonga qarab kavshanayotganida men kabi soatlab allanimalarni o’ylab ezilmasa kerag-ov.

O’shanday bema’ni o’ylardan biri kecha yarim tundan beri uyqu bermay miyamda aylanaveryapti: nega aynan begemot? Nega o’zimni chivin yoki ilondek emas, umrimda ko’rmaganim, ko’rishni ham hech orzulamaganim begemotday his qilyapman.

Yaxshiyamki, begemotga begemotligini anglash va o’lik vaqtni tiriltirish uchun kitob bilan siylagan o’sha marhum bobom. U oldindan bilgan chiqar o’limidan so’ng nevarasi bir kunda begemotga aylanib qolishini. Ummon qadar, osmon qadar mehrni endi kimdan oladi? Mehr ko’rib o’rgangan ko’ngil axir yana o’sha mehrga talpinadi-ku. Bir uy kitob mehrning yashovchan prototipimi?

Shiftga bobomday termilib yotaverib, ahyon-ahyonda avvalgidek qichqiriqlaridan hushimni yig’masam, odamlikdan chiqqanim aniq bo’lib borayotgandi. Ro’paramdagi qop-qora noutbukka qarab, tuyqus Allohning: “Osmondagi va Yerdagi narsalarni kuzatinglar” degan da’vati mudroq miyamni uyg’otib yubordi. Noutbuk yonidagi zig’irdekkina chipga ko’zim tushdi-yu, vujudimdan alamli yig’i otilib chiqib, bo’g’zimni kuydirib turib qoldi. Qo’limda bobom bilan bog’liq olam-olam xotiralar saqlangan chipni qaltiragancha tutib turibman. Chipga bir xira chivin kelib qo’naverib, g’ashimga tegyapti. Uni bir-ikki qo’lim bilan, keyin divandagi yostiqning tagida buklanib yotgan gazeta bilan haydayman. U emas, xayollarim, bobom bilan bog’liq xotiralar uchadi, ko’z oldimdan yo’qoladi. Chivin qayta-qayta kelaveradi. Chip va chivin. Nega ishoratlarga e’tibor bermay qo’ydim? Eng haqir maxluq – chivindagi mo»jizalarni men maxluqqa eslatmayaptimi Xudo? Bir yoki ikki milligrammli 3-5 millimetr keladigan chivinning boshida yuzta ko’zi, ko’kragida uchta yuragi borligi, o’ljasini shakli yoki rangidan emas, haroratidan aniqlaydigan, qon tahlil qiluvchi noyob jonli apparat ekani yozilgan yozuvlar uning oppoq qog’ozga qoldirgan qora dog’laridek jimirlab ko’z oldimdan o’tyapti. Anesteziolog, mohir xirurg. Doktorlarimiz sendan o’rganishi kerak, deyman ammamning qizini bachadonini yulib olib, tug’mas qilib qo’ygan chalaxirurglarga rahmat ayta. Oltiga bo’linadigan hurtumining to’rttasi terini to’rtburchak shaklda kesib, operatsiyaga tayyorlaydi, ikkitasi esa nishini sanchib qonni so’rib oladi. Chaqqan joyi achishib, go’yo o’ldirib qo’ygudek shapatlaganimizda, chivin jonivor allaqachon boshqa patsiyentining qo’lida bo’ladi. Mana shu kichkinagina maxluqqa shuncha mo»jizani joylagan Alloh nega xayolingga begemotni keltiryapti, tafakkur qilmaysanmi? Bitta chipni yaratgan olimga tasanno o’qiyotganingda, chivinni yaratgan Allohga nega hamd aytmay qo’yding?!

Begemot va men. Nega begemotni yaratdi? Nega bu timsolni menga ro’para qilyapti? Nimani anglashim kerak? O’sha kuni tunni tongga, kunni namozshomga ulab, begemotdan ma’ni qidira boshladim. Topganlarim esa meni qo’rqitar, tunga bu qo’rquv bilan qanday kirib borishimni o’ylardim. Kimningdir pinjiga tiqilib olib, berkingim kelardi. Begemotday gavdam bilan qayoqqa berkinaman? Kimdan berkinaman? Qayoqqa qochaman? Qo’rqayotganim ham, uyalayotganim ham mohiyatan bir narsa. Mening shu ko’yga tushishim uchun bobomning o’lishi shartmidi, deyman yana o’zimdan, taqdirdan o’pkalab.

Bobom o’lgan kuni men qayta tug’ildim. Begemot bo’lib. Aslida, u vujudimda avvaldan bo’lgan. Ko’rgim kelmagan. To’qnash kelishdan cho’chiganman. Eng yaqin insonimning o’limigina barcha qo’rquvlarimni menga ro’para qildi. Nazarimda, eng katta qo’rquvni boshdan kechirib bo’lganim uchunmi, qolganlari potirlab izinma-ketin saflanib chiqishyapti. Bobomni yo’qotishdan nega qo’rqardim o’zi? Eng katta sabab bobomning siymosidagi Mehrdan mahrum bo’lish qo’rquvi edi. Ikkinchisi, begemotday jasad va kuch bilan umrimni yalpayib, bekor o’tkazayotganim va uning ortidan keladigan hisob-kitob kunidan qo’rquv. Foydasizlik, keraksizlik va yolg’izlik qo’rquvi. O’zidan qoniqmaslik, hatto nafratdan o’zingni jisman yo’q qilib qo’yish qo’rquvi. Qo’rquvlardan, odamlikdan qochish meni begemotga aylantirdi. Shu bilan tamommi? Qutuldimmi baridan? Yo’q! Iztirobning yuki begemotning vaznidek og’ir, jigar-bag’rimni ezib yubormoqda edi.

Hamma qo’rquvni bir yonga qo’yaman-da, begemotni eslayman. Og’zini ochganda og’zi ochiq to’rtburchak chemodanni eslatuvchi kallasi begemot tanasining to’rtdan biri degani, naq 1 tonna-ya! Baquvvat kalta oyoqlari 4 tonna jasadni ko’tarar-ko’tarmay lorsillab yorilib ketay deydi. Qorni yerni siypalab yuradi. Barmoqlari suzishga asqotuvchi ko’rinar-ko’rinmas parda bilan qoplangan. Burni, ko’zi va qulog’ini to’rtburchak doskaga ketma-ketlikda chizib qo’ygandek, tana, hatto boshning uchdan biri suv ostida qolib, shu to’rtburchak doska yuzaga chiqsa kifoya: uch a’zo miltiqday ishlayveradi. Afrika kengliklariga sig’masa qayerga ham sig’ardi shunday bahaybat maxluq. Afrika issiq bag’riga olmasa, kim ham unga hayiqib kel derdi, deyman-u, yana mening xayolimga qayoqdan kelib qolganiga taajjublanaman. Saxiy quyosh jazzillatib tanasini kuydirganda, undan potirlab qon oqyaptimi, deb yuborasiz. Yaralangan otdek kishnab yotganga o’xshaydi. Aslida, tana faqat shu maxluqqagina tegishli qizg’ish shilimshiq bez chiqarayotgan, uni tashqi balo-ofatlardan himoya qilayotgan bo’ladi. 2004 yili yapon olimlari qon tusli teri bezlari ultrabinafsha nurlaridan himoyalaydi, degan gipotezani inkor etib, o’zlarining “dezinfektsiya quroli ular” degan taxminini ilgari surishdi. Unga ko’ra, qizg’ish sekretsiya bezlari begemot terisida doimiy ravishda mavjud bo’lgan ko’p sonli tirnalgan joylarni davolash, qolaversa, suv havzalari yaqinida vatan qurgan qon so’ruvchi hasharotlarni nari qilishda qo’l keluvchi himoya vositasi ekan. Mening ham qayerlarimdandir mana shunday qon tusli bezlar ajralib chiqayotganini sezyapman. Faqat u ko’rinmaydi. Ichkarida.

Bu maxluqni Xudoyi taolo nega yaratdi ekan? Uning tabiatdagi vazifasi qanday? Qo’limdagi begemotning boshiga o’xshash to’rtburchak qora matohdan ma’lumot qidirib, dunyoning u yog’idan kirib-bu yog’idan chiqdim. Ko’nglim hovurini tushiradigan javob bo’lsa qani endi. Topganim ham, “Begemotlar Afrika daryolarining tabiiy muvozanatida hal qiluvchi o’rin tutadi. Xuddi bir kunda 50 kilogramm o’t-o’lanni qayta ishlab, o’g’it chiqaradigan apparatga o’xshaydi. Bu nafaqat daryodagi baliqlar, o’simliklar, balki qushlar, quruqlikdagi hayvonlar, jumladan, maymunlar uchun ham oziq. Ular Afrika suv havzalari biotizimida, hayvonlar o’rtasidagi munosabatlarda ham muhim rolь o’ynaydi. Begemotlar suv havzalarini tark etgach, u yerda deyarli hayot tugaydi” mazmunidagi gaplar. Ammo uning chevarligiga qoyil qolib piqillab kulaman – shuncha mavjudotning rizqini birgina begemotning o’g’itiga qaratib qo’ygan-a! Kimning rizqi kimning qo’lida ekanini bilsak edi. Bobomning nafaqasiga ko’z tikib turgan bir uy odamning rizqi endi qayerdan kelarkin, qiziq!

“Begemot ham bo’ladimi? Nima degani o’zi u?” Bobomdan qolgan katta kutubxonaga kirgunimcha ham o’zimni ikki oyoqli odamdek his qilmadim. Miyamga kelgan fikrdan a’zoyi badanim qaltirib, shoshibgina boshdan-oyoq nazar soldim o’zimga. O’sha gavda, o’sha lola gulli sariq ko’ylak, paypaslab sochlarimni ham ushlab ko’rdim, yarmi tepaga yig’ilgan, yarmi yoyilib yelkamga tegib turibdi. “Ro’molning tagida sezmadimmikan sochimni, yelkamga tegib tursa ham sezmabman”. Hayriyat-ey o’zim ekanman! Nega bo’lmasa, beso’naq, og’ir, dam ayiq, dam begemotdek his qilayapman? Kitoblarni titkilayotgan qo’llarimga ham bir qur qarab olaman. Odamniki.

Entsiklopediya, zoologiyaga oid kitoblarni quchog’imga to’ldirib, yana divanga qaytdim. Bir-ikki ma’lumot chiqadi. Yevropa tillariga lotin tilidagi “gippo” so’zidan kelib o’rnashgan bu so’zni yunonlar “daryo oti” deb talqin qilganlar. Arab, ibroniy, serb-xorvat, shuningdek nemis tillarida begemot “Nil oti” deb ham atalgan. Begemot qayoqda-yu, ot qayoqda degan hayronlik mengacha ham bo’lgan ekan. Afrika haqidagi ko’plab sarguzasht asarlar muallifi, ingliz yozuvchisi Tomas Mayn Rid hayrat bilan ta’kidlagan: “Nega gippopotamusga “daryo oti” nomi berilganini tushunish qiyin. Dunyoda otdan bunchalik farq qiladigan boshqa to’rt oyoqli mavjudot yo’q”. Uning suv ostida dahshatli ovoz chiqarishi ko’pchilikka otning kishnashini eslatgani boisidan shunday nom bilan atashgan, degan qarashlar ham yo’q emas. Tasavvur qiling-a, shunday bahaybat jussadan qanday o’kirik chiqishi mumkin. Men ham og’zimni ochib, “AAA” deb ko’raman. Ovozimni yaxshiroq eshitish uchun uch-to’rt marta qaytaraman. Qo’shni xonadagi xotinlarning ikki-uchtasi yugurib chiqadi: “Yaxshimisan?” “Ha” degandek boshimni likillataman. “Ovozim odamnikiga o’xshayaptimi yo begemotnikigami?” Battar taajjubda qolishadi. Bir-ikki daqiqa angrayib, hech so’z demay chiqib ketishadi. “Joyida shekilli”, deyman xursand bo’lganimdan o’tirgan joyimda sakrab.

Bahaybat gavdasiyu vahimali o’kirigidan o’zining haddini bilgan hayvonlar unga kamdan-kam raqib bo’larkan. Begemotning aqliga qoyil qolgan zoologlar xotiralarida yozishicha, o’tlab yurgan begemotga to’satdan hamla qilgan sher ko’lga cho’kib, timsoh esa tuproqqa belanib halok bo’lgan. Ikkisini ham o’ziga teskari hayotga sudrab, masxaralab, xor qilib o’ldirganmish. To’g’ri, begemotning 800 kilolik miyasiga kelgan bu ayyorona reja ba’zan odamning xayoliga kelmaydi. Tag’in odamlar “katta bo’lsa nima bo’pti? Bizning miyamiz borlig’imizning qirqdan biri, begemotniki esa 2789dan biriga ham bazo’r to’g’ri keladi”, deydi. Gap vazndamas, aqlda!

Rus tili va uning ta’sirida sobiq mustamlaka davlatlari tillariga ham bu maxluq begemot shaklida kirib kelgan. U ibroniycha “begema” – “hayvon” so’zining ko’plik shakliga ishora qiladi. 2006–2008 yillarda qayta nashrdan chiqqan A.Madvaliyev tahriri ostidagi “O’zbek tilining izohli lug’ati”da ham shunday ma’lumot berilgan: “Begemot (qadimiy yahudiycha behemoth – suv oti) Tropik Afrika ko’l va daryolarida, shuningdek, ularning atroflarida yashaydigan, terisi qalin, yirik sutemizuvchi o’txo’r hayvon; suv ayg’iri”.

Bu maxluq men qatori ko’plab sayyohlar, yozuvchilarga ham qiziq mavzu bo’lgan ko’rinadi. Hamisha sirli va ba’zan qo’rqinchli tuyuladigan yozuvchi Mixail Bulgakovning “Usta va Margarita” asarida ham Begemot bor. Yozuvchi dunyo xalqlari mifologiyasi, din, odam va iblis mavzularini suv qilib ichib yuborgani havasimni keltirsa, ba’zan cho’chitadi. Uning qalamining sehri bilan Begemot ismli mushuk Volandning mulozimi sifatida esda qolarli personajga aylangan. Begemot personajining yaratilishi uchun manba I. Porfirevning “Eski Ahd shaxslari va hodisalarining apokrifik ertaklari” (M., 1872) kitobi bo’lib, unda “tanlanganlar va solihlar yashaydigan bog’ning sharqi” – ko’rinmas cho’lda yashovchi yirtqich dengiz hayvoni begemot haqida so’z yuritilgan. Bundan tashqari, M.Bulgakov M.Orlovning “Inson va iblis o’rtasidagi munosabatlar tarixi” (M., 1904) kitobidan foydalangan, undan parchalar yozuvchi arxivida saqlanib qolgan. Bulgakovning ikkinchi xotini L. Belozerskaya ularning uy mushugi Flyushka Begemotning prototipiga aylanganligi haqida guvohlik bergan.

Bulgakov obraz ortiga qanday xarakter va vazifa yuklagan? Begemot demonologik an’analarga ko’ra ochko’zlik jini hisoblangan. Yozuvchi teatrdami, do’kon yoki istalgan joyda xalqining jin urgandek pulga, yaltir-yultur, hashamatga o’zini urishiga kinoya o’laroq, shuningdek, mushukdagi makrga ishora qilib, ikkisini bir obrazda omuxta qilgan. E’tibor bersak, Begemot qarama-qarshi sifatlarni o’zida jamlagan. Margarita xonimni manzirat qiluvchi mehmonnavozning firibi va tajovuzidan ba’zan yoqa ushlaysiz. U nimaiki ishga qo’l urmasin: bir qarasangiz, pattachiga yo’l haqini to’lab, Ivan Bezdomniyni aqldan ozdiradi, bir qarasangiz, Styopa Lixodeyevnikida mehmon bo’lib, qittak-qittak otadi, keyin Varenuxani uradi, undan keyin Bengalskiyning boshini tishlab uzib oladi… oxiri bexayr yakun topadi.

Begemotni “orqa oyoqlarida yuradigan, mo’ylovlari uzun dikkaygan, cho’chqaga o’xshash ulkan qora mushuk” yoki “yirtiq qalpoqni peshonasiga qo’ndirgan, pakana, xo’ppa semiz, mushuk qiyofali odam” ko’rinishida tasavvur qilsak bo’ladi. U odam qiyofasida tomosha binosida g’ala-g’ovur qo’zg’atadi, Torgsin va Griboyedovlar uyida yong’in chiqaradi, tomosha komissiyasi raisini gumdon qilib, o’rindig’ida faqatgina tiklangan kostyumini qoldiradi, otishma uyushtiradi… Biroq, epizodlarning aksariyatida u mushuk tabiatida harakat qiladi, odamlarni butunlay insoniy odob-axloq bilan hayratda qoldiradi.

Roman oxirida Begemot o’quvchi ko’z o’ngida haqiqiy qiyofasi – iblisnusxa yosh yigit ko’rinishida namoyon bo’lib, xo’jayini bilan abadiy sargardonlikka mahkum etiladi. Go’yo jinlar kabi quyosh chiqmasdan burun “solihlar va tanlanganlar” – Usta va Margaritaning mangu boshpanasi bo’lmish cho’l hududidagi bog’ yaqinida, tog’li tubsizlikka singib g’oyib bo’ladi.

Yozuvchining salbiy bo’yog’iga qorilgan begemotning shakl-shamoyili Iloh tomonidan odamzodga tanishtirilgan ilk hayvon tasviri o’laroq qanday bayon etilgan edi? Ko’r-ko’rona taqvodorlikdan, keyin atrofimdagi odamlarning dinsizlikda ayblashlaridan qochib, yashirincha nasroniylar, buddaviylar, yahudiylar, zardo’shtlar… xullas, hammasini musulmonlar kitobiga chog’ishtirib o’qib chiqqandim bir vaqtlar. Va u kitoblarni javonning eng orqasiga yashirib qo’yganim yodimga tushib, yana kutubxonaga otlandim. Yashirgan joyimdan topdim. Uni birovlarning ko’zi tushmasin uchun o’sha yerdayoq ko’z yugurtirib, yana joyiga qo’yib qo’ydim. Injilda, Eski Ahdda begemot haqida quyidagicha ma’lumot keltirilgan:

Xudo Ayyub alayhissalomning nolalari, (nolishlari)ga g’azab qilib: “Begemotga qaragin, xuddi seni yaratganimday uni ham Men yaratganman. U ho’kizga o’xshab o’t yeydi. Uning belida kuchi ko’p, qorin mushaklari kuchga to’la. Dumi sadr daraxtiday kuchli, son mushaklari juda ham baquvvat. Uning suyaklari bronzadan yasalgan novlarday, qo’l-oyoqlari temirday mustahkam. Men yaratgan jonivorlar orasida u eng ajoyibidir, Yaratganning O’zigina unga bas kela oladi. Yovvoyi hayvonlar o’ynab yurgan qirlar unga oziq beradi. U xalqoblardagi qamishlar orasida, nilufar gullarining soyasida yotadi. Irmoq bo’yidagi tollar uni o’rab oladi. Daryo jo’shib oqsa ham u qo’rqmaydi, Iordan daryosining to’lqinlari yuziga urilsa ham U bexavotir turaveradi. Birov uning ko’zlarini ko’r qilib, ushlay oladimi?! Ilmoq bilan burnini teshib tuta oladimi?!” (Injil, Eski Ahd, Ayyub kitobi, 40-bob). Nasroniylarning muqaddas kitobida begemot va Levian kuch-qudrat va yovuzlik timsoli sifatida gavdalangan.

Zakiy tarjimon Ibrohim G’afurov tarjimasida Ayyub qissasi Qur’oni karimdagi oyatlarga tayanib, “Ayyub nidosi” tarzida, begemot esa “suv sigiri”, levian bo’lsa “timsoh” shaklida tanlangan. (“Ayyub nidosi”. Yangi asr avlodi, 2021).

So’nggi ilohiy kitob Qur’oni karimning “Va Ayyubning O’z Robbiga nido qilib: Albatta meni zarar tutdi. Sening O’zing rahmlilarning rahmligisan!” deganini esla. Bas, Biz uni (duosini) istijobat qildik. Unga yetgan zararni ketkazdik. Unga ahlini, ular bilan birga yana shunchani ham berdik. Buni O’z rahmatimiz ila va “Obidlarga eslatma bo’lsin”, deb qildik”. (Anbiyo surasi, 83-84 oyatlar) hamda “Bizning bandamiz Ayyubni esla. O’shanda u Robbiga nido qilib: “Albatta, meni shayton mashaqqat va azob ila tutdi”, dedi. Oyog’ing ila tepgin! Bu cho’miladigan va ichiladigan sovuq suv. Va Biz unga ahlini va yana ular bilan birga misllarichani ham hadya etdik. Bu, Bizdan rahmat o’laroq va aql egalariga eslatma uchun bo’ldi. “Qo’lingga bir dastani ol-da, u bilan ur. Qasamingni buzma”. Biz uni sabrli topdik. U qanday ham yaxshi banda. Albatta, u o’ta qaytguvchidir”. (Sod surasi, 41-44 oyatlar) oyatlarida Alloh payg’ambarining kayfiyatini yashirgan. Ochiq bayon etishni lozim topmagan.

Injildagidan farqli Qur’oni karimda Ayyub alayhissalom sabr egasi, har qanday holda ham Allohga qaytguvchi sifatida Robbining O’zi tomonidan aziz qilingan. Mo’min kishi boshiga musibat tushgan birodariga qarata “Ayyubning sabrini bersin” deya tilak bildirishi bejiz emas. Dunyoda hech bir inson Ayyub alayhissalomchalik qattiq imtihon qilinmagan va hech kim u zotchalik sabrli bo’lmagan. O’g’lini yo’qotgan Ibrohim alayhissalomning yig’layverib ko’zlari ko’rmay qolgan. Ayyub alayhissalom esa 7 o’g’il va 3 qizidan bir kunda ayrilganida ham, behisob mol-davlati, sanoqsiz do’st-birodarlaridan judo bo’lganida ham, hech ko’rilmagan dard bilan sinalganida ham sabrda mustaqim bo’lgan sobir zotdir.

Bobom. Men. Begemot. Ayyub alayhissalom. Xayollarimda chalkashib ketaman. Bu chalkashlik tobora ortib, sanoqdagilarning soni ko’payib boraveradi. Xuddi Injildagi maxluqning bizga tanish begemot bilan chalkashligiga o’xshaydi. Muqaddas kitobdagi gippopotamusning qanday mavjudot ekanini olimlar qadim zamonlardan beri tushunishga harakat qiladilar. Natijada turli taxmin, gipotezalar urchidi: uni ulkan buqa, fil yoki karkidon deb ataydiganlar ham chiqdi. Gippopotamus hatto Ayyub alayhissalomning jasadini yeydigan chigirtkalar va qurtlar sifatida ham ko’rilgan. Moskva diniy akademiyasining Injilshunoslik kafedrasi o’qituvchisi, ruhoniy Dmitriy Baritskiyga ko’ra, biz uni “bahaybat maxluq” debgina atay olamiz. “Ayyub kitobi” buyuk rus olimi Mixail Lomonosovni ham shu qadar mutaassir etganki, hayratlari qog’ozga she’r bo’lib to’kilgan.

“Воззри в леса на бегемота,
Что Мною сотворён с тобой;
Колючий терн его охота
Безвредно попирать ногой.
Как верьви сплетены в нём жилы.
Отведай ты своей с ним силы!
В нём ребра как литая медь;
Кто может рог его сотреть?”

1747–1751 yillarda yozilgan misralarni o’qib, xayolotimning kichik tuynugiga sig’adigani – fantastik kino ko’rgandek bo’laman. Suyaklari misli temir g’o’la, oyoqlari mis quvurlaridek keladigan bahaybat maxluq o’rmondan chiqib, ustimga bostirib kelayapti. Shu topdagi dahshatdan o’zimning begemotga aylanganimni unutdim. Begemotga aylansa-da, “Lizyukov ko’chasidagi mushuk”dek bo’ldim-qoldim. 1826 yilda ingliz rassomi va shoiri Uilyam Bleyk tomonidan “Ayyub kitobi” uchun ishlangan gravyuralar va suratlar to’plami orasidan begemot tasviriga ko’zim tushdi-yu, rangim dokadek oqarib ketdi. Kechasi bilan uxlolmay to’lg’anib chiqdim: suratdagi burni qisqa hartumga o’xshagan, og’zidan tishlari chiqib turgan, dumi yerni siypalayotgan maxluq bostirib kelaverdi. Jiqqa terga botib turaman. Ko’zimni ochishim hamonoq yana begemotni kashf qilishga kirishaman. Uning sir-asrorini miridan-sirigacha o’rganish – qo’rquvni yengishning yo’li, degancha kuch topaman o’zimda.

Gippopotam bilan chalkashlik qachon va qanday paydo bo’lgan? Va bu chalkashlikmi o’zi?

Ikkisi bir hayvon ekani haqidagi g’oyalar Yevropada XVIII asrgacha paydo bo’lgan. Juda ishonarli dalillardan biri etimologiyaga borib taqaladi, ibroniycha “hayvon” so’zining arabcha “suv buqasi”ga juda o’xshashligi, misrliklarning bu so’zni gippopotamusga nisbatan ishlatishlari asos bo’lgan. Ikkinchidan, begemot qadimgi davrlarda chindan ham Injilda keltirilgan mamlakatlar oralig’ida yashagan. Ularning belgilari Yaqin Sharqda, Sahroi Kabirdagi petrogliflar orasidan, suyak qoldiqlari Mesopotamiyadan topilgan. XVIII asrda begemot so’zi ilk bor “Rossiya akademiyasining lug’ati”ga kiritilgan va ilmiy maqolada “gippopotamus amfibus” deb atalgan.

Ayyub kitobidagi Begemot haligacha sir bo’lib qolmoqda. U qay maxluqot bo’lishidan qat’i nazar, Muqaddas Bitik tafsirchilari bu, birinchi navbatda, Xudoning insonga bo’lgan qudrati va rahm-shafqatining jonli tasviri ekanligiga aminlar. IV asr buyuk ilohiyotchisi Avliyo Yohann Zlatoust shunday yozgan: “Xudo O’z irodasiga guvohlik berish uchun ulkan yirtqich hayvonlarni yaratdi. U hamma narsani shunday bahaybat, qudratli yarata oladi, lekin yaratmadi, chunki U hamma narsani siz (odam)ning manfaatingiz uchun yaratgan. Bu hayvonlar bizni Xudo haqidagi bilimga yetaklaydi”.

Dinda qudrat va yovuzlik timsoli sifatida eslangan begemot mifologiyada qanday talqin qilinadi?

Mazkur obrazni yirtqich hayvon, jin talqinida Injilda, yahudiy bitiklari, ko’plab mualliflarning asarlarida, risolalarida, madaniyat va psevdofolklorda uchratish mumkin. U asosan o’rmon, sahro, yer ostida yoki do’zaxda yashovchi maxluq sifatida tasvirlanadi. Hayvonlar va qushlar shohi (sherlarga o’rindosh), do’zax jallodlaridan biri vazifasida ko’pincha Leviafan, Tunnanu, Iblis va Iso alayhissalom obrazlari bilan yonma-yon keladi. Asosiy belgilari – olovli nafas, turli shaklga kira olish, yirtqichga xos belgilar, boshining ko’krakda joylashgani.
O’rta asr demonologiyasida Begemot (gippopotamus) – kuch, ochko’zlik, yengilmaslik ramzi. U shuningdek, dengiz kuchini ifodalovchi Leviafan va havo kuchini ifodalovchi Zizudan farqli o’laroq, shafqatsizlik, halokat, unumdorlik, Yerning kuchini ifodalaydi. Yahudiy urf-odatlariga ko’ra, begemot hayvonlarning shohi hisoblanadi; oxirzamonda, Begemot va Leviafan oxirgi jangda bir-birlarini o’ldirishlari kerak, ularning go’shti Masih bayramida solihlar uchun yemak sifatida tortiladi, deya ishonishadi.

O’rta asr demonologiyasida gippopotamus – ochko’zlik iblisidir. U zilzilaga olib kelishi mumkin. Katta hayvonlar shaklida paydo bo’ladi.
Frantsuz huquqshunosi va jinlar nazariyasi tadqiqotchisi Pьer de Lankr (1553–1631) ma’lumotlariga ko’ra, begemot har qanday yirik hayvon, shuningdek, mushuk, fil, it, tulki va bo’ri qiyofasiga kirishi mumkin bo’lgan jindir. Yana bir frantsuz olimi, “Sehrgarlar demonomaniyasi” (1580) asari muallifi Jan Boden uni Misr fir’avniga qiyoslaydi. Yohann Viyer esa “Jinlar haqidagi farazlar, ularning sehr va zararlari” (1563) asarida “Begemot – odamlarga hayvonlikka moyillik uyg’otuvchi jin, u odamlarning bel va kindikdagi shahvoniy vasvasasini qo’zg’ab hujum qiladi. U vasvasaga solish uchun hatto ayol qiyofasiga ham kiradi. Begemot odamlarni kufrga, nojoiz so’zlarni ishlatishga undaydi. Shaytonning eng ishonchli mulozimi bo’lib, ziyofatlarni boshqaradi, do’zaxning tungi qo’riqchisidir”, deb yozgan.

O’rta asr falsafasiga ko’ra, begemot do’zaxning eng shafqatsiz jallodlaridan biri bo’lgan, gunohkorlar uning karnayini uzoqdan eshitganlarida titraganlar. Gippopotamus vahimaga soluvchi qo’shiqlar kuylashi bilan ham mashhur. XV asrdagi frantsuz apokalipsisidan olingan miniatyurada Begemot Leviafanga mingashayotgani tasvirlangan; Hindistonda u boshi yelkasida emas, ko’kragidan chiqqan, deya tasvirlangan.

Gippopotamus uni hamisha Nil qirg’og’ida uchratgan misrliklar madaniyatida muhim rolь o’ynagan. Bahaybat va qudratli hayvondan qo’rquv, ehtimol, Qadimgi Misr aholisining diniy e’tiqodlarida uning bir nechta xudolar timsoliga aylanishiga olib kelgan. Aslan, begemot yovuzlik va halokat kuchlarini ifodalagan, chunki u qadimgi Misrda ekinlarning asosiy zararkunandalaridan biri bo’lgan. Gippopotamusga sig’inish boshqa hayvonlarni (skarabey, ibis, lochin) ilohiylashtirganlarichalik cho’qqiga chiqmagan bo’lsa-da, hatto eng yovuz xudo – Set (Seth. Qadimgi Misr mifologiyasida g’azab, qum bo’ronlari, halokat, xaos, urush va o’lim xudolaridan biri) ham ba’zan begemot sifatida tasvirlangan. Begemotga sig’inish shimoli-g’arbiy Delta bo’ylari, shuningdek, Pemje, Al-Fayyum shaharlarida avj olgan. Oksirinx (hozirgi Pemje)da tug’ilish, homilador ayollar va chaqaloqlarning homiysi Taurt ma’budi ibodatxonasi bo’lib, u odatda homilador begemot ko’rinishida tasvirlangan. Qadimgi Misrda begemotga bag’ishlangan ko’plab haykaltaroshlik namunalari saqlanib qolgan. Arxeologlar tomonidan Misr chegaralaridan uzoqda topilgan begemot tishlaridan yasalgan turli hunarmandchilik buyumlari Misr, Kipr, Mesopotamiya va Suriyada juda mashhur bo’lgan.

Qadimgi Misrda begemotga ikki xil yondoshuv, qarash mavjud edi. Bir tomondan, u bilan uchrashuv o’limga olib boruvchi xavfli hayvon deb qaralgan bo’lsa, boshqa tomondan, u yashovchanlik, hayot belgisi deb hisoblangan. Bunday qarashga sabab uning misrliklar uchun hayot manbai bo’lgan Nil daryosida yashagani edi. Bundan tashqari, vaqti-vaqti bilan nafas olish uchun suv yuzasiga ko’tarilgan begemot tabiatning davriy qayta tug’ilishi ramzi sifatida ko’rilgan. Shu sababdan O’rta va O’tish davri podsholiklari davrida qabrlarga sopol begemot haykalchalar qo’yish urf bo’lgan. Begemot marhumga yoki uning ruhiga zarar yetkazmasin deya oyoqsiz yasalgan.

Ko’pgina Afrika xalqlari va qabilalari uchun begemot totemik hayvon bo’lib, uni ovlash diniy ko’rsatmalar bilan taqiqlangan yoki cheklangan. Sudanning bir qator mintaqalarida mahalliy aholi begemotlardan xurofiy qo’rquvga ega, ularni shaytoniy mavjudotlar, qorong’i kuchlarning xabarchilari deb bilishadi. Mahalliy aholi dehqon dalasiga adashib kelgan begemotni nafaqat hayqiriq va shovqin bilan, balki Qur’on oyatlarini baland ovozda o’qish bilan ham qo’rqitishga harakat qiladi.

Bir maxluqki o’zida shuncha sir-asror, mo»jiza, qudrat va ishoralarni jamlagan ekan, odam bo’lib nega aslimni o’rganmayman? Begemotga aylanish qo’rquvi u haqdagi jami bilimlarni egallashga, Chukovskiy ertaklaridan tortib, mulьtfilьmlarni ko’rishgacha, o’yinchoqlaru suvenirlar orasidan uni izlashgacha bo’lgan g’ayrioddiy tobelik, mubtalolikka g’arq qildi. Begemot roliga shu qadar kirdimki, jasadning odam yoki hayvonni ko’tarib yurganining ma’nisi yo’qoldi.

Bobomning vafotiga o’n kun to’ldi. Har kunim-tunim, fikri-zikrim begemot bilan o’tib, odamni bir marta eslamadim. O’n kun avval begemotni zohirimda ko’rgandim, bugun u botinimni egallab, kishnagisi kelyapti. Be’mani o’y-xayollardan qochib, ko’chaga otlandim.

– Namozshomda ko’chaga chiqmay qo’yaver, ertaga chiqarsan, – dedi buvim.

– Ko’chaning boshiga chiqib, qaytib kelaman.
– Tez kelgin!

Yuryapman, yana yurgim kelaveradi. Qayoqqa, nimaga ketyapman, bilmayman. Tong yorishib qoldi hamki, charchoqni bilmayapman. Emaklab ketayotganga o’xshayman. Yo’ldagilar g’ira-shira sharpamni ko’riboq baqirib, orqa-oldiga qaramay qochib ketishyapti. Lola gulli ko’ylagim ham, ro’molim ham joyida. Nega bunday qarashyapti? Semirib, ko’ylaklarim tirsillab turganigamikin. Birdan hammayoqni mashinalar signali, odamlar qiy-chuvi, melisalar bosib ketdi. Nima bo’layotganini bilishga urinaman. Go’yo hamma meni o’rab olgandek. Rossiyaga ko’kat eltadigan qo’shnimizning poyezddek keladigan fura mashinasiga ishora qilib “Chiq! Chiq!” deyishyapti. Biror xavf bor shekilli, deb paysalga solmay chiqaman. Nega boshqalar chiqmadi? Endi ularga nima bo’ladi? Xavfdan holimikin?

Mashina esa uchirib olib ketyapti. Uch-to’rt soat o’tsa ham mashinalarning signallari tinmayapti. Nega zooparkka olib kelishdi? Panjara bilan o’ralgan, hovuzchali, keng maydon. Hamma tarafdan sharaq-sharaq fotograflar suratga olyapti. Tumonat odam. Panjaraga “Afrika begemoti” yozuvli lavha ilingan.

– Qanday yaxshi! Begemotni endi tirigini ko’rar ekanman. Uydagilar havotir oladigan bo’ldi-da…

Muallif haqida: Sevara Alijonova 1991 yilda Namangan viloyati, Uchqo’rg’on tumanida tug’ilgan. O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti xalqaro jurnalistika fakulьteti, Xitoy Xalq Respublikasining Dalьyan jahon tillari universiteti, O’zbekiston Milliy universitetining jurnalistika fakulьtetlarini tamomlagan.
“Jahon adabiyoti” jurnali, O’zbekiston milliy axborot agentligi xalqaro axborot bo’limi, “Olam aro” jurnalida, “Farg’ona haqiqati” – “Ferganskaya pravda” gazetalari tahririyatida faoliyat yuritgan.