<12 январь — Машҳур адиб Жек Лондон таваллуд топган кун

     Машҳур адиб Жек Лондон (12. 01. 1876 — 22. 11. 1916) қаламига мансуб «Мартин Иден», «Ёввойилар чақириғи», «Денгиз бўриси», «Темир товон», «Оқ сўйлоқ»  сингари роман ва қиссалар, юзлаб ҳикоялар жаҳон адабиёти хазинасидан муносиб жой эгаллаган. Бу асарларга турлича баҳо беришган: мунаққид Максвелл Гейсмар «Ёввойилар чақириғи» романини «гўзал насрий шеър» деб атаган бўлса,      Франклин Уолкер эса бу асар ҳақида «Гаклберри Финн» ва «Волден»лар ёнида турса бўлади», деб ёзади. Романнавис Эдгар Лоуренс Доктороу уни «шоҳасар» даражасигача кўтарган. Ёзувчи ва тарихчи Дейл Уолкер эса Жек Лондоннинг романларидан кўра ҳикояларини кўпроқ «тан олган». Унинг фикрича, «Жек Лондон ноқулай романнависдир. Туғма бетоқатлиги ёки ақлининг тез ишлаши фақат унинг ҳикоялари ютуғи учун хизмат қилди. Энг яхши романлари ҳам ҳикояларичалик машҳур бўлмади».

Жек ЛОНДОН
ЭССЕЛАР, ҲИКОЯ, ҚИССА
Саиджалол Саидмуродов таржимаси

МЕН ИНТИЗОМ БИЛАН ИШЛАШ ТАРАФДОРИМАН

Мен 1876 йили Сан Францискода дунёга келдим. Ўн беш ёшимдаёқ ҳаётнинг аччиқ-чучугини тотиб кўрган эдим. Агар қўлимга уч-тўрт чақа тушиб қолса, уларни обакидандонга эмас, май сотиб олишга сарфлардим. Эркак кишига айнан майхўрлик ярашади, дердим ўша кезларда. Мана, ёшим ўттиздан ошибдики, қайтадан ўсмирга айланиб қолишни истайман, негаки ўсмирлик лаззатларидан баҳраманд бўлиш менга насиб этмаган. Ҳаётга ҳам минбаъд аввалгидай жиддий қаролмайман. Яна ким билади дейсиз, балки ўша умр баҳорига яна дуч келиб қоларман! Ҳаётда энг муҳими масъулият эканини ақлимни таниганимдаёқ тушуниб етгандим. Хат-саводим қандай чиққанини эслай олмайман. Аммо беш ёшимдаёқ ўқиш ва ёзишни билардим. Илк бор Аламедадаги мактаб остонасига қадам қўйганим ҳали-ҳануз кўз ўнгимда. Кейин биз ранчога кўчиб ўтдик ва мен, саккиз яшар болакай ўзимни қора меҳнатга урдим…

Болалик чоғларимдаёқ мени одамларнинг жаҳолат ботқоғига ботгани таажжубга соларди. Тўққиз ёшимда Вашингтон Ирвингнинг “Ҳамро”сини зўр иштиёқ билан ўқиб чиқдим ва ранчодагилардан биронтаси бу китоб ҳақида билмаслигини ҳеч ақлимга сиғдиролмасдим. Вақт ўтиб, бундайин жаҳолат фақат қишлоғимизда ҳукм суради, шаҳарда эса ҳаёт умуман бошқача бўлса керак, деган фикрга келдим. Бир куни ранчомизга шаҳардан бир киши келди. Бошмоқларига қарасангиз, юзингизнинг аксини кўришингиз мумкин, эгнида мовут пальто. Маърифатли киши билан суҳбат қуришнинг айни вақти, деб ўйладим. Шаҳарлик меҳмонни ўзимнинг “қасримга” — эски, ярим вайрона кулбамга таклиф этдим ва ундан “Ҳамро” ҳақида сўрай бошладим. Ҳайҳот, у ҳам ранчо аҳли каби оми бўлиб чиқди. Шунда дунёда иккитагина оқил одам бор, улардан бири — Вашингтон Ирвинг, иккинчиси — мен, деган фикрга келдим.

Ўша пайтлар “Ҳамро”дан ташқари, асосан, ўн центлик романлар (мен уларни батраклардан сотиб олардим) ва рўзномаларни ўқирдим. Ҳафталик рўзномаларда кўпроқ ўзлари қашшоқ бўлса-да, қалблари пок кишилар ҳаёти ҳақидаги ажойиб асарлар босиларди. Бундай мутолаалардан сўнг онгу тафаккурим ўзига хос тарзда такомиллашиши лозим эди, лекин мен қўлимга нима тушса, шуни ўқийвердим. Бунга ёлғизлигим сабаб бўлгандир, эҳтимол. Уйднинг “Сигна” қиссаси менда катта таассурот қолдирди. Қиссани икки йил мобайнида қайта-қайта ўқидим.

Қиссанинг хотимасини йиллар ўтгач, оқ-қорани таний бошлаганимда англаб етдим. Ўшанда асар қаҳрамони билан орзулар салтанатига сайр этардим. Қаҳрамонни олдинда ёвуз Немезида (юнон мифологиясида ёвузлик илоҳи – Таржимон.) кутаётгани етти ухлаб тушимга ҳам кирмаганди. Ўша чоғлар менга асаларига кўз-қулоқ бўлиб туриш топширилганди, дарахт тагига ёнбошлаб олиб, тонг саҳардан қош қорайгунча асалариларнинг ғуж бўлишини кутиб ҳам ўқирдим, ҳам ширин хаёлларга берилардим.

Ливермере водийси шу қадар теп-текис ва зерикарли макон эдики, ҳатто водийни ўраб турган тепаликлар ҳам мени ўзига ром этолмасди. Хаёлларимни фақат асалариларнинг уяларига тўпланишигина тўзғитиб юборарди. Ўша заҳоти жар солиб одамларни чорлардим, улар эса сув тўлдирилган хумча, челак кўтариб югуриб келишарди. Ёдимда, “Сигна”нинг биринчи сатрлари шундай бошланарди: “У бор-йўғи кичкина болакай эди, шундай эса-да, бу болакай буюк мусиқачи бўлиб етишишни, бутун Оврупо унинг оёқлари остида ётишини орзу қиларди”. Ҳа, мен ҳам кичкина болакай эдим… Нима учун энди ўша митти болакай қилган ишни мен амалга оширолмас эканман, дея келажак ҳақида ўй сурардим…

Ранчони тарк этиб, Оклендга кўчиб ўтганимда ўн бир ёшда эдим. Окленд жамоат кутубхонасида қўлимга тушган китобни ютоқиб ўқиганча ўтираверардим. Узоқ вақт китоб ўқишим оқибатида ўзимда қандайдир руҳий касаллик аломатларини ҳам сеза бошладим. Ўқиганим сари олам сир-синоатини англаб, хом хаёллардан халос бўлардим. Тирикчилик учун кўчаларда газета сотиб кун кўрардим. Ўн олти ёшимгача қорин қайғусида ўзимни ўққа-чўққа урдим, ишим ўқишимга, ўқишим ишимга уланиб кетар, бош қашишга фурсат тополмасдим.

Ўша йиллари саргузашт излаб уйдан чиқиб кетдим. Мен қочганим йўқ, шунчаки иссиқ ўрнимни тарк этдим. Кўрфазга тушиб денгиз чиғаноғини овлайдиган қароқчиларга қўшилдим. Уларнинг ҳам омади чопавермас, агар қўлга тушсам, нақд беш юз йилга зиндонбанд этилардим. Кейинроқ шхунага матрос бўлиб ёлландим, лосос овладим. Балки ишонмассиз, аммо кейинги фаолиятим денгиз патрулида давом этди. Мен балиқ овлаш қоидаларига хилоф иш қиладиган қонунбузарларни қўлга олишим лозим эди…

Кейин эса бошқа кемага матрос бўлиб ёлланиб, Япон денгизи соҳиллари томон сузиб кетдим. У ердан Беринг денгизига ўтдик. Етти ой давом этган денгиз мушуги овидан сўнг Калифорнияга қайтдим ва турли юмушларга қўл урдим. Кўмир туширдим, бандаргоҳда ҳаммоллик қилдим, жут (каноп) тайёрлайдиган фабрикада ишладим. Фабрикада тонгги соат олтидан кеч соат еттигача тер тўкишга тўғри келарди. Кейинги йил яна денгиз сафарига отланишни мўлжаллагандим. Бироқ кемадош оғайниларимга қўшилиш насиб этмади. Улар “Мери Томас”да сузиб кетишибди — тақдирни қарангки, кема бутун жамоаси билан денгиз қаърига ғарқ бўлибди.

Фабрикада ишлаб юрган кезларимдаёқ ёзишни машқ қила бошлагандим. Фабрикада иш ўн уч соат давом этар, ижод учун вақт жуда оз қоларди. Сан Францискодаги “Колл” ҳафталиги очерк бўйича танлов эълон қилди. Онам мени танловда қатнашишга бир амаллаб кўндирди. Шундай қилиб мен “Япон соҳилларидаги тўфон” сарлавҳали очерк ёздим. Чарчаганимга қарамай, ярим кечагача қоғоз қораладим, токи икки мингта сўзни коғозга туширмагунимча бош кўтармай ёзавердим. Аммо мавзуни якунлай олмадим. Эртаси тунда ҳам қўлимга қалам олиб, кўзим юмилиб кетай деса-да, яна икки мингта сўзни битдим. Учинчи кун тундагина ёзганимни таҳрир қилиб, танлов шартларига мувофиқлаштирдим. Биринчи ўрин менга насиб этди. Иккинчи ва учинчи ўринларга эса Стэнфорд ҳамда Беркли университети талабалари лойиқ деб топилди.

Танловда ғолиб бўлганим ёзувчилик ҳақида жиддийроқ ўйлаб кўришимга туртки берди. Лекин ташвишларим бошимдан ошиб ётарди, адабий фаолиятни кейинроққа суриб қўйдим. Ўша пайтда “Колл” учун ёзган бир мақоламни ҳам таҳририят рад этганди.

Бутун бошли Қўшма штатларни Калифорниядан тортиб Бостонгача кезиб чиқдим. Тинч океани соҳилларига Канада орқали ўтар эканман, дарбадарлигим учун панжара ортида ўтириб чиқишимга тўғри келди. Жаҳонгашталикдан орттирган тажрибам мени социалистга айлантирди. Меҳнатнинг таги роҳатлигини аллақачонлар тушуниб етгандим. Меҳнат — бу ҳамма нарса. Меҳнат — бу нажот. Ўта оғир иш кунидан сўнг қалбим қанчалик фахр туйғусига тўлиб-тошганини тасаввур ҳам қилолмайсиз…

Оклендга қайтиб ўрта мактабни битираётганимда ўн тўққизда эдим. Ҳар ойда мактаб журнали чоп этиларди. Журналга ўз ҳикояларимни тақдим этдим. Ҳикояларимда денгиз сафарлари ва жаҳонгашталикда бошимдан кечирганларимни ёздим. Ўқиш билан бирга тунги дарбонлик ҳам қилардим… Кейин Калифорния университетига ўқишга кирдим. Олий маълумотли бўлиш бахтидан мосуво этилишни сира истамасдим. Кирхонада ишлаб, қолаверса, адабий фаолият билан шуғулланиб нон топа бошладим. Меҳнатга иштиёқим қанчалик кучли бўлмасин, ўзим учун белгилаган вазифаларим жуда мушкул эди ва ярим йил ўтар-ўтмас университет билан хайрлашдим.

Мен ҳамон кирхонада кийим дазмоллаб, бўш қолдим дегунча қўлимга қалам олардим. Лекин кўпинча қўлимда қалам билан ухлаб қолардим. Кирхонадан ҳайдалганимдан сўнг ўзимни тўла-тўкис адабий фаолиятга бағишладим. Қўлёзмаларим устида уч ой ўтириб, мендан ёзувчи чиқмайди, деган қарорга келдим ва олтин излаб Клондайкка йўл олдим. Бир йил ўтмай хасталаниб, ватанга қайтишга мажбур бўлдим. 1900 мил масофани денгизда эшкак эшиб ўтишга тўғри келди. Клондайк сафарида юрганимда тўсатдан отам вафот этди. Энди оила ташвишлари менинг гарданимга тушди. Калифорнияда ишсизлик ҳукм сурар, мен бир чақасиз қолгандим. Иш излаб роса тентирадим, шу орада “Дарё бўйлаб қуйига” номли ҳикоямни ёзиб тугатдим. Аммо ҳикоям рад этилди. Ушбу ҳикоямнинг тақдири ҳал бўлганига қарамай, йигирма минг сўздан иборат янги ҳикоямни ёздим. Уни бир газета бир неча сонларида чоп этмоқчи эди, бироқ ҳикояни яроқсиз деб топди. Рад жавобларга қарамай, тинмай ёзавердим. Ниҳоят, Калифорниядаги бир журнал битта ҳикоямни қабул қилди ва беш доллар қалам ҳақи берди. Шундан сўнг “Қора мушук” номли ҳикоям учун қирқ доллар таклиф қилишди. Шу тарзда ишларим юришиб кетди. Энди оила боқиш учун кўмир туширишим шарт эмас эди.

1900 йили биринчи китобим дунё юзини кўрди…

Мен интизом билан ишлаш тарафдориман ва ҳеч қачон илҳом парисини кутиб ўтирмайман. Феъл-атворимга кўра нафақат лоқайд ва тартибсиз, балки бироз дилгирроқ эдим. Лекин ўзимдаги бу иллатларни енга олдим. Мен зўр спорт ишқибозиман. Мунтазам равишда бокс, қиличбозлик, сузиш, от спорти билан шуғулланаман. Гарчи шаҳарда туғилган бўлсам-да, чекка-чекка масканларни хуш кўраман. Энг яхшиси, қишлоқда ҳаёт кечириш…

Ўзимнинг энг яхши асарларим сифатида “Оқсоқоллар иттифоқи” ва “Кэптон Уэсс мактублари”дан баъзи бир парчалар келтиришим мумкин. Айтгандай, “Оқсоқоллар иттифоқи” баъзи бировларга ёқмайди. Улар ёрқинроқ, қувноқроқ асарларни яхши кўришади. Ёшим бир жойга бориб қолганда, эҳтимол, мен ҳам уларнинг фикрига қўшиларман.

ҲАЁТНИНГ ЁЗУВЧИЛИК ФАЛСАФАСИ
Эссе

Умрининг сўнгига қадар енгил-елпи ёзилган битикларни етказиб беришни ўзига касб қилиб олган адабий “косиб” яхшиси, ушбу мақолани ўқимай қўя қолсин: вақтини беҳуда сарфлаб, кайфиятини бузгани қолади, холос. Мақола қўлёзмани қандай жойлаштириш, материални қандай ишлаш ҳақидаги маслаҳатлар, муҳаррир қалами “инжиқликлари” таҳлили ҳамда равишу сифатларнинг азалдан қолган макру ҳийлалари борасидаги “танбеҳлари”дан холи. Тузалмас чобукқаламлар, мақола сизлар учун ёзилмаган! Мақола юксак мақсадлари бўлган (майли, ҳозирча у ўртамиёна маҳсулот етказиб бериб турган бўлсин), чинакам санъатга интилаётган ҳамда қишлоқ хўжалиги газеталари ёки “оилавий” журналларга ортиқ қатнамайдиган замонлар келишини орзулаётган ёзувчига бағишланган.

Қадрдон жаноб ёки хоним, сиз танлаган соҳада қандай қилиб машҳурликка эришиш мумкин? Даҳолик биланми? Э, йўқ, сиз даҳо эмассиз-ку. Башарти даҳо бўлганингизда, ушбу сатрларни ўқиб ўтирмаган бўлардингиз. Даҳо барча кишанлару бидъатларни бир четга суриб қўяди, уни на жиловлаб, на бўйсундириб бўлади. Даҳо, raraavis1 , сизу бизга ўхшаб, қачон қарама, ялло қилиб юрмайди. Лекин бу ҳолатда сиз иқтидорлимисиз? Ҳа, албатта, ҳамма гап яширин имкониятда. Йўргакда ётган Ҳеркулеснинг мушаклари нимжон эди. Сизнинг ҳолатингизда ҳам худди шу: иқтидорингиз тўла-тўкис шаклланмаган. Агар у етарлича озуқа олиб, тарбияланланганда, ушбу мақолани ўқиб, вақтингизни зое кетказмасдингиз. Магарки, иқтидорингиз камолотга етганлигига ишончингиз комил бўлса, тўхтанг, ортиқ буларни ўқиманг! Бироқ камолот поғонасига етмаган деб ҳисобласангиз, у ҳолда сизнинг фикрингизча, қай тарзда у камолот чўққисини забт эта олади?

Айрича, деб жавоб берасиз ўйлаб ўтирмасдан, сўнг қўшиб ҳам қўясиз: ўзига хосликни мунтазам ривожлантирган ҳолда. Жуда соз. Аммо гап бунда эмас – буни, ҳатто ёш бола ҳам билади – ҳамма гап қандай қилиб айрича бўлишда. Қандай қилиб ўқувчида асарларингизга иштиёқмандлик уйғотиш, ноширларни эса ёзганларингизнинг пайига тушириш мумкин? Кимнингдир изидан бориб, ўзга оригиналликнинг нурларини таратиб оригинал бўлиш мумкин эмас. Ахир Вальтер Скотт ва Диккенс, Эдгар По ва Лонгфелло, Жорж Элиот ва Хэмфри Уорд хоним, Стивенсон ва Киплинг, Энтони Хоуп, Мэри Корелли, Стивен Крейн ва бошқа кўплаб ёзувчилар учун – рўйхатни тўхтовсиз давом эттириш мумкин – кимдир йўл кўрсатиб турмаган. Ҳозиргача ноширлар ва ўқувчилар уларнинг китобларини айюҳаннос солиб талаб қилиб ётишибди. Улар оригиналликка эришиб бўлганлар. Қандай дейсизми? Енгил эсган эпкинга ҳам ғириллаб айланадиган флюгерга2 ўхшамаганликлари туфайли улар шу даражага эришганлар. Улар ҳам алал-оқибат омадсизлар қаторида эътироф этила бошлашган. Аммо уларни омадсизлардан бир жиҳат ажратиб турган: улар ўзгалар қўлидан ўтган материаллардан воз кечиб, асл манбага мурожаат этишган. Улар ўзгалар хулосасига, ўзга ишонч¬ли фикрларга ҳам шубҳа билан қарашган. Ишга улар муаллифлик ҳуқуқидан кўра муҳимроқ бўлмиш ўз тийнатларини муҳрлашган. Дунё ва унинг анъаналаридан (бошқача айтганда – башарият маданияти ва билимидан) шахсий ҳаёт фалсафаси учун зарур материал яратиш, илк манба сифатида фойдаланишган.

“Ҳаёт фалсафаси” жумласига келадиган бўлсак, у аниқ бир қолипга сиғмайди. Аввало, ҳаёт фалсафаси алоҳида масалаларни ҳал этмайди. У нуқул ўтган ва келажак қалб жафолари, жинслар учун турли ёки умумий аҳлоқ кодекси, аёлларнинг иқтисодий эркинлиги, эгалланган хусусиятларни мерос қилиб олиш имконияти, спиртли ичимликларга бўлган муносабат ва ҳ.к. ва ҳ.к. масалаларга диққат қаратиб ўтирмайди. Лекин шундай эса-да, у шу масалалар, қолаверса, ҳаёт йўлида шубҳасиз, учрайдиган жарлигу ғовларни ҳам четлаб ўтмайди – бу реал ҳаётдан узоқ, мавҳум эмас, ҳар кунги ҳаёт фалсафасидир.

Бундай фалсафа ҳар бир муваффаққиятга эришган ёзувчида бўлган. Ўша ёзувчида воқеа-ҳодисаларга ўзининг холис нуқтаи назари, мезони мавжуд. Бу фалсафага таянган ҳолда у характерлар яратади ва у ёки бу даражада умумий хулосалар чиқаради. Бу фалсафа шарофати ила унинг асарлари ҳаққоний, жарангдор чиқади, одамлар эшитишни истаган янги яратиқларни кашф этади. Бу унинг асл, чийланмаган, аллақачонлар бошидан кечирган ҳақиқатидир.

Хато қилишдан қўрқманг. Бундай фалсафага эга бўлиш ўзингни бутунлай дидактикага бўйсундириш дегани эмас. Ҳар қандай баҳона сабаб ўз нуқтаи назарини билдириш панд-насиҳат романлари билан оммани ранжитишга важ-карсон бўлолмайди, гарчи буни тақиқлаб бўлмаса-да. Қайд этиб ўтиш керакки, бу ёзувчилик фалсафаси камдан-кам ҳолларда ўқувчини бирон масалани у ёки бу томондан ҳал этишга оғдириш истагида пайдо бўлади. Баъзи бир йирик ёзувчиларгина очиқчасига дидактик ёзишган, айни вақтда баъзилар, масалан, дангал ва нафосатли ёзган Роберт Луис Стивенсон, ўзини бутунлай ижодда намоён этаркан, панд-насиҳатга шама қилишдан қочган. Кўпчилик ўзининг фалсафасидан махфий қурол сифатида фойдаланган. Унинг ёрдамида барчасини ўзига сингдирган тугал асарда ўша фалсафа ташқарига чиқиб кетмаслиги учун ҳам фикр, ҳам сюжет, ҳам характерни ифодалашган.

Бундай ишчи фалсафа ёзувчига ёзганларини нафақат ўзига сингдиришига имконият беришини, балки унинг кўмагида асарлари кўриб чиқилиб, баҳоланганлигини, ёзувчининг “мен”и орқали сингдирилганлигини англаш зарур. Юқорида айтилган гаплар буюк закийлар, машҳур учлик – Шекспир, Гёте, Бальзаклар мисолида ёрқин намоён бўлади. Уларнинг ҳар бири шу даражада мустақилки, ҳатто учаласини таққослаб ҳам бўлмайди. Ҳар бири ўз омборхонасидан, ўз фалсафасидан фойдаланган. Шунга мувофиқ, ўзларининг олий мақсадлари билан асарлар яратишган. Ёшликларида, балки бошқа болалардан ажралиб туришмагандир, шунга қарамасдан, тенгдошлари ўзлаштиролмаганларни ўзлаштириб олганлар. Айнан дунёга айтиш керак бўлган нарсани ўзлаштиришган.

Хўш, сиз-чи, ёш ёзувчи, айтишга бирон гапингиз борми? Агар бўлса, гапиришга ёки ёзишга нима ҳалал беряпти? Башарти, инсонлар тинглашни истаган ғояларни ривожлантира оларкансиз, уларни қандай ўйласангиз, шундай ифода этинг. Агар сиз тоза ва равшан фикрласангиз, ёзган асарингиз-да бебаҳо бўлур. Бинобарин, баёнингиз қизиқарсиз бўлса, демак, фикрингиз қизиқарли эмас, агар баёнингиз чегараланса, демак, ўзингиз чегаралангансиз. Агар ғояларингиз аралаш-қуралаш бўлса, баёнингиз қаёқдан ҳам равшан бўлсин? Агар билимларингиз тақчил, бетартиб бўлса, баёнингиз эркин ва мантиқий бўла оладими? Пишиқ-пухта асоссиз, ишчи-фалсафасиз хаосдан тартиб ясаб бўладими? Тўғри англаб, келажакни кўра билиш мумкинми? Сизнинг заррадек билимларингизни ўлчаб, қийматини аниқлаб бўладими? Бусиз, яъни шахсий фалсафасиз ўзлигингизча қола оласизми? Ҳаёт ташвишлари билан елиб-югуравериб тинка-мадори қуриган одамларга недир бир кўнгил таскини беролдингизми?

Бундай фалсафани ягона йўл билан – билимлар хазинасидан, жаҳон маданиятидан олинган материалларни шакллантириш, изланиш йўли билан ишлаб чиқиш мумкин. Қозон тагида биқирлаб қайнаётган куч-қувватни билмай туриб, буғ пуфакчалари ҳақида нимани биласиз ўзи? Мусаввир тарих ва мифологияни тасаввур этмай, яратаётган сиймосининг ишонч-эътиқодини, орзу-хаёлларини, ҳис-туйғуларини, меҳр-муҳаббатини, умидларини, қўрқинчларини тушунмай-англамай туриб, “EcceHomo”ни3 чиза олармиди?! Бастакор қадим герман эпосини билмай туриб, “Валькирия парвози”ни4 ярата оладими? Сиз онгли равишда ҳаётнинг юзига тик қарашни ўрганишингиз керак. У ёки бу ҳаракатнинг табиати ва фурсатини билиш учун Жон Браунни5 дорга, Исо Масиҳни Голгўтага6 бошлаб борган буюк ғояларни уйғотувчи, шахс ва оммани ҳаракатга келтирувчи сабаб-боисларни англаш лозим. Ёзувчи дегани ҳаёт суръати билан тенгма-тенг юриши керак, ана шунда ҳаётнинг ўзи унга ишчи, қайсики, ёзувчи унинг ёрдамида дунёга ҳаётни баҳолаб, тарози палласига қўйиб, таққослаб, тушунтириб берадиган фалсафани ҳадя этади.

Тарих, биология, эволюция таълимоти, этика ва фаннинг бошқа минг бир соҳасидан нималарни биласиз? “Лекин, – дея эътироз билдирасиз, – буларнинг барчаси менга роман ёки достон ёзишимга қай йўсинда ёрдам бериши мумкин?” Барибир бу сизга ёрдам беради. Тўғридан-тўғри эмас, билвосита таъсир кўрсатади. Билимлар дунёқарашингизни оширади, савиянгизни кўтаради, фаолиятингиз доирасини кенгайтиради. Улар сизда оригинал фикрлар уйғотадиган фалсафа билан қуроллантиради.

“Бироқ бу улкан вазифа, – деб эътироз билдирасиз. – Бунга вақтим йўқ”. Бироқ бош-қаларни унинг улканлиги чўчитмади-ку. Ихтиёрингизда ҳали қанча йиллар бор. Тўғри, ҳамма нарсани билавермайсиз, лекин қанча кўп билим олсангиз, шунга яраша ёзувчилик маҳоратингиз ҳам ошиб бораверади, яқинларингизга бўлган таъсирингиз ҳам ошади. Вақт! Вақт етишмаслиги ҳақида гап кетганда, уни тўғри сарфлай олмасликни назарда тутишади. Мутолаа қилишни ўргандингизми? Ҳикоя ёзиш санъатини ўрганаман ёки танқидчилик иқтидоримни чиниқтираман, деб йил давомида нечта саёз ҳикоя ва романларни ютоқиб ўқийсиз? Бошидан охиригача қанча журналларни ўқидингиз? Эсиз, сизнинг шунча қимматли вақтингиз, сиз уни бекорга ҳавога совуряпсиз, ахир уни ортга қайтариб бўлмайди-ку! Мутолаа учун синчиклаб материал танлашни, асосий мағзини “юлиб олиб”, кўз югуртириб ўқишни ўрганинг. Сиз эълонларга қўшиб ҳар кунги газеталарни ипидан игнасигача ўқиб чиқадиган кексаларнинг сиқиб суви ичилган ақл-идроки устидан куласиз. Аммо ўзингизнинг бир дунё беҳуда уринишларингиз замонавий адабиётнинг серсув оқимига қарама-қарши турган ҳолда ночор бўлиб қолмаяптимикин? Лекин барибир мана шу оқимдан ўзингизни олиб қочмайсиз. Энг яхшисини, энг сарасини ўқинг. Бошлаб қўйган ҳикоянгизни ўқимай, чала ташлаб қўйишдан чўчиманг. Ёдингизда тутинг, аввало, сиз ёзувчисиз. Доимо ёдингизда бўлсинки, ўзгалар ижодини ўқиш билан сиз уларни чийлайсиз, холос, ўзингиз эса ҳеч вақо ҳақида ёзолмайсиз. Вақт! Агар вақт тополмасангиз, инонинг¬ки, олам-жаҳон ҳам сизни тинглашга вақт тополмайди.

ОҚСОҚОЛЛАР ИТТИФОҚИ
Ҳикоя

Казарма биносида ҳаёт-мамот масаласи ҳал бўлаётган бир одамни суд қилишарди. Бу – Оқбалиқ дарёси соҳилларидан келган чол эди. Чолнинг кўрилаётган иши бутун Доусонни оёққа турғизди, нафақат Доусонни, балки оқим бўйлаб иккала томонга минглаб чақиримларга чўзилган Юкон ўлкасини-да жунбушга келтирди. Денгизда қароқчилар, қуруқликда талончилар айшини сураётган бир замонда англосакслар аллақачонлар итоаткор халқлар ҳаётига қонунни сингдириб бўлишганди ва бу қонун шафқациз эди. Лекин Имбернинг ишига келганда қонун илк дафъа мурувватли бўлиб кўринди. Бу қонун оддий ҳисоб-китоб нуқтаи назаридан қаралганда мутлақ жиноят билан тенглаша оладиган бунақанги жазони мўлжалламаганди. Жиноятчи олий жазога маҳкум, бунда иккиланишга ўрин йўқ асло; бироқ жазо қатл билан якунланса-да Имбер бор-йўғи ўзининг бошини кундага қўя оларди, холос; бўйнида эса кўпларнинг ҳаёти қарз бўлиб қолаётганди.

Аслида Имбернинг қўли шу қадар қонга ботгандики, унинг қурбонлари саноқсиз эди. Ўлка аҳолиси қўналғада тўхтаб ёки печка ёнида ялқовланиб, мундштук бурқситганча бу чол тушмагур нечтасининг ёстиғини қуритганини чўтга солиб чамалашарди. Бахтиқаро қурбонларнинг барчаси ҳеч бир муболағасиз оқ танлилар эди; улар якка-якка, жуфт-жуфт ва тўдалашиб ҳалок бўлишди. Қотилликлар шунчалик маъносиз ва асоссиз эдики, узоқ вақт мобайнида Қироллик отлиқ полицияси бу жумбоқнинг тагига етолмади. Ҳатто дарё бўйида олтин қазилиб, доминион ҳукумати аҳолидан ўз бойликлари учун солиқ йиғиштириб олгани губернаторни жўнатганда ҳам ёпиғлиқ қозон ёпиқлигича қолди.

Бироқ энг катта жумбоқ шу бўлдики, Имбернинг ўзи Доусонга – одил суд ҳукмига бош эгиб келди. Баҳорнинг охирроғида, Юкон ўзининг муз кишанларини ечишга уриниб ҳайқириб-бўкирганда мўйсафид ҳинду муз устидаги йўлидан бурилди-да, қирғоқ тепалигидан амал-тақал ўтди ва саросима ичида шоҳкўчада тўхтади. Чолга кўзи тушганларнинг бари пайқашдики, у анчайин кучдан қолган. У гандираклаб ёғоч уюмига етиб борди-да, чўкди. Ён-веридан ўтиб кетаётган оқ танлиларнинг адоқсиз оқимига разм солганча уззукун шу ерда ўтирди. Кўпчилик унга қараш учун бот-бот ўгирилишар, ғалати афт-ангорли бу кекса сиваш баъзиларни ўйга толдирарди. Кейинчалик ўнлаб кишилар ҳиндунинг ғайриқиёфаси уларни ҳайратга солганини эслаб, кун бўйи зийракликларидан гердайиб юришди.

Шундай эса-да асл қаҳрамон Митти Диккенсен бўлди. Митти Диккенсен бу юртларда эзгу умидлар-у чўнтагида бир даста доллар билан ҳозир бўлганди, аммо чўнтакдаги ақча ила умид ҳам ҳавога учди. Штатларга қайтишга маблағ йиғиш учун у «Холбрук ва Мейсон» даллоллик идорасида ҳисобчи курсисини эгаллади. Айни «Холбрук ва Мейсон» идорасининг рўпарасида Имбер жойлашиб олган ёғочлар уюми ётарди. Диккенсен уни нонуштадан аввал деразадан кўриб қолди, нонуштадан сўнг қайтиб келиб яна деразадан мўралади: кекса сиваш ҳалигача ўша ерда ўтирарди.

Диккенсен тез-тез деразадан назар ташлаб турди; кейинроқ у ҳам зийраклигидан фахрланиб юрди. Митти Диккенсен сал хаёлпарастроқ эди, шунгами, у қўзғалмай ўтирган кекса мажусийда сиваш халқининг тимсолини, англосакс босқинчиларига боқиб турган тушуниксиз хотиржамликни кўрди.

Соатлар бир-бирини қувалашар, Имбер эса қилт этмай ўша ҳолатда ўтирарди. Диккенсен бир пайтлар шоҳкўча ўртасида чана келиб тўхтаганини, устида шундай ҳаракациз ўтирган кимсани эслади; унинг теграсида ўткинчилар уймаланишар, ҳамма уни дам оляпти, деб ўйлар, кейин эса унга қўл теккизиб кўришганда мурдага айланганлиги маълум бўлди – совуқда тарашадай қотиб қолганди. Жасадни тўғрилаш учун – йўқса тобутга сиғмасди – уни гулхан ёнига келтириб, музини туширишга мажбур бўлишганди. Диккенсеннинг бу ўйлардан эти жимирлаб кетди.

Бир оздан сўнг Диккенсен сигара чекиб, шамоллагани кўчага чиқди. Дақиқа ўтиб Эмили Тревис пайдо бўлди. Эмили Тревис латофатли, нозикниҳол ойимтилла эди, Лондон ёинки Клондайкда бўлишидан қатъи назар миллионларга эга тоғ муҳандисининг арзандасидек кийинарди. Митти Диккенсен сигарасини дераза токчасига ташлаб, шляпасини андак кўтариб қўйди.

Улар ўн дақиқача валақлашди. Бирдан Эмили Тревис Диккенсеннинг елкаси оша қараб қичқириб юборди. Диккенсен шошиб ўгирилдию, сапчиб тушди. Имбер кўчани кесиб ўтиб, қиздан кўзини узмай соядай уларнинг пешонасида турарди.
– Нима керак? – журъатланди Митти Диккенсен овози қалтираб.

Имбер нимадир деб минғиллаб, Эмили Тревисга яқинроқ келди. У қизни бошдан-оёқ синчиклаб кўздан кечирди. Айниқса қизнинг ипаксимон қўнғир сочлари ва ол ёноқлари чолда алоҳида қизиқиш уйғотди. У нигоҳини узмай қизни айланиб ўтди, гўё отнинг бўй-бастини ёки қайиқни ўрганаётгандай. Ногаҳон у ботаётган қуёшнинг нурлари қизнинг қизғиш қулоқларидан ўтиб шуълаланаётганини пайқадию, таққа тўхтади. Кейин яна унинг юзларини «текшириш»га тушди ва қизнинг мовий кўзларига узоқ тикилиб қолди. Тағин ниманидир тўнғиллаб, бир қўли билан нозикойимнинг билагидан ушлаб, иккинчиси билан тирсагини букиб кўрди. Ҳиндунинг юзида нафрат ва ҳайрат акс этди, пўнғиллаб Эмилининг қўлини қўйиб юборди. Сўнг бўғзидан қанақадир товушлар чиқариб, қизга орқа ўгирди ва Диккенсенга нимадир деди.

Диккенсен унинг сўзларини тушунмади, Эмили эса кулгудан ўзини тиёлмади. Имбер қошларини чимириб дам Диккенсенга, дам Эмилига сўз қотар, улар фақат бош силкиб қўйишарди. Энди улардан нари кетмоқчи бўлганди, қиз кимнидир чақирди:
– Ҳей, Жимми! Бу ёққа келинг!

Жимми кўчанинг нариги тарафидан яқинлаша бошлади. Бу оқ танлилар каби кийинган, бошига Элдорадо азаматларининг кенг соябонли катта шляпасини қўндириб олган дароз, бесўнақай ҳинду эди. Тутилиб-тутилиб Имбер билан гаплашди. Жимми ситхадан эди; ўлканинг ичкарисида яшайдиган қабилалар тилида фақатгина энг оддий сўзларни биларди.

– У Оқбалиқ қабиласидан, – деди у Эмили Тревисга. – Меники унинг тилини яхши билмайди. У энг катта оқ танлини кўрмоқчи.
– Губернаторни, – тўғрилади Диккенсен.

Жимми Оқбалиқ қабиласидан бўлган одам билан яна бир неча сўз алмашдию, юзи таажжуб ва ташвишли тус олди.
– Унга капитан Александер керак, деб ўйлайман, – деди Жимми. – Айтишича, у оқ танли эркакни, аёлни, болани, кўпгина-кўпгина одамни ўлдирган. Ўзи ҳам ўлишни истайди.
– Ақлдан озган, шекилли, – деди Диккенсен.
– Бу нима дегани? – сўради Жимми.

Диккенсен бош чаноғини тешмоқчидек бармоғини чаккасига тиради-да айлантирди.
– Балки, балки, – деди Жимми ҳамон оқ танлиларнинг каттасини сўраётган Имберга ўгирилиб.

Қироллик отлиқ полициясидан миршаб етиб келди (Клондайкда улар оциз юришади), у ҳам Имбернинг талабини эшитди. Миршаб кенг яғринли, девкор, оёқлари бақувват давангир эди; Имбер қанча новча бўлмасин, миршаб ундан ярим калла баланд эди. Кўзлари совуқ ва кўк, нигоҳи теран, келбатидан ҳув, ўша асрлар оша аждодлардан ўтиб келаётган ўз кучига бўлган ишонч ёғилиб турарди. Қойилмақом жасорати ёшини яшириб турарди – у ҳали ёш бола эди, силлиқ ёноқларида қизиллик қизалоқнинг юзидаги каби тезлик-ла югурарди.

Имбер эндигина миршабга разм солди. Ёш миршабнинг иягида шамшир дами қолдирган чандиқни кўриб ҳиндунинг кўзларидан ўт чақнади. Шалвираган қўлларини миршабнинг сонига олиб борди ва унинг мушакдор оёқларини пайпаслади. Бармоғи билан гавдасини чертди, кейин ўспириннинг елкаларини совут мисол қоплаб турган бақувват мушакларни ушлаб кўрди. Уларнинг атрофида аллақачон ўткинчилар тўпланишганди – олтин изловчилар, тоғ аҳолиси, янги ер эгалари – барчаси узун оёқли, кенг елкали ирқ фарзандлари. Имбер гоҳ унисига, гоҳ бунисига кўз ташлаб, Оқбалиқлар тилида нимадир деди.
– Нима деяпти? – сўради Диккенсен.
– У айтдики – бу кишиларнинг барчаси миршабга ўхшаган дароз, бир тоифадан экан, – таржима қилди Жимми.

Митти Диккенсен паст бўйли эди, шу боис Тревис хоним қошида бундай савол берганига пушаймон бўлди. Миршаб буни пайқаб, гапни бошқа ёққа бурди.
– Бунда бир гап бор, шекилли. Уни капитаннинг ҳузурига олиб бораман. Унга айт, Жимми, мен билан юрсин.

Жимми тағин кекса ҳиндуни сиқувга олди, Имбер бир нима деб тўнғиллади, лекин юзидан мамнуниятни уқиш мумкин эди.
– Ундан сўра-чи, Жимми, қўлимни ушлаганда нималарни ўйлаган экан?
– Унинг айтишича, сиз қўрқоқ эмассиз.

Бундай жавобдан Эмили Тревис ҳузурланиб кетди.
– Айтдики, сиз скукум эмассиз, шундай нозиксизки, худди мурғак боладек. У сизни қўллари билан минг бўлакка бўлиб ташлаши мумкин. Манов миршабдек азаматни дунёга келтира олишингизга лол қоляпти.

Эмили Тревис кўзларини тик қадаб туришга ўзида қатъият топа олди, аммо юзлари алвон тус олди. Митти Диккенсен эса анорга айланди, ёш миршабнинг юзи эса лолазорга.
– Ҳой, сен, қани, юр-чи, – деди бирдан миршаб оломонни елкаси билан тисариб.

Шу тариқа Имбер ўз ихтиёрига кўра барча-барчасига иқрор бўлган ҳамда кейин у ердан қайтиб чиқмаган Казармага келиб қолди.

Имбер қаттиқ толиққан кўринарди. У қартайиб қолган, умид учқунлари ўчган, бу унинг ранг-рўйидан маълум эди. У мункайиб, кўзлари нурсизланиб қолганди; сочлари оппоқ оқариши лозим эди, бироқ қуёш ва ёғин-сочин сочларини шунақанги куйдиргандики, энди улар туссиз, патакка айланганди. Атрофидаги ҳодисаларга унда зиғирча қизиқиш топилмасди. Xона олтин изловчиларга, овчиларга лиқ тўлган, уларнинг ваҳимали шовқинлари Имбернинг қулоқлари остида қирғоққа урилган денгиз тўлқинларидек шовулларди.

У дераза ёнида ўтирар, лоқайд нигоҳи дам-бадам кўз олдида намоён бўлган, юракни энтиктирадиган манзарада тўхтарди. Кўкни булутлар эгаллаган, чор атроф рутубатга чўмган. Юконда баҳорги тошқин бошланганди. Музлар эриб, шаҳарни сув босганди. Шоҳкўчадан икки тарафга ҳеч тиним билмас кишилар эшкак эшишарди. Гоҳ у, гоҳ бу қайиқ кўча томондан Казарма олдидаги сув босган ҳарбий майдонга қайрилар; яқинроққа сузиб келиб кўздан йўқолар, Имбер қайиқ ёғоч деворга урилганини сезиб турар, эшкакчилар бинога дераза ошиб кирар эдилар. Кейин эса сув шалоплатишиб юқори қаватга кўтарилишаётгани эшитиларди. Шляпаларини ечишиб сувга бўккан денгизчилар этигида хонага кириб, судни кутаётган оламонга қўшилиб кетишарди.

Ҳиндунинг муносиб жазоланишидан мамнун бўлаётган бу кишилар унга ёвқараш тикилишар экан, Имбер уларнинг удумлари, мезонлари, Қонуни, қайсики яхши замонда ҳам, ёмон замонда ҳам, тошқину очликда, кулфатни-да ўлимни писанд қилмай азал-азалдан яшаб, асрлар давомида қўлланиб келинаётган Қонун борасида ўй сурарди.

Аллаким столни тақиллатди; ғала-ғовур тиниб, зал сув қуйгандек жимиб қолди. Имбер столга муштлаган нусхага эътибор қаратди. Бу кимса ҳокимлик қудратига эгадек туюлди, бироқ Имберга бошқаси, сал нарироқда ўтирган кенг манглайли барчасининг устидан бошлиқ бўлиб кўринди. Стол ортидан яна биттаси туриб, қўлига анчагина қоғозларни олди-да баланд овозда ўқий кетди. Кейинги саҳифага ўтишдан аввал у бармоқларини тупуклаб, бир томоқ қириб оларди. Имберга унинг сўзлари бегона, аммо қолганлар тушунар, қошлари ўртасида чуқурча пайдо бўларди. Баъзан шундай дарғазаб бўлишардики, ҳатто биттаси Имберни ҳақорат сўзлар билан сийлади, аммо стол ортидаги киши столга муштлаб, тингловчининг унини ўчирди.

Ваъзхон узоқ жавради. Унинг зерикарли маърузаси остида Имберни мудроқ босар, баённома ниҳоясига етганда қария аллақачон туш кўраётганди. Кимдир уни оқбалиқликлар тилида исмини айтиб чақирганди, чол уйғониб, синглисининг ўғли – қачонлардир ўз қабиласини ташлаб, оқ танлиларга қўшилиб кетган ҳинду йигитга кўзи тушди.
– Сен, шубҳасиз, мени эслолмайсан, – деди ҳинду йигит саломни ҳам насия қилиб.
– Йўқ, эслайман, – жавоб қайтарди Имбер. – Сен Xаукансан. Кўп йиллар бурун бизни тарк этгандинг. Волиданг ҳам омонатини топширганига анча бўлди.
– У кексайиб қолганди, – ўзини оқлади Xаукан.

Имбер жавобни ҳам эшитмай пинакка кетди, бироқ Xаукан елкасидан силкиб уйғотди.
– Манави одам нималар ўқиганини сенга билдирмоқчиман. У сен қилган барча жиноятларни, қайсики, о тентак, капитан Александерга иқрор бўлганларингни ўқиб эшиттирди. Сен яхшилаб ўйлаб кўриб, шулар тўғри ёки нотўғрилигини айтишинг даркор. Сенга шундай амр этилди.

Хаукан миссионерлар орасида кун кўрар, ёзув-чизувни ўшалардан ўрганганди. Айни дамда анов ваъзхон ўқиган юпқа қоғозларни ушлаб турар – уларга Имбернинг Жимми кўмагида капитан Александер ҳузурида айтган барча сўзлри туширилганди. Xаукан ўқишни бошлади. Имбер пича тинглади, юзида таажжуб пайдо бўлди ва дарҳол жиянининг сўзини бўлди:
– Бу менинг сўзларим, Xаукан, улар сенинг лаб-ларингдан учиб чиқяпти, қулоқларинг эса сўзларимни эшитмаган.

Хаукан мағрурона илжайди, фарқи очилган сочларини силаб қўйди.
– Йўқ, о Имбер, улар қоғоздан чиқяпти. Тўғри, қулоқларим уларни эшитмади. Сўзлар қоғоздан чиқиб, кўзим орқали миямга етиб боради, сўнгра лабларим уларни сенга етказади. Мана, улар қаердан чиқади.
– Шунақа дегин. Демак, улар қоғозда? – шивирларди Имбер ва қоғозни эгаллаган белгиларга ҳадиксираб кўз ташлаб, ушлаб кўрди. – Бу ғаройиб жоду. Сен, Xаукан, чинакам афсунгар экансан.
– Қўйсанг-чи, – деди йигит калондимоғлигини яширолмай.

Хаукан таваккалига бир варақни танлаб олди-да, ўқий бошлади:
– «Ўша йили, муз кўчишидан илгари, бола етаклаб олга бир оқсоч чол пайдо бўлди. Уларни ҳам ўлдирдим, ўшанда чол жони борича ўкирганди…»
– Бу бўлган гап, – деди Имбер ҳаяжонланиб. –У узоқ қичқирди, қаршилик кўрсатди, ўлишни истамаганди. Бироқ сен буларни қаердан биласан? Сенга оқ танлилар бошлиғи айтган, чоғи? Уларни ўлдирганимни ҳеч зоғ кўрмаганди, буни фақат оқ танли бошлиққа айтгандим.

Хаукан ранжигансимон бош чайқади.
– Буларнинг бари қоғозга ёзилган деб айтяпман-ку сенга, тентак.

Имбер сиёҳли белгилар тўла қоғозга синчиклаб боқди.
– Овчи ерга ястанган қорга қарайди-да айтади: мана бу ердан тунов куни қуён югуриб ўтган, анави ерда, буталар орасида, қулоғини динг қилган, кейин эса нимадандир ҳуркиб расмини чизган; манави жойдан ортга қайрилиб, ирғишлаб-ирғишлаб қочиб қолган, ҳув, ана у ерда силовсин қуённи доғда қолдирган; шу ерда, оёқлари чуқур ботган ерда, силовсин узун-узун сакраб шалпангқулоқни қувиб етган; қолганига фақат силовсиннинг излари кетган. Овчининг ўткир кўзлари қордаги изга тушиши биланоқ нима бўлганини айтиб бера олади, сен ҳам қоғозга қараб у ерда унақа, бу ерда бунақа бўлган ва барчасини қария Имбер қилган, деяпсан.
– Ҳа, шундай, – жавоб қилди Xаукан, – энди эса рухсат беришмагунча тилингни тийиб, жимгина қулоқ сол.

Хаукан Имбернинг кўрсатмаларини узоқ ўқиди, чол бўлса ўйга толганча, мум тишлаб ўтирди. Қабиладошининг уни ўчгач, Имбер шундай деди:
– Буларнинг бари менинг сўзларим. Булар – ҳақиқат, Xаукан. Лекин мен анчайин қартайиб қолдим. Шундай эса-да анов бошлиқ билиши даркор бўлган ҳамда аллақачонлар унутилган ишларни ёдга олаяпман. Эшит. Бир сафар Музтоғ ортидан кимса келдики, қўлларида маккор темир қопқонлар бор эди; у Оқбалиқ дарёси бўйларида қундуз овларди. Уни ўлдирдим. Кейин дарёдан олтин излаб уч киши пайдо бўлди. Уларни ҳам гумдон қилдим. Файв Фингерда ҳам одам ўлдирдим – у солда сузиб юрар, анчагина гўшт ғамлаганди.

Имбер хотирасини кавлаштириб жим қолганда Xаукан унинг сўзларини таржима қилиб турар, клерк уларни ёзиб оларди. Оломон Имбернинг чўпчаги токи малласоч ғилай киши узоқдан туриб камон билан маҳв этиладиган жойига етиб келмагунча хаёлларида майда кўнгилсизлик бўлиб туюлган бу «оддийгина» ҳикояга бепарво бўлишди.
– Жин урсин, – олдинги қатордаги тингловчилардан бири ўзини тутиб туролмади. Унинг нидосида кулфату нафрат баравар янгради. – Жин урсин, – такрорлади, – ахир бу менинг жигарим Билл-ку!

Аҳён-аҳён залда серзарда «жин урсин» янграб турди – на ҳай-ҳайлашлар, на огоҳлантиришлар малласочни тинчлантира олди.

Имбер тағин бошини хам қилди, кўзлари теварак-жавонибни илғамасди. Ёлғизгина кексалик ёшлик, жўшқинликнинг ҳадсиз бесамарлиги борасида мулоҳаза юрита олганидек чол ҳам ўй-хаёллари саҳросини кезарди.

Хаукан судланувчини яна туртди.
– Тургил, о Имбер. Сенга мазкур жиноятларга қўл урганинг ҳамда бу ёқларга Қонун излаб келишинг боисини тушунтириб бериш буюрилди.

Имбер аранг оёққа турди, мадорсизликдан оёқлари қалтирарди. Йўғон ва бироз титраган овозда гап бошлади, бироқ Xаукан уни тўхтатиб қўйди.
– Бу чол ақлдан озибди, – мурожаат қилди йигит инглизчалаб кенгпешонага. – Ёш боладай валдирамоқда.
– Биз унинг валдирашларини эшитмоқчимиз, – деди кенгпешона. – Биз уни сўзма-сўз охиригача эшитмоқчимиз. Тушунарлими?

Имбер қаҳрли қараш қилди – жияни оқ танли билан нималарни гаплашганини фаҳмлаганди. У яна тазаррусини – қайсики келгуси авлод учун бронзавий зарварақлардан жой олишга лойиқ бўлган қора танли фидойининг ғайриоддий ҳикоясини бошлади. Оломон жодулангандай тош қотди, кенгпешонали судя эса бошини қўлига тираб гўё ҳиндунинг кўнглини эшитарди. Сукунат аро тилмоч кескин бўлиб турган Имбернинг нидоси кезар, вақти-вақти билан малласочнинг «жин урсин»и ибодатхона қўнғироғидай янграрди.
– Мен ким – Имбер, Оқбалиқ қабиласиданман, – чолнинг сўзларини Xаукан бегона тилга ўгирарди; Имбернинг нутқидаги таниш маром ҳамда қироат қулоғига чалиниши заҳоти миссионерлик тарбияси-ла суғорилган тараққиёт аломатлари тўзғиб кетди ва унда одамёввойи уйғонди. – Отам Оцбаок баҳодир жангчи эди. Ҳали гўдаклигимда қуёш нурларини аямас, юрак-ларимизда шодлик кезарди. Одамлар номаълумлик-лар томон чопишмас, бегона овозлар қулоққа чалинмас, аждодлар удуми бизнинг удумимиз эди. Йигитлар қизлардан кўз узишмас, моҳпоралар-да кўзларни қувонтирарди. Аёлларимизнинг этаги тўла бола-бақра эди. Қабиламиз кўпаяр, эркакларимиз ҳам ўша замонлар асл азаматлар эди. Улар уруш ва тинчликда ҳам, очлик ва тўқликда ҳам эр киши эдилар.

У замонлар балиқлар ва паррандалар мўл эди. Итларимиз бўри зотли, юнглари қалин, на қаҳратондан, на бўрондан ҳайиқишарди. Аёзу довуллар юракларимизга қўрқув сололмасди. Пелли қабиласи ерларимизга оёқ қўйишлари замон ўртада қонли олишув кетарди. Негаки, биз асл эркаклар эдик, Оқбалиқ қабиласининг қўрғонлари; ота боболаримиз пеллилар билан курашиб келишди, тупроғимиз сарҳадларини ҳимоя қилишди. Биз уларнинг ишини давом эттирардик.

Кунлардан бир куни диёримизга биринчи оқ танли ташриф буюрди. У қорда эмаклаб келарди – мана бундай қилиб. Эти устихонига ёпишиб қолган, бунақасини сира кўрмагандик. Қаердан, қайси қабиладан келди экан, дея ҳайрон бўлардик. У норасидадек нимжон эди. Биз меҳмонни гулхан ёнига ўтқиздик. Пўстинга ўраб, ош-нон бердик.

Келгинди ўзи билан бизнинг итларимизга учта келадиган итни эргаштириб олганди. Жонивор ҳам эгаси каби кучдан қолган, юнглари калта, думи музлаб қолганди. Бу ғалати жондорни ҳам қорнини тўйғиздик. Гулхан атрофидан жой бериб, итларимизни нари ҳайдадик, йўқса бегона итни тилка-пора қилишлари турган гап эди.

Буғу ва балиқ гўштини еб, келгинди ва ити анча кучга кирди. Жир битиб, келгиндининг овози кўтарилди. Қария ва йигитларимиз устидан кулиб, қизларимизга кўз олайтира бошлади. Ити эса бизникилар билан олишар, юнглари юмшоқ ва калта бўлса-да, бир марта учта итимизни ғажиб ташлади.

Бу одамдан қайси қабиладансан, деб сўраганимизда у: «Менинг оға-иниларим бисёр», – деди-да, совуқ илжайиб қўйди. Ниҳоят кучга тўлгач, ўз юртига равона бўлди. У билан Нода, сардоримизнинг қизи ҳам кетди. Тез орада бир урғочи итимиз болалади. Бирор маротаба бундай кучукбаччаларни кўрмагандик – хумбош, бақувват жағли, калта юнгли, бунинг устига ожизу ночор. Отам бу нотавон кучук болаларини кўриб фиғони фалакка етгани ҳамон ёдимда. Отам қўлига тош олиб кучукбаччаларни мажақлаб ташлади. Икки йилдан сўнг Нода ҳам қўлида ёш боласи билан қайтиб келди.

Ҳаммаси шундан бошланди. Кейинроқ калта юнгли ит билан иккинчи оқ танли келди. У ҳам бизнинг диёримизда узоқ турмади. Аммо итини қолдирди. Устига-устак энг зўр олтита итимизни ўзи билан олиб кетди. Уларни Ку-Со-Ти – онамнинг укасидан ажобтовур тўппончага алиштириб олганди – олти марта кетма-кет ўқ узадиган тўппонча. Ку-Со-Ти янги қуроли билан гердаяр, ўқ-ёйларимизни хотинлар овунчоғи дерди. Ку-Со-Ти қўлида тўппонча билан айиқ овига отланди. Эндиликда тўппонча билан айиқ овлаш аҳмоқлик эканини ҳамма билади, лекин ўшанда биз буни қаёқдан билардик? Ку-Со-Ти қаёқдан билсин эди? У айиқ қошига шаҳд-ла борди-да, тўппончасидан олти марта ўқ узди. Йиртқич бўлса бўкириб Ку-Со-Тини тухум пўчоғидай эзғилаб ташлади, асалари инидан оққан асалдай Ку-Со-Тининг мияси оқиб тушди. У моҳир овчи эди, энди унинг оиласини қорамоғига оладиган қўрғон йўқ. Биз барчамиз чуқур қайғуга ботиб: «Нимаики оқ танлилар учун яхши бўлса, бизни ҳалокатга етак-лайди», – деган хулосага келдик. Чинданам шундай. Оқ танлилар туфайли қавмимиз камайиб кетди, улар сабабли чўпдай озидик.

Кутилганидек учинчи оқ танли ҳам пайдо бўлди. У турли егуликлар ва ажиб моллар эвазига йигирмата зотдор итларимизни эргаштириб кетди. Ортидан совғалар ва ваъдаларга учиб ўн нафар овчи йигитларимиз ҳам йўлга тушишди. Аммо қаёққа – биров билмайди. Айтишларича, улар Музтоғда қор остида қолишган ёки курранинг бир чети – одам қадами етмаган Сукунат Тепаликларида ажалга йўлиққанмиш. Нима бўлган тақдирда ҳам оқбалиқликлар итлар ва овчи йигитларни қайтиб кўришмади. Оқ танлиларнинг қадами еримиздан узилмас, совға-саломларини унутишмас, ёш йигитларимизни олиб кетишни ҳам канда қилишмасди. Баъзан йигитларимиз қайтиб келишар ва биз Пелли қабиласининг ери ортидаги қийинчиликлар ҳамда хавф-хатар ҳақида жон қулоғимиз билан эшитардик, баъзан йигитларимиз ортга қайтишмасди. Шунда: «Модомики, оқ танлиларга қўрқув бегона экан, бу уларнинг кўплигидан. Бизлар оқбалиқ қавми озчиликмиз. Шундай экан, ёшларимиз ортиқ бизни тарк этишмасин», дея қарор қилдик. Лекин йигиту қизларимизни ушлаб туролмадик.

Тўғри, биз ун ва тузланган чўчқа гўштини тановвул қилардик, чойхўрликни хуш кўрардик; лек агар бу тансиқ егуликлар етмай қолса, томошани кўраверинг – жаҳлимиз чиқиб, ақлимизни йўқотардик. Келгиндилар олди-берди қилиш учун олиб келадиган матоҳларни қўмсай бошлардик. Савдо! Савдо! Биз биргина савдо-сотиқни ўйлардик. Бир йили қишда ғамлаб қўйган бари илвасинларимизни яроқсиз соат, ўтмас арра ва занглаган тўппончага алмаштириб юбордик. Шундан сўнг очлик таъзиримизни берди, қирқтача ёр-биродарларимиз баҳорга етмай узилди.

«Ана энди кучсизланиб қолдик. Пелли қабиласи ерларимизни тортиб олади», деб таҳликага тушдик. Бироқ офат биргина бизда эмаскан – пеллилар ҳам дармонсизланган, биз билан жангга киролмасдилар. Отам Оцбаок у вақтлар хийла кексайиб қолган бўлса-да, донолигини йўқотмаганди. Ўшанда отам раҳнамомизга шундай деди: «Кўриб турибсан, итларимиз ҳеч нарсага ярамай қолди. Қалин юнгларидан асар қолмади, ўз вазифаларини адо этиб бўлишди, чана ҳам тортолмайдилар. Яхшиси, уларни сўямиз, фақат бўри зотли урғочиларни ўрмонга қўйиб юборамиз. Балки шунда қалин юнгли, бақувват итларимиз авлоди яна давом етар «.

Тез орада отамнинг башорати тўғри бўлиб чиқди. Оқбалиқ қабиласи курранинг енг зўр итлари билан донг таратди. Итлари билан – одамлари билан эмас. Йигит-қизларимиз оқ танлилар ортидан номаълум сўқмоқлару дарёлар ортига ғойиб бўлишарди. Қизларимиз ортга қайтишни минбаъд хаёлларига келтиришмас, қайтганлари ҳам Нода сингари дардманд, қаримсиқ бўларди. Яқинлари даврасига қайтган йигитларимиз эса хонадонларига сиғмасдилар. Саёҳатлари давомида қўрслик ва бадфеълликдан ўзгасини ўрганишмаган, иблис сувига қул бўлишган, куну тун қартадан бош кўтаришмасди; илк учраган келгинди чақириғи билан яна бегона ўлкаларга ошиқардилар. Катталарга ҳурматни унутишган, кишини менсишмас, кўҳна урф-одатларимизни мазах қилишар, сардоримиз ва шомонимиз устидан кулишарди.

Оқбалиқ қабиласи тобора кучини йўқотар, заифлашиб борарди. Тамаки, виски, юпун кийим-кечак ўрнига мўйна ва пўстинларимизни жон-жон деб тутқазардик. Йўтал бизга ҳужум бошлаган, эркагу аёллар бирдай касалманд, кечаси сурункасига йўталиб чиқишар, овчиларимиз ўрмонга чиқибоқ қорга қон тупуришарди. Гоҳ унимиз, гоҳ бунимизнинг бўғзимиздан қон келар, оқибат кўпчилик жон таслим қиларди. Туғилиш кескин камайган, дунёга келган чақалоқлар ҳам дардчил эди. Келгиндилар биз ҳали дуч келмаган бошқа тушунарсиз хасталикларни олиб келдилар. Кейинчалик билишимча, бу касалликлар чечак ва қизамиқ деб аталаркан – биз касалликлар «шарофати» билан кузда увилдириғини ташлагандан сўнг яшашининг ҳожати қолмаган балиқ каби ҳалок бўлардик.

Энг ачинарлиси, оқ танлилар ўлим лашкарини бошлаб келишарди, барча удумлари ажал ёқасига етакларди, нафаслари ўлим оловини пуркар, ўзларини эса жин ҳам урмасди. Уларда виски, тамаки, калта юнгли итлар билан бирга чечак, қизамиқ, йўтал ҳам бор; улар оқ танли ва улар қаҳратон, бўрондан зир титрашади; қуроллари ҳам аҳмоқона: пайдар-пай олти марта ўқ узадими-ей. Бутун бошли касалликларига қарамай улар эт олиб, кучаяверишади, қўллари ҳамма ёққа етади, барчани эзғилаб-топтайдилар. Аёллари эса сумбатидан нозикниҳол кўринса-да, аслида саботлидирлар – алпкелбат эркакларни дунёга келтиришарди. Демак, нозиктабиатлилик, касаллик, заифлик куч-қудрат ва ҳукмронлик қобиғига ўралар экан. Оқ танлилар ё илоҳ, ё иблис – бунисини билмайман. Оқбалиқ қабиласидан бўлган мен, Имбердек чол, ниманиям билардим? Фақат бир нарсани биламанки, бу жаҳонгашта оқ танлиларни тушуниб бўлмайди.

Юқорида айтганимдек, ўрмонда қушлар овози тиниб қолди. Тан олиш керак – келгандилар қуроли узоқдагини уриб туширади, бироқ отишга ҳеч вақо бўлмаса, қуролдан не наф? Болалигимда буғулар ҳар тепаликда учрар, саноғи-да ҳисобсиз эди. Энди эса ўн кунлаб тепалик ошсанг ҳам бирорта буғуни учратмайсан.

Шундай қилиб, мен, Имбер Оқбалиқ қабиласининг таназзулини, Пелли қабиласининг ҳалокатини, умуман ўлканинг барча қавм-қабиласини тугаб битаётганини кўриб, узоқ ўй-хаёлот дунёсида кездим. Шомон ва доно кексаларимиз билан мусоҳаба қилдим. Одамлар шовқин-сурони ўйлашимга ҳалал бермасин учун ўрмон ичкарисига кириб кетдим, меъдамга оғирлик қилмаслиги ва кўз-қулоғимни заифлаштирмаслиги учун гўштдан воз кечдим. Уйқуни унутиб, ўрмонда узоқ вақт ўтирдим, кўзларим ишора кутар, қулоқларим барчасини бартараф қилишга имкон берувчи сўзни илиб олишга шай эди. Тунлари шамол нола қилаётган, ёмғир кўз ёш тўкаётган бир пайтда дарё ёқасига ёлғиз чиқдим. Аллақачонлар рихлатга равона бўлган доно кексалар ва шомонлар шарпасини учратиб, улардан маслаҳат олиш ниятида эдим.

Алалоқибат шарпалар кўринди – калта юнгли жирканч итлар – ва нима қилмоқ кераклигини дарҳол англадим. Овулга қайтиб жангчиларимизга шундай дедим: «Оқ танлилар – жуда улкан қабиладирлар. Ўз ерларида емак қолмагач, бизнинг заминимизга кўз олайтиришмоқда. Улар туфайли заифлашиб, ҳалок бўлмоқдамиз. Улар еб-тўймас юқодирлар. Агарки, биз тирик қолмоқчи эканмиз, итларига қандай чора қўллаган бўлсак, ўзларига ҳам шуни қўллашимиз даркор».

Мен курашишни таклиф қилдим. Оқбалиқликлар менга қулоқ беришди, бироқ бирортаси мард бўлиб ўртага чиқмади. Йигитларимиз юраксизлик қилишди, лекин лом-мим демай ўтирган чолларнинг кўзида учқунни пайқадим. Кечқурун, овул уйқуга кетгач, яширинча қарияларни ўрмонга чақирдим. Узоқ фикр алмашиб, бир тўхтамга келдик. Заминимиз эркин нафас олган ёшлик онларимизни, шод ва фаровон кунларимизни ёдга олдик. Бир-биримизни оға-ини деб атадик, сир-розимизни фош этмасликка ҳамда тупроғимизни ёвуз келгиндилардан тозалашга қасамёд этдик. Энди равшанки, булар ахмоқликдан бошқаси эмасди, аммо ўша дамлар бизлар, Оқбалиқ қабиласининг қариялари буни қаёқданам билардик?

Уларга намуна бўлиш ва руҳлантириш учун биринчи бўлиб ўзим қотилликка қўл урдим. Юкон қирғоғига писиб беркиндим-да, оқ танлилар каноесини кутиб турдим. Қайиқда икки киши ўтирарди. Ўрнимдан туриб қўлимни кўтардим. Улар қирғоқ томон сузишди. Қайиқ бурнида ўтирган киши нима гаплигини билиш учун бошини кўтаргани замон қўлимдаги пайкон учиб бориб ҳалигининг бўғзига қадалди. Иккинчиси, қайиқ қуйруғидагиси, қуролини олишга ҳам улгурмади – найзамни гарданига санчиб қўйдим.

«Бу бошланиши, – дедим қасоскор биродарларимга. – Биз ҳали барча қабилаларнинг барча қарияларини, кейинроқ юрагида ўти бўлган йигитларини ҳам бирлаштирамиз. Ана унда ишимиз жадаллашиб кетади».

Кейин ҳалиги икки мурдани дарёга ташладик. Каноени эса – каное энг яхши қайиқлардан эди – ичидаги буюмлари билан ёқиб юбордик. Лекин аввал буюмларни кўздан кечирдик. Тери халталарини пичоқ билан йиртиб кўрганимизда ичи тўла сенинг ўқиганларингга ўхшаган, о Xаукан, белгилар билан қопланган қоғозлар эди; чандон уринсак-да, белгиларни тушунмадик. Энди эса ақлим кириб, уларни тушуна оламан: бу, сен айтгандек – бани башарнинг сўзлари…

Хаукан каноедаги икки оқ танлининг ўлимини аранг таржима қилиб улгурдики, залда ғўнғир-ғўнғир бошланди.
– Бу тўқсон биринчи йили ғойиб бўлган почта-ку! – кимнингдир овози янгради. – Уни Питер Жеймс ва Дилени олиб кетишаётганди. Икковини сўнгги марта Ла-Барж кўлида Меттюз кўрганди.

Клерк барчасини шоша-пиша ёзаркан, Шимол тарихига янги боб қўшиларди.
– Бу ёғи оз қолди, – сўзини давом эттирди Имбер. – Нимаики каромат кўрсатган бўлсак, барчаси қоғозга туширилган. Биз қариялар ўша пайтда нима қилаётганимизни билмасдик. Биз фақат ўлдирардик; биз устомонларча ўлдирардик. Негаки яшаб ўтган йилларимиз ўз ишимизни шошмасдан битиришга ўргатган эди. Бир куни оқ танлилар ҳузуримизда пайдо бўлишди. Улар бизга ғазаб-ла тикилиб, ҳақоратли сўзлар ёғдиришди. Олтита ўспиринимизни қўлига кишан солиб, олиб кетишди. Ўшанда тушуниб етдикки, биз янада маккорона ва кўпроқ ўлдиришимиз керак. Биз дарё бўйлаб юқори ва қуйига, бегона ўлкаларга тарқалдик. Бундай таваккалчилик учун отнинг калласидек юрак бўлиши талаб қилинарди. Қариб-қартайиб қўрқувни юракларимиздан ўчириб ташлаган бўлсак-да, узоқ ва бегона юртлар олдида ҳадиксирашимиз табиий эди.

Шу тарзда жиноятларимизни амалга оширардик – шошмасдан, айёрона. Биз Чилкутда ҳам, Делтада ҳам, довонда ҳам, қирғоқларда ҳам – қаерда бўлмасин, оқ танлининг манзилгоҳи учраса ёхуд сўзмоқ солган бўлса, бир одамнинг ҳаётига зомин бўлардик. Ҳа, оқ танлилар қириларди, лекин бундан нима наф кўрдик? Улар тоғ ортидан тушиб келишар, кун сайин кўпайиб боришарди, биз чолларнинг эса, аксинча, сафимиз камайиб борарди. Ёдимда, Буғу Довонида бир оқ танли қўналға қуриб жойлашди. У паканагина эди. Уйқудалигида уч нафар қотил-чоллар ҳужум қилди. Эртаси куни уч қариянинг жасадига дуч келдим. Оқ танли эса ҳали ҳам нафас олар, ўлими олдидан, ҳатто мени лаънатлашга ҳам иродаси етганди.

Бор гап шу. Бугун бир оқсоқолнинг умри поёнига етади, эртага бошқасининг. Баъзан талай вақт ўтиб ўзимизникиларнинг вафоти ҳақида эшитиб қолардик. Ўзга қабила чоллари қуёнюрак эдилар, бизга мадад беришни ўзларига эп кўришмади. Шундай қилиб, қариялар бирин-кетин тўкила бошладик – биргина мен қолдим. Мен ким, Имбер, Оқбалиқ қабиласиданман. Отам Оцбаок баҳодир жангчи эди. Оқбалиқ қабиласи тугаб битди. Мен ушбу қабиланинг сўнгги вакилиман. Эркак ва аёллар ўз масканларини тарк этишди – кимдир Пелли қабиласига, кимдир Лосос қабиласига, аксарияти оқ танлилар юртига гумдон бўлишди. Мен анчайин қариб қолдим, жуда ҳам чарчадим. Қонунга қарши беҳуда куч сарфладим. Сен ҳақсан, Xаукан – мен бу ерларга Қонун излаб келдим.
– Сен чинакамига тентаксан, о Имбер, – якун ясагандай деди Xаукан.

Бироқ Имбер хаёлот оламига шўнғиб, қулоқлари том битганди. Кенг манглайли судя ҳам чуқур ўйга толганди: кўз ўнгидан совут кийган, қонун ўрнатувчи ҳамда бошқа халқлар тақдирини белгиловчи бутун бошли элати савлат тўкиб ўтди. Бу судя жаноблари ўз элатининг қоронғу ўрмонлар ва сокин денгиз сайҳонликлари узра арғувон шуълалар ила бош кўтарган ўтмишининг субҳини кўз олдига келтирди. У тантанавор равишда ёғду сочаётган кундуз билан алмашиб, тепаликлар оша қонга тўйинган қум мисол соя ташлаб, тун ортига югургилаётган шафақни кўрди… Ва шуларнинг барчаси ортида адолат тарозиси, қайсики Унинг номи ила иш кўрадиган ёхуд Унинг залвори остида жон таслим этувчи ҳақир инсон зотидан-да қудратлироқ, қайсики юраги шафқат тилаётган ҳакамнинг ўзидан-да кучлироқ, мутлақ ва ёвуз Қонун қад кўтарди.

«Ёшлик» журналининг 2012 йил 9-сонидан олинди
Ҳар  икки таржима рус тилидан амалга оширилган

     Mashhur adib Jek London (12. 01. 1876 — 22. 11. 1916) qalamiga mansub «Martin Iden», «Yovvoyilar chaqirig’i», «Dengiz bo’risi», «Temir tovon», «Oq so’yloq»  singari roman va qissalar, yuzlab hikoyalar jahon adabiyoti xazinasidan munosib joy egallagan. Bu asarlarga turlicha baho berishgan: munaqqid Maksvell Geysmar «Yovvoyilar chaqirig’i» romanini «go’zal nasriy she’r» deb atagan bo’lsa,      Franklin Uolker esa bu asar haqida «Gaklberri Finn» va «Volden»lar yonida tursa bo’ladi», deb yozadi. Romannavis Edgar Lourens Doktorou uni «shohasar» darajasigacha ko’targan. Yozuvchi va tarixchi Deyl Uolker esa Jek Londonning romanlaridan ko’ra hikoyalarini ko’proq «tan olgan». Uning fikricha, «Jek London noqulay romannavisdir. Tug’ma betoqatligi yoki aqlining tez ishlashi faqat uning hikoyalari yutug’i uchun xizmat qildi. Eng yaxshi romanlari ham hikoyalarichalik mashhur bo’lmadi».

Jek LONDON
ESSELAR, HIKOYA VA QISSA
Saidjalol Saidmurodov tarjimasi

MЕN INTIZOM BILAN ISHLASH TARAFDORIMAN

Men 1876 yili San Fransiskoda dunyoga keldim. O‘n besh yoshimdayoq hayotning achchiq-chuchugini totib ko‘rgan edim. Agar qo‘limga uch-to‘rt chaqa tushib qolsa, ularni obakidandonga emas, may sotib olishga sarflardim. Erkak kishiga aynan mayxo‘rlik yarashadi, derdim o‘sha kezlarda. Mana, yoshim o‘ttizdan oshibdiki, qaytadan o‘smirga aylanib qolishni istayman, negaki o‘smirlik lazzatlaridan bahramand bo‘lish menga nasib etmagan. Hayotga ham minba’d avvalgiday jiddiy qarolmayman. Yana kim biladi deysiz, balki o‘sha umr bahoriga yana duch kelib qolarman! Hayotda eng muhimi mas’uliyat ekanini aqlimni taniganimdayoq tushunib yetgandim. Xat-savodim qanday chiqqanini eslay olmayman. Ammo besh yoshimdayoq o‘qish va yozishni bilardim. Ilk bor Alamedadagi maktab ostonasiga qadam qo‘yganim hali-hanuz ko‘z o‘ngimda. Keyin biz ranchoga ko‘chib o‘tdik va men, sakkiz yashar bolakay o‘zimni qora mehnatga urdim…

Bolalik chog‘larimdayoq meni odamlarning jaholat botqog‘iga botgani taajjubga solardi. To‘qqiz yoshimda Vashington Irvingning “Hamro”sini zo‘r ishtiyoq bilan o‘qib chiqdim va ranchodagilardan birontasi bu kitob haqida bilmasligini hech aqlimga sig‘dirolmasdim. Vaqt o‘tib, bundayin jaholat faqat qishlog‘imizda hukm suradi, shaharda esa hayot umuman boshqacha bo‘lsa kerak, degan fikrga keldim. Bir kuni ranchomizga shahardan bir kishi keldi. Boshmoqlariga qarasangiz, yuzingizning aksini ko‘rishingiz mumkin, egnida movut palto. Ma’rifatli kishi bilan suhbat qurishning ayni vaqti, deb o‘yladim. Shaharlik mehmonni o‘zimning “qasrimga” — eski, yarim vayrona kulbamga taklif etdim va undan “Hamro” haqida so‘ray boshladim. Hayhot, u ham rancho ahli kabi omi bo‘lib chiqdi. Shunda dunyoda ikkitagina oqil odam bor, ulardan biri — Vashington Irving, ikkinchisi — men, degan fikrga keldim.

O‘sha paytlar “Hamro”dan tashqari, asosan, o‘n sentlik romanlar (men ularni batraklardan sotib olardim) va ro‘znomalarni o‘qirdim. Haftalik ro‘znomalarda ko‘proq o‘zlari qashshoq bo‘lsa-da, qalblari pok kishilar hayoti haqidagi ajoyib asarlar bosilardi. Bunday mutolaalardan so‘ng ongu tafakkurim o‘ziga xos tarzda takomillashishi lozim edi, lekin men qo‘limga nima tushsa, shuni o‘qiyverdim. Bunga yolg‘izligim sabab bo‘lgandir, ehtimol. Uydning “Signa” qissasi menda katta taassurot qoldirdi. Qissani ikki yil mobaynida qayta-qayta o‘qidim.

Qissaning xotimasini yillar o‘tgach, oq-qorani taniy boshlaganimda anglab yetdim. O‘shanda asar qahramoni bilan orzular saltanatiga sayr etardim. Qahramonni oldinda yovuz Nemezida (yunon mifologiyasida yovuzlik ilohi – Tarjimon.) kutayotgani yetti uxlab tushimga ham kirmagandi. O‘sha chog‘lar menga asalariga ko‘z-quloq bo‘lib turish topshirilgandi, daraxt tagiga yonboshlab olib, tong sahardan qosh qorayguncha asalarilarning g‘uj bo‘lishini kutib ham o‘qirdim, ham shirin xayollarga berilardim.

Livermere vodiysi shu qadar tep-tekis va zerikarli makon ediki, hatto vodiyni o‘rab turgan tepaliklar ham meni o‘ziga rom etolmasdi. Xayollarimni faqat asalarilarning uyalariga to‘planishigina to‘zg‘itib yuborardi. O‘sha zahoti jar solib odamlarni chorlardim, ular esa suv to‘ldirilgan xumcha, chelak ko‘tarib yugurib kelishardi. Yodimda, “Signa”ning birinchi satrlari shunday boshlanardi: “U bor-yo‘g‘i kichkina bolakay edi, shunday esa-da, bu bolakay buyuk musiqachi bo‘lib yetishishni, butun Ovrupo uning oyoqlari ostida yotishini orzu qilardi”. Ha, men ham kichkina bolakay edim… Nima uchun endi o‘sha mitti bolakay qilgan ishni men amalga oshirolmas ekanman, deya kelajak haqida o‘y surardim…

Ranchoni tark etib, Oklendga ko‘chib o‘tganimda o‘n bir yoshda edim. Oklend jamoat kutubxonasida qo‘limga tushgan kitobni yutoqib o‘qigancha o‘tiraverardim. Uzoq vaqt kitob o‘qishim oqibatida o‘zimda qandaydir ruhiy kasallik alomatlarini ham seza boshladim. O‘qiganim sari olam sir-sinoatini anglab, xom xayollardan xalos bo‘lardim. Tirikchilik uchun ko‘chalarda gazeta sotib kun ko‘rardim. O‘n olti yoshimgacha qorin qayg‘usida o‘zimni o‘qqa-cho‘qqa urdim, ishim o‘qishimga, o‘qishim ishimga ulanib ketar, bosh qashishga fursat topolmasdim.

O‘sha yillari sarguzasht izlab uydan chiqib ketdim. Men qochganim yo‘q, shunchaki issiq o‘rnimni tark etdim. Ko‘rfazga tushib dengiz chig‘anog‘ini ovlaydigan qaroqchilarga qo‘shildim. Ularning ham omadi chopavermas, agar qo‘lga tushsam, naqd besh yuz yilga zindonband etilardim. Keyinroq shxunaga matros bo‘lib yollandim, losos ovladim. Balki ishonmassiz, ammo keyingi faoliyatim dengiz patrulida davom etdi. Men baliq ovlash qoidalariga xilof ish qiladigan qonunbuzarlarni qo‘lga olishim lozim edi…

Keyin esa boshqa kemaga matros bo‘lib yollanib, Yapon dengizi sohillari tomon suzib ketdim. U yerdan Bering dengiziga o‘tdik. Yetti oy davom etgan dengiz mushugi ovidan so‘ng Kaliforniyaga qaytdim va turli yumushlarga qo‘l urdim. Ko‘mir tushirdim, bandargohda hammollik qildim, jut (kanop) tayyorlaydigan fabrikada ishladim. Fabrikada tonggi soat oltidan kech soat yettigacha ter to‘kishga to‘g‘ri kelardi. Keyingi yil yana dengiz safariga otlanishni mo‘ljallagandim. Biroq kemadosh og‘aynilarimga qo‘shilish nasib etmadi. Ular “Meri Tomas”da suzib ketishibdi — taqdirni qarangki, kema butun jamoasi bilan dengiz qa’riga g‘arq bo‘libdi.

Fabrikada ishlab yurgan kezlarimdayoq yozishni mashq qila boshlagandim. Fabrikada ish o‘n uch soat davom etar, ijod uchun vaqt juda oz qolardi. San Fransiskodagi “Koll” haftaligi ocherk bo‘yicha tanlov e’lon qildi. Onam meni tanlovda qatnashishga bir amallab ko‘ndirdi. Shunday qilib men “Yapon sohillaridagi to‘fon” sarlavhali ocherk yozdim. Charchaganimga qaramay, yarim kechagacha qog‘oz qoraladim, toki ikki mingta so‘zni kog‘ozga tushirmagunimcha bosh ko‘tarmay yozaverdim. Ammo mavzuni yakunlay olmadim. Ertasi tunda ham qo‘limga qalam olib, ko‘zim yumilib ketay desa-da, yana ikki mingta so‘zni bitdim. Uchinchi kun tundagina yozganimni tahrir qilib, tanlov shartlariga muvofiqlashtirdim. Birinchi o‘rin menga nasib etdi. Ikkinchi va uchinchi o‘rinlarga esa Stenford hamda Berkli universiteti talabalari loyiq deb topildi.

Tanlovda g‘olib bo‘lganim yozuvchilik haqida jiddiyroq o‘ylab ko‘rishimga turtki berdi. Lekin tashvishlarim boshimdan oshib yotardi, adabiy faoliyatni keyinroqqa surib qo‘ydim. O‘sha paytda “Koll” uchun yozgan bir maqolamni ham tahririyat rad etgandi.

Butun boshli Qo‘shma shtatlarni Kaliforniyadan tortib Bostongacha kezib chiqdim. Tinch okeani sohillariga Kanada orqali o‘tar ekanman, darbadarligim uchun panjara ortida o‘tirib chiqishimga to‘g‘ri keldi. Jahongashtalikdan orttirgan tajribam meni sotsialistga aylantirdi. Mehnatning tagi rohatligini allaqachonlar tushunib yetgandim. Mehnat — bu hamma narsa. Mehnat — bu najot. O‘ta og‘ir ish kunidan so‘ng qalbim qanchalik faxr tuyg‘usiga to‘lib-toshganini tasavvur ham qilolmaysiz…

Oklendga qaytib o‘rta maktabni bitirayotganimda o‘n to‘qqizda edim. Har oyda maktab jurnali chop etilardi. Jurnalga o‘z hikoyalarimni taqdim etdim. Hikoyalarimda dengiz safarlari va jahongashtalikda boshimdan kechirganlarimni yozdim. O‘qish bilan birga tungi darbonlik ham qilardim… Keyin Kaliforniya universitetiga o‘qishga kirdim. Oliy ma’lumotli bo‘lish baxtidan mosuvo etilishni sira istamasdim. Kirxonada ishlab, qolaversa, adabiy faoliyat bilan shug‘ullanib non topa boshladim. Mehnatga ishtiyoqim qanchalik kuchli bo‘lmasin, o‘zim uchun belgilagan vazifalarim juda mushkul edi va yarim yil o‘tar-o‘tmas universitet bilan xayrlashdim.

Men hamon kirxonada kiyim dazmollab, bo‘sh qoldim deguncha qo‘limga qalam olardim. Lekin ko‘pincha qo‘limda qalam bilan uxlab qolardim. Kirxonadan haydalganimdan so‘ng o‘zimni to‘la-to‘kis adabiy faoliyatga bag‘ishladim. Qo‘lyozmalarim ustida uch oy o‘tirib, mendan yozuvchi chiqmaydi, degan qarorga keldim va oltin izlab Klondaykka yo‘l oldim. Bir yil o‘tmay xastalanib, vatanga qaytishga majbur bo‘ldim. 1900 mil masofani dengizda eshkak eshib o‘tishga to‘g‘ri keldi. Klondayk safarida yurganimda to‘satdan otam vafot etdi. Endi oila tashvishlari mening gardanimga tushdi. Kaliforniyada ishsizlik hukm surar, men bir chaqasiz qolgandim. Ish izlab rosa tentiradim, shu orada “Daryo bo‘ylab quyiga” nomli hikoyamni yozib tugatdim. Ammo hikoyam rad etildi. Ushbu hikoyamning taqdiri hal bo‘lganiga qaramay, yigirma ming so‘zdan iborat yangi hikoyamni yozdim. Uni bir gazeta bir necha sonlarida chop etmoqchi edi, biroq hikoyani yaroqsiz deb topdi. Rad javoblarga qaramay, tinmay yozaverdim. Nihoyat, Kaliforniyadagi bir jurnal bitta hikoyamni qabul qildi va besh dollar qalam haqi berdi. Shundan so‘ng “Qora mushuk” nomli hikoyam uchun qirq dollar taklif qilishdi. Shu tarzda ishlarim yurishib ketdi. Endi oila boqish uchun ko‘mir tushirishim shart emas edi.

1900 yili birinchi kitobim dunyo yuzini ko‘rdi…

Men intizom bilan ishlash tarafdoriman va hech qachon ilhom parisini kutib o‘tirmayman. Fe’l-atvorimga ko‘ra nafaqat loqayd va tartibsiz, balki biroz dilgirroq edim. Lekin o‘zimdagi bu illatlarni yenga oldim. Men zo‘r sport ishqiboziman. Muntazam ravishda boks, qilichbozlik, suzish, ot sporti bilan shug‘ullanaman. Garchi shaharda tug‘ilgan bo‘lsam-da, chekka-chekka maskanlarni xush ko‘raman. Eng yaxshisi, qishloqda hayot kechirish…

O‘zimning eng yaxshi asarlarim sifatida “Oqsoqollar ittifoqi” va “Kepton Uess maktublari”dan ba’zi bir parchalar keltirishim mumkin. Aytganday, “Oqsoqollar ittifoqi” ba’zi birovlarga yoqmaydi. Ular yorqinroq, quvnoqroq asarlarni yaxshi ko‘rishadi. Yoshim bir joyga borib qolganda, ehtimol, men ham ularning fikriga qo‘shilarman.

HAYOTNING YOZUVCHILIK FALSAFASI
Esse

Umrining so’ngiga qadar yengil-yelpi yozilgan bitiklarni yetkazib berishni o’ziga kasb qilib olgan adabiy “kosib” yaxshisi, ushbu maqolani o’qimay qo’ya qolsin: vaqtini behuda sarflab, kayfiyatini buzgani qoladi, xolos. Maqola qo’lyozmani qanday joylashtirish, materialni qanday ishlash haqidagi maslahatlar, muharrir qalami “injiqliklari” tahlili hamda ravishu sifatlarning azaldan qolgan makru hiylalari borasidagi “tanbehlari”dan xoli. Tuzalmas chobukqalamlar, maqola sizlar uchun yozilmagan! Maqola yuksak maqsadlari bo’lgan (mayli, hozircha u o’rtamiyona mahsulot yetkazib berib turgan bo’lsin), chinakam san’atga intilayotgan hamda qishloq xo’jaligi gazetalari yoki “oilaviy” jurnallarga ortiq qatnamaydigan zamonlar kelishini orzulayotgan yozuvchiga bag’ishlangan.

Qadrdon janob yoki xonim, siz tanlagan sohada qanday qilib mashhurlikka erishish mumkin? Daholik bilanmi? E, yo’q, siz daho emassiz-ku. Basharti daho bo’lganingizda, ushbu satrlarni o’qib o’tirmagan bo’lardingiz. Daho barcha kishanlaru bid’atlarni bir chetga surib qo’yadi, uni na jilovlab, na bo’ysundirib bo’ladi. Daho, raraavis1 , sizu bizga o’xshab, qachon qarama, yallo qilib yurmaydi. Lekin bu holatda siz iqtidorlimisiz? Ha, albatta, hamma gap yashirin imkoniyatda. Yo’rgakda yotgan Herkulesning mushaklari nimjon edi. Sizning holatingizda ham xuddi shu: iqtidoringiz to’la-to’kis shakllanmagan. Agar u yetarlicha ozuqa olib, tarbiyalanlanganda, ushbu maqolani o’qib, vaqtingizni zoe ketkazmasdingiz. Magarki, iqtidoringiz kamolotga yetganligiga ishonchingiz komil bo’lsa, to’xtang, ortiq bularni o’qimang! Biroq kamolot pog’onasiga yetmagan deb hisoblasangiz, u holda sizning fikringizcha, qay tarzda u kamolot cho’qqisini zabt eta oladi?

Ayricha, deb javob berasiz o’ylab o’tirmasdan, so’ng qo’shib ham qo’yasiz: o’ziga xoslikni muntazam rivojlantirgan holda. Juda soz. Ammo gap bunda emas – buni, hatto yosh bola ham biladi – hamma gap qanday qilib ayricha bo’lishda. Qanday qilib o’quvchida asarlaringizga ishtiyoqmandlik uyg’otish, noshirlarni esa yozganlaringizning payiga tushirish mumkin? Kimningdir izidan borib, o’zga originallikning nurlarini taratib original bo’lish mumkin emas. Axir Val`ter Skott va Dikkens, Edgar Po va Longfello, Jorj Eliot va Xemfri Uord xonim, Stivenson va Kipling, Entoni Xoup, Meri Korelli, Stiven Kreyn va boshqa ko’plab yozuvchilar uchun – ro’yxatni to’xtovsiz davom ettirish mumkin – kimdir yo’l ko’rsatib turmagan. Hozirgacha noshirlar va o’quvchilar ularning kitoblarini ayyuhannos solib talab qilib yotishibdi. Ular originallikka erishib bo’lganlar. Qanday deysizmi? Yengil esgan epkinga ham g’irillab aylanadigan flyugerga2 o’xshamaganliklari tufayli ular shu darajaga erishganlar. Ular ham alal-oqibat omadsizlar qatorida e’tirof etila boshlashgan. Ammo ularni omadsizlardan bir jihat ajratib turgan: ular o’zgalar qo’lidan o’tgan materiallardan voz kechib, asl manbaga murojaat etishgan. Ular o’zgalar xulosasiga, o’zga ishonch¬li fikrlarga ham shubha bilan qarashgan. Ishga ular mualliflik huquqidan ko’ra muhimroq bo’lmish o’z tiynatlarini muhrlashgan. Dunyo va uning an’analaridan (boshqacha aytganda – bashariyat madaniyati va bilimidan) shaxsiy hayot falsafasi uchun zarur material yaratish, ilk manba sifatida foydalanishgan.

“Hayot falsafasi” jumlasiga keladigan bo’lsak, u aniq bir qolipga sig’maydi. Avvalo, hayot falsafasi alohida masalalarni hal etmaydi. U nuqul o’tgan va kelajak qalb jafolari, jinslar uchun turli yoki umumiy ahloq kodeksi, ayollarning iqtisodiy erkinligi, egallangan xususiyatlarni meros qilib olish imkoniyati, spirtli ichimliklarga bo’lgan munosabat va h.k. va h.k. masalalarga diqqat qaratib o’tirmaydi. Lekin shunday esa-da, u shu masalalar, qolaversa, hayot yo’lida shubhasiz, uchraydigan jarligu g’ovlarni ham chetlab o’tmaydi – bu real hayotdan uzoq, mavhum emas, har kungi hayot falsafasidir.

Bunday falsafa har bir muvaffaqqiyatga erishgan yozuvchida bo’lgan. O’sha yozuvchida voqea-hodisalarga o’zining xolis nuqtai nazari, mezoni mavjud. Bu falsafaga tayangan holda u xarakterlar yaratadi va u yoki bu darajada umumiy xulosalar chiqaradi. Bu falsafa sharofati ila uning asarlari haqqoniy, jarangdor chiqadi, odamlar eshitishni istagan yangi yaratiqlarni kashf etadi. Bu uning asl, chiylanmagan, allaqachonlar boshidan kechirgan haqiqatidir.

Xato qilishdan qo’rqmang. Bunday falsafaga ega bo’lish o’zingni butunlay didaktikaga bo’ysundirish degani emas. Har qanday bahona sabab o’z nuqtai nazarini bildirish pand-nasihat romanlari bilan ommani ranjitishga vaj-karson bo’lolmaydi, garchi buni taqiqlab bo’lmasa-da. Qayd etib o’tish kerakki, bu yozuvchilik falsafasi kamdan-kam hollarda o’quvchini biron masalani u yoki bu tomondan hal etishga og’dirish istagida paydo bo’ladi. Ba’zi bir yirik yozuvchilargina ochiqchasiga didaktik yozishgan, ayni vaqtda ba’zilar, masalan, dangal va nafosatli yozgan Robert Luis Stivenson, o’zini butunlay ijodda namoyon etarkan, pand-nasihatga shama qilishdan qochgan. Ko’pchilik o’zining falsafasidan maxfiy qurol sifatida foydalangan. Uning yordamida barchasini o’ziga singdirgan tugal asarda o’sha falsafa tashqariga chiqib ketmasligi uchun ham fikr, ham syujet, ham xarakterni ifodalashgan.

Bunday ishchi falsafa yozuvchiga yozganlarini nafaqat o’ziga singdirishiga imkoniyat berishini, balki uning ko’magida asarlari ko’rib chiqilib, baholanganligini, yozuvchining “men”i orqali singdirilganligini anglash zarur. Yuqorida aytilgan gaplar buyuk zakiylar, mashhur uchlik – Shekspir, Gyote, Bal`zaklar misolida yorqin namoyon bo’ladi. Ularning har biri shu darajada mustaqilki, hatto uchalasini taqqoslab ham bo’lmaydi. Har biri o’z omborxonasidan, o’z falsafasidan foydalangan. Shunga muvofiq, o’zlarining oliy maqsadlari bilan asarlar yaratishgan. Yoshliklarida, balki boshqa bolalardan ajralib turishmagandir, shunga qaramasdan, tengdoshlari o’zlashtirolmaganlarni o’zlashtirib olganlar. Aynan dunyoga aytish kerak bo’lgan narsani o’zlashtirishgan.

Xo’sh, siz-chi, yosh yozuvchi, aytishga biron gapingiz bormi? Agar bo’lsa, gapirishga yoki yozishga nima halal beryapti? Basharti, insonlar tinglashni istagan g’oyalarni rivojlantira olarkansiz, ularni qanday o’ylasangiz, shunday ifoda eting. Agar siz toza va ravshan fikrlasangiz, yozgan asaringiz-da bebaho bo’lur. Binobarin, bayoningiz qiziqarsiz bo’lsa, demak, fikringiz qiziqarli emas, agar bayoningiz chegaralansa, demak, o’zingiz chegaralangansiz. Agar g’oyalaringiz aralash-quralash bo’lsa, bayoningiz qayoqdan ham ravshan bo’lsin? Agar bilimlaringiz taqchil, betartib bo’lsa, bayoningiz erkin va mantiqiy bo’la oladimi? Pishiq-puxta asossiz, ishchi-falsafasiz xaosdan tartib yasab bo’ladimi? To’g’ri anglab, kelajakni ko’ra bilish mumkinmi? Sizning zarradek bilimlaringizni o’lchab, qiymatini aniqlab bo’ladimi? Busiz, ya’ni shaxsiy falsafasiz o’zligingizcha qola olasizmi? Hayot tashvishlari bilan yelib-yuguraverib tinka-madori qurigan odamlarga nedir bir ko’ngil taskini beroldingizmi?

Bunday falsafani yagona yo’l bilan – bilimlar xazinasidan, jahon madaniyatidan olingan materiallarni shakllantirish, izlanish yo’li bilan ishlab chiqish mumkin. Qozon tagida biqirlab qaynayotgan kuch-quvvatni bilmay turib, bug’ pufakchalari haqida nimani bilasiz o’zi? Musavvir tarix va mifologiyani tasavvur etmay, yaratayotgan siymosining ishonch-e’tiqodini, orzu-xayollarini, his-tuyg’ularini, mehr-muhabbatini, umidlarini, qo’rqinchlarini tushunmay-anglamay turib, “EcceHomo”ni3 chiza olarmidi?! Bastakor qadim german eposini bilmay turib, “Val`kiriya parvozi”ni4 yarata oladimi? Siz ongli ravishda hayotning yuziga tik qarashni o’rganishingiz kerak. U yoki bu harakatning tabiati va fursatini bilish uchun Jon Braunni5 dorga, Iso Masihni Golgo’taga6 boshlab borgan buyuk g’oyalarni uyg’otuvchi, shaxs va ommani harakatga keltiruvchi sabab-boislarni ang¬lash lozim. Yozuvchi degani hayot sur’ati bilan tengma-teng yurishi kerak, ana shunda hayotning o’zi unga ishchi, qaysiki, yozuvchi uning yordamida dunyoga hayotni baholab, tarozi pallasiga qo’yib, taqqoslab, tushuntirib beradigan falsafani hadya etadi.

Tarix, biologiya, evolyutsiya ta’limoti, etika va fanning boshqa ming bir sohasidan nimalarni bilasiz? “Lekin, – deya e’tiroz bildirasiz, – bularning barchasi menga roman yoki doston yozishimga qay yo’sinda yordam berishi mumkin?” Baribir bu sizga yordam beradi. To’g’ridan-to’g’ri emas, bilvosita ta’sir ko’rsatadi. Bilimlar dunyoqarashingizni oshiradi, saviyangizni ko’taradi, faoliyatingiz doirasini kengaytiradi. Ular sizda original fikrlar uyg’otadigan falsafa bilan qurollantiradi.

“Biroq bu ulkan vazifa, – deb e’tiroz bildirasiz. – Bunga vaqtim yo’q”. Biroq bosh-qalarni uning ulkanligi cho’chitmadi-ku. Ixtiyoringizda hali qancha yillar bor. To’g’ri, hamma narsani bilavermaysiz, lekin qancha ko’p bilim olsangiz, shunga yarasha yozuvchilik mahoratingiz ham oshib boraveradi, yaqinlaringizga bo’lgan ta’siringiz ham oshadi. Vaqt! Vaqt yetishmasligi haqida gap ketganda, uni to’g’ri sarflay olmaslikni nazarda tutishadi. Mutolaa qilishni o’rgandingizmi? Hikoya yozish san’atini o’rganaman yoki tanqidchilik iqtidorimni chiniqtiraman, deb yil davomida nechta sayoz hikoya va romanlarni yutoqib o’qiysiz? Boshidan oxirigacha qancha jurnallarni o’qidingiz? Esiz, sizning shuncha qimmatli vaqtingiz, siz uni bekorga havoga sovuryapsiz, axir uni ortga qaytarib bo’lmaydi-ku! Mutolaa uchun sinchiklab material tanlashni, asosiy mag’zini “yulib olib”, ko’z yugurtirib o’qishni o’rganing. Siz e’lonlarga qo’shib har kungi gazetalarni ipidan ignasigacha o’qib chiqadigan keksalarning siqib suvi ichilgan aql-idroki ustidan kulasiz. Ammo o’zingizning bir dunyo behuda urinishlaringiz zamonaviy adabiyotning sersuv oqimiga qarama-qarshi turgan holda nochor bo’lib qolmayaptimikin? Lekin baribir mana shu oqimdan o’zingizni olib qochmaysiz. Eng yaxshisini, eng sarasini o’qing. Boshlab qo’ygan hikoyangizni o’qimay, chala tashlab qo’yishdan cho’chimang. Yodingizda tuting, avvalo, siz yozuvchisiz. Doimo yodingizda bo’lsinki, o’zgalar ijodini o’qish bilan siz ularni chiylaysiz, xolos, o’zingiz esa hech vaqo haqida yozolmaysiz. Vaqt! Agar vaqt topolmasangiz, inoning¬ki, olam-jahon ham sizni tinglashga vaqt topolmaydi.

OQSOQOLLAR ITTIFOQI
Hikoya

Kazarma binosida hayot-mamot masalasi hal bo‘layotgan bir odamni sud qilishardi. Bu – Oqbaliq daryosi sohillaridan kelgan chol edi. Cholning ko‘rilayotgan ishi butun Dousonni oyoqqa turg‘izdi, nafaqat Dousonni, balki oqim bo‘ylab ikkala tomonga minglab chaqirimlarga cho‘zilgan Yukon o‘lkasini-da junbushga keltirdi. Dengizda qaroqchilar, quruqlikda talonchilar ayshini surayotgan bir zamonda anglosakslar allaqachonlar itoatkor xalqlar hayotiga qonunni singdirib bo‘lishgandi va bu qonun shafqatsiz edi. Lekin Imberning ishiga kelganda qonun ilk daf’a muruvvatli bo‘lib ko‘rindi. Bu qonun oddiy hisob-kitob nuqtai nazaridan qaralganda mutlaq jinoyat bilan tenglasha oladigan bunaqangi jazoni mo‘ljallamagandi. Jinoyatchi oliy jazoga mahkum, bunda ikkilanishga o‘rin yo‘q aslo; biroq jazo qatl bilan yakunlansa-da Imber bor-yo‘g‘i o‘zining boshini kundaga qo‘ya olardi, xolos; bo‘ynida esa ko‘plarning hayoti qarz bo‘lib qolayotgandi.

Aslida Imberning qo‘li shu qadar qonga botgandiki, uning qurbonlari sanoqsiz edi. O‘lka aholisi qo‘nalg‘ada to‘xtab yoki pechka yonida yalqovlanib, mundshtuk burqsitgancha bu chol tushmagur nechtasining yostig‘ini quritganini cho‘tga solib chamalashardi. Baxtiqaro qurbonlarning barchasi hech bir mubolag‘asiz oq tanlilar edi; ular yakka-yakka, juft-juft va to‘dalashib halok bo‘lishdi. Qotilliklar shunchalik ma’nosiz va asossiz ediki, uzoq vaqt mobaynida Qirollik otliq politsiyasi bu jumboqning tagiga yetolmadi. Hatto daryo bo‘yida oltin qazilib, dominion hukumati aholidan o‘z boyliklari uchun soliq yig‘ishtirib olgani gubernatorni jo‘natganda ham yopig‘liq qozon yopiqligicha qoldi.

Biroq eng katta jumboq shu bo‘ldiki, Imberning o‘zi Dousonga – odil sud hukmiga bosh egib keldi. Bahorning oxirrog‘ida, Yukon o‘zining muz kishanlarini yechishga urinib hayqirib-bo‘kirganda mo‘ysafid hindu muz ustidagi yo‘lidan burildi-da, qirg‘oq tepaligidan amal-taqal o‘tdi va sarosima ichida shohko‘chada to‘xtadi. Cholga ko‘zi tushganlarning bari payqashdiki, u anchayin kuchdan qolgan. U gandiraklab yog‘och uyumiga yetib bordi-da, cho‘kdi. Yon-veridan o‘tib ketayotgan oq tanlilarning adoqsiz oqimiga razm solgancha uzzukun shu yerda o‘tirdi. Ko‘pchilik unga qarash uchun bot-bot o‘girilishar, g‘alati aft-angorli bu keksa sivash ba’zilarni o‘yga toldirardi. Keyinchalik o‘nlab kishilar hinduning g‘ayriqiyofasi ularni hayratga solganini eslab, kun bo‘yi ziyrakliklaridan gerdayib yurishdi.

Shunday esa-da asl qahramon Mitti Dikkensen bo‘ldi. Mitti Dikkensen bu yurtlarda ezgu umidlar-u cho‘ntagida bir dasta dollar bilan hozir bo‘lgandi, ammo cho‘ntakdagi aqcha ila umid ham havoga uchdi. Shtatlarga qaytishga mablag‘ yig‘ish uchun u “Xolbruk va Meyson” dallollik idorasida hisobchi kursisini egalladi. Ayni “Xolbruk va Meyson” idorasining ro‘parasida Imber joylashib olgan yog‘ochlar uyumi yotardi. Dikkensen uni nonushtadan avval derazadan ko‘rib qoldi, nonushtadan so‘ng qaytib kelib yana derazadan mo‘raladi: keksa sivash haligacha o‘sha yerda o‘tirardi.

Dikkensen tez-tez derazadan nazar tashlab turdi; keyinroq u ham ziyrakligidan faxrlanib yurdi. Mitti Dikkensen sal xayolparastroq edi, shungami, u qo‘zg‘almay o‘tirgan keksa majusiyda sivash xalqining timsolini, anglosaks bosqinchilariga boqib turgan tushuniksiz xotirjamlikni ko‘rdi.

Soatlar bir-birini quvalashar, Imber esa qilt etmay o‘sha holatda o‘tirardi. Dikkensen bir paytlar shohko‘cha o‘rtasida chana kelib to‘xtaganini, ustida shunday harakatsiz o‘tirgan kimsani esladi; uning tegrasida o‘tkinchilar uymalanishar, hamma uni dam olyapti, deb o‘ylar, keyin esa unga qo‘l tekkizib ko‘rishganda murdaga aylanganligi ma’lum bo‘ldi – sovuqda tarashaday qotib qolgandi. Jasadni to‘g‘rilash uchun – yo‘qsa tobutga sig‘masdi – uni gulxan yoniga keltirib, muzini tushirishga majbur bo‘lishgandi. Dikkensenning bu o‘ylardan eti jimirlab ketdi.

Bir ozdan so‘ng Dikkensen sigara chekib, shamollagani ko‘chaga chiqdi. Daqiqa o‘tib Emili Trevis paydo bo‘ldi. Emili Trevis latofatli, noziknihol oyimtilla edi, London yoinki Klondaykda bo‘lishidan qat’i nazar millionlarga ega tog‘ muhandisining arzandasidek kiyinardi. Mitti Dikkensen sigarasini deraza tokchasiga tashlab, shlyapasini andak ko‘tarib qo‘ydi.

Ular o‘n daqiqacha valaqlashdi. Birdan Emili Trevis Dikkensenning yelkasi osha qarab qichqirib yubordi. Dikkensen shoshib o‘girildiyu, sapchib tushdi. Imber ko‘chani kesib o‘tib, qizdan ko‘zini uzmay soyaday ularning peshonasida turardi.
– Nima kerak? – jur’atlandi Mitti Dikkensen ovozi qaltirab.

Imber nimadir deb ming‘illab, Emili Trevisga yaqinroq keldi. U qizni boshdan-oyoq sinchiklab ko‘zdan kechirdi. Ayniqsa qizning ipaksimon qo‘ng‘ir sochlari va ol yonoqlari cholda alohida qiziqish uyg‘otdi. U nigohini uzmay qizni aylanib o‘tdi, go‘yo otning bo‘y-bastini yoki qayiqni o‘rganayotganday. Nogahon u botayotgan quyoshning nurlari qizning qizg‘ish quloqlaridan o‘tib shu’lalanayotganini payqadiyu, taqqa to‘xtadi. Keyin yana uning yuzlarini “tekshirish”ga tushdi va qizning moviy ko‘zlariga uzoq tikilib qoldi. Tag‘in nimanidir to‘ng‘illab, bir qo‘li bilan nozikoyimning bilagidan ushlab, ikkinchisi bilan tirsagini bukib ko‘rdi. Hinduning yuzida nafrat va hayrat aks etdi, po‘ng‘illab Emilining qo‘lini qo‘yib yubordi. So‘ng bo‘g‘zidan qanaqadir tovushlar chiqarib, qizga orqa o‘girdi va Dikkensenga nimadir dedi.

Dikkensen uning so‘zlarini tushunmadi, Emili esa kulgudan o‘zini tiyolmadi. Imber qoshlarini chimirib dam Dikkensenga, dam Emiliga so‘z qotar, ular faqat bosh silkib qo‘yishardi. Endi ulardan nari ketmoqchi bo‘lgandi, qiz kimnidir chaqirdi:
– Hey, Jimmi! Bu yoqqa keling!

Jimmi ko‘chaning narigi tarafidan yaqinlasha boshladi. Bu oq tanlilar kabi kiyingan, boshiga Eldorado azamatlarining keng soyabonli katta shlyapasini qo‘ndirib olgan daroz, beso‘naqay hindu edi. Tutilib-tutilib Imber bilan gaplashdi. Jimmi sitxadan edi; o‘lkaning ichkarisida yashaydigan qabilalar tilida faqatgina eng oddiy so‘zlarni bilardi.
– U Oqbaliq qabilasidan, – dedi u Emili Trevisga. – Meniki uning tilini yaxshi bilmaydi. U eng katta oq tanlini ko‘rmoqchi.
– Gubernatorni, – to‘g‘riladi Dikkensen.

Jimmi Oqbaliq qabilasidan bo‘lgan odam bilan yana bir necha so‘z almashdiyu, yuzi taajjub va tashvishli tus oldi.
– Unga kapitan Aleksander kerak, deb o‘ylayman, – dedi Jimmi. – Aytishicha, u oq tanli erkakni, ayolni, bolani, ko‘pgina-ko‘pgina odamni o‘ldirgan. O‘zi ham o‘lishni istaydi.
– Aqldan ozgan, shekilli, – dedi Dikkensen.
– Bu nima degani? – so‘radi Jimmi.

Dikkensen bosh chanog‘ini teshmoqchidek barmog‘ini chakkasiga tiradi-da aylantirdi.
– Balki, balki, – dedi Jimmi hamon oq tanlilarning kattasini so‘rayotgan Imberga o‘girilib.

Qirollik otliq politsiyasidan mirshab yetib keldi (Klondaykda ular otsiz yurishadi), u ham Imberning talabini eshitdi. Mirshab keng yag‘rinli, devkor, oyoqlari baquvvat davangir edi; Imber qancha novcha bo‘lmasin, mirshab undan yarim kalla baland edi. Ko‘zlari sovuq va ko‘k, nigohi teran, kelbatidan huv, o‘sha asrlar osha ajdodlardan o‘tib kelayotgan o‘z kuchiga bo‘lgan ishonch yog‘ilib turardi. Qoyilmaqom jasorati yoshini yashirib turardi – u hali yosh bola edi, silliq yonoqlarida qizillik qizaloqning yuzidagi kabi tezlik-la yugurardi.

Imber endigina mirshabga razm soldi. Yosh mirshabning iyagida shamshir dami qoldirgan chandiqni ko‘rib hinduning ko‘zlaridan o‘t chaqnadi. Shalviragan qo‘llarini mirshabning soniga olib bordi va uning mushakdor oyoqlarini paypasladi. Barmog‘i bilan gavdasini chertdi, keyin o‘spirinning yelkalarini sovut misol qoplab turgan baquvvat mushaklarni ushlab ko‘rdi. Ularning atrofida allaqachon o‘tkinchilar to‘planishgandi – oltin izlovchilar, tog‘ aholisi, yangi yer egalari – barchasi uzun oyoqli, keng yelkali irq farzandlari. Imber goh unisiga, goh bunisiga ko‘z tashlab, Oqbaliqlar tilida nimadir dedi.
– Nima deyapti? – so‘radi Dikkensen.
– U aytdiki – bu kishilarning barchasi mirshabga o‘xshagan daroz, bir toifadan ekan, – tarjima qildi Jimmi.

Mitti Dikkensen past bo‘yli edi, shu bois Trevis xonim qoshida bunday savol berganiga pushaymon bo‘ldi. Mirshab buni payqab, gapni boshqa yoqqa burdi.
– Bunda bir gap bor, shekilli. Uni kapitanning huzuriga olib boraman. Unga ayt, Jimmi, men bilan yursin.
Jimmi tag‘in keksa hinduni siquvga oldi, Imber bir nima deb to‘ng‘illadi, lekin yuzidan mamnuniyatni uqish mumkin edi.
– Undan so‘ra-chi, Jimmi, qo‘limni ushlaganda nimalarni o‘ylagan ekan?
– Uning aytishicha, siz qo‘rqoq emassiz.

Bunday javobdan Emili Trevis huzurlanib ketdi.
– Aytdiki, siz skukum emassiz, shunday noziksizki, xuddi murg‘ak boladek. U sizni qo‘llari bilan ming bo‘lakka bo‘lib tashlashi mumkin. Manov mirshabdek azamatni dunyoga keltira olishingizga lol qolyapti.
Emili Trevis ko‘zlarini tik qadab turishga o‘zida qat’iyat topa oldi, ammo yuzlari alvon tus oldi. Mitti Dikkensen esa anorga aylandi, yosh mirshabning yuzi esa lolazorga.
– Hoy, sen, qani, yur-chi, – dedi birdan mirshab olomonni yelkasi bilan tisarib.

Shu tariqa Imber o‘z ixtiyoriga ko‘ra barcha-barchasiga iqror bo‘lgan hamda keyin u yerdan qaytib chiqmagan Kazarmaga kelib qoldi.
Imber qattiq toliqqan ko‘rinardi. U qartayib qolgan, umid uchqunlari o‘chgan, bu uning rang-ro‘yidan ma’lum edi. U munkayib, ko‘zlari nursizlanib qolgandi; sochlari oppoq oqarishi lozim edi, biroq quyosh va yog‘in-sochin sochlarini shunaqangi kuydirgandiki, endi ular tussiz, patakka aylangandi. Atrofidagi hodisalarga unda zig‘ircha qiziqish topilmasdi. Xona oltin izlovchilarga, ovchilarga liq to‘lgan, ularning vahimali shovqinlari Imberning quloqlari ostida qirg‘oqqa urilgan dengiz to‘lqinlaridek shovullardi.

U deraza yonida o‘tirar, loqayd nigohi dam-badam ko‘z oldida namoyon bo‘lgan, yurakni entiktiradigan manzarada to‘xtardi. Ko‘kni bulutlar egallagan, chor atrof rutubatga cho‘mgan. Yukonda bahorgi toshqin boshlangandi. Muzlar erib, shaharni suv bosgandi. Shohko‘chadan ikki tarafga hech tinim bilmas kishilar eshkak eshishardi. Goh u, goh bu qayiq ko‘cha tomondan Kazarma oldidagi suv bosgan harbiy maydonga qayrilar; yaqinroqqa suzib kelib ko‘zdan yo‘qolar, Imber qayiq yog‘och devorga urilganini sezib turar, eshkakchilar binoga deraza oshib kirar edilar. Keyin esa suv shaloplatishib yuqori qavatga ko‘tarilishayotgani eshitilardi. Shlyapalarini yechishib suvga bo‘kkan dengizchilar etigida xonaga kirib, sudni kutayotgan olamonga qo‘shilib ketishardi.

Hinduning munosib jazolanishidan mamnun bo‘layotgan bu kishilar unga yovqarash tikilishar ekan, Imber ularning udumlari, mezonlari, Qonuni, qaysiki yaxshi zamonda ham, yomon zamonda ham, toshqinu ochlikda, kulfatni-da o‘limni pisand qilmay azal-azaldan yashab, asrlar davomida qo‘llanib kelinayotgan Qonun borasida o‘y surardi.

Allakim stolni taqillatdi; g‘ala-g‘ovur tinib, zal suv quygandek jimib qoldi. Imber stolga mushtlagan nusxaga e’tibor qaratdi. Bu kimsa hokimlik qudratiga egadek tuyuldi, biroq Imberga boshqasi, sal nariroqda o‘tirgan keng manglayli barchasining ustidan boshliq bo‘lib ko‘rindi. Stol ortidan yana bittasi turib, qo‘liga anchagina qog‘ozlarni oldi-da baland ovozda o‘qiy ketdi. Keyingi sahifaga o‘tishdan avval u barmoqlarini tupuklab, bir tomoq qirib olardi. Imberga uning so‘zlari begona, ammo qolganlar tushunar, qoshlari o‘rtasida chuqurcha paydo bo‘lardi. Ba’zan shunday darg‘azab bo‘lishardiki, hatto bittasi Imberni haqorat so‘zlar bilan siyladi, ammo stol ortidagi kishi stolga mushtlab, tinglovchining unini o‘chirdi.

Va’zxon uzoq javradi. Uning zerikarli ma’ruzasi ostida Imberni mudroq bosar, bayonnoma nihoyasiga yetganda qariya allaqachon tush ko‘rayotgandi. Kimdir uni oqbaliqliklar tilida ismini aytib chaqirgandi, chol uyg‘onib, singlisining o‘g‘li – qachonlardir o‘z qabilasini tashlab, oq tanlilarga qo‘shilib ketgan hindu yigitga ko‘zi tushdi.
– Sen, shubhasiz, meni eslolmaysan, – dedi hindu yigit salomni ham nasiya qilib.
– Yo‘q, eslayman, – javob qaytardi Imber. – Sen Xaukansan. Ko‘p yillar burun bizni tark etganding. Volidang ham omonatini topshirganiga ancha bo‘ldi.
– U keksayib qolgandi, – o‘zini oqladi Xaukan.

Imber javobni ham eshitmay pinakka ketdi, biroq Xaukan yelkasidan silkib uyg‘otdi.
– Manavi odam nimalar o‘qiganini senga bildirmoqchiman. U sen qilgan barcha jinoyatlarni, qaysiki, o tentak, kapitan Aleksanderga iqror bo‘lganlaringni o‘qib eshittirdi. Sen yaxshilab o‘ylab ko‘rib, shular to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini aytishing darkor. Senga shunday amr etildi.

Xaukan missionerlar orasida kun ko‘rar, yozuv-chizuvni o‘shalardan o‘rgangandi. Ayni damda anov va’zxon o‘qigan yupqa qog‘ozlarni ushlab turar – ularga Imberning Jimmi ko‘magida kapitan Aleksander huzurida aytgan barcha so‘zlri tushirilgandi. Xaukan o‘qishni boshladi. Imber picha tingladi, yuzida taajjub paydo bo‘ldi va darhol jiyanining so‘zini bo‘ldi:
– Bu mening so‘zlarim, Xaukan, ular sening lab-laringdan uchib chiqyapti, quloqlaring esa so‘zlarimni eshitmagan.

Xaukan mag‘rurona iljaydi, farqi ochilgan sochlarini silab qo‘ydi.
– Yo‘q, o Imber, ular qog‘ozdan chiqyapti. To‘g‘ri, quloqlarim ularni eshitmadi. So‘zlar qog‘ozdan chiqib, ko‘zim orqali miyamga yetib boradi, so‘ngra lablarim ularni senga yetkazadi. Mana, ular qaerdan chiqadi.
– Shunaqa degin. Demak, ular qog‘ozda? – shivirlardi Imber va qog‘ozni egallagan belgilarga hadiksirab ko‘z tashlab, ushlab ko‘rdi. – Bu g‘aroyib jodu. Sen, Xaukan, chinakam afsungar ekansan.
– Qo‘ysang-chi, – dedi yigit kalondimog‘ligini yashirolmay.

Xaukan tavakkaliga bir varaqni tanlab oldi-da, o‘qiy boshladi:
– «O‘sha yili, muz ko‘chishidan ilgari, bola yetaklab olga bir oqsoch chol paydo bo‘ldi. Ularni ham o‘ldirdim, o‘shanda chol joni boricha o‘kirgandi…»
– Bu bo‘lgan gap, – dedi Imber hayajonlanib. –U uzoq qichqirdi, qarshilik ko‘rsatdi, o‘lishni istamagandi. Biroq sen bularni qaerdan bilasan? Senga oq tanlilar boshlig‘i aytgan, chog‘i? Ularni o‘ldirganimni hech zog‘ ko‘rmagandi, buni faqat oq tanli boshliqqa aytgandim.

Xaukan ranjigansimon bosh chayqadi.
– Bularning bari qog‘ozga yozilgan deb aytyapman-ku senga, tentak.
Imber siyohli belgilar to‘la qog‘ozga sinchiklab boqdi.
– Ovchi yerga yastangan qorga qaraydi-da aytadi: mana bu yerdan tunov kuni quyon yugurib o‘tgan, anavi yerda, butalar orasida, qulog‘ini ding qilgan, keyin esa nimadandir hurkib rasmini chizgan; manavi joydan ortga qayrilib, irg‘ishlab-irg‘ishlab qochib qolgan, huv, ana u yerda silovsin quyonni dog‘da qoldirgan; shu yerda, oyoqlari chuqur botgan yerda, silovsin uzun-uzun sakrab shalpangquloqni quvib yetgan; qolganiga faqat silovsinning izlari ketgan. Ovchining o‘tkir ko‘zlari qordagi izga tushishi bilanoq nima bo‘lganini aytib bera oladi, sen ham qog‘ozga qarab u yerda unaqa, bu yerda bunaqa bo‘lgan va barchasini qariya Imber qilgan, deyapsan.
– Ha, shunday, – javob qildi Xaukan, – endi esa ruxsat berishmaguncha tilingni tiyib, jimgina quloq sol.

Xaukan Imberning ko‘rsatmalarini uzoq o‘qidi, chol bo‘lsa o‘yga tolgancha, mum tishlab o‘tirdi. Qabiladoshining uni o‘chgach, Imber shunday dedi:
– Bularning bari mening so‘zlarim. Bular – haqiqat, Xaukan. Lekin men anchayin qartayib qoldim. Shunday esa-da anov boshliq bilishi darkor bo‘lgan hamda allaqachonlar unutilgan ishlarni yodga olayapman. Eshit. Bir safar Muztog‘ ortidan kimsa keldiki, qo‘llarida makkor temir qopqonlar bor edi; u Oqbaliq daryosi bo‘ylarida qunduz ovlardi. Uni o‘ldirdim. Keyin daryodan oltin izlab uch kishi paydo bo‘ldi. Ularni ham gumdon qildim. Fayv Fingerda ham odam o‘ldirdim – u solda suzib yurar, anchagina go‘sht g‘amlagandi.

Imber xotirasini kavlashtirib jim qolganda Xaukan uning so‘zlarini tarjima qilib turar, klerk ularni yozib olardi. Olomon Imberning cho‘pchagi toki mallasoch g‘ilay kishi uzoqdan turib kamon bilan mahv etiladigan joyiga yetib kelmaguncha xayollarida mayda ko‘ngilsizlik bo‘lib tuyulgan bu «oddiygina» hikoyaga beparvo bo‘lishdi.
– Jin ursin, – oldingi qatordagi tinglovchilardan biri o‘zini tutib turolmadi. Uning nidosida kulfatu nafrat baravar yangradi. – Jin ursin, – takrorladi, – axir bu mening jigarim Bill-ku!

Ahyon-ahyon zalda serzarda «jin ursin» yangrab turdi – na hay-haylashlar, na ogohlantirishlar mallasochni tinchlantira oldi.
Imber tag‘in boshini xam qildi, ko‘zlari tevarak-javonibni ilg‘amasdi. Yolg‘izgina keksalik yoshlik, jo‘shqinlikning hadsiz besamarligi borasida mulohaza yurita olganidek chol ham o‘y-xayollari sahrosini kezardi.

Xaukan sudlanuvchini yana turtdi.
– Turgil, o Imber. Senga mazkur jinoyatlarga qo‘l urganing hamda bu yoqlarga Qonun izlab kelishing boisini tushuntirib berish buyurildi.
Imber arang oyoqqa turdi, madorsizlikdan oyoqlari qaltirardi. Yo‘g‘on va biroz titragan ovozda gap boshladi, biroq Xaukan uni to‘xtatib qo‘ydi.
– Bu chol aqldan ozibdi, – murojaat qildi yigit inglizchalab kengpeshonaga. – Yosh boladay valdiramoqda.
– Biz uning valdirashlarini eshitmoqchimiz, – dedi kengpeshona. – Biz uni so‘zma-so‘z oxirigacha eshitmoqchimiz. Tushunarlimi?

Imber qahrli qarash qildi – jiyani oq tanli bilan nimalarni gaplashganini fahmlagandi. U yana tazarrusini – qaysiki kelgusi avlod uchun bronzaviy zarvaraqlardan joy olishga loyiq bo‘lgan qora tanli fidoyining g‘ayrioddiy hikoyasini boshladi. Olomon jodulanganday tosh qotdi, kengpeshonali sudya esa boshini qo‘liga tirab go‘yo hinduning ko‘nglini eshitardi. Sukunat aro tilmoch keskin bo‘lib turgan Imberning nidosi kezar, vaqti-vaqti bilan mallasochning «jin ursin»i ibodatxona qo‘ng‘irog‘iday yangrardi.
– Men kim – Imber, Oqbaliq qabilasidanman, – cholning so‘zlarini Xaukan begona tilga o‘girardi; Imberning nutqidagi tanish marom hamda qiroat qulog‘iga chalinishi zahoti missionerlik tarbiyasi-la sug‘orilgan taraqqiyot alomatlari to‘zg‘ib ketdi va unda odamyovvoyi uyg‘ondi. – Otam Otsbaok bahodir jangchi edi. Hali go‘dakligimda quyosh nurlarini ayamas, yurak-larimizda shodlik kezardi. Odamlar noma’lumlik-lar tomon chopishmas, begona ovozlar quloqqa chalinmas, ajdodlar udumi bizning udumimiz edi. Yigitlar qizlardan ko‘z uzishmas, mohporalar-da ko‘zlarni quvontirardi. Ayollarimizning etagi to‘la bola-baqra edi.

Qabilamiz ko‘payar, erkaklarimiz ham o‘sha zamonlar asl azamatlar edi. Ular urush va tinchlikda ham, ochlik va to‘qlikda ham er kishi edilar.
U zamonlar baliqlar va parrandalar mo‘l edi. Itlarimiz bo‘ri zotli, yunglari qalin, na qahratondan, na bo‘rondan hayiqishardi. Ayozu dovullar yuraklarimizga qo‘rquv sololmasdi. Pelli qabilasi yerlarimizga oyoq qo‘yishlari zamon o‘rtada qonli olishuv ketardi. Negaki, biz asl erkaklar edik, Oqbaliq qabilasining qo‘rg‘onlari; ota bobolarimiz pellilar bilan kurashib kelishdi, tuprog‘imiz sarhadlarini himoya qilishdi. Biz ularning ishini davom ettirardik.

Kunlardan bir kuni diyorimizga birinchi oq tanli tashrif buyurdi. U qorda emaklab kelardi – mana bunday qilib. Eti ustixoniga yopishib qolgan, bunaqasini sira ko‘rmagandik. Qaerdan, qaysi qabiladan keldi ekan, deya hayron bo‘lardik. U norasidadek nimjon edi. Biz mehmonni gulxan yoniga o‘tqizdik. Po‘stinga o‘rab, osh-non berdik.
Kelgindi o‘zi bilan bizning itlarimizga uchta keladigan itni ergashtirib olgandi. Jonivor ham egasi kabi kuchdan qolgan, yunglari kalta, dumi muzlab qolgandi. Bu g‘alati jondorni ham qornini to‘yg‘izdik. Gulxan atrofidan joy berib, itlarimizni nari haydadik, yo‘qsa begona itni tilka-pora qilishlari turgan gap edi.

Bug‘u va baliq go‘shtini yeb, kelgindi va iti ancha kuchga kirdi. Jir bitib, kelgindining ovozi ko‘tarildi. Qariya va yigitlarimiz ustidan kulib, qizlarimizga ko‘z olaytira boshladi. Iti esa biznikilar bilan olishar, yunglari yumshoq va kalta bo‘lsa-da, bir marta uchta itimizni g‘ajib tashladi.

Bu odamdan qaysi qabiladansan, deb so‘raganimizda u: «Mening og‘a-inilarim bisyor», – dedi-da, sovuq iljayib qo‘ydi. Nihoyat kuchga to‘lgach, o‘z yurtiga ravona bo‘ldi. U bilan Noda, sardorimizning qizi ham ketdi. Tez orada bir urg‘ochi itimiz bolaladi. Biror marotaba bunday kuchukbachchalarni ko‘rmagandik – xumbosh, baquvvat jag‘li, kalta yungli, buning ustiga ojizu nochor. Otam bu notavon kuchuk bolalarini ko‘rib fig‘oni falakka yetgani hamon yodimda. Otam qo‘liga tosh olib kuchukbachchalarni majaqlab tashladi. Ikki yildan so‘ng Noda ham qo‘lida yosh bolasi bilan qaytib keldi.

Hammasi shundan boshlandi. Keyinroq kalta yungli it bilan ikkinchi oq tanli keldi. U ham bizning diyorimizda uzoq turmadi. Ammo itini qoldirdi. Ustiga-ustak eng zo‘r oltita itimizni o‘zi bilan olib ketdi. Ularni Ku-So-Ti – onamning ukasidan ajobtovur to‘pponchaga alishtirib olgandi – olti marta ketma-ket o‘q uzadigan to‘pponcha. Ku-So-Ti yangi quroli bilan gerdayar, o‘q-yoylarimizni xotinlar ovunchog‘i derdi. Ku-So-Ti qo‘lida to‘pponcha bilan ayiq oviga otlandi. Endilikda to‘pponcha bilan ayiq ovlash ahmoqlik ekanini hamma biladi, lekin o‘shanda biz buni qayoqdan bilardik? Ku-So-Ti qayoqdan bilsin edi? U ayiq qoshiga shahd-la bordi-da, to‘pponchasidan olti marta o‘q uzdi. Yirtqich bo‘lsa bo‘kirib Ku-So-Tini tuxum po‘chog‘iday ezg‘ilab tashladi, asalari inidan oqqan asalday Ku-So-Tining miyasi oqib tushdi. U mohir ovchi edi, endi uning oilasini qoramog‘iga oladigan qo‘rg‘on yo‘q. Biz barchamiz chuqur qayg‘uga botib: «Nimaiki oq tanlilar uchun yaxshi bo‘lsa, bizni halokatga yetak-laydi», – degan xulosaga keldik. Chindanam shunday. Oq tanlilar tufayli qavmimiz kamayib ketdi, ular sababli cho‘pday ozidik.

Kutilganidek uchinchi oq tanli ham paydo bo‘ldi. U turli yeguliklar va ajib mollar evaziga yigirmata zotdor itlarimizni ergashtirib ketdi. Ortidan sovg‘alar va va’dalarga uchib o‘n nafar ovchi yigitlarimiz ham yo‘lga tushishdi. Ammo qayoqqa – birov bilmaydi. Aytishlaricha, ular Muztog‘da qor ostida qolishgan yoki kurraning bir cheti – odam qadami yetmagan Sukunat Tepaliklarida ajalga yo‘liqqanmish. Nima bo‘lgan taqdirda ham oqbaliqliklar itlar va ovchi yigitlarni qaytib ko‘rishmadi. Oq tanlilarning qadami yerimizdan uzilmas, sovg‘a-salomlarini unutishmas, yosh yigitlarimizni olib ketishni ham kanda qilishmasdi. Ba’zan yigitlarimiz qaytib kelishar va biz Pelli qabilasining yeri ortidagi qiyinchiliklar hamda xavf-xatar haqida jon qulog‘imiz bilan eshitardik, ba’zan yigitlarimiz ortga qaytishmasdi. Shunda: «Modomiki, oq tanlilarga qo‘rquv begona ekan, bu ularning ko‘pligidan. Bizlar oqbaliq qavmi ozchilikmiz. Shunday ekan, yoshlarimiz ortiq bizni tark etishmasin», deya qaror qildik. Lekin yigitu qizlarimizni ushlab turolmadik.

To‘g‘ri, biz un va tuzlangan cho‘chqa go‘shtini tanovvul qilardik, choyxo‘rlikni xush ko‘rardik; lek agar bu tansiq yeguliklar yetmay qolsa, tomoshani ko‘ravering – jahlimiz chiqib, aqlimizni yo‘qotardik. Kelgindilar oldi-berdi qilish uchun olib keladigan matohlarni qo‘msay boshlardik. Savdo! Savdo! Biz birgina savdo-sotiqni o‘ylardik. Bir yili qishda g‘amlab qo‘ygan bari ilvasinlarimizni yaroqsiz soat, o‘tmas arra va zanglagan to‘pponchaga almashtirib yubordik. Shundan so‘ng ochlik ta’zirimizni berdi, qirqtacha yor-birodarlarimiz bahorga yetmay uzildi.

«Ana endi kuchsizlanib qoldik. Pelli qabilasi yerlarimizni tortib oladi», deb tahlikaga tushdik. Biroq ofat birgina bizda emaskan – pellilar ham darmonsizlangan, biz bilan jangga kirolmasdilar. Otam Otsbaok u vaqtlar xiyla keksayib qolgan bo‘lsa-da, donoligini yo‘qotmagandi. O‘shanda otam rahnamomizga shunday dedi: «Ko‘rib turibsan, itlarimiz hech narsaga yaramay qoldi. Qalin yunglaridan asar qolmadi, o‘z vazifalarini ado etib bo‘lishdi, chana ham tortolmaydilar. Yaxshisi, ularni so‘yamiz, faqat bo‘ri zotli urg‘ochilarni o‘rmonga qo‘yib yuboramiz. Balki shunda qalin yungli, baquvvat itlarimiz avlodi yana davom yetar «.

Tez orada otamning bashorati to‘g‘ri bo‘lib chiqdi. Oqbaliq qabilasi kurraning yeng zo‘r itlari bilan dong taratdi. Itlari bilan – odamlari bilan emas. Yigit-qizlarimiz oq tanlilar ortidan noma’lum so‘qmoqlaru daryolar ortiga g‘oyib bo‘lishardi. Qizlarimiz ortga qaytishni minba’d xayollariga keltirishmas, qaytganlari ham Noda singari dardmand, qarimsiq bo‘lardi. Yaqinlari davrasiga qaytgan yigitlarimiz esa xonadonlariga sig‘masdilar. Sayohatlari davomida qo‘rslik va badfe’llikdan o‘zgasini o‘rganishmagan, iblis suviga qul bo‘lishgan, kunu tun qartadan bosh ko‘tarishmasdi; ilk uchragan kelgindi chaqirig‘i bilan yana begona o‘lkalarga oshiqardilar. Kattalarga hurmatni unutishgan, kishini mensishmas, ko‘hna urf-odatlarimizni mazax qilishar, sardorimiz va shomonimiz ustidan kulishardi.

Oqbaliq qabilasi tobora kuchini yo‘qotar, zaiflashib borardi. Tamaki, viski, yupun kiyim-kechak o‘rniga mo‘yna va po‘stinlarimizni jon-jon deb tutqazardik. Yo‘tal bizga hujum boshlagan, erkagu ayollar birday kasalmand, kechasi surunkasiga yo‘talib chiqishar, ovchilarimiz o‘rmonga chiqiboq qorga qon tupurishardi. Goh unimiz, goh bunimizning bo‘g‘zimizdan qon kelar, oqibat ko‘pchilik jon taslim qilardi. Tug‘ilish keskin kamaygan, dunyoga kelgan chaqaloqlar ham dardchil edi. Kelgindilar biz hali duch kelmagan boshqa tushunarsiz xastaliklarni olib keldilar. Keyinchalik bilishimcha, bu kasalliklar chechak va qizamiq deb atalarkan – biz kasalliklar «sharofati» bilan kuzda uvildirig‘ini tashlagandan so‘ng yashashining hojati qolmagan baliq kabi halok bo‘lardik.

Eng achinarlisi, oq tanlilar o‘lim lashkarini boshlab kelishardi, barcha udumlari ajal yoqasiga yetaklardi, nafaslari o‘lim olovini purkar, o‘zlarini esa jin ham urmasdi. Ularda viski, tamaki, kalta yungli itlar bilan birga chechak, qizamiq, yo‘tal ham bor; ular oq tanli va ular qahraton, bo‘rondan zir titrashadi; qurollari ham ahmoqona: paydar-pay olti marta o‘q uzadimi-ey. Butun boshli kasalliklariga qaramay ular et olib, kuchayaverishadi, qo‘llari hamma yoqqa yetadi, barchani ezg‘ilab-toptaydilar. Ayollari esa sumbatidan noziknihol ko‘rinsa-da, aslida sabotlidirlar – alpkelbat erkaklarni dunyoga keltirishardi. Demak, noziktabiatlilik, kasallik, zaiflik kuch-qudrat va hukmronlik qobig‘iga o‘ralar ekan. Oq tanlilar yo iloh, yo iblis – bunisini bilmayman. Oqbaliq qabilasidan bo‘lgan men, Imberdek chol, nimaniyam bilardim? Faqat bir narsani bilamanki, bu jahongashta oq tanlilarni tushunib bo‘lmaydi.

Yuqorida aytganimdek, o‘rmonda qushlar ovozi tinib qoldi. Tan olish kerak – kelgandilar quroli uzoqdagini urib tushiradi, biroq otishga hech vaqo bo‘lmasa, quroldan ne naf? Bolaligimda bug‘ular har tepalikda uchrar, sanog‘i-da hisobsiz edi. Endi esa o‘n kunlab tepalik oshsang ham birorta bug‘uni uchratmaysan.
Shunday qilib, men, Imber Oqbaliq qabilasining tanazzulini, Pelli qabilasining halokatini, umuman o‘lkaning barcha qavm-qabilasini tugab bitayotganini ko‘rib, uzoq o‘y-xayolot dunyosida kezdim. Shomon va dono keksalarimiz bilan musohaba qildim. Odamlar shovqin-suroni o‘ylashimga halal bermasin uchun o‘rmon ichkarisiga kirib ketdim, me’damga og‘irlik qilmasligi va ko‘z-qulog‘imni zaiflashtirmasligi uchun go‘shtdan voz kechdim. Uyquni unutib, o‘rmonda uzoq vaqt o‘tirdim, ko‘zlarim ishora kutar, quloqlarim barchasini bartaraf qilishga imkon beruvchi so‘zni ilib olishga shay edi. Tunlari shamol nola qilayotgan, yomg‘ir ko‘z yosh to‘kayotgan bir paytda daryo yoqasiga yolg‘iz chiqdim. Allaqachonlar rixlatga ravona bo‘lgan dono keksalar va shomonlar sharpasini uchratib, ulardan maslahat olish niyatida edim.

Alaloqibat sharpalar ko‘rindi – kalta yungli jirkanch itlar – va nima qilmoq kerakligini darhol angladim. Ovulga qaytib jangchilarimizga shunday dedim: «Oq tanlilar – juda ulkan qabiladirlar. O‘z yerlarida yemak qolmagach, bizning zaminimizga ko‘z olaytirishmoqda. Ular tufayli zaiflashib, halok bo‘lmoqdamiz. Ular yeb-to‘ymas yuqodirlar. Agarki, biz tirik qolmoqchi ekanmiz, itlariga qanday chora qo‘llagan bo‘lsak, o‘zlariga ham shuni qo‘llashimiz darkor».

Men kurashishni taklif qildim. Oqbaliqliklar menga quloq berishdi, biroq birortasi mard bo‘lib o‘rtaga chiqmadi. Yigitlarimiz yuraksizlik qilishdi, lekin lom-mim demay o‘tirgan chollarning ko‘zida uchqunni payqadim. Kechqurun, ovul uyquga ketgach, yashirincha qariyalarni o‘rmonga chaqirdim. Uzoq fikr almashib, bir to‘xtamga keldik. Zaminimiz erkin nafas olgan yoshlik onlarimizni, shod va farovon kunlarimizni yodga oldik. Bir-birimizni og‘a-ini deb atadik, sir-rozimizni fosh etmaslikka hamda tuprog‘imizni yovuz kelgindilardan tozalashga qasamyod etdik. Endi ravshanki, bular axmoqlikdan boshqasi emasdi, ammo o‘sha damlar bizlar, Oqbaliq qabilasining qariyalari buni qayoqdanam bilardik?

Ularga namuna bo‘lish va ruhlantirish uchun birinchi bo‘lib o‘zim qotillikka qo‘l urdim. Yukon qirg‘og‘iga pisib berkindim-da, oq tanlilar kanoesini kutib turdim. Qayiqda ikki kishi o‘tirardi. O‘rnimdan turib qo‘limni ko‘tardim. Ular qirg‘oq tomon suzishdi. Qayiq burnida o‘tirgan kishi nima gapligini bilish uchun boshini ko‘targani zamon qo‘limdagi paykon uchib borib haligining bo‘g‘ziga qadaldi. Ikkinchisi, qayiq quyrug‘idagisi, qurolini olishga ham ulgurmadi – nayzamni gardaniga sanchib qo‘ydim.
«Bu boshlanishi, – dedim qasoskor birodarlarimga. – Biz hali barcha qabilalarning barcha qariyalarini, keyinroq yuragida o‘ti bo‘lgan yigitlarini ham birlashtiramiz. Ana unda ishimiz jadallashib ketadi».

Keyin haligi ikki murdani daryoga tashladik. Kanoeni esa – kanoe eng yaxshi qayiqlardan edi – ichidagi buyumlari bilan yoqib yubordik. Lekin avval buyumlarni ko‘zdan kechirdik. Teri xaltalarini pichoq bilan yirtib ko‘rganimizda ichi to‘la sening o‘qiganlaringga o‘xshagan, o Xaukan, belgilar bilan qoplangan qog‘ozlar edi; chandon urinsak-da, belgilarni tushunmadik. Endi esa aqlim kirib, ularni tushuna olaman: bu, sen aytgandek – bani basharning so‘zlari…
Xaukan kanoedagi ikki oq tanlining o‘limini arang tarjima qilib ulgurdiki, zalda g‘o‘ng‘ir-g‘o‘ng‘ir boshlandi.
– Bu to‘qson birinchi yili g‘oyib bo‘lgan pochta-ku! – kimningdir ovozi yangradi. – Uni Piter Jeyms va Dileni olib ketishayotgandi. Ikkovini so‘nggi marta La-Barj ko‘lida Mettyuz ko‘rgandi.

Klerk barchasini shosha-pisha yozarkan, Shimol tarixiga yangi bob qo‘shilardi.
– Bu yog‘i oz qoldi, – so‘zini davom ettirdi Imber. – Nimaiki karomat ko‘rsatgan bo‘lsak, barchasi qog‘ozga tushirilgan. Biz qariyalar o‘sha paytda nima qilayotganimizni bilmasdik. Biz faqat o‘ldirardik; biz ustomonlarcha o‘ldirardik. Negaki yashab o‘tgan yillarimiz o‘z ishimizni shoshmasdan bitirishga o‘rgatgan edi. Bir kuni oq tanlilar huzurimizda paydo bo‘lishdi. Ular bizga g‘azab-la tikilib, haqoratli so‘zlar yog‘dirishdi. Oltita o‘spirinimizni qo‘liga kishan solib, olib ketishdi. O‘shanda tushunib yetdikki, biz yanada makkorona va ko‘proq o‘ldirishimiz kerak. Biz daryo bo‘ylab yuqori va quyiga, begona o‘lkalarga tarqaldik. Bunday tavakkalchilik uchun otning kallasidek yurak bo‘lishi talab qilinardi. Qarib-qartayib qo‘rquvni yuraklarimizdan o‘chirib tashlagan bo‘lsak-da, uzoq va begona yurtlar oldida hadiksirashimiz tabiiy edi.
Shu tarzda jinoyatlarimizni amalga oshirardik – shoshmasdan, ayyorona. Biz Chilkutda ham, Deltada ham, dovonda ham, qirg‘oqlarda ham – qaerda bo‘lmasin, oq tanlining manzilgohi uchrasa yoxud so‘zmoq solgan bo‘lsa, bir odamning hayotiga zomin bo‘lardik. Ha, oq tanlilar qirilardi, lekin bundan nima naf ko‘rdik? Ular tog‘ ortidan tushib kelishar, kun sayin ko‘payib borishardi, biz chollarning esa, aksincha, safimiz kamayib borardi. Yodimda, Bug‘u Dovonida bir oq tanli qo‘nalg‘a qurib joylashdi. U pakanagina edi. Uyqudaligida uch nafar qotil-chollar hujum qildi. Ertasi kuni uch qariyaning jasadiga duch keldim. Oq tanli esa hali ham nafas olar, o‘limi oldidan, hatto meni la’natlashga ham irodasi yetgandi.

Bor gap shu. Bugun bir oqsoqolning umri poyoniga yetadi, ertaga boshqasining. Ba’zan talay vaqt o‘tib o‘zimiznikilarning vafoti haqida eshitib qolardik. O‘zga qabila chollari quyonyurak edilar, bizga madad berishni o‘zlariga ep ko‘rishmadi. Shunday qilib, qariyalar birin-ketin to‘kila boshladik – birgina men qoldim. Men kim, Imber, Oqbaliq qabilasidanman. Otam Otsbaok bahodir jangchi edi. Oqbaliq qabilasi tugab bitdi. Men ushbu qabilaning so‘nggi vakiliman. Erkak va ayollar o‘z maskanlarini tark etishdi – kimdir Pelli qabilasiga, kimdir Losos qabilasiga, aksariyati oq tanlilar yurtiga gumdon bo‘lishdi. Men anchayin qarib qoldim, juda ham charchadim. Qonunga qarshi behuda kuch sarfladim. Sen haqsan, Xaukan – men bu yerlarga Qonun izlab keldim.
– Sen chinakamiga tentaksan, o Imber, – yakun yasaganday dedi Xaukan.

Biroq Imber xayolot olamiga sho‘ng‘ib, quloqlari tom bitgandi. Keng manglayli sudya ham chuqur o‘yga tolgandi: ko‘z o‘ngidan sovut kiygan, qonun o‘rnatuvchi hamda boshqa xalqlar taqdirini belgilovchi butun boshli elati savlat to‘kib o‘tdi. Bu sudya janoblari o‘z elatining qorong‘u o‘rmonlar va sokin dengiz sayhonliklari uzra arg‘uvon shu’lalar ila bosh ko‘targan o‘tmishining subhini ko‘z oldiga keltirdi. U tantanavor ravishda yog‘du sochayotgan kunduz bilan almashib, tepaliklar osha qonga to‘yingan qum misol soya tashlab, tun ortiga yugurgilayotgan shafaqni ko‘rdi… Va shularning barchasi ortida adolat tarozisi, qaysiki Uning nomi ila ish ko‘radigan yoxud Uning zalvori ostida jon taslim etuvchi haqir inson zotidan-da qudratliroq, qaysiki yuragi shafqat tilayotgan hakamning o‘zidan-da kuchliroq, mutlaq va yovuz Qonun qad ko‘tardi.

«Yoshlik» jurnalining 2012 yil 9-sonidan olindi.
Har ikki  tarjima rus tilidan amalga oshirilgan.