Дастлаб айтиб ўтишим лозимки, яқинда «Жаҳон адабиёти» журналида босилган мазкур ҳикоянинг муаллифининг исми нотўғри ёзилди.  Испаниянинг мухтор ўлкаси Галисия лаҳжасида ижод қиладиган адибнинг исми Шоан Игнасио эмас, аслида Хоан Игнасио (галисиячада тўлиқ: Xoán Ignacio Taibo) деб  ёзилиши керак эди. Таржимон рус тилида нашр этилган тўпламда (Испанская новелла: 70-е годы. Москва.1982)  келтирилган маълумотга ишонгани учун хатога йўл қўйган. Бу рус тилидан таржима қилинадиган ҳар қандай хорижий асарда албатта хатолларга йўл қўйилиши, шунинг учун ҳам бугунги интернет тизимида пайдо бўлган имкониятлардан фойдаланиб, таржимани бари бир аслияти билан солиштириш керак деб бир неча бор айтилган фикримнинг тўғрилигини исботлайди.

ТАРЖИМОНДАН

Испан ёзувчиси Хоан Игнасио Тайбо (Xoán Ignacio Taibo)нинг журнал саҳифасида берилаётган ҳикояси — “Одамлар, кимсиз ўзи?» дельфин боласи ҳақида. Тўғрисини айтсам, уни 1985 йили таржима қилгандим. Ўша пайтда мен ҳикояни қай тарзда тушунганман, фикр-мулоҳазаларим қанчалик асосли ва холисанилло эди, эсимда йўқ, лекин бугун уриниб кўрмоқчиманки, зора, жўяли гап айтиб, ўқувчини ўзимга ҳамфикр қилолсам, нозикфаҳм, зукко адабиёт мухлисининг эътиборини қозонолсам.

Ҳикоя дельфинча, унинг Фуко деган бола билан дўст тутингани, унинг ҳикоялари орқали инсон ҳаётидан бохабар бўлиши ва ниҳоят, одамзод билан дельфинлар ўртасида тасаввур қилиб бўлмас фарқ мавжудлиги, буни енгишнинг сира иложи йўқлиги — бундай оғир қисматдан ҳеч қачон қутулолмаслигини сезиб қолгач, ҳамма нарсадан кўнгли совиб, олисларга бош олиб кетиши ҳақида. Бу мажозий ҳикоя. Лекин ҳар қандай бадиий асар нима ҳақда бўлиши ва қандай услубда ёзилганидан қатъий назар, ўқувчини бефарқ қолдирмадими, уни ўйга толдира олдими бас, у яшашга лойиқ, бинобарин, у ҳақиқий адабиёт маҳсули сифатида эътироф этилиши шарт. Адабий асарга ҳаётда бундай бўлмайди, деган мезонлар билан қараш нотўғри ва хатодир. Унда одамга адабиёт нима қилиб берарди, ундан кўра фойдалироқ ишлар билан шуғулланган маъқул, қабилида фикр юритадиган манфаатпараст, чўнтагию нафсидан бошқа нарсани билмайдиган ва тан олмайдиган, тор фикрли, чекланган кишига айланиб қолади.

Мазкур ҳикоя мажозий ёзилгани билан унинг рамзий маъноси теран ва биз кутгандан кўра ҳаққонийдир. Инсон ҳаёт йўлида адолат ва тўғрилик, мурувват ва беозорлик билан зулм ва адоват, фаҳш ва зўравонлик, тубанлик ва разилликни енга олса, бу ҳаёт бани башар орзу қилган — эзгулик йўли бўлади. Одамзодни порлоқ келажакка ана ўша эзгулик йўли элтади. Тарихда алломалар буни ҳидоят йўли, деб таърифлашган. Дунёда дарахтлар, жониворлар, паррандалар зуғумдан йироқ, табиат уларни онгли қилиб яратмаган, шунинг учун улар ўз қилмишларига масъул эмасдирлар, улар табиат ҳукмига итоат этиб яшайдилар ва бу йўлдан оғишмайдилар. Инсон-чи? У ҳар бир қилмишига жавобгар, чунки у ақл-идрок соҳиби қилиб яратилган. Агар у тўғри йўл қолиб, шунчалик қудратли неъмат — ақл-идрок билан ҳам инсонийлик ман этган, инсоф ва диёнатдан воз кечиб разолатга юз тутса, нафсининг қулига айланса, у энди одамгарчиликдан чиққан бўлади. “Одамлар, кимсиз ўзи?”ҳикоясида дельфин боласи яқин дўсти Фукодан эшитган гапларни сира ҳазм қилолмайди: уларнинг (одамларнинг) тонг саҳардан ярим кечага қадар ишлашлари бойлик орттираман, деб ҳаётларини хавф остига қўйишлари, фаровон яшаш ва муҳтожликдан халос бўлиш учун ўзларини ўққа-чўққа уришлари дельфин боласини ларзага солади. Бу инсон ҳаётининг бир парчаси, майли, бусиз иложи йўқ.

«… Дельфинча Фукодан сўради ва йиғлаб юборди, ваҳоланки, дельфинлар одатда йиғламас эдилар: Биз ахир дўстмиз-ку, нега ахир сен ўзинг яшаётган қишлоқни, мана шу кўрфазни, мени яхши кўра туриб ташлаб кетмоқчи бўлаяпсан? Нега, нима учун?” Лекин содда дельфиннинг бу саволларига Фуко тугул, катталар ҳам жавоб беролмайди. Фуконинг ўртаниб берган жавоби эса, шунчаки дийдиёдек туюлади. У: “…Бизнинг кўрфазда балиқ қолмади, одамлар сувни заҳарлашди, булғашди, балиқлар қирилди ёки олисларга кетиб қолди, балиқчилар кун кўра олмаяпти. Бу ерда қолсанг, сен ҳам ҳалок бўласан”- дейди.

Дельфин буларни эшитиб довдираб қолади. Нафақат у, бошқа жониворларга ақл, забон берилса, улар ҳам шу кўйга тушар эдилар. Фақат инсон бундай ҳолга тушмайди. У довдирамасдан, ҳар бир ишини билиб, онгли равишда амалга оширади. Бутунлай бошқа мақсадда берилган ақл-идрок уни ёвузликдан, мисли кўрилмаган манфур ишлардан сақлашга қодир эмас. Иккита одамнинг ўртасидаги ноиттифоқлик, иззат-нафс туфайли туғилган адоват ўз йўлига. Лекин бугунги кунда ер юзида тинмаётган хунрезликлар-чи, ким қилаяпти бундай ишларни? Ёки ўша қонхўр бўрилар, одамхўр тимсоҳларми? Дельфинни қийнаган жамики саволларнинг замирида мана шундай тушунчалар ётади. Ёки тушунарлироқ айтадиган бўлсак, дельфин боласининг оддийгина саволлари шу оламшумул азобли муаммоларга олиб боради. Ҳикоя якунида дельфиннинг ноласи дунёда инсон нималарга маҳкум экани, бу “нималар” инсониятни фожиага элитишининг башорати сифатида янграйди: “Одамлар бизларга мутлақо ўхшамас экан. Сизлар ваҳший экансиз, сизларга заррача зиёни етмаган бўлса ҳам балиқларни ўлдирасиз, сувларни заҳарлайсиз, ер юзида ҳаёт чашмаларини қуритасиз. Ўзгаларни яксон қилиш, қириш, ўлдиришга шароит яратасиз, йўл қўясиз!”

Ҳикоя ёзилганига 40 йилча бўлди.

Бу гапларни бугун мактаб ўқувчиси ҳам билади. Бироқ буни билишдан нима фойда? Ёки инсоннинг келажаги ҳақида қайғуриш керак эмасми, фойдаси бўлмаса?! Ёзувчи ҳаётдаги бунақа муаммоларни ҳал қилиб бериши шарт эмас, илло, ҳал қила олмайди ҳам, қолаверса, бундай вазифани у ўз уҳдасига олмаган. Унинг юксак бурчи, мақсади бутунлай бошқа. Игнасио Тайбо адабиётнинг атомдан кучли эканини билади. Айни чоғда дунёни адабий асарлар билан ўзгартириб бўлмаслигини ҳам тушунади. Зеро, мана шу билим ва тушуниш уни “Одамлар, кимсиз ўзи?” деган ҳикояни ёзишга мажбур қилган. Бу зарбулмасал эмас, реалистик  ҳикоя, фақат воқеалар, ҳикоя қаҳрамонлари ҳаётдан олинмаган. У ёзувчининг кўнглидаги воқелик маҳсули.

Хоан Игнасио ТАЙБО
ОДАМЛАР, КИМСИЗ ЎЗИ?
Русчадан Олим Отахон таржимаси

Таниқли ёзувчи Шоан Игнасио Тайбо 1949 йили Мадридда таваллуд топган. Унинг аждодлари Испаниянинг мухтор ўлкаси —  Галисиядан пойтахтга кўчиб келишганди. Адиб Мадриддаги Комплутенсе университетида жамиятшунослик йўналишида таҳсилини якунлагач, 1976 йили Галисияга қайтиб журналистика соҳасида фаолият юрита бошлайди. 1975 йилдан Тайбонинг Галисия лаҳжасида ёзилган бир қатор китоблари чоп этилган. Ёзувчи кўплаб адабий мукофотлар билан тақдирланган. Адибнинг ҳукмингизга ҳавола этилаётган “Одамлар, кимсиз ўзи?” ҳикояси 1981 йили ёзилган.

I

У ҳали кичкина пайтларидаёқ, отаси, одамларга яқин борма, гарчи денгизда тирикчилик қиладиганлар унчалик бадкирдор бўлишмаса ҳам, бекордан- бекорга тош ёки калтак билан уриб дилингни сиёҳ қилиб кўйишлари мумкин, деб тайинлаган, бироқ дельфин боласи унда ҳали жуда мурғак, бунинг устига гапиришни ҳам билмас, шу боис бу билан отаси нима демоқчи бўлаётганини тушунмаган эди.

Орадан йиллар ўтди. Ўша пайтларда улар суви мусаффо, ҳароратли ва сокин кўрфазда яшашар, у ерда балиқ мўл-кўл бўлиб, ҳаммаларига етиб  ортар, бинобарин, дельфинлар қорин ташвишидан бутунлай фориғ эдилар.

Ўзига айтилган гапни ҳали тушунмаса ҳам, лекин сузишга келганда дельфинчага етадигани йўқ эди, у шунчалар моҳирона сузар эдики, гарчи очиқ денгизга чиқмаса ҳам бир ўзи кўрфазда эмин-эркин сузиб юра оларди. У атрофидаги мавжуд оламни билишга кизиқар, ҳамма нарсадан бохабар бўлишни истар, паррандалар, одамлар ҳамда дельфинлар ҳаётини, одатларини кузатишдан баҳра олар, қискаси, дунёдаги барча болалар сингари ҳар куни ўзи учун бир янгилик кашф этарди.

Шу важдан кунларнинг бирида у тап тортмасдан қирғоккача сузиб борди. У ҳали қирғоққа етиб бормаёқ ўша ерда юрган аллақандай ғайритабиий мавжудотларга кўзи тушди. Бунақасини у ҳали кўрмаган эди, улар дельфинларга ҳам, балиқларга ҳам ўхшамасди. Бу ғалати мавжудотнинг қўли, оёғи, боши бўлиб, эгнига яна алланимабалоларни кийиб олганди, дельфин боласи фақат улардаги калла нималигини тушуниб етди, негаки бунақа аъзо денгиз жониворларида ҳам бор эди-да! Қолган нарсаларининг фарқига бормади… Дельфинчага отаси булар одамлар, деб таърифлаган мавжудот эканини дабдурустдан англаёлмади, ўз-ўзидан улардан нега қўрқиши кераклигини эса мутлақо тушунмади.

У одамлар сезиб қолмасликлари учун эҳтиёткорлик билан қирғоққа сузиб келди, тўғрисини айтганда, у бошқа дельфин болаларига нисбатан ўйинқароқ бўлгани билан ҳар ҳолда эҳтиёткор ва итоатгўй эди. Ҳозир ҳам сувдан бошини хиёл чиқариб, соҳилни диққат билан кўздан кечирди.

Дельфинча ҳар куни эрталаб, кун энди ёйила бошлаганда ота-онаси билан бирга денгизга балиқ овлаш учун чиқадиган таги ясси кема ортидан эргашиб юрарди. У ўша кеманинг капитани билан унинг икки нафар ёрдамчи матросларини аллақачон таниб олган эди. “Кармина” деб номланган бу кема ана шу уч кишига тегишли эди. Дельфинчани ўзига ўхшаган, катталар доим овга ўзлари билан олиб чиқадиган кичкина одамча — қуралай кўз бола қизиқтириб қолганди. Ўша бола энди-энди тетапоя бўлганига қарамай чайқалиб-чайқалиб сузаётган кемада йиқилмасдан бемалол юра оларди. Кичкинтой болани катталар ҳамиша бир хилда, Фуко деб чақиришар, шу сабабли дельфинча унинг исми Фуко эканини билиб олганди. Бу дельфинча ўрганиб олган одамзод тилидаги биринчи сўз эди.

Ҳар куни эрталаб балиқчилар кема билан қирғоқ орасига тўр ташлаб қўйишар, боланинг отаси билан матрослар тезроқ гапиришни ўргансин, деган мақсадда Фукони гапга тутишарди. Дельфин боласи ҳар бир сўзларини илиб олаётгани уларнинг хаёлига ҳам келмасди.

Дельфинлар бошқа жониворларга нисбатан анча-мунча идроки баланд эканидан у секин-аста одамларнинг тилида гапиришни ўрганиб олди. Кема билан ёнма-ён сузиб бораётган маҳал катталар ўргатаётган сўзларни кайтараётган Фукога эргашиб, то ёдлаб олмагунча ўша сўзларни қайта- қайта такрорларди. Ота-онаси олдига қайтиб борганда эса улар боласига дельфинча гапиришни ўргатишар эди; дельфинлар тили ғоятда гўзал, лекин шу билан бирга ўзлаштириш анча мушкул эди, уларнинг товушлари эса бамисли қўшиқ каби мураккаб ва баланд пардаларда янграр эди. Нафсиламрини айтганда, бу тилда истаган нарса ҳақида гапириш мумкин эди, бу тилда ўзга болалар, қушлар ҳамда одамларнинг оғзидан чиқаётган ҳамма гапларни айтса бўлади, фақат “ўлдираман сени”, “бошингга ит кунини соламан” қабилидаги ўта хунук, қўрқинчли ва таҳдидона сўзларни айтишга ярамасди, чунки бунақа тушунчалардан дельфинлар тамоман бехабар эдилар.

Охир-оқибат, дельфин боласи ўзининг қадрдон она тилида ҳам, одамзоднинг тилида ҳам бир хилда бемалол гапиришни ўрганиб олди. Бироқ буни у ҳали амалда қўллаб кўрмаган, шу чоққача катта одамлар ва болалар билан суҳбатлашиш унга насиб этмаган эди.

II

Кунлар кетидан кунлар, ойлар ўтди. Фуко улғайиб қолди, дельфин ҳам. У балиқ овлагани чиққан кемани кузатиб юришни яхши кўрарди; кема билан ёнма-ён сузиб бораётганда дельфинча одамлар эътиборини жалб қилиш учун дам-бадам сувдан сапчиб ҳавога отилар, катталар бунга ортиқча аҳамият беришмас, чунки улар кема атрофида сузиб юрган дельфинларнинг бундай қилиғига аллақачон кўникиб қолишган эди. Кунлардан бир кун дельфин боласи Фуконинг ўзига қизиқсиниб қараётгани, бу ҳам етмагандек марок билан томоша қилаётганини пайқаб қолди. Кема очиқ денгизга чиқиб кетган пайтларда дельфин боласи зерикиб қоларди: унинг ортидан эргашиб боролмас, ҳали ёш экани туфайли кўрфаздан чиқиб, олисларга сузиб боришдан қўрқар эди. Иттифоқо, бир куни эрталаб Фуко барвакт уйғонди ва катталарни кутиб ўтирмай ўзи денгиз ёкасига борди. Дельфин боласи шу ерда, доимгидек кеманинг ён-верида кутиб турарди. У катталарнинг йўқлигидан фойдаланиб, беозоргина кулаётгандек туюлгувчи тумшуғини сувдан чиқарди. Фукиньо уни кўриб ҳайратдан қотиб қолди, негаки, шу чокқача у биринчи марта дельфинни бунақа яқиндан кўриши эди, у фақат одамларни, мушуклар билан паррандаларни ва яна кемада овланадиган балиқларни кўрганди, холос, шунга қарамай у дельфинларнинг балиқларга мутлақо ўхшамаслигини, терилари эса одамларникига қараганда юмшок ва майинроқ эканини англаб етди. Дельфин Фуконинг исмини айтиб чакирди- да, ундан ҳол-аҳвол сўраган бўлди.

Фукиньо дельфинчадан қўрқмади, дельфинча ҳам ундан ҳуркмади, зеро, ёлғиз катталаргина ўзлари нималигини билмайдиган нарсалардан кўрқишади. Кичкинтойлар эса аксинча. Фуко дельфин боласи ўзига ўхшаб галисий тилида гапира олишидан, катталар эрталаб соҳилга келишганида доим нари юришидан бохабар бўлди. Бора-бора дельфин боласи унинг энг қадрдон, ажралмас дўстига айланди. Нафсиламрини айтганда, Фуко ҳам дельфиннинг бирдан-бир дўсти бўлиб қолди.

III

Шу асно кўклам келди. Кунлар узайди, Фуко ҳар куни овга чиқиш олдидан барвақг туриб, денгиз бўйига келарди. Катталар ҳали уйқудан турмаган маҳал икки ўртоқ сувда ким ўзарга ўйнашар, мириқиб чўмилишар, ҳаммаёққа сув сачратиб сакрашар, ичакузди қўшиқдар айтиб, тинмай яйрашар эди. Маза қилиб ўйнаб бўлишгач, олдинма-кетин отаси билан матрослар келишар, узоқ пайсалга солишмай “Кармина”да денгизга йўл олишарди. Дельфин боласи энди кема қаерга бормасин, унинг ортидан кузатиб борар, зеро, у одамлардан ҳам, ваҳимали денгиздан ҳам чўчимайдиган бўлиб колганди.

Қисқаси, ота-онаси дельфинчанинг одамдан дўст орттирганини асло билмасдилар. Фуко ҳам дельфин билан дўстлашиб қолгани ҳақида ҳеч кимга айтмас, негаки, катталар аксар ҳолларда ҳамма нарсадан хавотир олиш тугул, ҳеч нарсани тушунишни истамас, улар ҳатто энг оддий нарсалар, айтайлик, дельфиннинг биз одамларга ўхшаб гапира олишига ҳам ишонишмас эди.

Фуко ов тугаб, уйларига қайтишгач, қош қорайгандан кейин ҳам денгиз бўйига келарди, у кела солиб ўзини сувга отар ва алоҳа, икки ўртоқ — дельфин билан инсон қайиқ ва соллар орасида ёнма-ён сузиб юришарди. Улар биргаликда кўрфаздаги ҳавзада чўмилаётган бойларнинг болаларини кузатишар, гоҳо-гоҳо ўша болалардан битта-яримтаси ҳавза ён деворидан бошини чиқариб Фуко билан дельфинни томоша қилар, боёқишлар ҳеч қачон қумлоқ соҳилда, денгиз ёқасида ўйнолмас ёки дельфин билан дўстлашолмас, бу икки қадрдон ўртоқ билан суҳбат қуриш у ёқда турсин, салом-алик ҳам қилишолмас эди. Кўпинча бойларнинг ўз болаларига панд-насиҳатларини, ўгитларини эшитиб, улар ҳайрон бўлишарди: “Денгизда чўмилишни хаёлингга ҳам келтирма, чўкиб кетасан” ёки “анови балиқчи бола билан ўйнама, у сенинг тенгинг эмас” ё “кўп хаёл сураверма, бошинг оғриб қолади” қабилидаги гапларидан маълум бўлишича ота-оналари бу болаларга ҳеч нарсани раво кўришмас эди. Бояқишлар, бу икки ўртоқнинг шўх-шодон, беғараз кулгилари туфайли янада завқлироқ туюлаётган шўхликларига махлиё бўлиб қараб туришар, Фуко билан дельфин эса одамзод ҳеч қачон тўймайдиган ҳаёт завқидан маст ҳолда яйрашарди.

Ҳавзада чўмилаётган болалар орасида ширингина, кулчаюз, шаҳло кўзли қизалоқ ҳам бор эди, Фуко ундан кўзини узмасди ва нима учундир унинг давлатманд одамнинг қизи эканидан ич-ичидан куюнар ва оҳиста хўрсиниб қўярди. Дельфинлар бой нима, камбағал ким, деган нарсани тушунишмайди. Чунки уларнинг ҳаётида бунақа тушунчаларнинг ўзи йўқ эди; улар пул билан бойлик нималигини билишмайди; одамлар ҳаётининг мана шу жиҳатларини дельфинча Фукодан эшитиб ҳайрон бўлди, у бир нарсани сира ҳазм қилолмасди — қиз бой хонадонда, Фуко камбағал оилада ўсган бўлса нима қипти, асосийси — иккови ҳам ёш, тенгқур-ку!

Икки дўст ғира-шира оқшом қоронғисида овдан қайтиб келаётган баҳайбат кемаларни томоша қилишни яхши кўришар, қуёш заволга юз тутган маҳал уфқнинг алвон жилоларда товланишини кузатишдан завқланишар эди. Ёз оқшомининг таровати, осмондаги ранглар жилоси икки ёшнинг дилига бир дунё қувонч бахш этарди.

Фуко билан дельфин улғайиб борарди. Улар улғайган сари вакт ўтиши тобора тезлашаётгандек бўларди. Улар ҳар куни бирга ўйнашар, бир-бирларига қизиқарли ҳангомалар айтиб беришдан чарчашмас, дельфинча ҳеч қачон бормаган заминдаги ҳаёт ҳақида гапирса, дельфин денгиз сирлари ҳақида сўзлар эди.

Кунларнинг бирида дельфиннинг исми нималигини ҳам билмаслиги Фуконинг эсига тушиб, ундан исмини сўради. Ўртоғи унга дельфинларнинг ҳар хил исмлари — балина, муҳур, денгиз мушуги, афолина, Юнусбалиқ деган номлари бор, лекин сен сўраётган исмлар йўк, деб жавоб берди. Фуко ажабланди, у дельфинларнинг умумий номи керакмас, мен қадрдон дўстимнинг исмини билгим келяпти, холос, деди. Буни билишнинг нима кераги бор, минг қилса ҳам бошқа биронта дельфин одамзод тилида гапирмагандан кейин, менинг ҳеч қанақа исмим йўқ, дея ўзича тушунтирган бўлди дельфинча, сен сўраётган бунақа исмлар ёлғиз одамлар билан уй ҳайвонларида бўлади, денгизда яшовчи жониворларнинг ҳаммаси бир хил ном билан аталади, улар бирга яшаб, бир-бирларини яхши билгандан кейин исмларнинг нима кераги бор?!

Фуконинг кўнглида дельфиндан сир сақлайдиган гапи йўқ эди, нега деганда дельфин унинг бирдан-бир дўсти-ку! Бироқ йиллар ўтиб, улар ўсиб улғайгач, Фуко бу ўйин-кулгилар, бирга вақт ўтказишлар ўзига ёқмай қолаётганини пайқади: у куни бўйи ишлаб чарчарди. Энди у дельфинга ҳар хил нарсаларни гапириб ўтирмас, кўпроқ ҳеч қачон дўстлашиб кетолмаслиги рўйи-равшан бўлиб бораётганини ҳис қилар, чўмилаётган болалар ҳаётига қизиқар, бу ўзгаришларни ўртоғидан яширишга ҳаракат қилар эди. Пировардида, Фуко бундай ўзгариш сабабларини изоҳлаб бериш учун шундай сабабларни рўкач қилар эдики, дельфин боласи буни ҳеч қачон тушуна олмасди.

Фуко одамга ўхшаб ҳаёт кечиришлари учун кун-уззукун ишлашга мажбур экани, пулдор ота-оналарнинг болалари эса ишлашни хаёлларига ҳам келтирмаслиги, балиқчининг боласи эртадан-кечгача ишлаб ҳам, очиғи, рўшнолик кўрмаслиги тўғрисида гапирарди. Улғайиб катта бўлгани учун янаям кўпроқ ишлашга мажбурлиги, бунинг устига мактабда ўқиши, ҳафтада олти кун дарсларга қатнашга мажбурлиги, хуллас, бундан буён умрининг охиригача шундай яшашга маҳкум эканлигини тушунтирмоқчи бўларди. Дельфин галисия тилини билгани билан унинг гапларини мутлақо тушунмасди, бунинг сабаби яна ўша дельфинлар ҳаёти билан боғлиқ нарсалар эди, зеро, уларни денгиз боқарди, улар ҳолдан тойгунларича тер тўкиб ишлашлари шарт эмасди, мол-дунёга зарурат сезишмасди, одамлар сингари бойлик орттираман, деб ҳаётларини хавф остига қўйишларининг ҳожати йўқ, фаровон ҳаёт ва муҳтожлик деган тушунчалар уларга бегона. Шунинг учун дельфинча Фуконинг ақли тобора хира тортиб бораяпти, деб ҳисоблашдан ўзга важ тополмади.

IV

Ёз тугаб, қиш яқинлашди. Кўрфаз суви совуқлик қила бошлагани етмай қандайдир ғалати нордон, дори-дармон ҳиди ёхуд таъми келадиган бўлиб қолди, дельфин боласи Фуконинг дараги бўлмаган кунлар бепоён денгизга чиқиб кетишни афзал кўрар, у ерда ўзининг ҳамжинслари кўп, суви эса шўртанг ва тоза бўларди.

Кунларнинг бирида Фуко отаси билан матрослардан анча илгарироқ кемага келди. Денгиз устини туман қоплаган эди. У ўпкаси тўлиб, келган заҳоти ўксиб-ўксиб йиғлашга тушди, дельфин боласи унинг кўз ёшларини биринчи марта кўриши эди. Фуко ўзини сира босолмади, охири кўз ёшлари қуриб, чуқур хўрсинди-да, тилга кирди. Биз бошқа кўришмаймиз, деди. Дельфинлар ёлғон гапиришни билишмайди, улар умуман ёлғон нима эканидан бехабардирлар, бироқ бизнинг дельфинча Фуко айни лаҳзаларда алдаяпти, деган хаёлга борди, чунки унинг тушунчасига кўра, икковлари ораларидан қил ўтмайдиган дўст бўлишса, ўрталаридан гап ўтиб, уришиб қолишмаган бўлишса, нега бундан буён бутунлай кўришолмас эканлар? Бир-бирларига заррача ёмонликни раво кўрмайдиган икки қадрдон нега бирдан учрашолмай қоларкан?

Бу кун уларнинг ҳаётидаги энг қайғули кун бўлди. Кўрфазни туман қоплагани учун денгиз ичкариси, қирғоқ яқинидаги қоялар ҳам кўзга чалинмасди. Кўрфаз тугул денгизда ҳам балиқ қолмаган, балиқчилар балиқ овлагани, дельфинлар емиш излагани анча олисга боришлари лозим бўлиб қолган эди. “Кармина” кемаси хийла кичик эканлиги сабабли балиқ овлагани денгиз ичкарисига боришолмасди, чунки у кучли тўлкинлар зарбига дош беролмасди. Фуконинг отаси “Кармина”ни сотиб  юборди, бироқ унинг пулига нисбатан йириқроқ шхуна сотиб олишнинг иложи бўлмади, шу боисдан Фуконинг отаси, ўзи ва икки нафар матрос улкан бир кемада ёлланиб ишлашга қарор қилишган эди, ўша кема “Кармина” сингари уларнинг тасарруфида бўлмай, икки дўстга ҳавас билан қараган ўша кулча юзли ширинтой қизнинг отасига тегишли эди.

Дельфинча балиқ овлагани шундай баҳайбат кемада, бунинг устига, яна шунақа олисларга бориш шартми, дея боши қотарди. Ҳаммаси пул учун, деб тушунтирарди Фуко, отаси пул топиб, янги бир кема сотиб олиш мақсадида шунга қарор қилибди. Балиқчи қушлар қирғоққа яқин келиб, қанот қоқа бошлади, бу ёмғир ёғишидан дарак берарди. Дельфинча Фукодан энди нима қиласан, деб сўраганди, у шундай жавоб берди:

— Мен пул топиш учун ишлашим керак, тушунаяпсанми? Бизнинг энди “Кармина”миз йўқ, мен энди олисларга кетишга мажбурман. Бу ерларда денгиздан балиқ овлаш мумкин эди, энди эса балиқ ҳам қолмади. Шунинг учун мен бошқа юртларга кетаяпман. У шунчалар узоқда жойлашганки, у ерлардан қайтиб келишимга ҳам ишонолмаяпман. Шу сабабли биз хайрлашишимиз керак. Бошқа ҳеч качон кўришолмаймиз, деб қўрқаман.

— Лекин нега, Фуко, нима учун? — деб сўради дельфин боласи ва йиғлаб юборди, ваҳоланки, одатда дельфинлар йиғламас эди. — Биз ахир дўстмиз- ку, дунёда энг садоқатли оға-ини бўлиб юргандик-ку, нега ахир, сен ўзинг яшаётган қишлоқни, мана шу кўрфазни, мени яхши кўрсанг, ифорли ёз тонгларини, қиш фаслини, туман қоплаган қояларни ва ёмғирни яхши кўрсанг, дельфинларсиз, ҳамқишлоқларингсиз қандай яшайсан? Нега ҳаммасидан юз ўгириб, уларни унутиб, олисларга бош олиб кетмоқчи бўлаяпсан? Тушунтириб бер менга, Фуко, нега, нима учун?

Фуко кўзларига қуйилиб келаётган ёшни тўхтатолмай жавоб кайтарди:
— Чунки энди бизнинг кўрфазда балик қолмади, энди балиқ денгизда ҳам йўқ. Сармоядор кишилар сувни заҳарлашди, булғашди, балиқлар қирилди, қолганлари ҳам бу ерлардан олисга кетиб қолди, балиқчилар кун кўролмаяпти. Бу ерда қолсанг, сен ҳам ҳалок бўласан.

Фуко тўғрисўз бўлганига қарамай дельфин боласи унга ишонмади ва уни яна саволга тутди.
— Нега улар сувни ифлос қилишади? Нима сабабдан балиқларни қириб юборишади? Нима фойдаси бор бунинг?

Фуко елка қисди ва кўнгли бузилиб деди:
— Пул учун, улар пул дардида шундай қилишган.

Буни эшитиб дельфин боласи довдираб қолди.
— Одамлар бизларга мутлақо ўхшамас экан. Сизлар ваҳший экансиз, сизларга заррача зиёни етмаган бўлса ҳам балиқларни ўлдирасиз, сувларни заҳарлайсиз, ер юзида ҳаёт чашмаларини қуритасиз, ўзгаларни яксон қилиш, қириш, ўлдириш, вайрон қилишга шароит яратасиз, йўл қўясиз! Фақат инсонларгина бир-бирига шундай адоватда яшар экан. Сизларнинг тилингизни ҳеч қачон ўрганмасам бўлар экан-а! Алвидо, Фуко-Фукиньо, биз бошқа ҳеч қачон кўришмаймиз!

У шундай деди-да, бепоён денгиз сари сузиб кетди. Мусаффо ҳаводан ўпкасини тўлдириб нафас олиш учун сув юзасига чиққанида Фуко ҳалиям, энди ўзларига тегишли бўлмаган “Кармина” кемасида қимир этмай, тобора узоқлашиб бораётган дўстининг ортидан термилган кўйи йиғлаб турарди. Бироқ дельфин боласи изига қайтмади. Нега деганда унинг ҳафсаласи пир бўлган, аламидан ўртанар, қолаверса, Фукони ҳам, одамларни ҳам бутунлай унутишга, улар ҳақидаги хотиралардан ҳам воз кечишга қарор қилган эди. У денгизнинг чуқур қатламларига қадар тушди ва олис-олисларни кўзлаб сузиб кетди. Дарҳақиқат, сув тахир, дори-дармон билан мой ҳиди анқирди. Бу ҳид уни беҳузур қилди.

Дельфинчанинг иложи борича узоқроққа кетгиси келарди. Фукони, кўрфазни, бу қўланса сувнинг таъмини бутунлай унутишни истарди. У ота-онаси билан хайрлашгани борди. Лекин ёлғиз онасини учратди. Онаси аччиқ-аччиқ йиғларди. Отаси жон бераётган эди. Унга одамзод ҳиди анқиётган заҳарли сув туфайли шундай бўлди, дея тушунтиришди. Дельфинчанинг кўз ёшлари қуриган, у энди йиғлаёлмас эди. Қолаверса, дельфинлар камдан-кам ҳолларда йиғлайди.

V

У бир пайтлари қадрдон бўлган маскандан тезроқ бош олиб кетиш учун бор кучи билан сузиб борарди. Уни олис сарҳадлар чорларди. У ошиққан томонда — йироқ-йироқлардан инсон яшайдиган замин бутунлай кўринмайди, на одамлар, на кемалар, на қайиқлар, на зулм бор эди у ерда. У дельфиннинг боласи эди, бундан буён ёлғиз дельфинлардан дўст орттиради. У энди асло одамзодга яқин бўлмайди, уларни, Фуко-Фукиньони ҳар қанча соғинмасин, дельфинча ўз қароридан қайтмайди.

Dastlab aytib o’tishim lozimki, yaqinda «Jahon adabiyoti» jurnalida (2015,oktabr) bosilgan mazkur hikoyaning muallifining ismi noto’g’ri yozildi. Ispaniyaning muxtor o’lkasi Galisiya lahjasida ijod qiladigan adibning ismi Shoan Ignasio emas, aslida Xoan Ignasio (galisiyachada to’liq: Xoan Ignacio Taibo) deb  yozilishi kerak edi. Tarjimon rus tilida nashr etilgan to’plamda (Ispanskaya novella: 70-ye godi. Moskva.1982) keltirilgan ma’lumotga ishongani uchun xatoga yo’l qo’ygan. Bu rus tilidan tarjima qilinadigan har qanday xorijiy asarda albatta xatollarga yo’l qo’yilishi, shuning uchun ham bugungi internet tizimida paydo bo’lgan imkoniyatlardan foydalanib, tarjimani bari bir asliyati bilan solishtirish kerak deb bir necha bor aytilgan fikrimning to’g’riligini isbotlaydi.

TARJIMONDAN

Ispan yozuvchisi Xoan Ignasio Taybo (Xoan Ignacio Taibo)ning jurnal sahifasida berilayotgan hikoyasi — “Odamlar, kimsiz o’zi?» del`fin bolasi haqida. To’g’risini aytsam, uni 1985 yili tarjima qilgandim. O’sha paytda men hikoyani qay tarzda tushunganman, fikr-mulohazalarim qanchalik asosli va xolisanillo edi, esimda yo’q, lekin bugun urinib ko’rmoqchimanki, zora, jo’yali gap aytib, o’quvchini o’zimga hamfikr qilolsam, nozikfahm, zukko adabiyot muxlisining e’tiborini qozonolsam.

Hikoya del`fincha, uning Fuko degan bola bilan do’st tutingani, uning hikoyalari orqali inson hayotidan boxabar bo’lishi va nihoyat, odamzod bilan del`finlar o’rtasida tasavvur qilib bo’lmas farq mavjudligi, buni yengishning sira iloji yo’qligi — bunday og’ir qismatdan hech qachon qutulolmasligini sezib qolgach, hamma narsadan ko’ngli sovib, olislarga bosh olib ketishi haqida. Bu majoziy hikoya. Lekin har qanday badiiy asar nima haqda bo’lishi va qanday uslubda yozilganidan qat’iy nazar, o’quvchini befarq qoldirmadimi, uni o’yga toldira oldimi bas, u yashashga loyiq, binobarin, u haqiqiy adabiyot mahsuli sifatida e’tirof etilishi shart. Adabiy asarga hayotda bunday bo’lmaydi, degan mezonlar bilan qarash noto’g’ri va xatodir. Unda odamga adabiyot nima qilib berardi, undan ko’ra foydaliroq ishlar bilan shug’ullangan ma’qul, qabilida fikr yuritadigan manfaatparast, cho’ntagiyu nafsidan boshqa narsani bilmaydigan va tan olmaydigan, tor fikrli, cheklangan kishiga aylanib qoladi.

Mazkur hikoya majoziy yozilgani bilan uning ramziy ma’nosi teran va biz kutgandan ko’ra haqqoniydir. Inson hayot yo’lida adolat va to’g’rilik, muruvvat va beozorlik bilan zulm va adovat, fahsh va zo’ravonlik, tubanlik va razillikni yenga olsa, bu hayot bani bashar orzu qilgan — ezgulik yo’li bo’ladi. Odamzodni porloq kelajakka ana o’sha ezgulik yo’li eltadi. Tarixda allomalar buni hidoyat yo’li, deb ta’riflashgan. Dunyoda daraxtlar, jonivorlar, parrandalar zug’umdan yiroq, tabiat ularni ongli qilib yaratmagan, shuning uchun ular o’z qilmishlariga mas’ul emasdirlar, ular tabiat hukmiga itoat etib yashaydilar va bu yo’ldan og’ishmaydilar. Inson-chi? U har bir qilmishiga javobgar, chunki u aql-idrok sohibi qilib yaratilgan. Agar u to’g’ri yo’l qolib, shunchalik qudratli ne’mat — aql-idrok bilan ham insoniylik man etgan, insof va diyonatdan voz kechib razolatga yuz tutsa, nafsining quliga aylansa, u endi odamgarchilikdan chiqqan bo’ladi. “Odamlar, kimsiz o’zi?”hikoyasida del`fin bolasi yaqin do’sti Fukodan eshitgan gaplarni sira hazm qilolmaydi: ularning (odamlarning) tong sahardan yarim kechaga qadar ishlashlari boylik orttiraman, deb hayotlarini xavf ostiga qo’yishlari, farovon yashash va muhtojlikdan xalos bo’lish uchun o’zlarini o’qqa-cho’qqa urishlari del`fin bolasini larzaga soladi. Bu inson hayotining bir parchasi, mayli, busiz iloji yo’q.

«… Del`fincha Fukodan so’radi va yig’lab yubordi, vaholanki, del`finlar odatda yig’lamas edilar: Biz axir do’stmiz-ku, nega axir sen o’zing yashayotgan qishloqni, mana shu ko’rfazni, meni yaxshi ko’ra turib tashlab ketmoqchi bo’layapsan? Nega, nima uchun?” Lekin sodda del`finning bu savollariga Fuko tugul, kattalar ham javob berolmaydi. Fukoning o’rtanib bergan javobi esa, shunchaki diydiyodek tuyuladi. U: “…Bizning ko’rfazda baliq qolmadi, odamlar suvni zaharlashdi, bulg’ashdi, baliqlar qirildi yoki olislarga ketib qoldi, baliqchilar kun ko’ra olmayapti. Bu yerda qolsang, sen ham halok bo’lasan”- deydi.

Del`fin bularni eshitib dovdirab qoladi. Nafaqat u, boshqa jonivorlarga aql, zabon berilsa, ular ham shu ko’yga tushar edilar. Faqat inson bunday holga tushmaydi. U dovdiramasdan, har bir ishini bilib, ongli ravishda amalga oshiradi. Butunlay boshqa maqsadda berilgan aql-idrok uni yovuzlikdan, misli ko’rilmagan manfur ishlardan saqlashga qodir emas. Ikkita odamning o’rtasidagi noittifoqlik, izzat-nafs tufayli tug’ilgan adovat o’z yo’liga. Lekin bugungi kunda yer yuzida tinmayotgan xunrezliklar-chi, kim qilayapti bunday ishlarni? Yoki o’sha qonxo’r bo’rilar, odamxo’r timsohlarmi? Del`finni qiynagan jamiki savollarning zamirida mana shunday tushunchalar yotadi. Yoki tushunarliroq aytadigan bo’lsak, del`fin bolasining oddiygina savollari shu olamshumul azobli muammolarga olib boradi. Hikoya yakunida del`finning nolasi dunyoda inson nimalarga mahkum ekani, bu “nimalar” insoniyatni fojiaga elitishining bashorati sifatida yangraydi: “Odamlar bizlarga mutlaqo o’xshamas ekan. Sizlar vahshiy ekansiz, sizlarga zarracha ziyoni yetmagan bo’lsa ham baliqlarni o’ldirasiz, suvlarni zaharlaysiz, yer yuzida hayot chashmalarini quritasiz. O’zgalarni yakson qilish, qirish, o’ldirishga sharoit yaratasiz, yo’l qo’yasiz!”

Hikoya yozilganiga 40 yilcha bo’ldi.

Bu gaplarni bugun maktab o’quvchisi ham biladi. Biroq buni bilishdan nima foyda? Yoki insonning kelajagi haqida qayg’urish kerak emasmi, foydasi bo’lmasa?! Yozuvchi hayotdagi bunaqa muammolarni hal qilib berishi shart emas, illo, hal qila olmaydi ham, qolaversa, bunday vazifani u o’z uhdasiga olmagan. Uning yuksak burchi, maqsadi butunlay boshqa. Ignasio Taybo adabiyotning atomdan kuchli ekanini biladi. Ayni chog’da dunyoni adabiy asarlar bilan o’zgartirib bo’lmasligini ham tushunadi. Zero, mana shu bilim va tushunish uni “Odamlar, kimsiz o’zi?” degan hikoyani yozishga majbur qilgan. Bu zarbulmasal emas, realistik hikoya, faqat voqealar, hikoya qahramonlari hayotdan olinmagan. U yozuvchining ko’nglidagi voqelik mahsuli.

Xoan Ignasio TAYBO
ODAMLAR, KIMSIZ O’ZI?
Ruschadan Olim Otaxon tarjimasi

Ispan yozuvchisi Shoan Ignasio Taybo 1949 yili Madridda tavallud topgan. Uning ajdodlari mamlakatning shimoli-g’arbidagi Galisiya viloyatidan poytaxtga ko’chib kelishgandi. Adib Madriddagi Komplutense universitetida jamiyatshunoslik yo’nalishida tahsilini yakunlagach, 1976 yili Galisiyaga qaytib jurnalistika sohasida faoliyat yurita boshlaydi. 1975 yildan Tayboning Galisiya lahjasida yozilgan bir qator kitoblari chop etilgan. Yozuvchi ko’plab adabiy mukofotlar bilan taqdirlangan. Adibning hukmingizga havola etilayotgan “Odamlar, kimsiz o’zi?” hikoyasi 1981 yili yozilgan.

I

U hali kichkina paytlaridayoq, otasi, odamlarga yaqin borma, garchi dengizda tirikchilik qiladiganlar unchalik badkirdor bo’lishmasa ham, bekordan- bekorga tosh yoki kaltak bilan urib dilingni siyoh qilib ko’yishlari mumkin, deb tayinlagan, biroq del`fin bolasi unda hali juda murg’ak, buning ustiga gapirishni ham bilmas, shu bois bu bilan otasi nima demoqchi bo’layotganini tushunmagan edi.

Oradan yillar o’tdi. O’sha paytlarda ular suvi musaffo, haroratli va sokin ko’rfazda yashashar, u yerda baliq mo’l-ko’l bo’lib, hammalariga yetib ortar, binobarin, del`finlar qorin tashvishidan butunlay forig’ edilar.

O’ziga aytilgan gapni hali tushunmasa ham, lekin suzishga kelganda del`finchaga yetadigani yo’q edi, u shunchalar mohirona suzar ediki, garchi ochiq dengizga chiqmasa ham bir o’zi ko’rfazda emin-erkin suzib yura olardi. U atrofidagi mavjud olamni bilishga kiziqar, hamma narsadan boxabar bo’lishni istar, parrandalar, odamlar hamda del`finlar hayotini, odatlarini kuzatishdan bahra olar, qiskasi, dunyodagi barcha bolalar singari har kuni o’zi uchun bir yangilik kashf etardi.

Shu vajdan kunlarning birida u tap tortmasdan qirg’okkacha suzib bordi. U hali qirg’oqqa yetib bormayoq o’sha yerda yurgan allaqanday g’ayritabiiy mavjudotlarga ko’zi tushdi. Bunaqasini u hali ko’rmagan edi, ular del`finlarga ham, baliqlarga ham o’xshamasdi. Bu g’alati mavjudotning qo’li, oyog’i, boshi bo’lib, egniga yana allanimabalolarni kiyib olgandi, del`fin bolasi faqat ulardagi kalla nimaligini tushunib yetdi, negaki bunaqa a’zo dengiz jonivorlarida ham bor edi-da! Qolgan narsalarining farqiga bormadi… Del`finchaga otasi bular odamlar, deb ta’riflagan mavjudot ekanini dabdurustdan anglayolmadi, o’z-o’zidan ulardan nega qo’rqishi kerakligini esa mutlaqo tushunmadi.

U odamlar sezib qolmasliklari uchun ehtiyotkorlik bilan qirg’oqqa suzib keldi, to’g’risini aytganda, u boshqa del`fin bolalariga nisbatan o’yinqaroq bo’lgani bilan har holda ehtiyotkor va itoatgo’y edi. Hozir ham suvdan boshini xiyol chiqarib, sohilni diqqat bilan ko’zdan kechirdi.

Del`fincha har kuni ertalab, kun endi yoyila boshlaganda ota-onasi bilan birga dengizga baliq ovlash uchun chiqadigan tagi yassi kema ortidan ergashib yurardi. U o’sha kemaning kapitani bilan uning ikki nafar yordamchi matroslarini allaqachon tanib olgan edi. “Karmina” deb nomlangan bu kema ana shu uch kishiga tegishli edi. Del`finchani o’ziga o’xshagan, kattalar doim ovga o’zlari bilan olib chiqadigan kichkina odamcha — quralay ko’z bola qiziqtirib qolgandi. O’sha bola endi-endi tetapoya bo’lganiga qaramay chayqalib-chayqalib suzayotgan kemada yiqilmasdan bemalol yura olardi. Kichkintoy bolani kattalar hamisha bir xilda, Fuko deb chaqirishar, shu sababli del`fincha uning ismi Fuko ekanini bilib olgandi. Bu del`fincha o’rganib olgan odamzod tilidagi birinchi so’z edi.

Har kuni ertalab baliqchilar kema bilan qirg’oq orasiga to’r tashlab qo’yishar, bolaning otasi bilan matroslar tezroq gapirishni o’rgansin, degan maqsadda Fukoni gapga tutishardi. Del`fin bolasi har bir so’zlarini ilib olayotgani ularning xayoliga ham kelmasdi.

Del`finlar boshqa jonivorlarga nisbatan ancha-muncha idroki baland ekanidan u sekin-asta odamlarning tilida gapirishni o’rganib oldi. Kema bilan yonma-yon suzib borayotgan mahal kattalar o’rgatayotgan so’zlarni kaytarayotgan Fukoga ergashib, to yodlab olmaguncha o’sha so’zlarni qayta- qayta takrorlardi. Ota-onasi oldiga qaytib borganda esa ular bolasiga del`fincha gapirishni o’rgatishar edi; del`finlar tili g’oyatda go’zal, lekin shu bilan birga o’zlashtirish ancha mushkul edi, ularning tovushlari esa bamisli qo’shiq kabi murakkab va baland pardalarda yangrar edi. Nafsilamrini aytganda, bu tilda istagan narsa haqida gapirish mumkin edi, bu tilda o’zga bolalar, qushlar hamda odamlarning og’zidan chiqayotgan hamma gaplarni aytsa bo’ladi, faqat “o’ldiraman seni”, “boshingga it kunini solaman” qabilidagi o’ta xunuk, qo’rqinchli va tahdidona so’zlarni aytishga yaramasdi, chunki bunaqa tushunchalardan del`finlar tamoman bexabar edilar.

Oxir-oqibat, del`fin bolasi o’zining qadrdon ona tilida ham, odamzodning tilida ham bir xilda bemalol gapirishni o’rganib oldi. Biroq buni u hali amalda qo’llab ko’rmagan, shu choqqacha katta odamlar va bolalar bilan suhbatlashish unga nasib etmagan edi.

II

Kunlar ketidan kunlar, oylar o’tdi. Fuko ulg’ayib qoldi, del`fin ham. U baliq ovlagani chiqqan kemani kuzatib yurishni yaxshi ko’rardi; kema bilan yonma-yon suzib borayotganda del`fincha odamlar e’tiborini jalb qilish uchun dam-badam suvdan sapchib havoga otilar, kattalar bunga ortiqcha ahamiyat berishmas, chunki ular kema atrofida suzib yurgan del`finlarning bunday qilig’iga allaqachon ko’nikib qolishgan edi. Kunlardan bir kun del`fin bolasi Fukoning o’ziga qiziqsinib qarayotgani, bu ham yetmagandek marok bilan tomosha qilayotganini payqab qoldi. Kema ochiq dengizga chiqib ketgan paytlarda del`fin bolasi zerikib qolardi: uning ortidan ergashib borolmas, hali yosh ekani tufayli ko’rfazdan chiqib, olislarga suzib borishdan qo’rqar edi. Ittifoqo, bir kuni ertalab Fuko barvakt uyg’ondi va kattalarni kutib o’tirmay o’zi dengiz yokasiga bordi. Del`fin bolasi shu yerda, doimgidek kemaning yon-verida kutib turardi. U kattalarning yo’qligidan foydalanib, beozorgina kulayotgandek tuyulguvchi tumshug’ini suvdan chiqardi. Fukin`o uni ko’rib hayratdan qotib qoldi, negaki, shu chokqacha u birinchi marta del`finni bunaqa yaqindan ko’rishi edi, u faqat odamlarni, mushuklar bilan parrandalarni va yana kemada ovlanadigan baliqlarni ko’rgandi, xolos, shunga qaramay u del`finlarning baliqlarga mutlaqo o’xshamasligini, terilari esa odamlarnikiga qaraganda yumshok va mayinroq ekanini anglab yetdi. Del`fin Fukoning ismini aytib chakirdi- da, undan hol-ahvol so’ragan bo’ldi.

Fukin`o del`finchadan qo’rqmadi, del`fincha ham undan hurkmadi, zero, yolg’iz kattalargina o’zlari nimaligini bilmaydigan narsalardan ko’rqishadi. Kichkintoylar esa aksincha. Fuko del`fin bolasi o’ziga o’xshab galisiy tilida gapira olishidan, kattalar ertalab sohilga kelishganida doim nari yurishidan boxabar bo’ldi. Bora-bora del`fin bolasi uning eng qadrdon, ajralmas do’stiga aylandi. Nafsilamrini aytganda, Fuko ham del`finning birdan-bir do’sti bo’lib qoldi.

III

Shu asno ko’klam keldi. Kunlar uzaydi, Fuko har kuni ovga chiqish oldidan barvaqg turib, dengiz bo’yiga kelardi. Kattalar hali uyqudan turmagan mahal ikki o’rtoq suvda kim o’zarga o’ynashar, miriqib cho’milishar, hammayoqqa suv sachratib sakrashar, ichakuzdi qo’shiqdar aytib, tinmay yayrashar edi. Maza qilib o’ynab bo’lishgach, oldinma-ketin otasi bilan matroslar kelishar, uzoq paysalga solishmay “Karmina”da dengizga yo’l olishardi. Del`fin bolasi endi kema qaerga bormasin, uning ortidan kuzatib borar, zero, u odamlardan ham, vahimali dengizdan ham cho’chimaydigan bo’lib kolgandi.

Qisqasi, ota-onasi del`finchaning odamdan do’st orttirganini aslo bilmasdilar. Fuko ham del`fin bilan do’stlashib qolgani haqida hech kimga aytmas, negaki, kattalar aksar hollarda hamma narsadan xavotir olish tugul, hech narsani tushunishni istamas, ular hatto eng oddiy narsalar, aytaylik, del`finning biz odamlarga o’xshab gapira olishiga ham ishonishmas edi.

Fuko ov tugab, uylariga qaytishgach, qosh qoraygandan keyin ham dengiz bo’yiga kelardi, u kela solib o’zini suvga otar va aloha, ikki o’rtoq — del`fin bilan inson qayiq va sollar orasida yonma-yon suzib yurishardi. Ular birgalikda ko’rfazdagi havzada cho’milayotgan boylarning bolalarini kuzatishar, goho-goho o’sha bolalardan bitta-yarimtasi havza yon devoridan boshini chiqarib Fuko bilan del`finni tomosha qilar, boyoqishlar hech qachon qumloq sohilda, dengiz yoqasida o’ynolmas yoki del`fin bilan do’stlasholmas, bu ikki qadrdon o’rtoq bilan suhbat qurish u yoqda tursin, salom-alik ham qilisholmas edi. Ko’pincha boylarning o’z bolalariga pand-nasihatlarini, o’gitlarini eshitib, ular hayron bo’lishardi: “Dengizda cho’milishni xayolingga ham keltirma, cho’kib ketasan” yoki “anovi baliqchi bola bilan o’ynama, u sening tenging emas” yo “ko’p xayol suraverma, boshing og’rib qoladi” qabilidagi gaplaridan ma’lum bo’lishicha ota-onalari bu bolalarga hech narsani ravo ko’rishmas edi. Boyaqishlar, bu ikki o’rtoqning sho’x-shodon, beg’araz kulgilari tufayli yanada zavqliroq tuyulayotgan sho’xliklariga maxliyo bo’lib qarab turishar, Fuko bilan del`fin esa odamzod hech qachon to’ymaydigan hayot zavqidan mast holda yayrashardi.

Havzada cho’milayotgan bolalar orasida shiringina, kulchayuz, shahlo ko’zli qizaloq ham bor edi, Fuko undan ko’zini uzmasdi va nima uchundir uning davlatmand odamning qizi ekanidan ich-ichidan kuyunar va ohista xo’rsinib qo’yardi. Del`finlar boy nima, kambag’al kim, degan narsani tushunishmaydi. Chunki ularning hayotida bunaqa tushunchalarning o’zi yo’q edi; ular pul bilan boylik nimaligini bilishmaydi; odamlar hayotining mana shu jihatlarini del`fincha Fukodan eshitib hayron bo’ldi, u bir narsani sira hazm qilolmasdi — qiz boy xonadonda, Fuko kambag’al oilada o’sgan bo’lsa nima qipti, asosiysi — ikkovi ham yosh, tengqur-ku!

Ikki do’st g’ira-shira oqshom qorong’isida ovdan qaytib kelayotgan bahaybat kemalarni tomosha qilishni yaxshi ko’rishar, quyosh zavolga yuz tutgan mahal ufqning alvon jilolarda tovlanishinikuzatishdan zavqlanishar edi. Yoz oqshomining tarovati, osmondagi ranglar jilosi ikki yoshning diliga bir dunyo quvonch baxsh etardi.

Fuko bilan del`fin ulg’ayib borardi. Ular ulg’aygan sari vakt o’tishi tobora tezlashayotgandek bo’lardi. Ular har kuni birga o’ynashar, bir-birlariga qiziqarli hangomalar aytib berishdan charchashmas, del`fincha hech qachon bormagan zamindagi hayot haqida gapirsa, del`fin dengiz sirlari haqida so’zlar edi.

Kunlarning birida del`finning ismi nimaligini ham bilmasligi Fukoning esiga tushib, undan ismini so’radi. O’rtog’i unga del`finlarning har xil ismlari — balina, muhur, dengiz mushugi, afolina, Yunusbaliq degan nomlari bor, lekin sen so’rayotgan ismlar yo’k, deb javob berdi. Fuko ajablandi, u del`finlarning umumiy nomi kerakmas, men qadrdon do’stimning ismini bilgim kelyapti, xolos, dedi. Buni bilishning nima keragi bor, ming qilsa ham boshqa bironta del`fin odamzod tilida gapirmagandan keyin, mening hech qanaqa ismim yo’q, deya o’zicha tushuntirgan bo’ldi del`fincha, sen so’rayotgan bunaqa ismlar yolg’iz odamlar bilan uy hayvonlarida bo’ladi, dengizda yashovchi jonivorlarning hammasi bir xil nom bilan ataladi, ular birga yashab, bir-birlarini yaxshi bilgandan keyin ismlarning nima keragi bor?!

Fukoning ko’nglida del`findan sir saqlaydigan gapi yo’q edi, nega deganda del`fin uning birdan-bir do’sti-ku! Biroq yillar o’tib, ular o’sib ulg’aygach, Fuko bu o’yin-kulgilar, birga vaqt o’tkazishlar o’ziga yoqmay qolayotganini payqadi: u kuni bo’yi ishlab charchardi. Endi u del`finga har xil narsalarni gapirib o’tirmas, ko’proq hech qachon do’stlashib ketolmasligi ro’yi-ravshan bo’lib borayotganini his qilar, cho’milayotgan bolalar hayotiga qiziqar, bu o’zgarishlarni o’rtog’idan yashirishga harakat qilar edi. Pirovardida, Fuko bunday o’zgarish sabablarini izohlab berish uchun shunday sabablarni ro’kach qilar ediki, del`fin bolasi buni hech qachon tushuna olmasdi.

Fuko odamga o’xshab hayot kechirishlari uchun kun-uzzukun ishlashga majbur ekani, puldor ota-onalarning bolalari esa ishlashni xayollariga ham keltirmasligi, baliqchining bolasi ertadan-kechgacha ishlab ham, ochig’i, ro’shnolik ko’rmasligi to’g’risida gapirardi. Ulg’ayib katta bo’lgani uchun yanayam ko’proq ishlashga majburligi, buning ustiga maktabda o’qishi, haftada olti kun darslarga qatnashga majburligi, xullas, bundan buyon umrining oxirigacha shunday yashashga mahkum ekanligini tushuntirmoqchi bo’lardi. Del`fin galisiya tilini bilgani bilan uning gaplarini mutlaqo tushunmasdi, buning sababi yana o’sha del`finlar hayoti bilan bog’liq narsalar edi, zero, ularni dengiz boqardi, ular holdan toygunlaricha ter to’kib ishlashlari shart emasdi, mol-dunyoga zarurat sezishmasdi, odamlar singari boylik orttiraman, deb hayotlarini xavf ostiga qo’yishlarining hojati yo’q, farovon hayot va muhtojlik degan tushunchalar ularga begona. Shuning uchun del`fincha Fukoning aqli tobora xira tortib borayapti, deb hisoblashdan o’zga vaj topolmadi.

IV

Yoz tugab, qish yaqinlashdi. Ko’rfaz suvi sovuqlik qila boshlagani yetmay qandaydir g’alati nordon, dori-darmon hidi yoxud ta’mi keladigan bo’lib qoldi, del`fin bolasi Fukoning daragi bo’lmagan kunlar bepoyon dengizga chiqib ketishni afzal ko’rar, u yerda o’zining hamjinslari ko’p, suvi esa sho’rtang va toza bo’lardi.

Kunlarning birida Fuko otasi bilan matroslardan ancha ilgariroq kemaga keldi. Dengiz ustini tuman qoplagan edi. U o’pkasi to’lib, kelgan zahoti o’ksib-o’ksib yig’lashga tushdi, del`fin bolasi uning ko’z yoshlarini birinchi marta ko’rishi edi. Fuko o’zini sira bosolmadi, oxiri ko’z yoshlari qurib, chuqur xo’rsindi-da, tilga kirdi. Biz boshqa ko’rishmaymiz, dedi. Del`finlar yolg’on gapirishni bilishmaydi, ular umuman yolg’on nima ekanidan bexabardirlar, biroq bizning del`fincha Fuko ayni lahzalarda aldayapti, degan xayolga bordi, chunki uning tushunchasiga ko’ra, ikkovlari oralaridan qil o’tmaydigan do’st bo’lishsa, o’rtalaridan gap o’tib, urishib qolishmagan bo’lishsa, nega bundan buyon butunlay ko’risholmas ekanlar? Bir-birlariga zarracha yomonlikni ravo ko’rmaydigan ikki qadrdon nega birdan uchrasholmay qolarkan?

Bu kun ularning hayotidagi eng qayg’uli kun bo’ldi. Ko’rfazni tuman qoplagani uchun dengiz ichkarisi, qirg’oq yaqinidagi qoyalar ham ko’zga chalinmasdi. Ko’rfaz tugul dengizda ham baliq qolmagan, baliqchilar baliq ovlagani, del`finlar yemish izlagani ancha olisga borishlari lozim bo’lib qolgan edi. “Karmina” kemasi xiyla kichik ekanligi sababli baliq ovlagani dengiz ichkarisiga borisholmasdi, chunki u kuchli to’lkinlar zarbiga dosh berolmasdi. Fukoning otasi “Karmina”ni sotib yubordi, biroq uning puliga nisbatan yiriqroq shxuna sotib olishning iloji bo’lmadi, shu boisdan Fukoning otasi, o’zi va ikki nafar matros ulkan bir kemada yollanib ishlashga qaror qilishgan edi, o’sha kema “Karmina” singari ularning tasarrufida bo’lmay, ikki do’stga havas bilan qaragan o’sha kulcha yuzli shirintoy qizning otasiga tegishli edi.

Del`fincha baliq ovlagani shunday bahaybat kemada, buning ustiga, yana shunaqa olislarga borish shartmi, deya boshi qotardi. Hammasi pul uchun, deb tushuntirardi Fuko, otasi pul topib, yangi bir kema sotib olish maqsadida shunga qaror qilibdi. Baliqchi qushlar qirg’oqqa yaqin kelib, qanot qoqa boshladi, bu yomg’ir yog’ishidan darak berardi. Del`fincha Fukodan endi nima qilasan, deb so’ragandi, u shunday javob berdi:

— Men pul topish uchun ishlashim kerak, tushunayapsanmi? Bizning endi “Karmina”miz yo’q, men endi olislarga ketishga majburman. Bu yerlarda dengizdan baliq ovlash mumkin edi, endi esa baliq ham qolmadi. Shuning uchun men boshqa yurtlarga ketayapman. U shunchalar uzoqda joylashganki, u yerlardan qaytib kelishimga ham ishonolmayapman. Shu sababli biz xayrlashishimiz kerak. Boshqa hech kachon ko’risholmaymiz, deb qo’rqaman.

— Lekin nega, Fuko, nima uchun? — deb so’radi del`fin bolasi va yig’lab yubordi, vaholanki, odatda del`finlar yig’lamas edi. — Biz axir do’stmiz- ku, dunyoda eng sadoqatli og’a-ini bo’lib yurgandik-ku, nega axir, sen o’zing yashayotgan qishloqni, mana shu ko’rfazni, meni yaxshi ko’rsang, iforli yoz tonglarini, qish faslini, tuman qoplagan qoyalarni va yomg’irni yaxshi ko’rsang, del`finlarsiz, hamqishloqlaringsiz qanday yashaysan? Nega hammasidan yuz o’girib, ularni unutib, olislarga bosh olib ketmoqchi bo’layapsan? Tushuntirib ber menga, Fuko, nega, nima uchun?

Fuko ko’zlariga quyilib kelayotgan yoshni to’xtatolmay javob kaytardi:
— Chunki endi bizning ko’rfazda balik qolmadi, endi baliq dengizda ham yo’q. Sarmoyador kishilar suvni zaharlashdi, bulg’ashdi, baliqlar qirildi, qolganlari ham bu yerlardan olisga ketib qoldi, baliqchilar kun ko’rolmayapti. Bu yerda qolsang, sen ham halok bo’lasan.

Fuko to’g’riso’z bo’lganiga qaramay del`fin bolasi unga ishonmadi va uni yana savolga tutdi.
— Nega ular suvni iflos qilishadi? Nima sababdan baliqlarni qirib yuborishadi? Nima foydasi bor buning?

Fuko yelka qisdi va ko’ngli buzilib dedi:
— Pul uchun, ular pul dardida shunday qilishgan.

Buni eshitib del`fin bolasi dovdirab qoldi.
— Odamlar bizlarga mutlaqo o’xshamas ekan. Sizlar vahshiy ekansiz, sizlarga zarracha ziyoni yetmagan bo’lsa ham baliqlarni o’ldirasiz, suvlarni zaharlaysiz, yer yuzida hayot chashmalarini quritasiz, o’zgalarni yakson qilish, qirish, o’ldirish, vayron qilishga sharoit yaratasiz, yo’l qo’yasiz! Faqat insonlargina bir-biriga shunday adovatda yashar ekan. Sizlarning tilingizni hech qachon o’rganmasam bo’lar ekan-a! Alvido, Fuko-Fukin`o, biz boshqa hech qachon ko’rishmaymiz!

U shunday dedi-da, bepoyon dengiz sari suzib ketdi. Musaffo havodan o’pkasini to’ldirib nafas olish uchun suv yuzasiga chiqqanida Fuko haliyam, endi o’zlariga tegishli bo’lmagan “Karmina” kemasida qimir etmay, tobora uzoqlashib borayotgan do’stining ortidan termilgan ko’yi yig’lab turardi. Biroq del`fin bolasi iziga qaytmadi. Nega deganda uning hafsalasi pir bo’lgan, alamidan o’rtanar, qolaversa, Fukoni ham, odamlarni ham butunlay unutishga, ular haqidagi xotiralardan ham voz kechishga qaror qilgan edi. U dengizning chuqur qatlamlariga qadar tushdi va olis-olislarni ko’zlab suzib ketdi. Darhaqiqat, suv taxir, dori-darmon bilan moy hidi anqirdi. Bu hid uni behuzur qildi.

Del`finchaning iloji boricha uzoqroqqa ketgisi kelardi. Fukoni, ko’rfazni, bu qo’lansa suvning ta’mini butunlay unutishni istardi. U ota-onasi bilan xayrlashgani bordi. Lekin yolg’iz onasini uchratdi. Onasi achchiq-achchiq yig’lardi. Otasi jon berayotgan edi. Unga odamzod hidi anqiyotgan zaharli suv tufayli shunday bo’ldi, deya tushuntirishdi. Del`finchaning ko’z yoshlari qurigan, u endi yig’layolmas edi. Qolaversa, del`finlar kamdan-kam hollardayig’laydi.

V

U bir paytlari qadrdon bo’lgan maskandan tezroq bosh olib ketish uchun bor kuchi bilan suzib borardi. Uni olis sarhadlar chorlardi. U oshiqqan tomonda — yiroq-yiroqlardan inson yashaydigan zamin butunlay ko’rinmaydi, na odamlar, na kemalar, na qayiqlar, na zulm bor edi u yerda. U del`finning bolasi edi, bundan buyon yolg’iz del`finlardan do’st orttiradi. U endi aslo odamzodga yaqin bo’lmaydi, ularni, Fuko-Fukin`oni har qancha sog’inmasin, del`fincha o’z qaroridan qaytmaydi.