Уй томондан мотоцикл товуши эшитилди. Фермер бурилиб қаради, улов бир муддат гур-гурлаб уй олдида турди-да, сўнгра дала бошига ортидан чанг кўтариб кела бошлади. Оқбойнинг кўнгли ғашланиб қўйди. У ким бўлсаям қишлоқдан келаётганди. Мотоцикл ўзига яқинлашгач, таниди. Мактабжўраси Хуррамнинг коллежда ўқийдиган ўғли экан. “Бобо кетибди-да”, деб кўнглидан ўтказди Оқбой.

Шодмонқул Салом
ХАЛАЖИ

Оқбой фермер тележка устида ўтирарди. Теримчилар тушликдан сўнг кенг далага ёйилиб кетишган. Куз илиқ келди, хўжалик иккинчи теримни ҳали якунламай режани бажариш арафасида. Дала четидаги тутқатор ортида фермерлик ташкил этилган йил тикланган омборхонали олд тарафи оқланган уй. Уй олдида нишабга қўйилган уч оёқ трактор турибди. Бу ерга фермернинг оиласи кўчиб келган. Ҳар йили шу. Беш-ўн қўй-қўзи, сигир-бузоғи билан келиб, то ғўзапоя олингунча шу ерда яшайди.

— Ҳей Оқбой, — деб қолади баъзан жўралари, — сен ҳам икки уйли асаларидай бўлиб кетдинг-ей. Илгари, биргадлик маҳалингда яхши эдинг, ўқариқда ётардинг қартани уриб. Энди бўлса бир жойда ўтирмайсан.
— Жавобиям, увол-савобиям ўзимизники бўлгандан кейин шу-да. Кўҳнам қаерда — кўнглим шу ерда, деган экан биров. Ризқу насибанг кўкарган жойдан кетгинг келмай қоларкан, — дейди Оқбой уларга.

Ҳали тарозига анча вақт бор эди. Уй томондан мотоцикл товуши эшитилди. Фермер бурилиб қаради, улов бир муддат гур-гурлаб уй олдида турди-да, сўнгра дала бошига ортидан чанг кўтариб кела бошлади. Оқбойнинг кўнгли ғашланиб қўйди. У ким бўлсаям қишлоқдан келаётганди. Мотоцикл ўзига яқинлашгач, таниди. Мактабжўраси Хуррамнинг коллежда ўқийдиган ўғли экан. “Бобо кетибди-да”, деб кўнглидан ўтказди Оқбой. Мотоциклдаги йигитча кеча ҳам, бугун ҳам теримга чиқмаганди. Бобоси Ўрол чала уч йилдан бери ётиб қолган. Кейинги кунларда оғирлашиб қолганди.

— Ҳа, невара? — деди Оқбой йигитчага.
— Бобом сизни чақиряпти, бир келсин деяпти, — йигитча ҳовлиқиброқ турар, пастдан тележка устидаги фермерга қараркан, унинг “йўқ” дейишидан қўрққандай қўшимча қилди. — Отам ҳам айтди, бориб амакингни опкел, деди.

Оқбой ака пахта устида талпанглаб қаддини ростлади-да, пастга-далага қараб овоз берди:
— Сафар, ҳў Сафар!
— Ҳов, — деган сас келди даладан, сўнг Сафарнинг соябонли шапкаси кўринди.
— Мен қишлоққа бориб келаман, тарозига ўзинг қараб тур, — деди фермер. Сўнг Сафарнинг жавобини эшитмай йигитчага юзланди-да: “Бобонг гапиряптими?”, деди. Йигитча “йўқ” маъносида бош ирғади. Ўрол бобони бир ҳафтача бурун тилдан ҳам қолибди, деб эшитган эди. Шунча вақтдан бери нима ўтган бўлсада мактабжўраси Хуррамнинг юзи учун ҳам бир хабар олмаганини ўйлаб ичида ўзини койиб қўйди. Ҳа, энди нималар бўлмайди, одамзоднинг орасидан не гаплар ўтмайди. Бир-бири билан бир қизаришиб сўнг яна кўрмагандай бўп кетаверади. Момонинг ҳам куни битган-да, қолаверса, бу гапларга минг йил бўлди. Замон ҳам бошқа эди. Мен бўлсам…

Тележкадан авайлаб тушаркан, Оқбойнинг кўнглидан шу гаплар ўтиб турарди. Ерга тушгач уловни келган томонига ўнглаётган йигитчага боқди-да, чағир-кулранг кўзлари айни бобоси Ўрол чаланинг ёшлигини эслатгандай дили бир қалқиб кетди. Болага бир зум ёқимсиз кўз ташлади. Ҳа, кўнгил қолган эди. Энди бу чала чол кетар чоғда Оқбойни нега йўқлаб қолдийкин, ўзи гапиролмаётган бўлса… қандай айтди экан. Ҳа, айтади.

Тўрт чақиримдан зиёдроқ йўлнинг ярмига етмай мотоциклни икки марта суриб ўт олдиришди, сўнг яна ўчиб қолди. Беихтиёр қовоғи солинган Оқбой ака йигитчага “Ўзинг тузатиб борарсан” деди-да, кўндалангига далани кесиб пиёдалаб йўлга тушди. Тутариқдан ҳатлаб ўтгани ҳамон юзига мезон тўри илашди. Оқбой Ўрол бобо уйларига Ўрол назоратчи бўлиб келган илк кунни, сўнг момосини, ундан эшитганларини бир-бир эслаб кетди. Юзига урилган мезон торлари худди хотирадай бирдан хаёлини чирмаб олди.

* * *

Ўшанда ҳам кузнинг илиқ куни эди, далада терим авжига чиққан. Оқбой билан момосигина уйда. Невара момосига ҳадеб бир гапни такрорлайди.

— Эски тишимни ол,
Янги тишимни бер, —

демадингиз-ку момо? Айтинг, кейин томнинг устига ўзим отиб юбораман. Айтинг, бир марта айтинг, моможон.
— Миғиллама-ей, ер тортгур, бошимни оғритиб юбординг. Манови чигитни яшириб кел ундан кўра. Сигирга берма, соғаётганда энанг ўзи беради.

— Уфф, яна чигит, бўлди қилинг-эй, ғийқиллатмай.
— Тур дедим. Тавбангдан кетай, етти яшарнинг етмиш яшарга гап ўргатганини қаранг.
Энди еттига кираётган Оқбой қиқирлайди ва дейди:
— Момо, кимга айтяпсиз “қаранг” деб, ҳеч ким йўқ-ку?
— Бобонгга айтяпман. Чигитни яшир. Ўрол чала уйма-уй юрган эмиш, кеп қолса шўримни қуритади.

Боми усулда ёпилган хуржун шакл уч хонали лойсувоқ уйнинг сояси тортилиб қолган айвонида Улаш момо невараси Оқбой билан шу тахлит айтишиб ўтирар эди. Кампир қоқма гилам устида, якандоз кўрпачада, Оқбой унинг рўпарасида тўнкарилган челакка ўтириб олган. Кампирнинг олдида ёйилган фартукда марҳум чолининг деновлик уста ошнаси ясаб бериб кетган пахта чигитлагич — халажи. Шу қишлоқда биргина Улаш момода бор бундай матоҳ. Чорпоя оёғи яхлит ёғочга ўрнатилган бу халажи дегани қўлмошиндай бир ускуна. Қўлмошиннинг қулоғидай мурватидан бураб турилса бас, офтобда ёйилиб, ҳурпайган пахтани иккита бир-бирига қараб тегиб-тегмай айланадиган силлиқ ёғоч соп ямлайверади. Лўппи чигитсиз гул пахта сопларнинг нариги ёғидан йиғилади, чигити ўтмайди. Оқбой шу халажидан ўтган пахтани ҳар замонда йиғиб олади, шунгаям эриниб момонинг ўзи ўргатган маталнамо айтимни айтиб кампирнинг ғашига тегади. Ўн хотиннинг ишини қиладиган бу “гунг келин” (момо халажига шундай ном берганди) кампирга икки йил бурун силдан кетган чолидан ёдгор, қадрдон. Баъзан қўни-қўшни сўраб келгудай бўлса ҳам халажини эҳтиётлашни тайинлаб, истамайроқ беради. Ўзига ярашмаган бир жиззакилик билан қизғонади.

Чоли Тўхтамиш биргадирдан момога икки нарса азиз бўлиб қолган, бири кейинчалик шифер босилган хуржун том, иккинчиси шу халажи. Чоли кетгач уй олдидаги яккаш ўрик ҳам вафо қилмади. Тўхтамиш биргад қон туфлай-туфлай кўз юмган оғир қишдан сўнг ўрик на гуллади, на барг ёзди. Бутун танаси билан ҳаммани ҳайрон қилиб қуриди-қўйди. Чолнинг бедаво дарди дарахтни ҳам олиб кетди гўё. Ўрикни чол ўзи экиб парвариш қилганди, даладан келиб соясида ухлар, бировни яқин йўлатмасди. У дарахт билан гурунг қилаётганга ўхшаб, узоқ вақт жим қолар, шу ерда ором топарди. Қиш олдидан ўрикни қавс сувига тўйдирарди. Совуқ тушган эрта баҳор кунларида оғилдан гўнг оп келиб дарахт тагига ёқарди. Бурқсиб дарахтга тумандай ўрлаган, тутун бўлғуси мевани бемаврид совуқдан сақлаб қоларди. Тенгқурлари чолни Тўхта чирс деб атарди, “Чирс уйдама, Улаш?”, деб келаверишарди. Чол чирс, бироз қўрсроқ, гап билмасроқ эди, аммо тўғрисўз банда эди раҳматли. Пичоқ суякка етгунча жим ўтирар, сўнг калласи қизиб раисми, узанги йўлдош ошнасими юзинг-кўзинг демай сўкиб қўяверардики…

Унга кўп ҳазил-ҳузул қилишса-да ҳайиқишарди бариси. Чолнинг ўлимидан сўнг қоқ қуриган шу улкан дарахт ҳам чолдан ҳайиқадигандай туюларди. Улар иккиси бир-бирига ўхшаб қолишганди. Ҳа, халажининг ўқловдай икки сопи ҳам шу ўрикнинг шамол синдирган шохидан олинган эдики, момонинг халажини қизғониб яхши кўриши шундан бўлса керак. Ўша йили эрта баҳорда йиқитилган дарахтнинг ҳовлининг ҳар-ҳар ерида дўнграйиб ётган танаси Улаш кампирга тинчлик бермай қўйди. “Йўқот-ча, йўқот” деб ўғли Мардоннинг қулоғига қурт бўлди. Мардон охири трактор билан биргададан беш-ўн киши бўлиб келди-да тўнкани бировникига сумалакка олиб кетиб тинди. Кампир тинчиди.

— Кампир, дунёнинг молига меҳр қўйма, дегич эди отам раҳматли. Биз уч қиз, бир ўғил ўстирдик. Яна шу ўрикни ўстирдик. Билмасам, нима қилдик ўзи?, — Тўхтамиш биргаднинг кампирига дил ёриб айтган гапи шу эди кейинги вақтларда. Аммо Тўхтамиш чол ўттиз бир йил бригадир бўлиб, орттиргани шу бетўхтов йўтал эканини айтмас эди. Нолимас эди сира.

* * *

Оқбой ака ўша кезларни баайни бир эртакдай эслаб ариқ ёқалаб кетиб борарди. Шу ер, шу далалар ҳалиям бор, лекин момоси билан ўтган ўша кун қайтмайди, оғриғи эса босилмайди…
Катталар далага кетишгач, момосининг тиши тушди. Оғзидаги ягона сарғайиб кетган тиш ўз-ўзидан оғримайгина тилига келди. Шу тиш деганлариям одамларга ўхшайди эканда, асли. Бирови кетса ¬бошқа, унга суяниб турганлариям кетаверади экан.

Ярмигача кун кириб келган айвонда халажининг ғийқиллаган товушидан бошқа сас йўқ. Анчагина хаёлга чўмиб қолган Улаш момонинг қулоғига ниманингдир дупурлагандай товуши келди. Момо атрофга олазарак боқди. Оқбой невара кир оёғига кун келиб қоқ гилам устида юзтубан ухлаб ётар, халажининг у ёнида чигитланган пахта йиғилиб қолган, шунга яраша чигит ҳам. Кампир очиқ ҳовлига кўз ташлади ва кириб келаётган Ўрол чала билан яна бировнинг қорасини кўрди. Кўрдию бўғини бўшашиб кетди, шу билан баравар фартук устидаги халажини олиб, пахтани яширишга урина бошлади. Халажининг ёғоч асоси кампирнинг этагига илашиб туришга йўл қўймас, аммо Улаш момо кўзи Ўролда бўлгани учун буни пайқамай, тағин асабийлашар эди. Ўрол чала деганлари йиғим-теримда колхозга назоратчи бўлиб беркитилган, кампирнинг ўғли тенги бир одам эди. Унинг чала дейилишига сабаб ҳам бор. Улаш момо, Улаш қушноч, Улаш доя эди у вақтлар. Онасининг эшига ўралиб етти ойликка етиб-етмай туғилган чақалоқ ўз оти ўзи билан Ўрол чала бўлди. Улаш момо қиш кунида туғилган ярим тирсаккина гўдакни ўраб-чирмаб катта қулоқли телпакка солиб берди. Бешиги шу бўлди. Куни бор экан, яшаб кетди. Пилла бўйича техникумни битириб келиб колхозда назоратчи бўлиб олди. Энди бўлса худди осмондан тушгандай бобоси қаториниям “ўртоқ, фалончиев” деб тухумини туширади.

Одамлар унга “чала”си камдай чуноқ ҳам деб лақаб қўйди. Шу чуноқ-тирновуқ феъли-хуйи сабаб. Бўлса нега бўлди, дейди, бўлмаса нега бўлмади дейдиган бир ичи қорароқ кимса бўлиб элга кирди бу Ўрол. Шу Ўрол чала бир миршабнамо одам билан кириб келди. Ёнидагиси бегона — кампир аввал кўрмаган экан. Қўлтиғида қаппайган папка. Кампир ниҳоят ўрнидан турди ва Ўрол “Улаш момо”, деб овоз бериб айвонга келгунча фартукни пахта ва чигит устига қайириб ёпди.
— Ҳа, Ўролбой, келаберинг-е, — деди кампир овози титраб.

Оёғига кирза этик кийган назоратчининг оғзи кампир билан сўрашар эдию икки кўзи атрофга, негадир том устига ҳам аланглар, ёнидаги кимса эса кампирдан кўзини узмай, нигоҳини унга қадаб жим турарди. Момо ҳар нарса деб довдираб гапиринарди.
— Қани, Ўролбой… Мардонбой ҳам қартада, бугун учинчи теримди бошлар экан. Хўш, ҳа…

Ниҳоят Ўролнинг нигоҳи айвонда ўроғлиқ дўппайиб турган фартукда тўхтади, сўнг халажига кўз ташлади-да, кампирга тик қаради:
— Улаш мома, уйда қанча пахта бор?
Ўрол кампирнинг нимадир деб гапирганини эшитмай тўғри бориб фартукни очди ва:
— Мана пахта, мана план, — деб чийиллаб бақириб юборди, — кампир турган жойида чўчиб тушди. Энди гапирмоқчи эди Ўрол гап бермади:
— Момо, шу қилғилиқни Мардон билан сиз қилиб ўтирибсизлар-да бошқалардан не умид. Мардон бу йил план чиқмаса қамалади, айтиб қўяйин, буни сизга мен айтяпман, — Ўролнинг икки юзи бўғриқиб, бўйин томирлари ўйнаб чиқди. У бор овози билан кампирга ўдағайлар ва фартукдаги пахтани ичидан худди игна қидиргандай уёқдан буёққа тортқилаб, титкилар эди. Шовқиндан Оқбой уйғониб кетди ва анграйиб ўтириб қолди. Ўролнинг сўнги “Мардон қамалади” деган гапи кампирни ўзига келтирди, сўнг тилга кирди.

— Оғзингга тош-ей, сен чаланинг, — деди важоҳат билан — ўзинг қамаласан. Баччанинг юрагини ёрдинг-ку, бўйнинг сингур. Сенинг дастингдан бир чопонлик пахтаям олмаймизма энди, ордона қолсин. План-мланинг билан қўшмозор бўл. Ол, об кет шу бир собом пахта билан сен тўй.

Кампир кўйлагининг узун енгини ҳимариб Ўролга тикка келди. Оғзи беўхшов очилиб, истеҳзо билан қараб қолган Ўрол шеригига аввал қўли билан имо қилди, сўнг овоз берди:
— Ёз, Самад, ҳаммасини ёзиб ол. — Сўнг кампирга қараб давом этди. — Бойсунга қанча пахтани майизга алишиб сотдингиз улингиз билан? Муниям айтинг. Ҳў мома, мен бекорга келмадим, манави халажи билан неча кўрпага пахта олдингиз. Ҳаммасини билиб келдим бу ерга.

Ўролнинг шериги ниманидир тик туриб шириллатиб ёза кетди. Кампирнинг бу бўлмағур гаплардан қони қизиди, бошида оғриқ турди.
— Инсофинг борми ўзи сенинг. Гапираётган гапингни ўзинг ҳам эшитаяпсанми. Ноҳақ туҳмат қилма бировга. Келиним, икки неварам кечқурун йўл-йўлакай чаноқда қолган бир чигитни киссасига териб келган пахта бу, ноинсоф. Нима, шуниям олмасинми? Худодан қўрқ, ўв, ёш бошинг бор. Йил-ўн икки ой шу қартада юриб чопон ҳам киймасинма? Худодан қўрқ, шу бир чангал оқ учун кўнглимни қора қилма.

— Улаш момо, — деди Ўрол ёқимсиз иршайиб кўзини бошқа ёққа оларкан, — Ҳўв мома, мен худодан қўрқмайман, пландан қўрқаман. Хўп-ма? Сиз бўлса… — Ўрол яна фартукка энгашиб овозини баландлатди, — пахта завод очиб ўтирибсиз. Сиз қўрқинг шў худодан. Ёз, Самад, халажи кунига юз кило пахтани чигитлайди. Чигитини молига беради. Пахтасини сотади Мардон биргаднинг онаси, Улаш мома.

Ўрол Самаднинг ёзаётган қоғозига узалиб қарар, кампирга эътибор қилмас эди. Самад дегани ростдан ҳам ниманидир ёзарди.
— Ҳей, Ўрол, иймонсиз! Шу гапларни Нурмат чўтир отанг ўргатдими сенга? Инсоф-диёнатинг борми ўзи сенинг! Отанг бир оёғи гўрда бўлсаям бировларни тирнаб ўтиб эди, сен ҳам шунинг боласида. Қўлингдан бошқа нима келсин яна?!

— Отамди қўшманг бу ерга, мома, ундан кўра айбингизни тан олинг, — Ўрол бирдан асабийлашиб қичқирди ва йиғламоқдан бери бўлиб турган Оқбойнинг ёнидаги халажини даст қўлига кўтарди-да мана сизга пахта сотиш, деб ускунани қаттиқ ерга отиб урди, — Айтинг, яна нечта бор бундай матоҳ. Бу уй ўзи халажига ўхшаб қопти.

Бу гап кампирнинг ҳамиятига тегди, сўнг халажига қараб чинқириб юборди, Оқбой дод солиб момосининг этагига ёпишди. Улаш момо ерга тушиб қийшайиб қолган халажини талпанглаб бориб қўлига олмоқчи бўлди. Шу билан баробар қон қақшаб Ўролни қарғай кетди.
— Ҳай бўйнинг синсин, илойим, менинг ёшимга кирмай жувонмарг бўл. Шу оқ пахтадай бузилиб элдан чиқ. — Кампир яланг ерга ўтириб қолди. Икки қўллаб ишдан чиққан халажини чангаллаганча бақирарди у. — Ҳўв кўппак, сенлар эга бўп қолдингми, сен қирилгурнинг планинг халажи ўзи, ўзи қилган пахтасига ўзи эга бўлолмаган дунёнг халажи. Чигитинг чигит, ғозинг ғоз бўлганда кўрайинда сени. Кучинг менга етган бўлса худодан топ, илойим…

Ўрол билан Самад кампирнинг додлашидан сўнг аста сирғалиб жўнай бошлади. Сим тўсиқдан ўтатуриб Ўрол қоқилиб кетди, лекин кампирдан кўз узмас, бирон сўз ҳам демасди…

* * *

Чироғига ҳашарот айланиб турган айвонда ётган Улаш момонинг пастки қовоқлари ийланган теридай ивиб, йиғидан ҳилвираб кетганди. Унинг атрофида ўғли Мардон, келини, икки қиз невараси жим ўтиришар, оёқ учида Мардон айтиб келган Ҳасан фелдшер ўтирарди. Тепада, чироқнинг тагида эса гаражнинг устаси Чори билан Оқбой невара бир сопи синган халажини чуқулар, фақатгина шу иккисининг ғунг-ғунг товуши эшитиларди.

* * *

Тонг отганда Улаш момо безовта бўлди, бўлак овулга тушган катта қизи ҳам шу ерда эди. Кампир кўзини ярим очиб қийналиб гапирди.
— Тузалди-ма?, — деди у.
— Ҳа, эна? — деди Мардон, момо нимани сўраётганини англолмай, сўнгра, — Ҳа, Чори оқшом созлаб бериб кетди, деб хўрсиниб қўйди.

Кампир кўзини юмди, сўнг шу ҳолда “Оқбой!”, деди оҳиста. Кичкина Оқбой маюсланиб момосининг қошига келди: “Ҳа, момо?”, деди секин.
Улаш момо кўзини очмай хиёл жилмайган бўлди-да:
— Нима эди, “эски тишимни ол”миди, шуни айт.

Оқбой отасига қаради. Мардон ўғлига айт, деди секин. Оқбой астагина ғўнғиллай бошлади:

— Эски тишимни ол,
Янги тишимни бер.

— Яна айт, — деди кампир безовталик билан. Юмуқ кўзларидан ёш сизарди унинг, — айтабер…

— Эски тишимни ол,
Янги тишимни бер.
Эски тишимни ол,
Янги тишимни бер…

Улаш момо ўнгланмади, миясига қон урган, дейишди. Ўша куни чошгоҳда жони узилди. Жанозага кўпчилик келди. Келолмаганлар еттисига келишди. Фақат Ўрол келмади. Мардон биргадирнинг олдин ҳам, кейин ҳам режаси тўлмаган ягона мавсуми шу онасидан айрилган йил бўлди. Мардон Ўрол билан идорада кўришди. Ўрол ҳеч гап бўлмагандай унга келгусидаги ишлардан гапирди. Кампирнинг еттисидан сўнг уйдаги сигирни сотиб, Ўролнинг йўриғи билан пулини унинг ўзига берди. План “тўлди”.

* * *

Ўрол бобонинг ўзи солган, бир пайтлар фасонга кирган чордоғи баланд уй эндиликда чолнинг ўзидай кўҳна, янги уйларнинг олдида кўримсиз бўлиб қолган эди. Уйни кўриб Оқбой момосининг гапини эслади. Одамнинг кўнглидан бошқа ҳар нима эскиради. Улаш момо шу гапни кўп айтарди.

Ўрол бобо қалин тўшакда, униққан ёстиққа боши оғир ботиб, кўзини шифтга қадаб ётарди. Атрофида ўғли Хуррам, Оқбой фермер, яна чолнинг қизлари. Кампири кўп йил бурун кўз юмганди. Чол чап қўл-оёғинигина сал-пал қимирлатарди. Уч йилча аввал сўридан йиқилиб фалаж бўлиб қолган, лекин яқин-яқингача тилдан қолмаган эди. Оқбойни кўриб унинг серажин, оғир қовоқлари остидаги кўзлари ялтиллаб кетгандай бўлди. Тиззалаб ўтирган Оқбой чолга энгашиб: “Ўрол бобо, мен… Оқбой, келдим”, деди, оҳиста.

Ўрол бобо ундан нигоҳини олиб шифтга тикилди, туйқусдан кўзларида ёш милдиради. Кейин яна Оқбойга қаради. Жимлик. Чол чап қўлининг бармоқларини бироз вақт ёзиб-йиғиб турди-да, қўлини секин юқорига кўтарди. Сўнг тушуниксиз бир ҳаракат билан қўлини қимирлата бошлади. Чолнинг тирноқлари бироз ўсган, бўшашиб, титраб турган қўли худди бир нимани бураётгандай ҳавода доира ясаб секин айланаверди, ёшли кўзлари Оқбойда эди. Ўтирганлар ҳайрон бўлиб чолнинг гоҳ қўлига, гоҳ юзига қараб қолди.
Оқбой фермернинг ичида бир нима чирт узилгандай бўлди, бехос титраб кетди. Чолнинг сўнгги илтижосини у англаганди.

Кун шомга қиялаб қолган бир маҳалда Ўрол бобо ётган жимжит хонадан ғалати товуш келарди. Оқбой хаста чолнинг чап томонида, гилам устида халажи айлантирарди. Ўша Улаш момодан қолган, ғийқиллаб айланаётган эски халажи оппоқ лўппи пахтани ямлар, чигити бобонинг ёйиқ белбоғига тушар эди. Ўрол бобонинг юз пайлари гоҳ тиришиб, гоҳ ёйилиб кетар, худди танида санчиқ тургандай ҳар ғийқиллаганда инқиллаб қўярди.
Эртасига, Оқбой фермернинг пахта режаси тўлган кунда Ўрол бобонинг жанозаси ўқилди.

Shodmonqul Salom
XALAJI

Oqboy fermer telejka ustida o’tirardi. Terimchilar tushlikdan so’ng keng dalaga yoyilib ketishgan. Kuz iliq keldi, xo’jalik ikkinchi terimni hali yakunlamay rejani bajarish arafasida. Dala chetidagi tutqator ortida fermerlik tashkil etilgan yil tiklangan omborxonali old tarafi oqlangan uy. Uy oldida nishabga qo’yilgan uch oyoq traktor turibdi. Bu yerga fermerning oilasi ko’chib kelgan. Har yili shu. Besh-o’n qo’y-qo’zi, sigir-buzog’i bilan kelib, to g’o’zapoya olinguncha shu yerda yashaydi.

— Hey Oqboy, — deb qoladi ba’zan jo’ralari, — sen ham ikki uyli asalariday bo’lib ketding-yey. Ilgari, birgadlik mahalingda yaxshi eding, o’qariqda yotarding qartani urib. Endi bo’lsa bir joyda o’tirmaysan.
— Javobiyam, uvol-savobiyam o’zimizniki bo’lgandan keyin shu-da. Ko’hnam qaerda — ko’nglim shu yerda, degan ekan birov. Rizqu nasibang ko’kargan joydan ketging kelmay qolarkan, — deydi Oqboy ularga.

Hali taroziga ancha vaqt bor edi. Uy tomondan mototsikl tovushi eshitildi. Fermer burilib qaradi, ulov bir muddat gur-gurlab uy oldida turdi-da, so’ngra dala boshiga ortidan chang ko’tarib kela boshladi. Oqboyning ko’ngli g’ashlanib qo’ydi. U kim bo’lsayam qishloqdan kelayotgandi. Mototsikl o’ziga yaqinlashgach, tanidi. Maktabjo’rasi Xurramning kollejda o’qiydigan o’g’li ekan. “Bobo ketibdi-da”, deb ko’nglidan o’tkazdi Oqboy. Mototsikldagi yigitcha kecha ham, bugun ham terimga chiqmagandi. Bobosi O’rol chala uch yildan beri yotib qolgan. Keyingi kunlarda og’irlashib qolgandi.

— Ha, nevara? — dedi Oqboy yigitchaga.
— Bobom sizni chaqiryapti, bir kelsin deyapti, — yigitcha hovliqibroq turar, pastdan telejka ustidagi fermerga qararkan, uning “yo’q” deyishidan qo’rqqanday qo’shimcha qildi. — Otam ham aytdi, borib amakingni opkel, dedi.

Oqboy aka paxta ustida talpanglab qaddini rostladi-da, pastga-dalaga qarab ovoz berdi:
— Safar, ho’ Safar!
— Hov, — degan sas keldi daladan, so’ng Safarning soyabonli shapkasi ko’rindi.
— Men qishloqqa borib kelaman, taroziga o’zing qarab tur, — dedi fermer. So’ng Safarning javobini eshitmay yigitchaga yuzlandi-da: “Bobong gapiryaptimi?”, dedi. Yigitcha “yo’q” ma’nosida bosh irg’adi. O’rol boboni bir haftacha burun tildan ham qolibdi, deb eshitgan edi. Shuncha vaqtdan beri nima o’tgan bo’lsada maktabjo’rasi Xurramning yuzi uchun ham bir xabar olmaganini o’ylab ichida o’zini koyib qo’ydi. Ha, endi nimalar bo’lmaydi, odamzodning orasidan ne gaplar o’tmaydi. Bir-biri bilan bir qizarishib so’ng yana ko’rmaganday bo’p ketaveradi. Momoning ham kuni bitgan-da, qolaversa, bu gaplarga ming yil bo’ldi. Zamon ham boshqa edi. Men bo’lsam…

Telejkadan avaylab tusharkan, Oqboyning ko’nglidan shu gaplar o’tib turardi. Yerga tushgach ulovni kelgan tomoniga o’nglayotgan yigitchaga boqdi-da, chag’ir-kulrang ko’zlari ayni bobosi O’rol chalaning yoshligini eslatganday dili bir qalqib ketdi. Bolaga bir zum yoqimsiz ko’z tashladi. Ha, ko’ngil qolgan edi. Endi bu chala chol ketar chog’da Oqboyni nega yo’qlab qoldiykin, o’zi gapirolmayotgan bo’lsa… qanday aytdi ekan. Ha, aytadi.

To’rt chaqirimdan ziyodroq yo’lning yarmiga yetmay mototsiklni ikki marta surib o’t oldirishdi, so’ng yana o’chib qoldi. Beixtiyor qovog’i solingan Oqboy aka yigitchaga “O’zing tuzatib borarsan” dedi-da, ko’ndalangiga dalani kesib piyodalab yo’lga tushdi. Tutariqdan hatlab o’tgani hamon yuziga mezon to’ri ilashdi. Oqboy O’rol bobo uylariga O’rol nazoratchi bo’lib kelgan ilk kunni, so’ng momosini, undan eshitganlarini bir-bir eslab ketdi. Yuziga urilgan mezon torlari xuddi xotiraday birdan xayolini chirmab oldi.

* * *

O’shanda ham kuzning iliq kuni edi, dalada terim avjiga chiqqan. Oqboy bilan momosigina uyda. Nevara momosiga hadeb bir gapni takrorlaydi.

— Eski tishimni ol,
Yangi tishimni ber, —

demadingiz-ku momo? Ayting, keyin tomning ustiga o’zim otib yuboraman. Ayting, bir marta ayting, momojon.
— Mig’illama-yey, yer tortgur, boshimni og’ritib yubording. Manovi chigitni yashirib kel undan ko’ra. Sigirga berma, sog’ayotganda enang o’zi beradi.

— Uff, yana chigit, bo’ldi qiling-ey, g’iyqillatmay.
— Tur dedim. Tavbangdan ketay, yetti yasharning yetmish yasharga gap o’rgatganini qarang.
Endi yettiga kirayotgan Oqboy qiqirlaydi va deydi:
— Momo, kimga aytyapsiz “qarang” deb, hech kim yo’q-ku?
— Bobongga aytyapman. Chigitni yashir. O’rol chala uyma-uy yurgan emish, kep qolsa sho’rimni quritadi.

Bomi usulda yopilgan xurjun shakl uch xonali loysuvoq uyning soyasi tortilib qolgan ayvonida Ulash momo nevarasi Oqboy bilan shu taxlit aytishib o’tirar edi. Kampir qoqma gilam ustida, yakandoz ko’rpachada, Oqboy uning ro’parasida to’nkarilgan chelakka o’tirib olgan. Kampirning oldida yoyilgan fartukda marhum cholining denovlik usta oshnasi yasab berib ketgan paxta chigitlagich — xalaji. Shu qishloqda birgina Ulash momoda bor bunday matoh. Chorpoya oyog’i yaxlit yog’ochga o’rnatilgan bu xalaji degani qo’lmoshinday bir uskuna. Qo’lmoshinning qulog’iday murvatidan burab turilsa bas, oftobda yoyilib, hurpaygan paxtani ikkita bir-biriga qarab tegib-tegmay aylanadigan silliq yog’och sop yamlayveradi. Lo’ppi chigitsiz gul paxta soplarning narigi yog’idan yig’iladi, chigiti o’tmaydi. Oqboy shu xalajidan o’tgan paxtani har zamonda yig’ib oladi, shungayam erinib momoning o’zi o’rgatgan matalnamo aytimni aytib kampirning g’ashiga tegadi. O’n xotinning ishini qiladigan bu “gung kelin” (momo xalajiga shunday nom bergandi) kampirga ikki yil burun sildan ketgan cholidan yodgor, qadrdon. Ba’zan qo’ni-qo’shni so’rab kelguday bo’lsa ham xalajini ehtiyotlashni tayinlab, istamayroq beradi. O’ziga yarashmagan bir jizzakilik bilan qizg’onadi.

Choli To’xtamish birgadirdan momoga ikki narsa aziz bo’lib qolgan, biri keyinchalik shifer bosilgan xurjun tom, ikkinchisi shu xalaji. Choli ketgach uy oldidagi yakkash o’rik ham vafo qilmadi. To’xtamish birgad qon tuflay-tuflay ko’z yumgan og’ir qishdan so’ng o’rik na gulladi, na barg yozdi. Butun tanasi bilan hammani hayron qilib quridi-qo’ydi. Cholning bedavo dardi daraxtni ham olib ketdi go’yo. O’rikni chol o’zi ekib parvarish qilgandi, daladan kelib soyasida uxlar, birovni yaqin yo’latmasdi. U daraxt bilan gurung qilayotganga o’xshab, uzoq vaqt jim qolar, shu yerda orom topardi. Qish oldidan o’rikni qavs suviga to’ydirardi. Sovuq tushgan erta bahor kunlarida og’ildan go’ng op kelib daraxt tagiga yoqardi. Burqsib daraxtga tumanday o’rlagan, tutun bo’lg’usi mevani bemavrid sovuqdan saqlab qolardi. Tengqurlari cholni To’xta chirs deb atardi, “Chirs uydama, Ulash?”, deb kelaverishardi. Chol chirs, biroz qo’rsroq, gap bilmasroq edi, ammo to’g’riso’z banda edi rahmatli. Pichoq suyakka yetguncha jim o’tirar, so’ng kallasi qizib raismi, uzangi yo’ldosh oshnasimi yuzing-ko’zing demay so’kib qo’yaverardiki…

Unga ko’p hazil-huzul qilishsa-da hayiqishardi barisi. Cholning o’limidan so’ng qoq qurigan shu ulkan daraxt ham choldan hayiqadiganday tuyulardi. Ular ikkisi bir-biriga o’xshab qolishgandi. Ha, xalajining o’qlovday ikki sopi ham shu o’rikning shamol sindirgan shoxidan olingan ediki, momoning xalajini qizg’onib yaxshi ko’rishi shundan bo’lsa kerak. O’sha yili erta bahorda yiqitilgan daraxtning hovlining har-har yerida do’ngrayib yotgan tanasi Ulash kampirga tinchlik bermay qo’ydi. “Yo’qot-cha, yo’qot” deb o’g’li Mardonning qulog’iga qurt bo’ldi. Mardon oxiri traktor bilan birgadadan besh-o’n kishi bo’lib keldi-da to’nkani birovnikiga sumalakka olib ketib tindi. Kampir tinchidi.

— Kampir, dunyoning moliga mehr qo’yma, degich edi otam rahmatli. Biz uch qiz, bir o’g’il o’stirdik. Yana shu o’rikni o’stirdik. Bilmasam, nima qildik o’zi?, — To’xtamish birgadning kampiriga dil yorib aytgan gapi shu edi keyingi vaqtlarda. Ammo To’xtamish chol o’ttiz bir yil brigadir bo’lib, orttirgani shu beto’xtov yo’tal ekanini aytmas edi. Nolimas edi sira.

* * *

Oqboy aka o’sha kezlarni baayni bir ertakday eslab ariq yoqalab ketib borardi. Shu yer, shu dalalar haliyam bor, lekin momosi bilan o’tgan o’sha kun qaytmaydi, og’rig’i esa bosilmaydi…
Kattalar dalaga ketishgach, momosining tishi tushdi. Og’zidagi yagona sarg’ayib ketgan tish o’z-o’zidan og’rimaygina tiliga keldi. Shu tish deganlariyam odamlarga o’xshaydi ekanda, asli. Birovi ketsa ¬boshqa, unga suyanib turganlariyam ketaveradi ekan.

Yarmigacha kun kirib kelgan ayvonda xalajining g’iyqillagan tovushidan boshqa sas yo’q. Anchagina xayolga cho’mib qolgan Ulash momoning qulog’iga nimaningdir dupurlaganday tovushi keldi. Momo atrofga olazarak boqdi. Oqboy nevara kir oyog’iga kun kelib qoq gilam ustida yuztuban uxlab yotar, xalajining u yonida chigitlangan paxta yig’ilib qolgan, shunga yarasha chigit ham. Kampir ochiq hovliga ko’z tashladi va kirib kelayotgan O’rol chala bilan yana birovning qorasini ko’rdi. Ko’rdiyu bo’g’ini bo’shashib ketdi, shu bilan baravar fartuk ustidagi xalajini olib, paxtani yashirishga urina boshladi. Xalajining yog’och asosi kampirning etagiga ilashib turishga yo’l qo’ymas, ammo Ulash momo ko’zi O’rolda bo’lgani uchun buni payqamay, tag’in asabiylashar edi. O’rol chala deganlari yig’im-terimda kolxozga nazoratchi bo’lib berkitilgan, kampirning o’g’li tengi bir odam edi. Uning chala deyilishiga sabab ham bor. Ulash momo, Ulash qushnoch, Ulash doya edi u vaqtlar. Onasining eshiga o’ralib yetti oylikka yetib-yetmay tug’ilgan chaqaloq o’z oti o’zi bilan O’rol chala bo’ldi. Ulash momo qish kunida tug’ilgan yarim tirsakkina go’dakni o’rab-chirmab katta quloqli telpakka solib berdi. Beshigi shu bo’ldi. Kuni bor ekan, yashab ketdi. Pilla bo’yicha texnikumni bitirib kelib kolxozda nazoratchi bo’lib oldi. Endi bo’lsa xuddi osmondan tushganday bobosi qatoriniyam “o’rtoq, falonchiev” deb tuxumini tushiradi.

Odamlar unga “chala”si kamday chunoq ham deb laqab qo’ydi. Shu chunoq-tirnovuq fe’li-xuyi sabab. Bo’lsa nega bo’ldi, deydi, bo’lmasa nega bo’lmadi deydigan bir ichi qoraroq kimsa bo’lib elga kirdi bu O’rol. Shu O’rol chala bir mirshabnamo odam bilan kirib keldi. Yonidagisi begona — kampir avval ko’rmagan ekan. Qo’ltig’ida qappaygan papka. Kampir nihoyat o’rnidan turdi va O’rol “Ulash momo”, deb ovoz berib ayvonga kelguncha fartukni paxta va chigit ustiga qayirib yopdi.
— Ha, O’rolboy, kelabering-ye, — dedi kampir ovozi titrab.

Oyog’iga kirza etik kiygan nazoratchining og’zi kampir bilan so’rashar ediyu ikki ko’zi atrofga, negadir tom ustiga ham alanglar, yonidagi kimsa esa kampirdan ko’zini uzmay, nigohini unga qadab jim turardi. Momo har narsa deb dovdirab gapirinardi.
— Qani, O’rolboy… Mardonboy ham qartada, bugun uchinchi terimdi boshlar ekan. Xo’sh, ha…

Nihoyat O’rolning nigohi ayvonda o’rog’liq do’ppayib turgan fartukda to’xtadi, so’ng xalajiga ko’z tashladi-da, kampirga tik qaradi:
— Ulash moma, uyda qancha paxta bor?
O’rol kampirning nimadir deb gapirganini eshitmay to’g’ri borib fartukni ochdi va:
— Mana paxta, mana plan, — deb chiyillab baqirib yubordi, — kampir turgan joyida cho’chib tushdi. Endi gapirmoqchi edi O’rol gap bermadi:
— Momo, shu qilg’iliqni Mardon bilan siz qilib o’tiribsizlar-da boshqalardan ne umid. Mardon bu yil plan chiqmasa qamaladi, aytib qo’yayin, buni sizga men aytyapman, — O’rolning ikki yuzi bo’g’riqib, bo’yin tomirlari o’ynab chiqdi. U bor ovozi bilan kampirga o’dag’aylar va fartukdagi paxtani ichidan xuddi igna qidirganday uyoqdan buyoqqa tortqilab, titkilar edi. Shovqindan Oqboy uyg’onib ketdi va angrayib o’tirib qoldi. O’rolning so’ngi “Mardon qamaladi” degan gapi kampirni o’ziga keltirdi, so’ng tilga kirdi.

— Og’zingga tosh-yey, sen chalaning, — dedi vajohat bilan — o’zing qamalasan. Bachchaning yuragini yording-ku, bo’yning singur. Sening dastingdan bir choponlik paxtayam olmaymizma endi, ordona qolsin. Plan-mlaning bilan qo’shmozor bo’l. Ol, ob ket shu bir sobom paxta bilan sen to’y.

Kampir ko’ylagining uzun yengini himarib O’rolga tikka keldi. Og’zi beo’xshov ochilib, istehzo bilan qarab qolgan O’rol sherigiga avval qo’li bilan imo qildi, so’ng ovoz berdi:
— Yoz, Samad, hammasini yozib ol. — So’ng kampirga qarab davom etdi. — Boysunga qancha paxtani mayizga alishib sotdingiz ulingiz bilan? Muniyam ayting. Ho’ moma, men bekorga kelmadim, manavi xalaji bilan necha ko’rpaga paxta oldingiz. Hammasini bilib keldim bu yerga.

O’rolning sherigi nimanidir tik turib shirillatib yoza ketdi. Kampirning bu bo’lmag’ur gaplardan qoni qizidi, boshida og’riq turdi.
— Insofing bormi o’zi sening. Gapirayotgan gapingni o’zing ham eshitayapsanmi. Nohaq tuhmat qilma birovga. Kelinim, ikki nevaram kechqurun yo’l-yo’lakay chanoqda qolgan bir chigitni kissasiga terib kelgan paxta bu, noinsof. Nima, shuniyam olmasinmi? Xudodan qo’rq, o’v, yosh boshing bor. Yil-o’n ikki oy shu qartada yurib chopon ham kiymasinma? Xudodan qo’rq, shu bir changal oq uchun ko’nglimni qora qilma.

— Ulash momo, — dedi O’rol yoqimsiz irshayib ko’zini boshqa yoqqa olarkan, — Ho’v moma, men xudodan qo’rqmayman, plandan qo’rqaman. Xo’p-ma? Siz bo’lsa… — O’rol yana fartukka engashib ovozini balandlatdi, — paxta zavod ochib o’tiribsiz. Siz qo’rqing sho’ xudodan. Yoz, Samad, xalaji kuniga yuz kilo paxtani chigitlaydi. Chigitini moliga beradi. Paxtasini sotadi Mardon birgadning onasi, Ulash moma.

O’rol Samadning yozayotgan qog’oziga uzalib qarar, kampirga e’tibor qilmas edi. Samad degani rostdan ham nimanidir yozardi.
— Hey, O’rol, iymonsiz! Shu gaplarni Nurmat cho’tir otang o’rgatdimi senga? Insof-diyonating bormi o’zi sening! Otang bir oyog’i go’rda bo’lsayam birovlarni tirnab o’tib edi, sen ham shuning bolasida. Qo’lingdan boshqa nima kelsin yana?!

— Otamdi qo’shmang bu yerga, moma, undan ko’ra aybingizni tan oling, — O’rol birdan asabiylashib qichqirdi va yig’lamoqdan beri bo’lib turgan Oqboyning yonidagi xalajini dast qo’liga ko’tardi-da mana sizga paxta sotish, deb uskunani qattiq yerga otib urdi, — Ayting, yana nechta bor bunday matoh. Bu uy o’zi xalajiga o’xshab qopti.

Bu gap kampirning hamiyatiga tegdi, so’ng xalajiga qarab chinqirib yubordi, Oqboy dod solib momosining etagiga yopishdi. Ulash momo yerga tushib qiyshayib qolgan xalajini talpanglab borib qo’liga olmoqchi bo’ldi. Shu bilan barobar qon qaqshab O’rolni qarg’ay ketdi.
— Hay bo’yning sinsin, iloyim, mening yoshimga kirmay juvonmarg bo’l. Shu oq paxtaday buzilib eldan chiq. — Kampir yalang yerga o’tirib qoldi. Ikki qo’llab ishdan chiqqan xalajini changallagancha baqirardi u. — Ho’v ko’ppak, senlar ega bo’p qoldingmi, sen qirilgurning planing xalaji o’zi, o’zi qilgan paxtasiga o’zi ega bo’lolmagan dunyong xalaji. Chigiting chigit, g’ozing g’oz bo’lganda ko’rayinda seni. Kuching menga yetgan bo’lsa xudodan top, iloyim…

O’rol bilan Samad kampirning dodlashidan so’ng asta sirg’alib jo’nay boshladi. Sim to’siqdan o’taturib O’rol qoqilib ketdi, lekin kampirdan ko’z uzmas, biron so’z ham demasdi…

* * *

Chirog’iga hasharot aylanib turgan ayvonda yotgan Ulash momoning pastki qovoqlari iylangan teriday ivib, yig’idan hilvirab ketgandi. Uning atrofida o’g’li Mardon, kelini, ikki qiz nevarasi jim o’tirishar, oyoq uchida Mardon aytib kelgan Hasan feldsher o’tirardi. Tepada, chiroqning tagida esa garajning ustasi Chori bilan Oqboy nevara bir sopi singan xalajini chuqular, faqatgina shu ikkisining g’ung-g’ung tovushi eshitilardi.

* * *

Tong otganda Ulash momo bezovta bo’ldi, bo’lak ovulga tushgan katta qizi ham shu yerda edi. Kampir ko’zini yarim ochib qiynalib gapirdi.
— Tuzaldi-ma?, — dedi u.
— Ha, ena? — dedi Mardon, momo nimani so’rayotganini anglolmay, so’ngra, — Ha, Chori oqshom sozlab berib ketdi, deb xo’rsinib qo’ydi.

Kampir ko’zini yumdi, so’ng shu holda “Oqboy!”, dedi ohista. Kichkina Oqboy mayuslanib momosining qoshiga keldi: “Ha, momo?”, dedi sekin.
Ulash momo ko’zini ochmay xiyol jilmaygan bo’ldi-da:
— Nima edi, “eski tishimni ol”midi, shuni ayt.

Oqboy otasiga qaradi. Mardon o’g’liga ayt, dedi sekin. Oqboy astagina g’o’ng’illay boshladi:

— Eski tishimni ol,
Yangi tishimni ber.

— Yana ayt, — dedi kampir bezovtalik bilan. Yumuq ko’zlaridan yosh sizardi uning, — aytaber…

— Eski tishimni ol,
Yangi tishimni ber.
Eski tishimni ol,
Yangi tishimni ber…

Ulash momo o’nglanmadi, miyasiga qon urgan, deyishdi. O’sha kuni choshgohda joni uzildi. Janozaga ko’pchilik keldi. Kelolmaganlar yettisiga kelishdi. Faqat O’rol kelmadi. Mardon birgadirning oldin ham, keyin ham rejasi to’lmagan yagona mavsumi shu onasidan ayrilgan yil bo’ldi. Mardon O’rol bilan idorada ko’rishdi. O’rol hech gap bo’lmaganday unga kelgusidagi ishlardan gapirdi. Kampirning yettisidan so’ng uydagi sigirni sotib, O’rolning yo’rig’i bilan pulini uning o’ziga berdi. Plan “to’ldi”.

* * *

O’rol boboning o’zi solgan, bir paytlar fasonga kirgan chordog’i baland uy endilikda cholning o’ziday ko’hna, yangi uylarning oldida ko’rimsiz bo’lib qolgan edi. Uyni ko’rib Oqboy momosining gapini esladi. Odamning ko’nglidan boshqa har nima eskiradi. Ulash momo shu gapni ko’p aytardi.

O’rol bobo qalin to’shakda, uniqqan yostiqqa boshi og’ir botib, ko’zini shiftga qadab yotardi. Atrofida o’g’li Xurram, Oqboy fermer, yana cholning qizlari. Kampiri ko’p yil burun ko’z yumgandi. Chol chap qo’l-oyog’inigina sal-pal qimirlatardi. Uch yilcha avval so’ridan yiqilib falaj bo’lib qolgan, lekin yaqin-yaqingacha tildan qolmagan edi. Oqboyni ko’rib uning serajin, og’ir qovoqlari ostidagi ko’zlari yaltillab ketganday bo’ldi. Tizzalab o’tirgan Oqboy cholga engashib: “O’rol bobo, men… Oqboy, keldim”, dedi, ohista.

O’rol bobo undan nigohini olib shiftga tikildi, tuyqusdan ko’zlarida yosh mildiradi. Keyin yana Oqboyga qaradi. Jimlik. Chol chap qo’lining barmoqlarini biroz vaqt yozib-yig’ib turdi-da, qo’lini sekin yuqoriga ko’tardi. So’ng tushuniksiz bir harakat bilan qo’lini qimirlata boshladi. Cholning tirnoqlari biroz o’sgan, bo’shashib, titrab turgan qo’li xuddi bir nimani burayotganday havoda doira yasab sekin aylanaverdi, yoshli ko’zlari Oqboyda edi. O’tirganlar hayron bo’lib cholning goh qo’liga, goh yuziga qarab qoldi.  Oqboy fermerning ichida bir nima chirt uzilganday bo’ldi, bexos titrab ketdi. Cholning so’nggi iltijosini u anglagandi.

Kun shomga qiyalab qolgan bir mahalda O’rol bobo yotgan jimjit xonadan g’alati tovush kelardi. Oqboy xasta cholning chap tomonida, gilam ustida xalaji aylantirardi. O’sha Ulash momodan qolgan, g’iyqillab aylanayotgan eski xalaji oppoq lo’ppi paxtani yamlar, chigiti boboning yoyiq belbog’iga tushar edi. O’rol boboning yuz paylari goh tirishib, goh yoyilib ketar, xuddi tanida sanchiq turganday har g’iyqillaganda inqillab qo’yardi.
Ertasiga, Oqboy fermerning paxta rejasi to’lgan kunda O’rol boboning janozasi o’qildi.