Жаҳон насрининг энг ёрқин сиймоларидан бири, норвегиялик ёзувчи Юхан Боргеннинг “Бахт”новелласида ёлғиз аёл иродаси, ҳаётга муҳаббати нафис бўёқларда тасвирланган. Бош қаҳрамоннинг теран туйғулари, оғир изтироблари ажиб чизиқлар ва воқеаларда очилади. Ёлғиз яшаётган аёлнинг дунё билан нафас олиши, уни нозик идрок этиши ўқувчини ҳайратга солади.
Юхан БОРГЕН
БАХТ
Русчадан Ойгул СУЮНДИҚОВА таржимаси
Юхан Борген (1902-1979) — норвегиялик адиб, новелланавис. Унинг ижодида кичик жанрдаги асарлар алоҳида ўрин тутади. Ёзувчи маҳорати ҳам айнан новеллаларида ёрқин очи- лади. “Новеллани вулқоннинг отилиши ёхуд ижодкор “мен”и ўзидан-ўзи юзага чиқиши билан қиёслаш мумкин”, — деб ёзган эди у.
Норвегия адабиёти тадқиқотчиси Вилли Далл таъбирича, Борген новеллаларининг бадиий асоси “баён этишнинг кучли, ёрқин таассуротлари, ман- зараларни бир қарашда қамраб олишдадир”. Сизга тақдим этилаётган “Бахт” новелласида ёлғиз аёл иродаси, ҳаётга муҳаббати нафис бўёқларда тасвирланган. Бош қаҳрамоннинг теран туйғулари, оғир изтироблари ажиб чизиқлар ва воқеаларда очилади. Ёлғиз яшаётган аёлнинг дунё билан нафас олиши, уни нозик идрок этиши ўқувчини ҳайратга солади.
Лиза ҳафтада бир марта қишлоққа, почта қутисига тушарди. Қишда эски, тўмтоқ, лекин ҳали маҳкам чанғисида елиб келар, Ионнинг кемадай катта, обдон мойланган этикларида озғин, қуруқ оёқлари сузиб юрар, шу важдан газета қоғозларини унга тиқарди. Чанғи таёқчаларига суяниб, сўқмоқ бўйлаб учаркан, ортидан қор булутларини кўтариб, Қашқа тоғларидан энаётган афсунгарга ўхшаб кетарди, ботқоқ дўнгликлари сув билан қопланган кузги кезларда минг машаққатда йўлларни пайпаслаб босар, дағал этиклар ичида оёқлари лўкиллаб турарди.
Ёзги ўтлоқ сўқмоқларидан сал чўккан ботқоқ сувлари бўйлаб дадил ўтар, қишлоқда пайдо бўлиб қолса, одамлар деразаларидан мўралаб: “Мўъжизанинг ўзгинаси-я, Лиза ҳечам қаримайди”, — дейишар, болаларини юбориб, қаҳва ичишга таклиф қилишар, бундан Лиза ҳам хурсанд бўларди.
У киришимли эди, кекса аёлнинг юзидаги жўғрофия харитасига чизилгандай кесик-кесик ажинларига болалар қизиқсиниб тикилишар, ҳадик ва ҳаяжон ўтида нозик бармоқларида бўртиб турган кўм-кўк томирлари, терисини ушлаб кўришар, бу томирлар филникидай кўриниб қолган суяклари остида бўлиниб-бўлиниб кетган кенг водийлар, тоғ тизмаларига ўхшаб кетарди.
Қишлоқка олиб борадиган тор сўқмоқдан тушган жойга учта устунга мовий, сарғиш ва қизил почта қутилари қоқилган. Ўн йиллар бурун атрофдаги тўсиқлар бузилиб кетган, бироқ давлат тамғаси босилган учта устундаги қутилар олиб ташланмаган.
Лиза сарғиш қутининг ёнига келарди. Унга қачонлардир қора ҳарфларда кичкина тоғ қишлоғининг номи ёзилган, аммо аллақачон ўчиб кетган. Қолаверса, бу аҳамиятсиздай, чунки хат ташувчи қишлоқ одамларини ёддан биларди. Энди у ҳам Лизадай қариди.
Лизанинг ҳаётида учта муҳим воқеа рўй берди: “Титаник” ҳалокати, Йоннинг ҳалок бўлиши ва лотерея ютуғи. Сўнгги воқеалар хабарини почтадан олар эди. “Титаник”дан тасодифан хабар топди: уйига шу хабар босилган газета билан йўловчи кириб келди. Одатда, у газета ўқимасди, ҳозиргидай ёлғиз қояларга урилиб, парчаланиб кетган кема ҳалокати уни шундай эсанкиратдики, хотирасига ўрнашиб, нималарнингдир ишоратига айланди. Хаёлидан ўчириб юборолмади. Бу дунёда рўй берган бошқа кўргиликлар олдида ҳеч гап эмас эди. Ўша йўловчи Йоннинг отаси бўлди. Ўрмондан кўплар қатори уникига кириб келди. Тонг отгач, қаҳва, ётоққа ҳақ тўлади-ю, кетди. Лиза уни бошқа кўрмади. Бу унинг ягона хатоси эди. Ёш ва гўзал экан, бунга етарлича эътибор бермади. Ёз тонгларининг бирида Йон туғилди. Ёнида ҳеч кими йўқ, фақат ўрмонда какку кукуларди. Ўзига келгач, сигири учун ўт ўриб келишга чиқиб кетди.
Йон кўзга яқин бўлиб ўсди, мактабга чикди. Қобилиятли, механикага меҳри ошди, онасига ёрдамлашарди. Яна битта сигир сотиб олишди. Немислар кириб келганда болалар билан қишлоқ йўлига тушди, немис автомобилини қўлга олишди. Йонни шаҳарга туташ қишлокда ўлдириб кетишди. Немислар радио эшитишни тақиқлашганда у битта сигирини сотиб, радио олди, қолган пулига — лотерея чиптаси. Чиптага ютуқ чиқди. Лиза пулларни ертўлага яшириб қўйди. Ҳар гал ертўлада пулларни қайтадан санаркан, бурчакка биқинганича ўғлининг ўлганини эслар, хонасига кириб, радиодан дунёда бўлаётган даҳшатли воқеаларни тинглар, хаёлига “Титаник” ҳалокати келарди.
Лиза ҳафтада бир марта почта қутисига келиб, хат кутарди. Уни ким кўриб қолса, гаплашар, нима учундир одамлар аёл олдида ўзларини айбдордай сезишар, тирноқча бўлсаям ёрдам бергиси келарди. “Лизанинг бир ўзи яшаши яхши эмас, унга бир кори-ҳол бўлиб қолса-чи?” дейишарди бир-бирига.
Лиза болаларнинг митти қўлларини қариган, каттиқ қўллари орасига қисганча, бирга уйларига кирарди. Болалар уни яхши кўришар эди, бошқа дунёдан келиб колган, деб билишар, юзидаги ажинларни томоша килишар, ҳамма нарсани билади, деб ишонишарди.
Катталар ҳам Лиза билан суҳбатлашишни хуш кўришар, радионгиз борми, деб очиқ айтишмаса-да, дунёда нималар бўлаётганини билишга қизиқишарди. Лиза чиндан ҳам кўп нарсани билар, эшитганларидан айрим тафсилотларинигина эмас, одатда, қариялар шундай қилишади, балки узун-узун шаҳарлар ва қишлоқлар номларини ҳам бутунича айтоларди. Харитага қушлар тумшуғидай сарғайган, букчайган бармоқларини юргизиб, фронт чизиғини қаердан ўтганини кўрсатарди. Қишлоқдаги айримларда радио бўлса-да, эшитганларини айтишмас, акс ҳолда, бунинг учун жазо муқаррарлигидан қўрқишарди. Одамлар турмуш ташвишлари, юмушларидан ортолмай, дунёни унутиб яшарди.
Лизанинг эса ўйлашга арзигулик ишлари йўқдек, сигири, чоғроққина даласини айтмаса. Даласини одамлар ҳайдаб, экиб-тикиб беришади, ўрмондан ўтинлар келтиришади. Лиза қиш ғамида ўтларни ўзи ўриб, қуритади, ўтинларни ёриб, тахлаб кўяди. У бошқаларнинг эсида турмайдиган атамаларни ёдлашга уста, дунё янгиликларини етказувчи хабарчидай қишлоққа кириб келарди. Одамлар оламдаги ақл бовар қилмас воқеалардан ёқа ушлар, тавба қилишарди.
Лиза эса минглаб қурбонлар, пайҳон этилган далалар, кули кўкка совурилган шаҳарлардан сўзларкан, “Титаник” ҳалокати ёдига тушар, киприк қоқмай олисларга узоқ тикиларди. Унинг назарида миллионлаб қурбонларни чўкиб кетган одамлар билан қиёслаб бўлмасди. Бу бахтсизлик уни ўшандаёқ шундай изтиробга солдики, юрагида азоб томир отди, ўзи-да ўша эзғинлик ичида яшади.
Шундан буён энг оғир фожиалар ҳам унга алоқадор эмасдай, чет-четларда шунчаки рўй бераётгандек туюларди.
Кеч тушди, шамол қайинларни тебратди, барглар ойналарни силаб ўтди. Радиони буради, оркестр оҳанглари уйни тўлдирди: Лондонда уч юзта одам Лиза учун куй чаларди. Бетховен мусиқаси тошқиндай, шаршарадай чинни кучукча безатиб турган шкафлар оралаб, дераза рахлари бўйлаб, уй гулларидан сирғалиб, шиддат билан оқди.
У яна “Титаник” қайғусига чўкди, тўнтарилган палубани кўрди, эркаклар, аёллар ва болаларнинг чинқириқларини эшитди. Бу қўрқинчли товушлар тунни парчалаб, денгизга қуйиларди. Денгизнинг музли тўлқинлари хонасида ҳам сузиб юргандай юрагини мовий чексизликнинг совуқ нафаси тўлдирди. Мусиқа тугади, у узоқ ўтирди, сўнг энкайганча тўқий бошлади… Йонга.
Одамлар ўрмонга аҳён-аҳён келишар, одатдагидек, Лизаникида тунашарди. Қачонлардир бу у учун пул топиш зарурати эди, қаҳва ва ётоққа пул тўлашарди. Бироқ ҳозир уруш, одамлар унча-мунчага ўрмонга чиқишмайди, ўтиб қолишса ҳам унинг уйига бирров кўз ташлаб ўтишади. Баъзан Лизанинг уйига етмаслариданоқ радио товушини илғашар, қоронғилик, тун, шомда узоқ-узоқда милтиллаб турган оловдан кўз узолмасдилар. У ойналарни қалин пардалар билан қопламас, ярим тунгача симфониялар бағрига сингиб кетарди. Чет тиллардаги хабарларни тушунмагани учундир улар янада ваҳима ва сирли туюларди. Одамлар тош қотиб, унинг уйидан келаётган дунё товушига қулоқ тутар, ҳеч қачон ҳеч кимга чурқ этишмасди. Лиза ўғли ўлгач, ақлдан озган, деб ўйлашарди.
Бир куни у ҳам уй ёнидан ўтиб кетди, бир оёғини судраб босарди — Лиза таниди. У йўл босиб толиккан меҳмоннинг пешонасига тушиб турган қалин сочларини кўрди, мени танирмикан, деган ўйга борди. Қаҳва тайёрлади, у эски стол атрофида ўтириб, ичиб бўлгунча, Лиза ичкари хонада ўрин солди. Ўшандагидай очиқ эшик орасида гаплашишди. Бу ўттиз йил олдинги вокеа эди. Лиза етмишни қоралади. Қишлоқдагилар уни қариялар уйига юбориш керакмикан, деб мулоҳаза қилишди. Лекин бу ҳақда эшитишни ҳам истамади.
Меҳмон қаҳвани ҳўпларкан, уруш ва ўзи ҳақида бир оз сўз очди. У тикув машиналарини тузатарди, ҳа, Лиза буни ҳам эслади. Қишлоқма-қишлоқ юриб, иш ҳақларини йиғарди. Тикув машиналари учун нималардир ихтиро қилмоқчи ҳам бўлди-ю, бундан иш чиқмади. Ўша пайт ҳамон Лизанинг ёдида. Агар озгина пули бўлганда ишлари юришармиди, яхши бўлармиди… Вақт етмайди, ҳа, вақт. Лиза буларни ўшанда ҳам тушунолмасди. У хонада ёстиқларининг сўкилиб кетган жойларидан чиқиб турган похолларни олиб ташлар, бугун ким келишини билганимда янги похоллар солиб қўярдим, дерди ўзи ўзига. “Фикрни бир жойга тўплаб олишга вақт етмайди”.
“Фикрни жамламоқ”. Энг муҳими — шу. Лиза бу сўзни кўп эслади, маъносини кейинроқ англади. Ошхонага қайтди, меҳмоннинг келбатли елкаларига кўз югуртирди, стол устида чироқ ёниб турар, у ўшанда ҳам шу кўйи ўтирарди. Йигирма етти ёшида йигит кетган Йоннинг ўлганига ҳам икки йил бўлибди…
— …Лаънати немислар, — деди меҳмон. У қийналиб-қийналиб тошдай бутербродларни чайнаркан, бор омадсизлигини улар устига ағдарарди. Лиза печка ёнида туриб, унга яна қаҳва қуйди. — Йил ортидан йил ўтади, эски тикув машиналари орасида одамлардан ҳақини териб, умринг оқади. Бугун бекорчиликданми, ўрмон оралаб юргим келди…
Лиза печкага ўт қалади, ташқарида совуқ, изғирин. У бу ҳақда илк бор хаёлга берилди: қишлокдагилар қариялар уйига борсанг, маъқул бўларди, дейишди. Уйига қўққисдан меҳмон келиб қолса, радиоси борлиги учун жавоб беришга мажбур. Хаёлида бир сўз чақнади: у ҳам эсладими? Ўрмонда турли одамлар учрайди, тўғри келган жойда истаганларини қилишади. Балки у ҳам шундайлардандир ёки чиндан ҳам ҳеч нимани эслолмас…
Лиза радиони буради, лекин қисқа тўлқинларни ушлай олмади, меҳмон аппаратни олди-да, чироқ ёруғида нималарнидир излашга тушди. Аёл унинг озғин қўллари, нозик бармоқларига тикилди. Шу қўллар унга жуда ёқар, ўзига ром этган, шунинг учун ҳам унутолмагандир…
Лиза аппаратдаги кўз илғамас симларни бошкараётган қўллардан кўз узолмасди. Меҳмон ишини тугатди, радиони ёқди. Иккаласи ёнма-ён ўтириб, дунё хабарлари — кулфатлар, мусибатлар, воқеаларни тинглашди. “Ҳа, — ўйлади Лиза, — унинг қўлидан ҳамма иш келади.” Яна “Титаник” ҳалокатини эслади. Кўз олдида қийшайиб кетган улкан кема зулматга чўкиб кетди, денгиз оловни ютиб юборди. Мусиқа янгради, аёзли тунда денгизга чўкаётган одамлар қичқириқларини эшитди. Бирдан биринчи бор узоқ йиллардан буён унутиб қўйган хотиржамликни туйди.
* * *
Эрталаб меҳмон қаҳва ва ётоқ учун ҳақ тўлади. Лиза унга қутини тутди. Аёл тонг отмасданоқ ертўлага тушиб, пулларини сўнгги бора санади. Йон ўлди. Аввалига у ҳеч нима олгиси келмади, бироқ олди. Лиза у кўздан йўқолгунча қўлида қутини ушлаб, қандай кетаётганини жимгина кузатди. У бир оёғини судраб борар, оқсоқланиши олдинлари бу қадар билинмасди. Ниҳоят, чангалзорга кириб кетди. Ёмғир шивалар, Лизани яна ўйлар чирмаб олди: уни эсладимикан? Лиза буни ундан сўрамади. Туни бўйи “Титаник”, урушлар, Йон хаёлидан кетмади, ухлолмади, яхшиям, радиоси созланди.
Лиза тош дарчадан уйга кирди, пақирни олиб, оғилхонага йўналди. У Лизага “фикрларини бир жойга жамлаб” иш бошласа, хат ёзишга сўз берди. Аёл ҳар ҳафта қишлоққа тушиб, сарғиш қутидан мактуб ахтаради, кўнгли енгил тортади. Йўлда чиқиб қолганлар билан суҳбатлашади. У бу кутиш, қариялар уйи, посбон, дунё мусибатларини унутиш, Йон соғинчига бас кела оладиган куч, паноҳ эканлигини ҳис этди. Кечқурунлари радио ёнида ўтириб, нелардир тўқирди. Ўғли ҳам, эри ҳам урушда бўлди. Иккаласининг ҳам қўллари чайир, моҳир, ҳар қандай ишни уддаларди.
Қишлоқ йўли бўйида устунларга қоқилган почта қутилари ёнида Лиза кутиш ҳар қандай балолардан асрагувчи куч эканлигини туйди. “Титаник” ҳалокатини ҳанузгача унутиб-унутолмаётганини сезди. Жаҳонда улкан бахтсизликлар шу қадар кўпки, барини ўлчаб бўлмайди. Булар — унинг ҳам ҳаётидаги энг катта воқеалар…
Лиза ҳар сафар бўм-бўш почта қутисига кўз ташларкан, борлиғини яна кутиш ва бахт ҳисси чулғарди.
Yuxan BORGEN
BAXT
Ruschadan Oygul SUYUNDIQOVA tarjimasi
Yuxan Borgen (1902-1979) — norvegiyalik adib, novellanavis. Uning ijodida kichik janrdagi asarlar alohida o’rin tutadi. Yozuvchi mahorati ham aynan novellalarida yorqin ochi- ladi. “Novellani vulqonning otilishi yoxud ijodkor “men”i o’zidan-o’zi yuzaga chiqishi bilan qiyoslash mumkin”, — deb yozgan edi u.
Norvegiya adabiyoti tadqiqotchisi Villi Dall ta’biricha, Borgen novellalarining badiiy asosi “bayon etishning kuchli, yorqin taassurotlari, man- zaralarni bir qarashda qamrab olishdadir”. Sizga taqdim etilayotgan “Baxt” novellasida yolg’iz ayol irodasi, hayotga muhabbati nafis bo’yoqlarda tasvirlangan. Bosh qahramonning teran tuyg’ulari, og’ir iztiroblari ajib chiziqlar va voqealarda ochiladi. Yolg’iz yashayotgan ayolning dunyo bilan nafas olishi, uni nozik idrok etishi o’quvchini hayratga soladi.
Liza haftada bir marta qishloqqa, pochta qutisiga tushardi. Qishda eski, to’mtoq, lekin hali mahkam chang’isida yelib kelar, Ionning kemaday katta, obdon moylangan etiklarida ozg’in, quruq oyoqlari suzib yurar, shu vajdan gazeta qog’ozlarini unga tiqardi. Chang’i tayoqchalariga suyanib, so’qmoq bo’ylab ucharkan, ortidan qor bulutlarini ko’tarib, Qashqa tog’laridan enayotgan afsungarga o’xshab ketardi, botqoq do’ngliklari suv bilan qoplangan kuzgi kezlarda ming mashaqqatda yo’llarni paypaslab bosar, dag’al etiklar ichida oyoqlari lo’killab turardi.
Yozgi o’tloq so’qmoqlaridan sal cho’kkan botqoq suvlari bo’ylab dadil o’tar, qishloqda paydo bo’lib qolsa, odamlar derazalaridan mo’ralab: “Mo»jizaning o’zginasi-ya, Liza hecham qarimaydi”, — deyishar, bolalarini yuborib, qahva ichishga taklif qilishar, bundan Liza ham xursand bo’lardi.
U kirishimli edi, keksa ayolning yuzidagi jo’g’rofiya xaritasiga chizilganday kesik-kesik ajinlariga bolalar qiziqsinib tikilishar, hadik va hayajon o’tida nozik barmoqlarida bo’rtib turgan ko’m-ko’k tomirlari, terisini ushlab ko’rishar, bu tomirlar filnikiday ko’rinib qolgan suyaklari ostida bo’linib-bo’linib ketgan keng vodiylar, tog’ tizmalariga o’xshab ketardi.
Qishloqka olib boradigan tor so’qmoqdan tushgan joyga uchta ustunga moviy, sarg’ish va qizil pochta qutilari qoqilgan. O’n yillar burun atrofdagi to’siqlar buzilib ketgan, biroq davlat tamg’asi bosilgan uchta ustundagi qutilar olib tashlanmagan.
Liza sarg’ish qutining yoniga kelardi. Unga qachonlardir qora harflarda kichkina tog’ qishlog’ining nomi yozilgan, ammo allaqachon o’chib ketgan. Qolaversa, bu ahamiyatsizday, chunki xat tashuvchi qishloq odamlarini yoddan bilardi. Endi u ham Lizaday qaridi.
Lizaning hayotida uchta muhim voqea ro’y berdi: “Titanik” halokati, Yonning halok bo’lishi va lotereya yutug’i. So’nggi voqealar xabarini pochtadan olar edi. “Titanik”dan tasodifan xabar topdi: uyiga shu xabar bosilgan gazeta bilan yo’lovchi kirib keldi. Odatda, u gazeta o’qimasdi, hozirgiday yolg’iz qoyalarga urilib, parchalanib ketgan kema halokati uni shunday esankiratdiki, xotirasiga o’rnashib, nimalarningdir ishoratiga aylandi. Xayolidan o’chirib yuborolmadi. Bu dunyoda ro’y bergan boshqa ko’rgiliklar oldida hech gap emas edi. O’sha yo’lovchi Yonning otasi bo’ldi. O’rmondan ko’plar qatori unikiga kirib keldi. Tong otgach, qahva, yotoqqa haq to’ladi-yu, ketdi. Liza uni boshqa ko’rmadi. Bu uning yagona xatosi edi. Yosh va go’zal ekan, bunga yetarlicha e’tibor bermadi. Yoz tonglarining birida Yon tug’ildi. Yonida hech kimi yo’q, faqat o’rmonda kakku kukulardi. O’ziga kelgach, sigiri uchun o’t o’rib kelishga chiqib ketdi.
Yon ko’zga yaqin bo’lib o’sdi, maktabga chikdi. Qobiliyatli, mexanikaga mehri oshdi, onasiga yordamlashardi. Yana bitta sigir sotib olishdi. Nemislar kirib kelganda bolalar bilan qishloq yo’liga tushdi, nemis avtomobilini qo’lga olishdi. Yonni shaharga tutash qishlokda o’ldirib ketishdi. Nemislar radio eshitishni taqiqlashganda u bitta sigirini sotib, radio oldi, qolgan puliga — lotereya chiptasi. Chiptaga yutuq chiqdi. Liza pullarni yerto’laga yashirib qo’ydi. Har gal yerto’lada pullarni qaytadan sanarkan, burchakka biqinganicha o’g’lining o’lganini eslar, xonasiga kirib, radiodan dunyoda bo’layotgan dahshatli voqealarni tinglar, xayoliga “Titanik” halokati kelardi.
Liza haftada bir marta pochta qutisiga kelib, xat kutardi. Uni kim ko’rib qolsa, gaplashar, nima uchundir odamlar ayol oldida o’zlarini aybdorday sezishar, tirnoqcha bo’lsayam yordam bergisi kelardi. “Lizaning bir o’zi yashashi yaxshi emas, unga bir kori-hol bo’lib qolsa-chi?” deyishardi bir-biriga.
Liza bolalarning mitti qo’llarini qarigan, kattiq qo’llari orasiga qisgancha, birga uylariga kirardi. Bolalar uni yaxshi ko’rishar edi, boshqa dunyodan kelib kolgan, deb bilishar, yuzidagi ajinlarni tomosha kilishar, hamma narsani biladi, deb ishonishardi.
Kattalar ham Liza bilan suhbatlashishni xush ko’rishar, radiongiz bormi, deb ochiq aytishmasa-da, dunyoda nimalar bo’layotganini bilishga qiziqishardi. Liza chindan ham ko’p narsani bilar, eshitganlaridan ayrim tafsilotlarinigina emas, odatda, qariyalar shunday qilishadi, balki uzun-uzun shaharlar va qishloqlar nomlarini ham butunicha aytolardi. Xaritaga qushlar tumshug’iday sarg’aygan, bukchaygan barmoqlarini yurgizib, front chizig’ini qaerdan o’tganini ko’rsatardi. Qishloqdagi ayrimlarda radio bo’lsa-da, eshitganlarini aytishmas, aks holda, buning uchun jazo muqarrarligidan qo’rqishardi. Odamlar turmush tashvishlari, yumushlaridan ortolmay, dunyoni unutib yashardi.
Lizaning esa o’ylashga arzigulik ishlari yo’qdek, sigiri, chog’roqqina dalasini aytmasa. Dalasini odamlar haydab, ekib-tikib berishadi, o’rmondan o’tinlar keltirishadi. Liza qish g’amida o’tlarni o’zi o’rib, quritadi, o’tinlarni yorib, taxlab ko’yadi. U boshqalarning esida turmaydigan atamalarni yodlashga usta, dunyo yangiliklarini yetkazuvchi xabarchiday qishloqqa kirib kelardi. Odamlar olamdagi aql bovar qilmas voqealardan yoqa ushlar, tavba qilishardi.
Liza esa minglab qurbonlar, payhon etilgan dalalar, kuli ko’kka sovurilgan shaharlardan so’zlarkan, “Titanik” halokati yodiga tushar, kiprik qoqmay olislarga uzoq tikilardi. Uning nazarida millionlab qurbonlarni cho’kib ketgan odamlar bilan qiyoslab bo’lmasdi. Bu baxtsizlik uni o’shandayoq shunday iztirobga soldiki, yuragida azob tomir otdi, o’zi-da o’sha ezg’inlik ichida yashadi.
Shundan buyon eng og’ir fojialar ham unga aloqador emasday, chet-chetlarda shunchaki ro’y berayotgandek tuyulardi.
Kech tushdi, shamol qayinlarni tebratdi, barglar oynalarni silab o’tdi. Radioni buradi, orkestr ohanglari uyni to’ldirdi: Londonda uch yuzta odam Liza uchun kuy chalardi. Betxoven musiqasi toshqinday, sharsharaday chinni kuchukcha bezatib turgan shkaflar oralab, deraza raxlari bo’ylab, uy gullaridan sirg’alib, shiddat bilan oqdi.
U yana “Titanik” qayg’usiga cho’kdi, to’ntarilgan palubani ko’rdi, erkaklar, ayollar va bolalarning chinqiriqlarini eshitdi. Bu qo’rqinchli tovushlar tunni parchalab, dengizga quyilardi. Dengizning muzli to’lqinlari xonasida ham suzib yurganday yuragini moviy cheksizlikning sovuq nafasi to’ldirdi. Musiqa tugadi, u uzoq o’tirdi, so’ng enkaygancha to’qiy boshladi… Yonga.
Odamlar o’rmonga ahyon-ahyon kelishar, odatdagidek, Lizanikida tunashardi. Qachonlardir bu u uchun pul topish zarurati edi, qahva va yotoqqa pul to’lashardi. Biroq hozir urush, odamlar uncha-munchaga o’rmonga chiqishmaydi, o’tib qolishsa ham uning uyiga birrov ko’z tashlab o’tishadi. Ba’zan Lizaning uyiga yetmaslaridanoq radio tovushini ilg’ashar, qorong’ilik, tun, shomda uzoq-uzoqda miltillab turgan olovdan ko’z uzolmasdilar. U oynalarni qalin pardalar bilan qoplamas, yarim tungacha simfoniyalar bag’riga singib ketardi. Chet tillardagi xabarlarni tushunmagani uchundir ular yanada vahima va sirli tuyulardi. Odamlar tosh qotib, uning uyidan kelayotgan dunyo tovushiga quloq tutar, hech qachon hech kimga churq etishmasdi. Liza o’g’li o’lgach, aqldan ozgan, deb o’ylashardi.
Bir kuni u ham uy yonidan o’tib ketdi, bir oyog’ini sudrab bosardi — Liza tanidi. U yo’l bosib tolikkan mehmonning peshonasiga tushib turgan qalin sochlarini ko’rdi, meni tanirmikan, degan o’yga bordi. Qahva tayyorladi, u eski stol atrofida o’tirib, ichib bo’lguncha, Liza ichkari xonada o’rin soldi. O’shandagiday ochiq eshik orasida gaplashishdi. Bu o’ttiz yil oldingi vokea edi. Liza yetmishni qoraladi. Qishloqdagilar uni qariyalar uyiga yuborish kerakmikan, deb mulohaza qilishdi. Lekin bu haqda eshitishni ham istamadi.
Mehmon qahvani ho’plarkan, urush va o’zi haqida bir oz so’z ochdi. U tikuv mashinalarini tuzatardi, ha, Liza buni ham esladi. Qishloqma-qishloq yurib, ish haqlarini yig’ardi. Tikuv mashinalari uchun nimalardir ixtiro qilmoqchi ham bo’ldi-yu, bundan ish chiqmadi. O’sha payt hamon Lizaning yodida. Agar ozgina puli bo’lganda ishlari yurisharmidi, yaxshi bo’larmidi… Vaqt yetmaydi, ha, vaqt. Liza bularni o’shanda ham tushunolmasdi. U xonada yostiqlarining so’kilib ketgan joylaridan chiqib turgan poxollarni olib tashlar, bugun kim kelishini bilganimda yangi poxollar solib qo’yardim, derdi o’zi o’ziga. “Fikrni bir joyga to’plab olishga vaqt yetmaydi”.
“Fikrni jamlamoq”. Eng muhimi — shu. Liza bu so’zni ko’p esladi, ma’nosini keyinroq angladi. Oshxonaga qaytdi, mehmonning kelbatli yelkalariga ko’z yugurtirdi, stol ustida chiroq yonib turar, u o’shanda ham shu ko’yi o’tirardi. Yigirma yetti yoshida yigit ketgan Yonning o’lganiga ham ikki yil bo’libdi…
— …La’nati nemislar, — dedi mehmon. U qiynalib-qiynalib toshday buterbrodlarni chaynarkan, bor omadsizligini ular ustiga ag’darardi. Liza pechka yonida turib, unga yana qahva quydi. — Yil ortidan yil o’tadi, eski tikuv mashinalari orasida odamlardan haqini terib, umring oqadi. Bugun bekorchilikdanmi, o’rmon oralab yurgim keldi…
Liza pechkaga o’t qaladi, tashqarida sovuq, izg’irin. U bu haqda ilk bor xayolga berildi: qishlokdagilar qariyalar uyiga borsang, ma’qul bo’lardi, deyishdi. Uyiga qo’qqisdan mehmon kelib qolsa, radiosi borligi uchun javob berishga majbur. Xayolida bir so’z chaqnadi: u ham esladimi? O’rmonda turli odamlar uchraydi, to’g’ri kelgan joyda istaganlarini qilishadi. Balki u ham shundaylardandir yoki chindan ham hech nimani eslolmas…
Liza radioni buradi, lekin qisqa to’lqinlarni ushlay olmadi, mehmon apparatni oldi-da, chiroq yorug’ida nimalarnidir izlashga tushdi. Ayol uning ozg’in qo’llari, nozik barmoqlariga tikildi. Shu qo’llar unga juda yoqar, o’ziga rom etgan, shuning uchun ham unutolmagandir…
Liza apparatdagi ko’z ilg’amas simlarni boshkarayotgan qo’llardan ko’z uzolmasdi. Mehmon ishini tugatdi, radioni yoqdi. Ikkalasi yonma-yon o’tirib, dunyo xabarlari — kulfatlar, musibatlar, voqealarni tinglashdi. “Ha, — o’yladi Liza, — uning qo’lidan hamma ish keladi.” Yana “Titanik” halokatini esladi. Ko’z oldida qiyshayib ketgan ulkan kema zulmatga cho’kib ketdi, dengiz olovni yutib yubordi. Musiqa yangradi, ayozli tunda dengizga cho’kayotgan odamlar qichqiriqlarini eshitdi. Birdan birinchi bor uzoq yillardan buyon unutib qo’ygan xotirjamlikni tuydi.
* * *
Ertalab mehmon qahva va yotoq uchun haq to’ladi. Liza unga qutini tutdi. Ayol tong otmasdanoq yerto’laga tushib, pullarini so’nggi bora sanadi. Yon o’ldi. Avvaliga u hech nima olgisi kelmadi, biroq oldi. Liza u ko’zdan yo’qolguncha qo’lida qutini ushlab, qanday ketayotganini jimgina kuzatdi. U bir oyog’ini sudrab borar, oqsoqlanishi oldinlari bu qadar bilinmasdi. Nihoyat, changalzorga kirib ketdi. Yomg’ir shivalar, Lizani yana o’ylar chirmab oldi: uni esladimikan? Liza buni undan so’ramadi. Tuni bo’yi “Titanik”, urushlar, Yon xayolidan ketmadi, uxlolmadi, yaxshiyam, radiosi sozlandi.
Liza tosh darchadan uyga kirdi, paqirni olib, og’ilxonaga yo’naldi. U Lizaga “fikrlarini bir joyga jamlab” ish boshlasa, xat yozishga so’z berdi. Ayol har hafta qishloqqa tushib, sarg’ish qutidan maktub axtaradi, ko’ngli yengil tortadi. Yo’lda chiqib qolganlar bilan suhbatlashadi. U bu kutish, qariyalar uyi, posbon, dunyo musibatlarini unutish, Yon sog’inchiga bas kela oladigan kuch, panoh ekanligini his etdi. Kechqurunlari radio yonida o’tirib, nelardir to’qirdi. O’g’li ham, eri ham urushda bo’ldi. Ikkalasining ham qo’llari chayir, mohir, har qanday ishni uddalardi.
Qishloq yo’li bo’yida ustunlarga qoqilgan pochta qutilari yonida Liza kutish har qanday balolardan asraguvchi kuch ekanligini tuydi. “Titanik” halokatini hanuzgacha unutib-unutolmayotganini sezdi. Jahonda ulkan baxtsizliklar shu qadar ko’pki, barini o’lchab bo’lmaydi. Bular — uning ham hayotidagi eng katta voqealar…
Liza har safar bo’m-bo’sh pochta qutisiga ko’z tashlarkan, borlig’ini yana kutish va baxt hissi chulg’ardi.
