Бундан роппа-роса 610 йил аввал — 1402 йил 28 июлида Амир Темур (1336-1405) билан усмонли турк султони Йилдирим Боязид (1389—1402) қўшинлари ўртасида Анқара ёнида ўша даврдаги энг муҳим ва қақшатқич жанг бўлиб ўтган эди.

Бугун Ўзбекистон миллий энциклопедияси асосида ушбу жанг ва унинг асосий иштирокчилари Амир Темур билан Йилдирим Боязид ҳақида қисқача (аммо алоҳида-алоҳида) маълумот бераман-да, кейин янги саҳифада «Темурбек ва Улуғбек» («Соҳибқирон набираси») номли қиссамдан айни шу тарихий ҳодисага бағишланган бобни назарингизга ҳавола этаман.

АНҚАРА ЖАНГИ

АНҚАРА ЖАНГИ — Амир Темур ва усмонли турк султони Боязид I Йилдирим қўшинлари ўртасида Анқара ёнида бўлиб ўтган улкан жанг (1402 й. 20 июль). Унда Амир Темурнинг тахм. 200 минг, Туркия султонининг 160 минг аскари қатнашган. Ушбу жангнинг содир бўлишига асосаи қуйидаги омил-лар сабаб бўлган: Ироқ, Шом, Дашти Қипчоқ, Хуросон, Ҳиндистон, Жета сингари мамлакатларни ўзига итоат эттиришга муваффақ бўлган Амир Те¬мур ўз салтанатининг жан.-ғарбий ҳудудларига яқин жойлашган Болқон я. о. ва Кичик Осиёда барпо этилган қудратли Усмонлилар давлатининг ку-чайиб кетаётганлигидан хавотирда эди, чунки Ғарбий Европа рицарларидан ташкил топган катта армияни тор-мор этган, Болқон давлатларини эгаллаган усмоний турклар Амир Темурга тааллуқли вилоятларга ҳам тахдид солабошлаган эди. Тарихнинг гувохлик беришича, Амир Темур ўз ‘ қўшини б-н Шарқий Анадолу сарҳадларига 1386 й. қадам қўйган ва Арзинжон ш. яқинида туркларнинг катта ҳарбий кучларини мағлуб этган. 1395 й. Соҳибқирон бу ўл кал ар га иккинчи бор юриш қилади, Сивосни қўлга киритади.

Амир Темур А. ж.га қарийб икки йилдан ортиқ тайёрланади: 1399 и. Румга юзланади ва Боязид томонидан фатҳ қилинган Камоҳ қалъасини қамал қилади. Камоҳ фатҳ этилгач, кўп фурсат ўтмай Амир Темур Анқарани қамал қилади. Соҳибқироннинг бу ҳаракати аслида тактик тадбир бўлиб, тажрибали саркарданинг асосий мақсади Боязидни асосий кучларини шаҳар мудо-фаасига ташлашга мажбур этиб, сўнг унга қақшатқич зарба бериш эди. Тўқат ш. ёнида асосий ҳарбий кучлари б-н турган Боязид I Соҳибқирон аскарларининг Анқарани муҳосара қилганлигидан хабар топади ва қамалдагиларга кўмак беришга ошиқади. Амир Темур Анқара қамалини бекор қилади ва рақибини кутиб олиш тараддудини кўради. Қўшин қисмларини жанггоҳнинг (Чибукобод деган ерда) қулай ерларига жойлаштиради. Лашкаргоҳ атрофида хандақлар қазилиб, хавфсизлик чоралари кўрилади. Натижада Боязид I қўшини ўзи учун ўта ноқулай шарт-шароитда жангга киришга мажбур бўлади. Султон қўшини айниқса, сув танқислиги туфайли вужудга келган ташналикдан қаттиқ азоб чекади. Соҳибқирон қўшини ўзининг анъанавий жанговар тартиби — ясолда ҳаракат қилади. Қўшиннинг қирқ қисмдан ташкил топган маркази — қўлига Амир Темур бевосита раҳбарлик қилади. Сўл қўл — жуванғарга Шоҳрух мирзо ва Халил Султон мирзо, жуванғар ҳиравули — илғорига Султон Ҳусайн мирзо, ўнг қўл — баранғарга Мироншоҳ мирзо, баранғар ҳиравулига Абу Бакр мирзо етакчилик қилади. Марказ — қўлнинг ўнг тарафида Умаршайх мирзонинг ўғли Аҳмад мирзо, Тоштемир ўғлон, Шоҳсувор сингари саркардалар жойлашади. Қўлнинг чап томонидан Жалол Ислом, Таваккал қарқара, Али Муҳаммад каби баҳодирлар ўрин олади. Қўшиннинг саф-лари олдида 30 та жанговар фил муҳо-рабага шай қилинган эди. Қарши тараф-да Боязид I Рум ва Фаранг мамлакатларидан жамланган черикига тартиб бериб, жангга ҳозир бўлиб турди. Қўшиннинг ўнг қаноти — баранғарда серб князи Стефан (Боязид I нинг қайниси) 20 минг кишилик фарангликлар б-н, чап қаноти — жуванғарда эса Мусулмон (Сулаймон) Ч&пабий (Боязид I нинг ўғли) Рум лашкари б-н саф тор-тиб турди. Султон Боязид I нинг ўзи қўшин марказида қолиб, уч ўғли Мусо, Исо ва Мустафоларни чағдавул (қўшин орти)га қўйди. Жанг Мироншоҳ мирзо қўл остидаги баранғарнинг душман жуванғарига қилган шиддатли ҳужуми б-н бошланди.

Боязид I қисми амир Жаҳоншоҳ ва амир Қора Усмон раҳбарлигидаги қис-млар томонидан қилинган ҳужумга бардош бера олмай жанг майдонини ташлаб қочади. Боязид I қўшини сафларида пайдо бўлган саросималикни пайқаган Амир Темур барча амирзодалар, умаролар, нўёнларнинг биргаликда душманга ҳужум қилишларига ҳукм қилади. Шиддатли тўқнашув узоқ ва кескин давом этади. Ниҳоят, Соҳибқирон кучларининг қисувига бардоши қолмаган султон аскарлари чекина бошлайди. Боязид I қўмондонлигидаги жангчилар сўнгги дамгача қаршилик кўрсатадилар. Яничарлар битта қолмай қириб ташлангандан сўнг Боязид I ва унинг иккинчи ўғли Мусони Амир Темур томонидан 1388 й. Чиғатой улуси хонлигига кўтарилган Султон Маҳмудхон ибн Суюрғатмишхон асир олади. Соҳибқирон Боязид I қўшинларининг қолган-қутган қисмини таъқиб этиб, Бурса, Измирни эгаллайди ва Мармар денгизи соҳилларига чиқади.

Амир Темур томонидан Боязид I қўшинининг тор-мор этилиши Усмонли турк салтанатипинг маълум • муддатга заифлашишига сабаб бўлди. Константинополнинг турклар тасарруфига киришини ҳамда уларнинг Марказий ва Ғарбий Европага қилмоқчи бўлган юришларини бирмунча фурсатга орқага сурди.

 Адабиётлар.:ИЬн Арабшоҳ, Ажойиб ал-макдур фи тарихи Таймур, Т., 1992; Шомий Низомиддин, Зафарнома, Т., 1996; Дадабоев ., Амир Темурнинг ҳарбий маҳорати, Т., 1996.

 ANKARA  MUHAREBESİ

 Ankara Muharebesi, (1402) Osmanlı Padişahı Yıldırım Bayezid ile Timur arasında, Ankara’nın Çubuk Ovası’nda yapılan bir muharebedir. Geç Orta Çağ tarihinin en kanlı çarpışmalarından olan ve Osmanlıların yenilgisiyle sonuçlanan Ankara Muharebesi, Osmanlı Devleti’nin parçalanmasına ve Fetret Devri (1402-1413) olarak bilinen bir iktidar boşluğu döneminin yaşanmasına yol açmıştır.

 Muharebe Öncesi Şartlar

Osman Gazi ve Orhan Gazi ile I. Murad’ın inşa ettikleri devlet, daha çok Balkanlar’da genişlediği gibi, henüz gevşek vâsallık bağlarına dayanıyordu. Bu dönemde Osmanlılar özellikle Anadolu’da hızlı ve kesin ilhaklara girişmişlerdi; aradaki çatışmalara karşın, Türk-İslam beylikleriyle daha yumuşak bir ilişkiyi gözetiyorlardı. Yıldırım Bayezid ise, İstanbul kuşatmasını sürdürürken, bir yandan da Anadolu birliğini sağlamak amacıyla çeşitli savaşlara girişti. Karamanlılara karşı kazanılan Akçay Muharebesi sonucu kazanılan zaferle (1398) Konya, Niğde, Karaman ve Develi Osmanlıların eline geçti; Sivas hükümdarı Kadı Burhaneddin’in öldürülmesiyle Sivas, Tokat, Kayseri ve Aksaray Osmanlı egemenliğine girdi (1399). Aynı yıl Memluk sultanı Berkuk’un ölümünden ve yerine çocuk yaştaki Nasıreddin Ferec’in geçmesinden yararlanan I. Bayezid, Malatya’yı Memluklerden aldı. Dulkadiroğullarının elinde bulunan Kahta, Divriği, Besni ve Darende kaleleri de Osmanlılara geçti. Osmanlı sınırları böylece Orta Fırat’a dayanmış oluyordu. Bütün bu fetihlerden sonra I. Bayezid, yenilgiye uğrayan yerel hanedanları tasfiyeye yönelerek, sıkı bir merkezi yapı kurmaya girişti. Bu amaçla Balkanlar’ın Hıristiyan prensliklerine ve aristokrasisine yaslanması ise, Türk beylerinin ve İslam ulemasının kendisine duyduğu tepkiyi artırıcı bir rol oynadı.

Nedenleri

Türkistan ve İran’da güçlü bir devlet kuran Timur, kendini İlhanlıların varisi sayarak Anadolu üzerinde hak ileri sürmekteydi. Bayezid döneminde Osmanlıların erken bir aşamada Ön Asya’ya dayanması Timur’un dikkatini çekti. Timur’un saldırılarıyla topraklarını yitiren Celayir sultanı Ahmed ile Karakoyunlu devletinin hükümdarı Kara Yusuf Osmanlılara sığınınca, Bayezid ile Timur arasında mektuplaşma başladı. Bayezid, Timur’un, Kara Yusuf ile Sultan Ahmed Celayiri’nin geri verilmesi yolundaki isteğini kabul etmedi. Osmanlılara gözdağı vermek isteyen Timur, Bayezid tarafından toprakları ellerinden alınan ve Timur’un devletinde kendilerine daha yakın bir sosyal düzen bulan Anadolu beylerinin de kışkırtmasıyla Sivas, Halep ve Şam’ı ele geçirdi. Timur’un Bağdat’a yönelmesi üzerine Bayezid de doğuya ilerleyerek Timur’a bağlı Mutahharten’in egemenliğindeki Erzincan ve Kemah’ı istila etti. Bu gelişme iki hükümdarın arasını iyice açtı. Bayezid’e bir elçi gönderen Timur, Kemah’ın Mutahharten’e Anadolu Beyliklerinden alınan yerlerin de sahiplerine geri verilmesini, Kara Yusuf’un teslim edilmesini ve Osmanlıların kendisine bağlanmasını istedi. Bayezid’in bu talepleri reddetmesi savaşın gerekçesi oldu.

Timur’un Talepleri

— Anadolu beylerinden aldığı toprakların geri verilmesi.
— Kara Yusuf ve Ahmet Celayir’in kendisine teslim edilmesi.
— Bayezid’in Timur hakimiyetini tanıması.
— Kemah Kalesi’nin geri verilmesi.
— Şehzadelerden birinin rehin olarak verilmesi.

Muharebe

Hem Balkanlar’da, hem de Anadolu’da yayılmış bulunan Osmanlıların harekat inisiyatifini ele alan Timur, 1402 başlarında Gürcistan’da yeniden büyük bir ordu topladı; Erzincan, Kemah ve Sivas üzerinden Ankara’ya gelerek kenti kuşattı. Ama Bayezid’in Tokat üzerinden Ankara’ya doğru yaklaştığını haber alınca, kuşatmayı kaldırarak Çubuk Ovasına çekildi. Fillerle desteklenen ordusu Bayezit’in ordusundan daha kalabalık ve askeri malzeme bakımından daha güçlüydü. On dört saat süren savaşın başlarında üstün görülen Osmanlı ordusu Kara Tatarlarla eski Anadolu beyliklerine bağlı askerlerin Timur’un saflarına katılmasıyla güç durumda kaldı. Bir tek Sırp müttefikleri Bayezid’i sonuna kadar terk etmedi.[kaynak belirtilmeli] Muharebe, Timur’un lehine döndüğü sırada, I. Bayezit’in oğullarından Süleyman Çelebi, Mehmed Çelebi ve Sadrazam Çandarlı Ali Paşa kuşatmayı yararak kaçmayı başardı. Timur’un, Yıldırım’ın sağ olarak yakalanması isteği üzerine, savaşı yanında kalan üç yüz kadar askeriyle at üstünde çarpışarak sürdüren I. Bayezid, ancak üzerine ağ atılarak yakalanabildive esir alındı.

Sonuçları

Ankara Muharebesi yenilgisi, Osmanlı Devleti’nin parçalanarak, devletin imparatorluk aşamasına geçmesinin 50 yıl kadar gecikmesine, Anadolu beyliklerinin yeniden kurulmasına ve Osmanlı tarihinde Fetret Devri olarak bilinen 11 yıllık bir iktidar boşluğu döneminin yaşanmasına neden oldu.