12 январь — Машҳур адиб Жек Лондон таваллуд топган кун

   Эртасига тақдир унга мурувват кўрсатди. Тонг саҳар кулбадан чиқибоқ тўрт юз ярд нарида юрган буғуга кўзи тушди. Моргансон илкис томирларида қон тезоблик билан югургилаётганини ҳис этди. Кейин эса вужудини тушуниксиз мадорсизлик эгаллади, томоғи қақраб кетди. Ўзига келиб олиш учун бир зумга қорга ётиб олди. Кейин милтиқни тўғрилаб, буғуни аста мўлжалга олди. Биринчи ўқ нишонга тегди, бунга ишончи комил. Бироқ буғу юқорига, тепалик томон чопиб кетди. Моргансон ғазабланиб, дарахтлар орасида лип-лип кўзга ташланаётган ҳайвоннинг ортидан кетма-кет ўқ узаверди.

ЖЕК ЛОНДОН
ИНТИҲО
Рус тилидан Саиджалол Саидмуродов таржимаси

Асл исми шарифи Жон Гриффит бўлган Жек Лондон (1876-1916) XIX асрнинг иккинчи ярми ва ХХ аср бошида яшаб ижод этган Америка танқидий реализм адабиётининг йирик вакили. Калифорния штатининг Сан-Франциско шаҳрида камбағал фермер оиласида дунёга келган Жек болалик чоғларидаёқ ҳаётнинг барча машаққатларини бошидан кечиради – ўн ёшидан кўча ларда газеталар сотади, консерва фабрикасида ишлайди. Кейинчалик матрос бўлиб Узоқ Шарққа қатнайди, электростанцияда ўт ёқувчилик қилади. 1896 йилдан эса ёзувчиликка берилиб, ўз кучини турли жанрларда синаб кўради. 1899 йилда Америка журналларида Шимол ҳаётидан олиб ёзилган “Йўлдагилар шарафи учун”, “Олис ўлкада”, “Оппоқ сукунат”, “Жис-Ук қисмати”, “Аёл кишининг жасорати” каби ҳикоялари пайдо бўлади. “Мартин Иден”, “Темир товон” романлари, “Оқ сўйлоқ”, “Аждодлар нидоси” сингари қиссалари ва “Шимол ҳикоялари” тўплами адибга оламшумул шуҳрат келтиради.
Қисқа жанр усталаридан фарқли ўлароқ Жек Лондон ўз ҳикояларидаги қаҳрамонларини олис, кимсасиз ўлкаларга “ташлайди”, уларни ёлғизликда, очликда, оғир турмуш шароитларида ҳақиқий инсонийлик синовидан ўтказади, худбинона интилишлар шахсни қандай фожиали аҳволга олиб бориши мумкинлигини реал тасвирларда кўрсатади.

Моргансоннинг томоғидан сўнгги бекон* тишлами саримойдай ўтиб кетди. У ҳаётида бирор маротаба ошқозонини бундай сийламаганди. Ошқозон Моргансон учун эътибордан холи ва уни кам безовта қилувчи нарса эди, ўзи ҳам ошқозон масаласида кўпам қайғуравермасди. Лекин ҳозир узоқ очликдан сўнг тузланган бекон бўлаги нафсини қондирди.

Очликдаги кўриниш Моргансоннинг юзини тарк эт адиганга ўхшамасди, афт-ангори сўлиб, ёноқ суяклари туртиб чиққанди. Нурсиз мовий кўзлари жавдирар; уларда ночорлик олдидаги қўрқув намоён эди. Нигоҳида ёқимсиз кўнгилсизликлар, иккиланиш, ваҳима сезилиб турарди. Табиатан юпқа лаблари яна бир қават пўст бойлаганди.

Моргансон ўтириб олиб мундштугини чиқазди, ҳафсала билан кўрикдан ўтказиб, кафтига нуқиб-нуқиб кўрди, гарчи ичида тамаки бўлмаса-да. Сўнгра тюлен терисидан тикилган тамаки халтасини тескари ағдариб, тамаки қолдиқларини териб, астардан борини сидириб олди. Тўплаган тамакиси ангишвонача чиқмади; чўнтакларини титкилади, бармоқларига тамаки қолдиқлари аралаш бир чимдим қўқим илинди. Увоқдайини ҳам кўздан қочирмай тамаки зарраларини ажратиб олди, адоқсиз ойлар давомида чўнтак тубида яшириниб-чигалланиб ётган майда жун астар толалари ҳам уларга қўшилиб кетганди.

Ниҳоят, орадан ўн беш дақиқа ўтгач, Моргансон мундштукни ярмигача тўлдира олди, холос. Уни гулхандан тутатиб олиб, адёл устига ўтирди. Мокасин кийган оёқларини оловда тоблаб, ҳар бир ютум тутундан лаззатланганча тамаки бурқсита бошлади. Чекиб битиргач, заифлашиб ёнаётган гулхан алангасига ўйчан тикилиб қолди. Аста-секин кўзларидаги хавотир қатъият билан алмашди. Бошига тушган мусибатдан қутулиш йўлини ахийри топди. Лек бу осон йўллардан эмасди. Моргансоннинг башараси шафқатсиз ва ваҳший тус олди. Юпқа лаблари янада жипслашиб, қисилди.

Энди оёқни қўлга олиш лозим. Моргансон аранг қаддини ростлаб, чодирни йиғиштиришга тушди; ўралган адёлни, товани, милтиқ ва болтани чанага жойлаб, барини арқон билан боғлади; кейин қўлини оловга тутиб, қўлқопини кийди. Оёқлари зир қақшар, чананинг олд қисмига ўтаётганда оқсоқланаётганини сезди. Елкасига арқон ташлаб, чанани жойидан қўзғатиш учун бор кучи билан тортди-ю, беихтиёр оғриқдан букчайиб қолди: адоқсиз йўлда арқон елкаларини шилиб юборганди.

Йўл Юконнинг муз ўзанидан ўтарди. Тўрт соатдан сўнг дарёнинг бурилишигача етиб олди, айланиб ўтиб, Минтога кириб келди. Моргансон чанани ташқарида қолдириб, қовоқхонага кирди.
– Бир стаканга етадими? – сўради олтин қумлардан бўшаб қолган тўрвани пештахтага ташлаб.
Қовоқхона эгаси аввал унга, кейин тўрвага тикилиб қаради ва пештахтага шиша билан стаканни олиб қўйди.
– Қўявер, шундоғам келишиб кетамиз, – дея қовоқхона соҳиби.
– Йўқ, олмаганингга қўймайман, – деди ўжарлик билан Моргансон.

Қовоқхона эгаси тўрвани тарози устига олиб бориб, силкиб кўрди; атиги бир неча олтин қум заррасигина тўкилди, холос. Моргансон унинг қўлидан тўрвани олиб, тескари ағдарди. Эҳтиёткорлик билан олтин заррачаларни тарозига сидириб ташлади.
– Ярим долларлик чиқар, деб ўйловдим.
– Жиндай етмади, – деди қовоқхона эгаси. – Ҳечқиси йўқ! Бошқа бирортасидан ҳиссасини чиқариб оларман.
Моргансон, хижолатомуз, стаканга бир қултум виски қуйди.
– Қани, қуй, қуй, томоқни жизиллатсин, – деди қовоқхона эгаси унга далда берди.

Моргансон стаканни лабигача тўлдирди. У виски тилини куйдириб, томоғини силаб-сийпаётганидан ва ёқимли илиқлик билан ошқозонига қуйилаётганидан ҳузурланиб, стакандагини майдалади.
– Зангилами*, дейман? – сўради қовоқхона эгаси.
– Ҳа, озроқ, – жавоб қилди Моргансон, – лекин ҳали очликдан ўлганимча йўқ. Дайига етиб олай, эт олиб, ўзимга келиб оламан.
– Вой, бояқиш-ей, – деди хайрихоҳлик билан қовоқхона эгаси, – на итларинг, на ақчанг бор, бунинг устига зангила ҳам орттирволгансан. Сенинг ўрнингда бўлсам игнабарг дамламасидан босиб-босиб ичардим.

Ярим соат ўтгач, Моргансон қовоқхона соҳиби билан хайр-хўшлашиб,йўлга чиқди. Қийилиб кетган елкасига арқонни ташлаб, дарё ўзани бўйлаб югургилаб чўзилган чана изидан жануб томон юрди. Бир соат ўтар-ўтмас тўхтади. Ўнгдан дарёга кичкина дара туташганди. Моргансон чаналарни тўхтатиб, оқсоқлана-оқсоқлана дара бўйлаб ярим милча юрди. Бу ердан дарёгача уч юз ярд бор экан. Олдинда тераклар қоплаган тубанлик.

Моргансон теракзор оралаб Юкон дарёси томон юрди. Йўл қарийб дарё ёқасигача чўзилган экан. Моргансон у ёққа тушиб ўтирмади. Селкеркка кетаверишдаги қор босган жанубий йўл чаналар изига тўлиб кетган, олдинда яна бир чақиримча масофа кўзга ташланарди. Шимолий, Минто йўналишидаги йўлни эса тахминан чорак милгача ўрмон қоплаб олганди.

Моргансон худди ўша айланма йўлдан ортига қайтди. Яна лаънати арқонни ортмоқлаб, дара бўйлаб чана тортди. Қорнинг намлигидан чана тортиш мушкул эди. Чанага қор ёпишавериб дам-бадам тўхташга тўғри келар ва ярим мил юрмай Моргансоннинг нафаси бўғзига тиқилиб қоларди. Тун қора кўрпасини ёйганда чоғроқ чодирини тиклаб, темир печини ўрнатиб, шох-шабба йиғишга улгурган эди. Шам ҳам тугаб битганди. Бир финжон чойга қаноатланиб, адёлини устига тортди.

Субҳи содиқда Моргансон қўлқопини кийиб, қулоқчинини бостириб, Юкон томон йўл солди. Елкасида милтиқ. Бугун ҳам пастга тушмади. Нақ бир соат кимсасиз йўлни кузатди, қизиш мақсадида депсиниб, кафтини кафтига уриб турди. Кейин нонушта қилгани чодирга қайтиб келди. Тунука қутидаги қуруқ чой ҳам оз қолибди, беш дамламга етади. Декчасига бир чимдимгина чой ташлади. Бор-йўқ озиқ-овқат захираси ярим қопчиқ ун-у оғзи очилган қутидаги хамиртурушдан иборат эди. Моргансон печ устида нон пишириб, шошмасдан нонуштага ўтирди. Ҳар бир луқмадан лаззатланиб тановул қилди. Учта нонни паққос тушириб, тўртинчисига қўл чўзди-ю иккиланиб қолди; қопчиқни кўтариб салмоқлаб кўрди. “Икки ҳафтага етади”, – деди овоз чиқариб ўзига ўзи. Кулчаларни нарироқ суриб: “Балки, уч ҳафтага ҳам етар”, деб қўшиб қўйди.

Кейин яна қўлқопини кийиб, қулоқчинини тушириб, милтиқни елкасига осиб, қирғоқнинг юқори томонига кетди. Бировга кўринмайдиган панага ўтиб, атрофни кўздан кечирди. Баданига совуқ ўтмагунча бир неча дақиқа қимир этмай ўтирди; сўнг милтиқни тиззасига қўйиб, кафтларини бир-бирига ишқаб қизитган бўлди. Санчиқли оғриқларга оёқлари дош беролмай қолди. Энди қирғоқдан йироқлашиб, дарахтлар орасида у ёқдан-бу ёққа бориб кела бошлади. Бироқ бу тентирашлар узоққа чўзилмади. Ҳар беш-ўн дақиқа орасида Моргансон қирғоқ лабига келиб, одам қораси кўринармикан, деб диққат билан разм соларди. Қанчалик бениҳоя туюлмасин, қисқагина кун тун билан алмашарди. Йўл эса ўша- ўша хилватлигича қоларди.

Кундуз куни пойлоқчилик осон ўтди. Ҳаво илиқлашиб, қор ёғди. Қилт этган шабада йўқ. Қор парчалари юлдузчалар каби милтиллаб ерга қўнарди. Моргансон бошини тиззалари орасига олди ва бутун вужуди қулоққа айланди. На итларининг акиллаши, на чаналар ғичир-ғичири, на уларнинг ҳайдовчилари ҳайқириғи эшитиларди. Ғира-ширада Моргансон чодирига қайтди. Ўтин майдалаб, иккита кулчани паққос туширди-ю, кўрпа остига кириб кетди. Туни билан инқиллаб, алаҳсираб чиқди. Ярим кечаси туриб яна битта кулчани еб битирди.

Кундан-кун совуқ забтига ола бошлади. Гарчи Моргансон босиб-босиб игнабарг дамламасидан ичса-да, эндиликда тўрт дона кулча билан бўш қоп тик турмасди. Кунлик тановулдаги кулчаларни олтитага кўпайтиришига тўғри келди – учтаси саҳарликда, учтаси кечликда. Кундузи бир тишлам ҳам нон тишламасди. Суюқ, лекин қайноқ чой билан чекланарди, холос. Орада зангилага қарши игнабарг дамламасидан ичиб турди. Кунлар шу тарзда қувлашмачоқ ўйинини давом эттирарди.

Бешинчи куни йўл жонланди. Жануб томонда қора нуқта кўзга ташланди ва у борган сари катталашаверди. Моргансон ҳушёр тортди. Милтиқни шай ҳолатга келтиришга тушди: стволдан ўқни олиб, ўрнига янгисини жойлади. Тепкини сақлагичга тушириб, қўлқопини тортиб қўйди. Қора нуқта яқинлашавергач маълум бўлдики, у ҳинду экан. Моргансон тараддудланиб қолди. Тепкини кўтарди ва яна сақлагичга туширди. Моргансон ҳафсаласи пир бўлиб, милтиқни тиззасига қўйди. Ҳинду ёнгинасидан ўтиб кетди ва дарахтлар орасида ғойиб бўлди.

Моргансоннинг хаёлига ялт этиб бир фикр келиб қолди. Дарахт шохлари ерга тегай-тегай деб турган жойга ўтди. Йўғон шохларни болта билан йўниб, тиргак учун иккита чуқур кертик ясади. Кейин милтиқни тиргакка қўйиб, йўлни кузата бошлади. Йўлнинг бир қисми унинг нишони остида эди. Моргансон милтиқни нариги тиргакка жойлади; бу вазиятда у ўрмон дўнглигигача бўлган сайҳонликни нишони остида кузата оларди.

Моргансон сира пастга тушмасди. Йўлда кетаётган кишининг қирғоқ юқорисида аллаким беркиниб олиб, уни кузатаётгани хаёлига ҳам келмасди. Оппоқ қор кўрпаси ҳали юмшоққина эди. Чана излари ҳеч ерда йўлдан четга чиқмаганди.
Тунлар узайиб, Моргансоннинг кундузги навбатчилиги қисқарди. Бир сафар кечаси қўнғироқчаларини жаранглатиб йўлдан чаналар ўтиб қолди. Моргансон бу черков жоми монанд садоларга қулоқ берганча минг ўкинч билан нон чайнаб ўтирди. Содир бўлаётганларнинг бари унинг истак-хоҳишларининг чаппаси эди гўё. Изғириннинг дўзахий азобларига дош бериб ўн кун сабот-ла йўлдан кўзини узмади. Бироқ барчаси зое кетди. Фақатгина бир ҳинду ўтиб кетди, холос. Энди эса, кечаси, пойлаш зарур бўлмаган паллада одамлар, итлар, чаналар ғизиллаб ўтишмоқда ва улар жануб томон, денгиз, серқуёш ўлкалар, тамаддун ўчоғи томон йўл олишган эди.

Пистирмада кўзлари тўрт бўлиб кутганча чаналар борасида шундай хаёлларга борарди. Чаналарда ҳаёт деб аталмиш неъмат бор эди, унга аталган неъмат. Унинг вужудидаги ҳаёт сўниб бораётибди. Гоҳида чодирга ташриф буюрган ўлим аскарларини қувиб солмоқда. Чалақурсоқликдан мажолсизланиб борар, сафарни давом эттиролмасди. Кўпдан бери кутаётган чаналарда унинг тириклик шамига аланга бериши мумкин бўлган егулик бор эди. Чаналарда яна муллажиринг ҳам бор эдики, улар денгиз, қуёш, тараққиётни ваъда қиларди. Денгиз, қуёш, тараққиёт – буларнинг барчаси тирикликнинг манбаи. Бу фикр унга тинчлик бермай қўйди ва аста-секин ўзини ҳаётбахш неъматлар ортилган чаналарнинг хўжайинидай ҳис эта бошлади.

Ун ҳам охирлаб қолганди. Моргансон аввалги меъёрга ўтди – эрталаб иккита кулча, кечқурун икки кулча ерди. У тобора мадорсизланиб борар, изғирин ҳам чимдиб-чимдиб оларди. Шунга қарамай Моргансон кунба- кун йўлни, то ҳамон қасдма-қасдига ҳувиллаб жонсиз ҳолатда ётган йўлни кузатишда давом этарди. Ҳадемай касаллик кейинги босқичга ўтди: шиш энди товонигача етди. Тунлари соатлаб кўзига уйқу келмасди. Шиш тиззаларига ўтганда бутун бадани азият чека бошлади.

Аямажиз бирдан теварак-атрофни исканжага олди – ҳаво қирқ, эллик, олтмиш даража нолдан пастга тушиб кетди. Гарчи Моргансонда термометр бўлмаса-да, бу ўлкаларда муқим яшовчилар каби у ҳам ҳаво ҳароратини теваракдаги аломатларга қараб аниқлай оларди – сувни қорга сепганингда вишиллашидан, изғириннинг бутун баданингга ниш санчишидан ёхуд иланг-биланг ўрлаётган ҳовурнинг шитоб-ла музга айланишидан, баъзан қиров сингари чодирнинг дағал матодан тикилган деворларига инишидан. Қирғоқ юқорисидаги пойлоқчилигини ташламай у аёз билан бесамар олишарди. Совуқ унинг вужудига қилич тишларини ботириб олаётганди. Бурни ва ёноқлари совуқдан қорайиб кетди, сўл панжаси бошмалдоғининг биринчи бўғимидан воз кечавериш лозимлигини қўлқопни ечмаёқ тушуниб етди.

Айни аёз уни чодирга ҳайдаб киргизган кунлари йўл мазах қилаётгандай жонланди. Биринчи кун учта, иккинчи кун иккита чана қорни ғарчиллатиб ўтиб кетди. Мана, икки кун мобайнида у пойлоқчиликка чиққан эса-да, совуқ билан жангда енгилганди. Икки сафар ҳам чодирга кириб кетгандан сўнг ярим соатлар чамаси вақт ўтиб чаналар йўлни жонлантирганди.
Шундан кейин аёзнинг попуги хийла пасайди. Лекин аҳвол ўша- ўша. Нақ бир ҳафта қўриқчилик қилган Моргансоннинг кўзи бирон мавжудотга тушмади. Моргансон кунлик тановулини тағин иккита кулчага камайтирди. Гоҳида бу сезилмасди ҳам. Туриб-туриб ҳалигача нафас олаётганидан ажибланарди. Бани башарнинг шунчалар заҳмату азобларга дош бериши мумкинлигини тасаввурига сиғдиролмасди.

Йўлда яна тириклик нишоналари пайдо бўлганда уларни ишғол этиш Моргансоннинг қўлидан келмасди. Йигирма кишидан иборат шимолий- ғарб полиция отряди чаналарда, итларини аккилатишиб ўтиб кетишди. Моргансон тарашадай тиришиб сассиз ўтирар, азаматлар эса йўл четида яшириниб олган одамнинг ҳаёт шами сўнаётганидан бехабар эдилар.

Моргансон совуқ олган бошмалдоғидан хавотирланарди. Қўлқопини ечиб қўлини қўлтиғига тиқиб олиш одат тусига кирди. Йўлда кўринди. Моргансон уни ўтказиб юборди: хат ташувчи анчайин таниқли шахс, ғойиб бўлганини билишса, Моргансонни дарров қўлга туширишади.

Охирги ун-урпоқ сарфлаб бўлинган кун чор атрофга ёйилган ва увадаси чиққан оппоқ кўрпа устига момиққина янгиси тўшалди. Қор ёғаётган палла ҳаво илийди. Моргансон қимир этмай қирғоқ тепасида мисоли ўлжасини пойлаётган ўргимчакдек оч-наҳор ва сабот билан саккиз соат вақтини ҳавога учирди. Аммо ўлжадан дарак бўлмади. Кулбаи вайронасига қандай етиб олганини ҳам билмай, игнабарг дамламасидан бир-икки ҳўплади-да қийшайиб қолди.

Эртасига тақдир унга мурувват кўрсатди. Тонг саҳар кулбадан чиқибоқ тўрт юз ярд нарида юрган буғуга кўзи тушди. Моргансон илкис томирларида қон тезоблик билан югургилаётганини ҳис этди. Кейин эса вужудини тушуниксиз мадорсизлик эгаллади, томоғи қақраб кетди. Ўзига келиб олиш учун бир зумга қорга ётиб олди. Кейин милтиқни тўғрилаб, буғуни аста мўлжалга олди. Биринчи ўқ нишонга тегди, бунга ишончи комил. Бироқ буғу юқорига, тепалик томон чопиб кетди. Моргансон ғазабланиб, дарахтлар орасида лип-лип кўзга ташланаётган ҳайвоннинг ортидан кетма-кет ўқ узаверди. Бу ҳол токи у ҳаёт-мамоти учун зарур бўлган ўқларни ҳавога учираётганини англамагунча давом этди.

Зимдан кузата бошлади. Буғунинг йўналишини белгилаётиб, ўрмон ичидаги ялангликда қулаб ётган қарағайни пайқаб қолди. Хаёлан “қочоқ”нинг йўналиш чизиғини тортаётиб, буғу айнан шу қарағайнинг ён-веридан ўтади, деган тўхтамга келди. Яна битта ўқнинг баҳридан ўтса ўтибди-да. Қалтироқ қўллари билан милтиқни маҳкамроқ сиқиб, қарағай узра бўшлиқни нишонга олди. Буғу олд оёқларини кўтариб сакраган кез Моргансон варанглатиб ўқ узди. Буғу ҳаводаёқ жонсизланиб, қорга қулади.
Моргансон тепалик томон отилди, тўғрироғи, отилмоқчи бўлди. Кўзини очганда ҳушидан кетганини тушунди. Минг азоб билан ўрнидан турди, секин-аста одимлай кетди. Вақти-вақти билан нафасини ростлаб, бироз ўзига келиш учун тўхтади. Ниҳоят, қулаб ётган қарағайгача аранг судралиб етиб келди. Унинг ёнида буғу жонсиз ётарди. Моргансон жасад устига оғир чўкди ва бутун бошли қўшинни ер тишлатган баҳодирдай оғзини йиғиштиролмай қолди.

Асабий кулгусини босиб, ов пичоғини чиқарди ва дарҳол ишга киришди. У буғунинг терисини шилиб ўтирмади, тери-периси билан тўрт бўлак қилиб нимталади. Бу нақ Клондайк ўлкасини тўйдирадиган бир дунё гўшт эди.
Гўштни бир ёқлик қилгач, юз қадоқ вазнли бўлагини танлаб олиб, чодир томон судраб кетмоқчи бўлди. Аммо бунинг уддасидан чиқолмади. Шунда йигирма қадоқлигини танлаб олди-да, тўхтамасдан чодирга судраб олиб келди. Бир парча гўштни қовуриб, нафсини қондирди. Кейин эса беихтиёр оёқлари ўзининг постига бошлаб кетди. Қорда янги излар пайдо бўлибди: буғу билан андармонлигида чаналар ўтган кўринади.

Лекин у аза тутиб ўтирмади. Чаналар аввалроқ ўтиб кетмаганидан хурсанд эди: буғу режаларини ўзгартириб юборди. Бир қадоқ гўшт эллик цент туради, Минтогача эса уч чақиримдан зиёдроқ йўлни босиб ўтиши керак. Энди ноз-неъматлар ортилган чаналарни кутиб ўтиришга ҳожат йўқ: буғу уларнинг ўрнини боса олади. У гўштни сотиб, Минтода бир нечта ит, егулик ва тамаки харид қилади ҳамда итлар уни жанубга – денгиз, серқуёш ўлкалар, тамаддун ўчоғи томон олиб кетади.

Ошқозони боз сурнай чала бошлади. Муттасил давом этаётган золим очлик чидаб бўлмас майлга айланди. Қўналғасига етиб келди-ю бир бўлак гўштни қовуриб еб олди, кейин қуруқшаган шамадан тўлдириб, нақ икки марта мундштук бурқситди ва яна бир парча гўштни паққос туширди. Сўнг ўзида ғайриоддий куч-қувватни ҳис қилди. Ташқарига чиқиб шох-шабба йиғиб келди. Шундан кейин яна гўшт бўлагидан баҳраманд бўлди. Гўшт нафсини қитиқлар, егани сари иштаҳаси очиларди. Моргансон ўзини тия олмас – дам-бадам гўштга қўл узатарди. Кичикроқ бўлакни кесмоқчи бўлар, лекин қўллари ўзига бўйсунмасди.

Кундузи унинг миясига йиртқич ҳайвонлар озуқа захирасини ғажиб ташлайдилар, деган ўй келиб қолди-ю болта ва арқонни олиб, тепалик томон одимлади. Гўштни яшириш учун ўра кавлашга мадори етмасди; бунга нақд бир кун кетади. Бир қанча дарахт ғўлаларини жипс боғлаб, баландгина тахтасупа ясади. Кўзлагани кўнглидагидек чиқмаган эса- да, бундан ортиғи қўлидан келмасди. Гўштни юқорига кўтариш учун ўлардек зўриқиш зарур эди. Шу ерда Моргансон ҳийла ишлатди: арқонни дарахтнинг баланд шохидан ошириб ирғитди-да, бир томонига залворли гўшт бўлагини боғлаб, нариги учига бор вазнини ташлаб, юқорига тортди.

Чодирга қайтиб, ўзининг ёлғизликдаги базми жамшидини давом эттирди. Ҳамтовоқларга муҳтожлик сезмасди: ўзи-ю ошқозони – бор- йўқ улфатлар шугина. У гўштни бўлаклаб, қадоқлаб еб битирарди. Аччиққина қилиб чой дамлади. Бу сўнгги қуруқ чой эди. Ҳечқиси йўқ, эртага Минтодан сотиб олаверади. Сўнгги шамани ҳам чекиб тугатди. Нима бўпти! Эртага қўлида асл тамаки бўлади. Охирида бир парча гўштни тановул қилиб, ухлашга ётди. У шунчалар кам гўшт едики, гўё кўп еса, қорни ёрилиб кетадигандай эди. Аммо барибир устидаги адёлни ирғитиб ташлаб, яна кавшанишга тушди.

Эрталаб уйғониш Моргансон учун дўзах азобига айланди: уйқуси ўлимдек қаттиқ эди. Қулоғига тушуниксиз товушлар эшитилди. Қаердалигини бир зумга унутиб, товадаги гўшт бурдаларига кўзи тушмагунча аланглайверди. Яна тушуниксиз товушлар қулоғига чалингандагина барчасига тушунди; бўралаб сўкинганча ўрнидан турди. Дармонсизликдан оёқлари чалишиб кетди. Оғриқ зўридан букчайиб қолди. Кескин ҳаракат қилмасликка тиришиб чодирдан чиқди.

Гўшт қолдирилган тепаликдан ора-чора увиллаётган бўриларнинг ириллаб ғажишаётгани қулоққа чалинди. Оғриқни ҳам писанд қилмай, Моргансон қадамини жадаллатди ва таҳдидли ҳай-ҳайлаб бақирди. Бўрилар кўздан йўқолди, улар бир гала экан. Тахтасупа қорда оёғи осмондан бўлиб ётарди. Йиртқичлар гўштни паққос тушурганларидан ва эгасига чайнаб-ғажиб ташланган сарқитларнигина қолдирганликларидан ўзларида йўқ шод бўлишса кераг-ов.

Моргансон фалокат қандай юз берганинин тахмин қилди. Бўрилар гўшт исини олишган. Улардан бири тахтасупага ўзини отган. Моргансон бу сўйлоқтишлар шунчалик баландга сакрай олишини хаёлига ҳам келтирмаганди. Бўрилар бирин-кетин сакрайверишган ва натижада шундоғам омонот турган тахтасупа қулаб тушган.

Шуларни тасаввуридан ўтказган Моргансоннинг нигоҳи бир онга қаҳрли тус олди; кейин яна сабр-бардош ифодаси юзага қалқди. Қиртишлаб тозаланган ва ғажиб ташланган суякларни бир ерга тўплай бошлади: ҳартугул илиги бор-ку. Қорда тимирскиланиб, қоринлари қаппайгач, бўрилар менсимай қолдириб кетган озроқ гўштни топиб олди.

Тушгача қолган-қутган сарқит суякларни чодирга ташиди. Чодирда ҳам тунов куни олиб келган гўштдан ўн қадоқча қолганди. Озиқ-овқат захирасига назар ташлаб, ўзича: “Икки-уч ҳафтага етади”, деб қўйди.

Моргансон очлик водийсида кун ўтказишга кўникиб қолди. Милтиқни артиб-тозалаб, бор ўқ-дорини санаб кўрди – еттита қолибди – ва ўзининг доимий постига борди. Тағин кун бўйи кимсасиз йўлга кўз тикиб, бесамар вақт ўтказди, наинки кун бўйи, балки бутун хафта мобайнида шу тарзда кунни кеч қилиб, ўзини овутиб юрди. Аксига олиб йўлда биронта тирик жон кўринмасди.
Гўшт уни оёққа турғизган бўлса-да, касаллик бутун вужудини сиқувга ола бошлаганди. Бундан кейин қуруқ суякнинг ўзидан қайнатма шўрва тайёрлаб, тирикчилик қилишни ўрганиб олди. Суякларни янчиб, яна ва яна қайнатаверди. Айниқса, гўштли қайнатма жонига оро кирди. Ўша, буғуни отган кундан буён анча-мунча эт олди.

Кейинги ҳафта Моргансоннинг ҳаётида янги ташвиш туғилди: бугун қандай сана эканлигини билгиси келиб қолди. Бу ўй хирапашшадай миясига ўрнашиб олди. У ўйлай-ўйлай, ҳисоблай-ҳисоблай ҳар сафар ҳисобдан адашиб кетаверди. Шу ўй билан уйғонар, уззукун шу ўй миясини пармалар ва кечаси ҳам шу ўй билан уйқуга кетарди. Баъзида тунлари мижжа қоқмай тонг оттирарди. Аслида бу унчалик аҳамиятга эга бўлмаса-да, Моргансоннинг очликдек, яшашга бўлган иштиёқдек хавотири алангаланаверди. Охир-оқибат бу ўз кучини кўрсатди ҳам. Моргансон шаҳарга тушишга жазм этди.

Минтога кириб келганда қора тун ўз пардасини тортиб улгурганди. Лекин бу ҳам унинг фойдасига эди: қоронғуда биров уни таниб қолмайди. Қайтишда эса ой йўлини ёритиб туради. Ҳув ўша кунги қовоқхона эшигини очиб тўғри кираверди. Ичкарида атиги бир неча дона шам ёғду сочиб турса-да, хонадаги ёруғлик кўзини қамаштириб юборди. Моргансон ҳаддан ташқари узоқ муддат зим-зиё қўналғада яшаганди. Ниҳоят, кўзлари ёруғликка ўргангач, печ атрофида ўтирган уч эркакка кўзи тушди ва ўша ондаёқ ҳаммасига тушунди: учовлон чанада саёҳатга чиқишган, фақат бошқа тарафдан келишган. Эртага чодир ёнидан ўтишлари турган гап.

Ҳайрон бўлган қовоқхона соҳиби ҳуштак чалиб юборди.
– Аллақачон мурдага айлангансан, деб ўйловдим.
– Нечун?
Моргансон гапиришни унутиб қўйганди. Ҳозир ҳам ўзининг овози бегонадек ва хирилдоқ туюлди.
– Икки ойдан зиёдроқ сендан бирон хат-хабар бўлмади, – тушунтирди қовоқхона эгаси. – Бу ердан жануб томон йўл солдинг-у, Селкеркка етиб бормадинг. Қаёқларда қолиб кетдинг, ўзи?
– Кемалар ширкати учун ёғоч кесиб юрдим, – Моргансон тўқиган ёлғонига ўзи ҳам ишонқирамади.

У ҳануз овозини измига бўйсундиролмай ҳалак эди. Пештахтага яқинлашиб, тирсаги билан суянди. Обдон ўйлаб, кейин алдаш лозимлигини жуда яхши тушунарди; зоҳиран совуққон ва бепарво кўринса-да, юраги така-пука бўлар, ичида довул қўпган эди. Анов уч оға-инига еб қўйгудек қарашдан ўзини тиёлмади. Ахир, улар ҳаёт деб аталмиш неъматнинг соҳиблари.

– Жин урсин сени, қай гўрга йўқолдинг? – сўроқни давом эттирди қовоқхоначи.
– Нариги соҳилда эдим. Ўзиям бир дунё ўтин кесдим.
Қовоқхоначи тушунгансимон бош силиб кулиб қўйди.
– Ўша томонларда дарахт кесишяпти, деб эшитгандим. Демак, ўша сен экансан-да. Хўш, бирон нима ичасанми?

Моргансон иккала қўли билан пештахтага чиппа ёпишди. Ичасанми,дейди-я! Моргансон сал қолса бу халоскорнинг оёқларини ялашгача борарди. У жавобга оғиз жуфтлаган эди, аммо қовоқхоначи унинг ройишини кутиб ўтирмай шиша узатди.
– Нима еб тирикчилик қилдинг? Назаримда, ҳатто новда кесадиган аҳволда эмассан. Кўринишинг ҳам ҳавас қилгудек эмас, оғайни.

Моргансон ташналик билан ўзига муштоқ қилган шишага қўл чўзиб, қулт этиб ютиниб олди.
– Зангилага йўлиқишимдан аввал ўрмон кесишни бошлагандим. Ундан ташқари буғу овладим. Ана шунақа, яшашим чакки эмас. Фақат бу дард ўлгур бошга битган бало бўлди. – Стаканни тўлдириб, илова қилди: – Игнабарг дамламасидан ичиб турибман. Анча нафи тегди.
– Қуй яна, – манзират қилди қовоқхона эгаси.

Оч қоринга ичилган икки стакан виски заиф танада шу заҳоти ўз ишини кўрсатди. Моргансон ҳушига келганда печ ёнидаги яшикда ўтирган эди. Орадан бир аср ўтиб кетгандай туюлди. Дароз, қорасоқол, яғриндор киши қовоқхона эгаси билан ҳисоб-китоб қилди. Моргансоннинг кўз ўнгини туман қоплаган бўлса-да, қорасоқол қалингина пул дастасидан биттасини
ажратиб олганини кўрди.

Туман бир зумга тарқади. Бу юз долларлик пуллар эди. Ҳаёт! Унинг ҳаёти! У пулларга чанг солиб, қоронғу бурчакка
отилишдек енгиб бўлмас истакни туйди.
Қорасоқол қўзғалди: ортидан жўраларидан бири ҳам ўрнидан турди.
– Кетдик, Ольсон, – деди қорасоқол норғул, юзи қизил, малладан келган йўлдошларига.
Ольсон эснаб, керишганча ўрнидан қўзғалди.

– Нима, дарров ётмоқчимисизлар? – деди ранжигансимон қовоқхона эгаси. –Ҳали эрта-ку.
– Эртага Селкеркда бўлишимиз лозим.
– Рождествонинг биринчи кунида-я!
– Кундузи йўл юриш хийла осонроқ.
Учовлон чиқиб кетишди. Ана шундагина Моргансоннинг онгига уларнинг сўзлари етиб борди. Мана бугун қандай кун экан – Рождество арафаси! Айни шуни билиш учун Минтога қадам қўймаганмиди, ахир. Лекин ҳозир хаёлини манави уч сиймою юз долларлик бир даста пул босиб кетди.

Эшик қарсиллаб ёпилди.
– Бу Жон Томсон, – деди қовоқхоначи. – У Олтингугурт сойида ва Бонанзада икки миллионлик олтин қазиб олган. Пуллар унга шундоқ ҳам оқиб келаверади. Энди ётсам бўлаверади. Балки яна пича отволарсан?
Моргансон бош чайқади.
– Байрам учун, – оёқ тираб олди қовоқхона эгаси. – Ташвиш тортма. Ўтинларни сотиб бўлишинг заҳоти тўлайверасан.

Моргансон мастлигини ошкор этмай хайрлашиб, йўлга чиқишга ўзида ирода топа билди. Ойдин кеча. У кумуш сукунат ичра юз долларлик даста пулга эврилган тириклик ва ҳаёт хаёлотида кетиб борарди.

Моргансон уйғониб кетди. Ҳали тун қора пардасини йиғиштирмабди. У эгни-бошини ечмаёқ қотиб қолган экан. Дик этиб ўрнидан туриб, олов ёқиб, сув қайнатди. Декчага қарағай игнабаргидан сепаётиб субҳнинг илк оқиштоб шуълаларини пайқади-ю, милтиғини олиб, қирғоқ томон шошди. Пистирмага ўрнашиб олгандагина шифобахш дамламасидан ичмагани эсига тушди. Хаёлига, Жон Томсон Рождествонинг биринчи кунида йўлга чиқса керак, деган ўй келди.

Тонг отди. Ҳаво совуқ ва очиқ. Моргансон, аёз олтмиш даражадан паст бўлмаса керак, деб тахмин қилди. Оғир қутб сукунатини сассизгина эпкин ҳам бузишга журъат этгани йўқ. Туйқус Моргансон қаддини ростлади. Солқиган оёқларини оғриқ хиппа бўғди. Йироқдан аллакимларнинг ҳайқириғи, итларнинг акиллаши элас-элас яқинлашарди. Моргансон қўлларини бели-биқини аралаш ура бошлади. Олтмиш даража совуқда тепкини босиш учун қўлқопни ечишнинг ўзи бўладими?

Улар ўрмон дўнглиги ортида кўринишди. Олдинда Моргансон исмини билмайдигани. Ортидан чанага қўшилган саккизта ит. Жон Томсон ёнбошда таёқ кўмагида уларни йўлга солиб келмоқда. Энг охирида швед Ольсон. “Хушрўй барзанги”, деб ўйлади Моргансон нигоҳлари бу девқоматнинг эгни-бошида сирпанар экан. Одамлар ва итлар қораси оқ гиламда аниқ-тиниқ намоён бўларкан. Улар сурат сингари ясси кўринар, турнақатор ҳаракатланишарди. Моргансон қуролни тиргакка қўйиб отишга чоғланган замон бармоқлари увишиб қолганини сезди. Одамлар ва итлар борган сари яқин келаверишди. Паға-паға буғ уларнинг оғзидан
чиқаётган ҳовур эканлигини кўрди. Олдиндаги эллик ярдга яқинлашганда Моргансон кўрсатгич бармоғини тепкига қўйди.

Гумбурлаган товуш янгради; олдиндаги одам сулайиб, оёғи осмондан бўлди. Моргансон ҳовлиқиб, Жон Томсонни нишонга олди. Бироқ ўқ ҳато кетди. Жон гандираклаб, чанага минди. Моргансон нишонни юқорироқ олиб, яна ўқ узди. Жон Томсон чалқанчасига ағанади.

Моргансон бор диққат-эътиборини Ольсонга қаратди. Ольсон Минто томон жидду жаҳд-ла югурарди. Итлар эса кўндалангига узала тушиб ётган ўлик ёнига келиб тўхташди. Моргансоннинг ўқи яна хато кетди; Ольсон кескин бурилиб, дам чапга, дам ўнгга ташланарди. Моргансон унинг ортидан иккита ўқни пайдар-пай қўйиб юборди. Тегмади. Тепкини таваккал босмоқчи бўлди, лекин ўзини қўлга олди. Атиги бир дона ўқ қолибди. Бу сафар янглишишга ҳаққи йўқ.

Моргансон зўр диққат билан қочоқни кузатар эди. У олға силжиётган Ольсонга милтиғи милини тўғрилади. Бармоғи увушиб қолибди, тепкини сезмади.
– Тангрим, ўзинг мадад бер! – нидо қилди ва тепкини босди.
Ольсон юзтубан йиқилди, заранг йўлда бир неча марта ўмбалоқ ошди. Қўллари ёрдамида туришга чиранди, бироздан кейин қимирламай қолди
.
Моргансон қуролни ташлади (сўнгги ўқ сарфлаб бўлингач, нимагаям ярарди) ва юмшоқ қор устида пастга тайғониб кетди. Иш битди, яширинишнинг зарурати йўқ. У оқсаб-тўқсаб, ёвузларча қўлларини мушт тугиб чаналарига отилди. Бироқ итларнинг ириллаши уни жойига михлади. Эшакдай йўлбошчи ит ҳурпайволиб, Моргансонга тишларини иржайтирганча йўлда кўндаланг
ётган жасад устида бўй кўрсатди. Қолган еттитаси ҳам ҳурпайиб ириллашарди. Моргансон чанага бир қадам яқинлашишга уринмоқчи эди, бутун тўда унга ташланди. Дам таҳдид, дам эркалаш билан итларни тинчлантирмоқчи бўлди. Йўлбошчининг оёқлари орасида ўликнинг докадек оппоқ юзига кўзи тушиб, тириклик нишонаси аёзга осонгина жой бўшатганига танг қотди. Жон Томсоннинг танаси чанадаги юклар устида, боши эса лаш-лушлар орасида қийшайиб ётарди. Моргансон фақат диккайиб қолган қора соқолни кўра олди, холос.

Бу иблис малайлари яқин йўлатмаслигига амин бўлгач, Моргансон қалин қор кечиб, чаналарни айланиб ўтмоқчи бўлди. Йўлбошчи унга ташланди, бутун тўда ҳам шатак қайишга ўралашиб, раҳнамолари кетидан сапчишди. Оқсоқ оёқлари Моргансонга жадалроқ ҳаракатланишга имкон бермасди. Итлар ўраб олаётганини кўриб чекинмоқчи эди, йўлбошчи ит бир ҳамла билан оёғига тиш ботирди. Болдирини тишлаб узиб олай деса-да, барибир қутулиб кета олди.

У итларга ҳақоратлар ёғдирди, аммо ювошлантиролмади. Бутун тўда ириллаб, унга ташланишга чоғланарди. Шу чоқ Моргансон лоп этиб Ольсонни эслаб қолди. Қайрилиб, йўл бўйлаб кета бошлади. Ғажиб ташланган оёғи парвойига ҳам келмади. Ярадан қон шариллаб оқарди – қон томири жароҳатланибди, лекин ўзининг бундан хабари йўқ.

Ҳаммасидан кўра Моргансонни шведнинг докадек оқарган афти ажаблантирди. Кечагина лоларзордек қип-қизил эди. Ҳозир эса мармар каби оппоқ. Оқ-сариқ сочлар ва киприклар мармар ҳайкалга муштараклик касб этмоқда. Бу одамни бир неча дақиқа илгари тирик юрганини тасаввур қилиш қийин. Моргансон жасадни тинтишга тушди. На пул чандилган белбоғ, на олтин тўла халта топилди. Парканинг* кўкрак чўнтагида чоғроқ кармон қаппайиб турибди. Ичидаги борини титкилаб кўрди – ажнабий муҳрли ва маркали мактуб, бир қанча квитанция, қандайдир ҳисоб- китоблар, маълумотномалар, саккиз юз долларга аккредитив… Бор-йўғи шу. Пулдан асар ҳам йўқ.

Моргансон чаналари ёнига қайтиб бормоқчи бўлди-ю, бироқ ўрнидан жилолмади: оёғи ерга ёпишиб қолибди. Қараса, оёғи музлаган қизил кўлмакда турганини кўрди. Бир силташ билан бу алвон муз кишандан халос бўлди ва чаналар томон ошиқди. Баҳайбат йўлбошчи ириллаб олдинга талпинар, бутун тўда унга тақлид қиларди.
Моргансон ночорликдан ўкириб юборди. Бу гўё қалтис ҳазилга ўхшарди. Қаттол қисмат унинг устидан мағзава тўкиб юборганди гўё. Ҳатто Жон Томсон ҳам соқолини ҳилпиллатиб, унинг устидан кулаётир.

Ақлдан озган Моргансон чаналар теграсида тентирарди. Гоҳ ўкиниб,гоҳ ҳўнграб чаналардаги ҳаёт неъматларини итлардан ялиниб-ёлвориб сўрарди. Кейин тинчиб қолди. Қандай аҳмоқгарчилик! Ҳозир чодирга бориб, болтани олиб келади-да, итларнинг бошини мажағлаб ташлайди. Ҳали кўрсатиб қўяди бу итдан тарқаганларга!

Чодирга бориш учун қутурган итларни узоқдан айланиб ўтиш лозим эди. Моргансон юмшоқ қорда юра юбошлади-ю, боши айланиб, таққа тўхтади. Агар яна бир қадам қўйса, йиқилишидан қўрқди. Шу важдан оёқлари қалт-қалт титраб, узоқ туриб қолди. Пастга кўз ташлади – оёқ ости қирмизи гилам тус олибди. Ярасидан қон оқиши тўхтамаганди. Ит шунчалик чуқур тишлайди, деб ким ўйлабди дейсиз!

Бош айланиши ўтиб кетгач, жароҳатини текширмоқ учун энгашди. Оппоқ қор унга ташланаётгандай туюлди ва у мушт егандай орқага тисланди. Ваҳима бутун вужудини эгаллаб олди – қулаб тушмаса гўрга эди – у зўр бериб қаддини ростлади. Милт-милт йилтиллаётган оппоқ қор рангга кирди.

Ўзига келганда Моргансон қорда ётарди. Боши айланмас, кўз олдини қоплаган туман тарқалиб кетибди. Шундай эса-да, ўрнидан туролмади: мажоли етмади. Жисми жонсиз эди. Минг машаққат-ла ёнига ағдарилди. Чана ва серрайиб ётган қорасоқол Жон Томсонни кўрди. Йўл бошловчи кўппак кўндаланг ётган эгасининг юзини ялаб-юлқарди. Моргансон қизиқсиниб кузатаверди.
Ит бетоқат бўларди. Ора-сира ўликни уйғотмоқчидай вовулларди. Ахийри ўтириб, калласини кўкка чўзди-да, увиллади. Ортидан бутун гала мотам куйини бошлади.

Қорда узала тушиб ётган Моргансон ортиқ ҳеч нарсадан қўрқмасди. У ўзининг ўлик танасини қай йўсинда топиб олишларини тасаввур қилди. Хўрлиги келиб кўзидан ёш оқди. Лекин ваҳима уни тарк этганди. Жанг тугади. Кўзини очмоқчи бўлди. Аммо музлаб қолган киприкларини бир-биридан ажратолмади. Қайтиб кўзини очишга уринмади. Энди барибир эмасми?! Жон таслим қилиш бунчалик енгил кечади, деб ўйламаган экан.

Азоб-уқубатларга тўла шунча умрини кураш ва қийноқда ўтказганига ўзидан аччиқланди. Ўлимни рўкач қилиб, уни лақиллатишибди. Ўлим ҳеч нарса эмас экан. Барча тортган азоблари ўлим деб аталмиш неъматни бошлаб келди. Ҳаёт ўлимга туҳмат қилди. Қандай бедодлик!

Кейин эса қаҳр-ғазаб чекинди. Энди, ҳақиқат аён бўлгач, ёлғон ва мунофиқлик аҳамиятсиз эди. Уни мудроқ енга бошлади, ором ва озодликни ваъда қилиб, ширингина уйқу босди. Олислардан итларнинг улиши элас-элас қулоғига чалинди. Вужудини чирмаб олган аёз зиғирча-да оғриқ бермаяпти, деган ўй шууридан йилт этиб ўтди. Кейин шуури хира тортди, ортидан киприкларидаги дур оралаб қабоқларини ёриб ўтаётган нур ҳам сўнди. Сўнгги оғир хўрсиниқ ила руҳи енгиллашиб, абадий уйқу
салтанатига кўчди.

*БЕЛГИЛИ СЎЗЛАРГА ИЗОҲЛАР
————

Бекон –дудланган чўчқа гўшти
Зангила – милк касаллиги.
Парка – шимолий халқларнинг қишлик мўйнали кийими.

JEK LONDON
INTIHO
Rus tilidan Saidjalol Saidmurodov tarjimasi

Asl ismi sharifi Jon Griffit bo’lgan Jek London (1876-1916) XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshida yashab ijod etgan Amerika tanqidiy realizm adabiyotining yirik vakili. Kaliforniya shtatining San-Frantsisko shahrida kambag’al fermer oilasida dunyoga kelgan Jek bolalik chog’laridayoq hayotning barcha mashaqqatlarini boshidan kechiradi – o’n yoshidan ko’cha larda gazetalar sotadi, konserva fabrikasida ishlaydi. Keyinchalik matros bo’lib Uzoq Sharqqa qatnaydi, elektrostantsiyada o’t yoquvchilik qiladi. 1896 yildan esa yozuvchilikka berilib, o’z kuchini turli janrlarda sinab ko’radi. 1899 yilda Amerika jurnallarida Shimol hayotidan olib yozilgan “Yo’ldagilar sharafi uchun”, “Olis o’lkada”, “Oppoq sukunat”, “Jis-Uk qismati”, “Ayol kishining jasorati” kabi hikoyalari paydo bo’ladi. “Martin Iden”, “Temir tovon” romanlari, “Oq so’yloq”, “Ajdodlar nidosi” singari qissalari va “Shimol hikoyalari” to’plami adibga olamshumul shuhrat keltiradi. Qisqa janr ustalaridan farqli o’laroq Jek London o’z hikoyalaridagi qahramonlarini olis, kimsasiz o’lkalarga “tashlaydi”, ularni yolg’izlikda, ochlikda, og’ir turmush sharoitlarida haqiqiy insoniylik sinovidan o’tkazadi, xudbinona intilishlar shaxsni qanday fojiali ahvolga olib borishi mumkinligini real tasvirlarda ko’rsatadi.

Morgansonning tomog’idan so’nggi bekon* tishlami sarimoyday o’tib ketdi. U hayotida biror marotaba oshqozonini bunday siylamagandi. Oshqozon Morganson uchun e’tibordan xoli va uni kam bezovta qiluvchi narsa edi, o’zi ham oshqozon masalasida ko’pam qayg’uravermasdi. Lekin hozir uzoq ochlikdan so’ng tuzlangan bekon bo’lagi nafsini qondirdi.

Ochlikdagi ko’rinish Morgansonning yuzini tark et adiganga o’xshamasdi, aft-angori so’lib, yonoq suyaklari turtib chiqqandi. Nursiz moviy ko’zlari javdirar; ularda nochorlik oldidagi qo’rquv namoyon edi. Nigohida yoqimsiz ko’ngilsizliklar, ikkilanish, vahima sezilib turardi. Tabiatan yupqa lablari yana bir qavat po’st boylagandi.

Morganson o’tirib olib mundshtugini chiqazdi, hafsala bilan ko’rikdan o’tkazib, kaftiga nuqib-nuqib ko’rdi, garchi ichida tamaki bo’lmasa-da. So’ngra tyulen terisidan tikilgan tamaki xaltasini teskari ag’darib, tamaki qoldiqlarini terib, astardan borini sidirib oldi. To’plagan tamakisi angishvonacha chiqmadi; cho’ntaklarini titkiladi, barmoqlariga tamaki qoldiqlari aralash bir chimdim qo’qim ilindi. Uvoqdayini ham ko’zdan qochirmay tamaki zarralarini ajratib oldi, adoqsiz oylar davomida cho’ntak tubida yashirinib-chigallanib yotgan mayda jun astar tolalari ham ularga qo’shilib ketgandi.

Nihoyat, oradan o’n besh daqiqa o’tgach, Morganson mundshtukni yarmigacha to’ldira oldi, xolos. Uni gulxandan tutatib olib, adyol ustiga o’tirdi. Mokasin kiygan oyoqlarini olovda toblab, har bir yutum tutundan lazzatlangancha tamaki burqsita boshladi. Chekib bitirgach, zaiflashib yonayotgan gulxan alangasiga o’ychan tikilib qoldi. Asta-sekin ko’zlaridagi xavotir qat’iyat bilan almashdi. Boshiga tushgan musibatdan qutulish yo’lini axiyri topdi. Lek bu oson yo’llardan emasdi. Morgansonning basharasi shafqatsiz va vahshiy tus oldi. Yupqa lablari yanada jipslashib, qisildi.

Endi oyoqni qo’lga olish lozim. Morganson arang qaddini rostlab, chodirni yig’ishtirishga tushdi; o’ralgan adyolni, tovani, miltiq va boltani chanaga joylab, barini arqon bilan bog’ladi; keyin qo’lini olovga tutib, qo’lqopini kiydi. Oyoqlari zir qaqshar, chananing old qismiga o’tayotganda oqsoqlanayotganini sezdi. Yelkasiga arqon tashlab, chanani joyidan qo’zg’atish uchun bor kuchi bilan tortdi-yu, beixtiyor og’riqdan bukchayib qoldi: adoqsiz yo’lda arqon yelkalarini shilib yuborgandi.

Yo’l Yukonning muz o’zanidan o’tardi. To’rt soatdan so’ng daryoning burilishigacha yetib oldi, aylanib o’tib, Mintoga kirib keldi. Morganson chanani tashqarida qoldirib, qovoqxonaga kirdi.
– Bir stakanga yetadimi? – so’radi oltin qumlardan bo’shab qolgan to’rvani peshtaxtaga tashlab.
Qovoqxona egasi avval unga, keyin to’rvaga tikilib qaradi va peshtaxtaga shisha bilan stakanni olib qo’ydi.
– Qo’yaver, shundog’am kelishib ketamiz, – deya qovoqxona sohibi.
– Yo’q, olmaganingga qo’ymayman, – dedi o’jarlik bilan Morganson.

Qovoqxona egasi to’rvani tarozi ustiga olib borib, silkib ko’rdi; atigi bir necha oltin qum zarrasigina to’kildi, xolos. Morganson uning qo’lidan to’rvani olib, teskari ag’dardi. Ehtiyotkorlik bilan oltin zarrachalarni taroziga sidirib tashladi.
– Yarim dollarlik chiqar, deb o’ylovdim.
– Jinday yetmadi, – dedi qovoqxona egasi. – Hechqisi yo’q! Boshqa birortasidan hissasini chiqarib olarman.
Morganson, xijolatomuz, stakanga bir qultum viski quydi.
– Qani, quy, quy, tomoqni jizillatsin, – dedi qovoqxona egasi unga dalda berdi.

Morganson stakanni labigacha to’ldirdi. U viski tilini kuydirib, tomog’ini silab-siypayotganidan va yoqimli iliqlik bilan oshqozoniga quyilayotganidan huzurlanib, stakandagini maydaladi.
– Zangilami*, deyman? – so’radi qovoqxona egasi.
– Ha, ozroq, – javob qildi Morganson, – lekin hali ochlikdan o’lganimcha yo’q. Dayiga yetib olay, et olib, o’zimga kelib olaman.
– Voy, boyaqish-yey, – dedi xayrixohlik bilan qovoqxona egasi, – na itlaring, na aqchang bor, buning ustiga zangila ham orttirvolgansan. Sening o’rningda bo’lsam ignabarg damlamasidan bosib-bosib ichardim.

Yarim soat o’tgach, Morganson qovoqxona sohibi bilan xayr-xo’shlashib,yo’lga chiqdi. Qiyilib ketgan yelkasiga arqonni tashlab, daryo o’zani bo’ylab yugurgilab cho’zilgan chana izidan janub tomon yurdi. Bir soat o’tar-o’tmas to’xtadi. O’ngdan daryoga kichkina dara tutashgandi. Morganson chanalarni to’xtatib, oqsoqlana-oqsoqlana dara bo’ylab yarim milcha yurdi. Bu yerdan daryogacha uch yuz yard bor ekan. Oldinda teraklar qoplagan tubanlik.

Morganson terakzor oralab Yukon daryosi tomon yurdi. Yo’l qariyb daryo yoqasigacha cho’zilgan ekan. Morganson u yoqqa tushib o’tirmadi. Selkerkka ketaverishdagi qor bosgan janubiy yo’l chanalar iziga to’lib ketgan, oldinda yana bir chaqirimcha masofa ko’zga tashlanardi. Shimoliy, Minto yo’nalishidagi yo’lni esa taxminan chorak milgacha o’rmon qoplab olgandi.

Morganson xuddi o’sha aylanma yo’ldan ortiga qaytdi. Yana la’nati arqonni ortmoqlab, dara bo’ylab chana tortdi. Qorning namligidan chana tortish mushkul edi. Chanaga qor yopishaverib dam-badam to’xtashga to’g’ri kelar va yarim mil yurmay Morgansonning nafasi bo’g’ziga tiqilib qolardi. Tun qora ko’rpasini yoyganda chog’roq chodirini tiklab, temir pechini o’rnatib, shox-shabba yig’ishga ulgurgan edi. Sham ham tugab bitgandi. Bir finjon choyga qanoatlanib, adyolini ustiga tortdi.

Subhi sodiqda Morganson qo’lqopini kiyib, quloqchinini bostirib, Yukon tomon yo’l soldi. Yelkasida miltiq. Bugun ham pastga tushmadi. Naq bir soat kimsasiz yo’lni kuzatdi, qizish maqsadida depsinib, kaftini kaftiga urib turdi. Keyin nonushta qilgani chodirga qaytib keldi. Tunuka qutidagi quruq choy ham oz qolibdi, besh damlamga yetadi. Dekchasiga bir chimdimgina choy tashladi. Bor-yo’q oziq-ovqat zaxirasi yarim qopchiq un-u og’zi ochilgan qutidagi xamirturushdan iborat edi. Morganson pech ustida non pishirib, shoshmasdan nonushtaga o’tirdi. Har bir luqmadan lazzatlanib tanovul qildi. Uchta nonni paqqos tushirib, to’rtinchisiga qo’l cho’zdi-yu ikkilanib qoldi; qopchiqni ko’tarib salmoqlab ko’rdi. “Ikki haftaga yetadi”, – dedi ovoz chiqarib o’ziga o’zi. Kulchalarni nariroq surib: “Balki, uch haftaga ham yetar”, deb qo’shib qo’ydi.

Keyin yana qo’lqopini kiyib, quloqchinini tushirib, miltiqni yelkasiga osib, qirg’oqning yuqori tomoniga ketdi. Birovga ko’rinmaydigan panaga o’tib, atrofni ko’zdan kechirdi. Badaniga sovuq o’tmaguncha bir necha daqiqa qimir etmay o’tirdi; so’ng miltiqni tizzasiga qo’yib, kaftlarini bir-biriga ishqab qizitgan bo’ldi. Sanchiqli og’riqlarga oyoqlari dosh berolmay qoldi. Endi qirg’oqdan yiroqlashib, daraxtlar orasida u yoqdan-bu yoqqa borib kela boshladi. Biroq bu tentirashlar uzoqqa cho’zilmadi. Har besh-o’n daqiqa orasida Morganson qirg’oq labiga kelib, odam qorasi ko’rinarmikan, deb diqqat bilan razm solardi. Qanchalik benihoya tuyulmasin, qisqagina kun tun bilan almashardi. Yo’l esa o’sha- o’sha xilvatligicha qolardi.

Kunduz kuni poyloqchilik oson o’tdi. Havo iliqlashib, qor yog’di. Qilt etgan shabada yo’q. Qor parchalari
yulduzchalar kabi miltillab yerga qo’nardi. Morganson boshini tizzalari orasiga oldi va butun vujudi quloqqa aylandi. Na itlarining akillashi, na chanalar g’ichir-g’ichiri, na ularning haydovchilari hayqirig’i eshitilardi. G’ira-shirada Morganson chodiriga qaytdi. O’tin maydalab, ikkita kulchani paqqos tushirdi-yu, ko’rpa ostiga kirib ketdi. Tuni bilan inqillab, alahsirab chiqdi. Yarim kechasi turib yana bitta kulchani yeb bitirdi.

Kundan-kun sovuq zabtiga ola boshladi. Garchi Morganson bosib-bosib ignabarg damlamasidan ichsa-da, endilikda to’rt dona kulcha bilan bo’sh qop tik turmasdi. Kunlik tanovuldagi kulchalarni oltitaga ko’paytirishiga to’g’ri keldi – uchtasi saharlikda, uchtasi kechlikda. Kunduzi bir tishlam ham non tishlamasdi. Suyuq, lekin qaynoq choy bilan cheklanardi, xolos. Orada zangilaga qarshi ignabarg damlamasidan ichib turdi. Kunlar shu tarzda quvlashmachoq o’yinini davom ettirardi.

Beshinchi kuni yo’l jonlandi. Janub tomonda qora nuqta ko’zga tashlandi va u borgan sari kattalashaverdi. Morganson hushyor tortdi. Miltiqni shay holatga keltirishga tushdi: stvoldan o’qni olib, o’rniga yangisini joyladi. Tepkini saqlagichga tushirib, qo’lqopini tortib qo’ydi. Qora nuqta yaqinlashavergach ma’lum bo’ldiki, u hindu ekan. Morganson taraddudlanib qoldi. Tepkini ko’tardi va yana saqlagichga tushirdi. Morganson hafsalasi pir bo’lib, miltiqni tizzasiga qo’ydi. Hindu yonginasidan o’tib ketdi va daraxtlar orasida g’oyib bo’ldi.

Morgansonning xayoliga yalt etib bir fikr kelib qoldi. Daraxt shoxlari yerga tegay-tegay deb turgan joyga o’tdi. Yo’g’on shoxlarni bolta bilan yo’nib, tirgak uchun ikkita chuqur kertik yasadi. Keyin miltiqni tirgakka qo’yib, yo’lni kuzata boshladi. Yo’lning bir qismi uning nishoni ostida edi. Morganson miltiqni narigi tirgakka joyladi; bu vaziyatda u o’rmon do’ngligigacha bo’lgan sayhonlikni nishoni ostida kuzata olardi.

Morganson sira pastga tushmasdi. Yo’lda ketayotgan kishining qirg’oq yuqorisida allakim berkinib olib, uni kuzatayotgani xayoliga ham kelmasdi. Oppoq qor ko’rpasi hali yumshoqqina edi. Chana izlari hech yerda yo’ldan chetga chiqmagandi.
Tunlar uzayib, Morgansonning kunduzgi navbatchiligi qisqardi. Bir safar kechasi qo’ng’iroqchalarini jaranglatib yo’ldan chanalar o’tib qoldi. Morganson bu cherkov jomi monand sadolarga quloq bergancha ming o’kinch bilan non chaynab o’tirdi. Sodir bo’layotganlarning bari uning istak-xohishlarining chappasi edi go’yo. Izg’irinning do’zaxiy azoblariga dosh berib o’n kun sabot-la yo’ldan ko’zini uzmadi. Biroq barchasi zoe ketdi. Faqatgina bir hindu o’tib ketdi, xolos. Endi esa, kechasi, poylash zarur bo’lmagan pallada odamlar, itlar, chanalar g’izillab o’tishmoqda va ular janub tomon, dengiz, serquyosh o’lkalar, tamaddun o’chog’i tomon yo’l olishgan edi.

Pistirmada ko’zlari to’rt bo’lib kutgancha chanalar borasida shunday xayollarga borardi. Chanalarda hayot
deb atalmish ne’mat bor edi, unga atalgan ne’mat. Uning vujudidagi hayot so’nib borayotibdi. Gohida chodirga tashrif buyurgan o’lim askarlarini quvib solmoqda. Chalaqursoqlikdan majolsizlanib borar, safarni davom ettirolmasdi. Ko’pdan beri kutayotgan chanalarda uning tiriklik shamiga alanga berishi mumkin bo’lgan yegulik bor edi. Chanalarda yana mullajiring ham bor ediki, ular dengiz, quyosh, taraqqiyotni va’da qilardi. Dengiz, quyosh, taraqqiyot – bularning barchasi tiriklikning manbai. Bu fikr unga tinchlik bermay qo’ydi va asta-sekin o’zini hayotbaxsh ne’matlar ortilgan chanalarning xo’jayiniday his eta boshladi.

Un ham oxirlab qolgandi. Morganson avvalgi me’yorga o’tdi – ertalab ikkita kulcha, kechqurun ikki kulcha yerdi. U tobora madorsizlanib borar, izg’irin ham chimdib-chimdib olardi. Shunga qaramay Morganson kunba- kun yo’lni, to hamon qasdma-qasdiga huvillab jonsiz holatda yotgan yo’lni kuzatishda davom etardi. Hademay kasallik keyingi bosqichga o’tdi: shish endi tovonigacha yetdi. Tunlari soatlab ko’ziga uyqu kelmasdi. Shish tizzalariga o’tganda butun badani aziyat cheka boshladi.

Ayamajiz birdan tevarak-atrofni iskanjaga oldi – havo qirq, ellik, oltmish daraja noldan pastga tushib ketdi. Garchi Morgansonda termometr bo’lmasa-da, bu o’lkalarda muqim yashovchilar kabi u ham havo haroratini tevarakdagi alomatlarga qarab aniqlay olardi – suvni qorga sepganingda vishillashidan, izg’irinning butun badaningga nish sanchishidan yoxud ilang-bilang o’rlayotgan hovurning shitob-la muzga aylanishidan, ba’zan qirov singari chodirning dag’al matodan tikilgan devorlariga inishidan. Qirg’oq yuqorisidagi poyloqchiligini tashlamay u ayoz bilan besamar olishardi. Sovuq uning vujudiga qilich tishlarini botirib olayotgandi. Burni va yonoqlari sovuqdan qorayib ketdi, so’l panjasi boshmaldog’ining birinchi bo’g’imidan voz kechaverish lozimligini qo’lqopni yechmayoq tushunib yetdi.

Ayni ayoz uni chodirga haydab kirgizgan kunlari yo’l mazax qilayotganday jonlandi. Birinchi kun uchta, ikkinchi kun ikkita chana qorni g’archillatib o’tib ketdi. Mana, ikki kun mobaynida u poyloqchilikka chiqqan esa-da, sovuq bilan jangda yengilgandi. Ikki safar ham chodirga kirib ketgandan so’ng yarim soatlar chamasi vaqt o’tib chanalar yo’lni jonlantirgandi.
Shundan keyin ayozning popugi xiyla pasaydi. Lekin ahvol o’sha- o’sha. Naq bir hafta qo’riqchilik qilgan Morgansonning ko’zi biron mavjudotga tushmadi. Morganson kunlik tanovulini tag’in ikkita kulchaga kamaytirdi. Gohida bu sezilmasdi ham. Turib-turib haligacha nafas olayotganidan ajiblanardi. Bani basharning shunchalar zahmatu azoblarga dosh berishi mumkinligini tasavvuriga sig’dirolmasdi.

Yo’lda yana tiriklik nishonalari paydo bo’lganda ularni ishg’ol etish Morgansonning qo’lidan kelmasdi. Yigirma kishidan iborat shimoliy- g’arb politsiya otryadi chanalarda, itlarini akkilatishib o’tib ketishdi. Morganson tarashaday tirishib sassiz o’tirar, azamatlar esa yo’l chetida yashirinib olgan odamning hayot shami so’nayotganidan bexabar edilar.

Morganson sovuq olgan boshmaldog’idan xavotirlanardi. Qo’lqopini yechib qo’lini qo’ltig’iga tiqib olish odat tusiga kirdi. Yo’lda ko’rindi. Morganson uni o’tkazib yubordi: xat tashuvchi anchayin taniqli shaxs, g’oyib bo’lganini bilishsa, Morgansonni darrov qo’lga tushirishadi.

Oxirgi un-urpoq sarflab bo’lingan kun chor atrofga yoyilgan va uvadasi chiqqan oppoq ko’rpa ustiga momiqqina yangisi to’shaldi. Qor yog’ayotgan palla havo iliydi. Morganson qimir etmay qirg’oq tepasida misoli o’ljasini poylayotgan o’rgimchakdek och-nahor va sabot bilan sakkiz soat vaqtini havoga uchirdi. Ammo o’ljadan darak bo’lmadi. Kulbai vayronasiga qanday yetib olganini ham bilmay, ignabarg damlamasidan bir-ikki ho’pladi-da qiyshayib qoldi.

Ertasiga taqdir unga muruvvat ko’rsatdi. Tong sahar kulbadan chiqiboq to’rt yuz yard narida yurgan bug’uga ko’zi tushdi. Morganson ilkis tomirlarida qon tezoblik bilan yugurgilayotganini his etdi. Keyin esa vujudini tushuniksiz madorsizlik egalladi, tomog’i qaqrab ketdi. O’ziga kelib olish uchun bir zumga qorga yotib oldi. Keyin miltiqni to’g’rilab, bug’uni asta mo’ljalga oldi. Birinchi o’q nishonga tegdi, bunga ishonchi komil. Biroq bug’u yuqoriga, tepalik tomon chopib ketdi. Morganson g’azablanib, daraxtlar orasida lip-lip ko’zga tashlanayotgan hayvonning ortidan ketma-ket o’q uzaverdi. Bu hol toki u hayot-mamoti uchun zarur bo’lgan o’qlarni havoga uchirayotganini anglamaguncha davom etdi.

Zimdan kuzata boshladi. Bug’uning yo’nalishini belgilayotib, o’rmon ichidagi yalanglikda qulab yotgan qarag’ayni payqab qoldi. Xayolan “qochoq”ning yo’nalish chizig’ini tortayotib, bug’u aynan shu qarag’ayning yon-veridan o’tadi, degan to’xtamga keldi. Yana bitta o’qning bahridan o’tsa o’tibdi-da. Qaltiroq qo’llari bilan miltiqni mahkamroq siqib, qarag’ay uzra bo’shliqni nishonga oldi. Bug’u old oyoqlarini ko’tarib sakragan kez Morganson varanglatib o’q uzdi. Bug’u havodayoq jonsizlanib, qorga quladi.
Morganson tepalik tomon otildi, to’g’rirog’i, otilmoqchi bo’ldi. Ko’zini ochganda hushidan ketganini tushundi. Ming azob bilan o’rnidan turdi, sekin-asta odimlay ketdi. Vaqti-vaqti bilan nafasini rostlab, biroz o’ziga kelish uchun to’xtadi. Nihoyat, qulab yotgan qarag’aygacha arang sudralib yetib keldi. Uning yonida bug’u jonsiz yotardi. Morganson jasad ustiga og’ir cho’kdi va butun boshli qo’shinni yer tishlatgan bahodirday og’zini yig’ishtirolmay qoldi.

Asabiy kulgusini bosib, ov pichog’ini chiqardi va darhol ishga kirishdi. U bug’uning terisini shilib o’tirmadi, teri-perisi bilan to’rt bo’lak qilib nimtaladi. Bu naq Klondayk o’lkasini to’ydiradigan bir dunyo go’sht edi.
Go’shtni bir yoqlik qilgach, yuz qadoq vaznli bo’lagini tanlab olib, chodir tomon sudrab ketmoqchi bo’ldi. Ammo buning uddasidan chiqolmadi. Shunda yigirma qadoqligini tanlab oldi-da, to’xtamasdan chodirga sudrab olib keldi. Bir parcha go’shtni qovurib, nafsini qondirdi. Keyin esa beixtiyor oyoqlari o’zining postiga boshlab ketdi. Qorda yangi izlar paydo bo’libdi: bug’u bilan andarmonligida chanalar o’tgan ko’rinadi.

Lekin u aza tutib o’tirmadi. Chanalar avvalroq o’tib ketmaganidan xursand edi: bug’u rejalarini o’zgartirib yubordi. Bir qadoq go’sht ellik sent turadi, Mintogacha esa uch chaqirimdan ziyodroq yo’lni bosib o’tishi kerak. Endi noz-ne’matlar ortilgan chanalarni kutib o’tirishga hojat yo’q: bug’u ularning o’rnini bosa oladi. U go’shtni sotib, Mintoda bir nechta it, yegulik va tamaki xarid qiladi hamda itlar uni janubga – dengiz, serquyosh o’lkalar, tamaddun o’chog’i tomon olib ketadi.

Oshqozoni boz surnay chala boshladi. Muttasil davom etayotgan zolim ochlik chidab bo’lmas maylga aylandi. Qo’nalg’asiga yetib keldi-yu bir bo’lak go’shtni qovurib yeb oldi, keyin quruqshagan shamadan to’ldirib, naq ikki marta mundshtuk burqsitdi va yana bir parcha go’shtni paqqos tushirdi. So’ng o’zida g’ayrioddiy kuch-quvvatni his qildi. Tashqariga chiqib shox-shabba yig’ib keldi. Shundan keyin yana go’sht bo’lagidan bahramand bo’ldi. Go’sht nafsini qitiqlar, yegani sari ishtahasi ochilardi. Morganson o’zini tiya olmas – dam-badam go’shtga qo’l uzatardi. Kichikroq bo’lakni kesmoqchi bo’lar, lekin qo’llari o’ziga bo’ysunmasdi.

Kunduzi uning miyasiga yirtqich hayvonlar ozuqa zaxirasini g’ajib tashlaydilar, degan o’y kelib qoldi-yu bolta va arqonni olib, tepalik tomon odimladi. Go’shtni yashirish uchun o’ra kavlashga madori yetmasdi; bunga naqd bir kun ketadi. Bir qancha daraxt g’o’lalarini jips bog’lab, balandgina taxtasupa yasadi. Ko’zlagani ko’nglidagidek chiqmagan esa- da, bundan ortig’i qo’lidan kelmasdi. Go’shtni yuqoriga ko’tarish uchun o’lardek zo’riqish zarur edi. Shu yerda Morganson hiyla ishlatdi: arqonni daraxtning baland shoxidan oshirib irg’itdi-da, bir tomoniga zalvorli go’sht bo’lagini bog’lab, narigi uchiga bor vaznini tashlab, yuqoriga tortdi.

Chodirga qaytib, o’zining yolg’izlikdagi bazmi jamshidini davom ettirdi. Hamtovoqlarga muhtojlik sezmasdi: o’zi-yu oshqozoni – bor- yo’q ulfatlar shugina. U go’shtni bo’laklab, qadoqlab yeb bitirardi. Achchiqqina qilib choy damladi. Bu so’nggi quruq choy edi. Hechqisi yo’q, ertaga Mintodan sotib olaveradi. So’nggi shamani ham chekib tugatdi. Nima bo’pti! Ertaga qo’lida asl tamaki bo’ladi. Oxirida bir parcha go’shtni tanovul qilib, uxlashga yotdi. U shunchalar kam go’sht yediki, go’yo ko’p yesa, qorni yorilib ketadiganday edi. Ammo baribir ustidagi adyolni irg’itib tashlab, yana kavshanishga tushdi.

Ertalab uyg’onish Morganson uchun do’zax azobiga aylandi: uyqusi o’limdek qattiq edi. Qulog’iga tushuniksiz tovushlar eshitildi. Qaerdaligini bir zumga unutib, tovadagi go’sht burdalariga ko’zi tushmaguncha alanglayverdi. Yana tushuniksiz tovushlar qulog’iga chalingandagina barchasiga tushundi; bo’ralab so’kingancha o’rnidan turdi. Darmonsizlikdan oyoqlari chalishib ketdi. Og’riq zo’ridan bukchayib qoldi. Keskin harakat qilmaslikka tirishib chodirdan chiqdi.

Go’sht qoldirilgan tepalikdan ora-chora uvillayotgan bo’rilarning irillab g’ajishayotgani quloqqa chalindi. Og’riqni ham pisand qilmay, Morganson qadamini jadallatdi va tahdidli hay-haylab baqirdi. Bo’rilar ko’zdan yo’qoldi, ular bir gala ekan. Taxtasupa qorda oyog’i osmondan bo’lib yotardi. Yirtqichlar go’shtni paqqos tushurganlaridan va egasiga chaynab-g’ajib tashlangan sarqitlarnigina qoldirganliklaridan o’zlarida yo’q shod bo’lishsa kerag-ov.

Morganson falokat qanday yuz berganinin taxmin qildi. Bo’rilar go’sht isini olishgan. Ulardan biri taxtasupaga o’zini otgan. Morganson bu so’yloqtishlar shunchalik balandga sakray olishini xayoliga ham keltirmagandi. Bo’rilar birin-ketin sakrayverishgan va natijada shundog’am omonot turgan taxtasupa qulab tushgan.

Shularni tasavvuridan o’tkazgan Morgansonning nigohi bir onga qahrli tus oldi; keyin yana sabr-bardosh ifodasi yuzaga qalqdi. Qirtishlab tozalangan va g’ajib tashlangan suyaklarni bir yerga to’play boshladi: hartugul iligi bor-ku. Qorda timirskilanib, qorinlari qappaygach, bo’rilar mensimay qoldirib ketgan ozroq go’shtni topib oldi.

Tushgacha qolgan-qutgan sarqit suyaklarni chodirga tashidi. Chodirda ham tunov kuni olib kelgan go’shtdan o’n qadoqcha qolgandi. Oziq-ovqat zaxirasiga nazar tashlab, o’zicha: “Ikki-uch haftaga yetadi”, deb qo’ydi.

Morganson ochlik vodiysida kun o’tkazishga ko’nikib qoldi. Miltiqni artib-tozalab, bor o’q-dorini sanab ko’rdi – yettita qolibdi – va o’zining doimiy postiga bordi. Tag’in kun bo’yi kimsasiz yo’lga ko’z tikib, besamar vaqt o’tkazdi, nainki kun bo’yi, balki butun xafta mobaynida shu tarzda kunni kech qilib, o’zini ovutib yurdi. Aksiga olib yo’lda bironta tirik jon ko’rinmasdi.
Go’sht uni oyoqqa turg’izgan bo’lsa-da, kasallik butun vujudini siquvga ola boshlagandi. Bundan keyin quruq suyakning o’zidan qaynatma sho’rva tayyorlab, tirikchilik qilishni o’rganib oldi. Suyaklarni yanchib, yana va yana qaynataverdi. Ayniqsa, go’shtli qaynatma joniga oro kirdi. O’sha, bug’uni otgan kundan buyon ancha-muncha et oldi.

Keyingi hafta Morgansonning hayotida yangi tashvish tug’ildi: bugun qanday sana ekanligini bilgisi kelib qoldi. Bu o’y xirapashshaday miyasiga o’rnashib oldi. U o’ylay-o’ylay, hisoblay-hisoblay har safar hisobdan adashib ketaverdi. Shu o’y bilan uyg’onar, uzzukun shu o’y miyasini parmalar va kechasi ham shu o’y bilan uyquga ketardi. Ba’zida tunlari mijja qoqmay tong ottirardi. Aslida bu unchalik ahamiyatga ega bo’lmasa-da, Morgansonning ochlikdek, yashashga bo’lgan ishtiyoqdek xavotiri alangalanaverdi. Oxir-oqibat bu o’z kuchini ko’rsatdi ham. Morganson shaharga tushishga jazm etdi.

Mintoga kirib kelganda qora tun o’z pardasini tortib ulgurgandi. Lekin bu ham uning foydasiga edi: qorong’uda birov uni tanib qolmaydi. Qaytishda esa oy yo’lini yoritib turadi. Huv o’sha kungi qovoqxona eshigini ochib to’g’ri kiraverdi. Ichkarida atigi bir necha dona sham yog’du sochib tursa-da, xonadagi yorug’lik ko’zini qamashtirib yubordi. Morganson haddan tashqari uzoq muddat zim-ziyo qo’nalg’ada yashagandi. Nihoyat, ko’zlari yorug’likka o’rgangach, pech atrofida o’tirgan uch erkakka ko’zi tushdi va o’sha ondayoq hammasiga tushundi: uchovlon chanada sayohatga chiqishgan, faqat boshqa tarafdan kelishgan. Ertaga chodir yonidan o’tishlari turgan gap.

Hayron bo’lgan qovoqxona sohibi hushtak chalib yubordi.
– Allaqachon murdaga aylangansan, deb o’ylovdim.
– Nechun?
Morganson gapirishni unutib qo’ygandi. Hozir ham o’zining ovozi begonadek va xirildoq tuyuldi.
– Ikki oydan ziyodroq sendan biron xat-xabar bo’lmadi, – tushuntirdi qovoqxona egasi. – Bu yerdan janub tomon yo’l solding-u, Selkerkka yetib bormading. Qayoqlarda qolib ketding, o’zi?
– Kemalar shirkati uchun yog’och kesib yurdim, – Morganson to’qigan yolg’oniga o’zi ham ishonqiramadi.

U hanuz ovozini izmiga bo’ysundirolmay halak edi. Peshtaxtaga yaqinlashib, tirsagi bilan suyandi. Obdon o’ylab, keyin aldash lozimligini juda yaxshi tushunardi; zohiran sovuqqon va beparvo ko’rinsa-da, yuragi taka-puka bo’lar, ichida dovul qo’pgan edi. Anov uch og’a-iniga yeb qo’ygudek qarashdan o’zini tiyolmadi. Axir, ular hayot deb atalmish ne’matning sohiblari.

– Jin ursin seni, qay go’rga yo’qolding? – so’roqni davom ettirdi qovoqxonachi.
– Narigi sohilda edim. O’ziyam bir dunyo o’tin kesdim.
Qovoqxonachi tushungansimon bosh silib kulib qo’ydi.
– O’sha tomonlarda daraxt kesishyapti, deb eshitgandim. Demak, o’sha sen ekansan-da. Xo’sh, biron nima ichasanmi?

Morganson ikkala qo’li bilan peshtaxtaga chippa yopishdi. Ichasanmi,deydi-ya! Morganson sal qolsa bu xaloskorning oyoqlarini yalashgacha borardi. U javobga og’iz juftlagan edi, ammo qovoqxonachi uning royishini kutib o’tirmay shisha uzatdi.
– Nima yeb tirikchilik qilding? Nazarimda, hatto novda kesadigan ahvolda emassan. Ko’rinishing ham havas qilgudek emas, og’ayni.

Morganson tashnalik bilan o’ziga mushtoq qilgan shishaga qo’l cho’zib, qult etib yutinib oldi.
– Zangilaga yo’liqishimdan avval o’rmon kesishni boshlagandim. Undan tashqari bug’u ovladim. Ana shunaqa, yashashim chakki emas. Faqat bu dard o’lgur boshga bitgan balo bo’ldi. – Stakanni to’ldirib, ilova qildi: – Ignabarg damlamasidan ichib turibman. Ancha nafi tegdi.
– Quy yana, – manzirat qildi qovoqxona egasi.

Och qoringa ichilgan ikki stakan viski zaif tanada shu zahoti o’z ishini ko’rsatdi. Morganson hushiga kelganda pech yonidagi yashikda o’tirgan edi. Oradan bir asr o’tib ketganday tuyuldi. Daroz, qorasoqol, yag’rindor kishi qovoqxona egasi bilan hisob-kitob qildi. Morgansonning ko’z o’ngini tuman qoplagan bo’lsa-da, qorasoqol qalingina pul dastasidan bittasini
ajratib olganini ko’rdi.

Tuman bir zumga tarqadi. Bu yuz dollarlik pullar edi. Hayot! Uning hayoti! U pullarga chang solib, qorong’u burchakka
otilishdek yengib bo’lmas istakni tuydi.
Qorasoqol qo’zg’aldi: ortidan jo’ralaridan biri ham o’rnidan turdi.
– Ketdik, Ol`son, – dedi qorasoqol norg’ul, yuzi qizil, malladan kelgan yo’ldoshlariga.
Ol`son esnab, kerishgancha o’rnidan qo’zg’aldi.

– Nima, darrov yotmoqchimisizlar? – dedi ranjigansimon qovoqxona egasi. –Hali erta-ku.
– Ertaga Selkerkda bo’lishimiz lozim.
– Rojdestvoning birinchi kunida-ya!
– Kunduzi yo’l yurish xiyla osonroq.
Uchovlon chiqib ketishdi. Ana shundagina Morgansonning ongiga ularning so’zlari yetib bordi. Mana bugun qanday kun ekan – Rojdestvo arafasi! Ayni shuni bilish uchun Mintoga qadam qo’ymaganmidi, axir. Lekin hozir xayolini manavi uch siymoyu yuz dollarlik bir dasta pul bosib ketdi.

Eshik qarsillab yopildi.
– Bu Jon Tomson, – dedi qovoqxonachi. – U Oltingugurt soyida va Bonanzada ikki millionlik oltin qazib olgan. Pullar unga shundoq ham oqib kelaveradi. Endi yotsam bo’laveradi. Balki yana picha otvolarsan?
Morganson bosh chayqadi.
– Bayram uchun, – oyoq tirab oldi qovoqxona egasi. – Tashvish tortma. O’tinlarni sotib bo’lishing zahoti to’layverasan.

Morganson mastligini oshkor etmay xayrlashib, yo’lga chiqishga o’zida iroda topa bildi. Oydin kecha. U kumush sukunat ichra yuz dollarlik dasta pulga evrilgan tiriklik va hayot xayolotida ketib borardi.

Morganson uyg’onib ketdi. Hali tun qora pardasini yig’ishtirmabdi. U egni-boshini yechmayoq qotib qolgan ekan. Dik etib o’rnidan turib, olov yoqib, suv qaynatdi. Dekchaga qarag’ay ignabargidan sepayotib subhning ilk oqishtob shu’lalarini payqadi-yu, miltig’ini olib, qirg’oq tomon shoshdi. Pistirmaga o’rnashib olgandagina shifobaxsh damlamasidan ichmagani esiga tushdi. Xayoliga, Jon Tomson Rojdestvoning birinchi kunida yo’lga chiqsa kerak, degan o’y keldi.

Tong otdi. Havo sovuq va ochiq. Morganson, ayoz oltmish darajadan past bo’lmasa kerak, deb taxmin qildi. Og’ir qutb sukunatini sassizgina epkin ham buzishga jur’at etgani yo’q. Tuyqus Morganson qaddini rostladi. Solqigan oyoqlarini og’riq xippa bo’g’di. Yiroqdan allakimlarning hayqirig’i, itlarning akillashi elas-elas yaqinlashardi. Morganson qo’llarini beli-biqini aralash ura boshladi. Oltmish daraja sovuqda tepkini bosish uchun qo’lqopni yechishning o’zi bo’ladimi?

Ular o’rmon do’ngligi ortida ko’rinishdi. Oldinda Morganson ismini bilmaydigani. Ortidan chanaga qo’shilgan sakkizta it. Jon Tomson yonboshda tayoq ko’magida ularni yo’lga solib kelmoqda. Eng oxirida shved Ol`son. “Xushro’y barzangi”, deb o’yladi Morganson nigohlari bu devqomatning egni-boshida sirpanar ekan. Odamlar va itlar qorasi oq gilamda aniq-tiniq namoyon bo’larkan. Ular surat singari yassi ko’rinar, turnaqator harakatlanishardi. Morganson qurolni tirgakka qo’yib otishga chog’langan zamon barmoqlari uvishib qolganini sezdi. Odamlar va itlar borgan sari yaqin kelaverishdi. Pag’a-pag’a bug’ ularning og’zidan
chiqayotgan hovur ekanligini ko’rdi. Oldindagi ellik yardga yaqinlashganda Morganson ko’rsatgich barmog’ini tepkiga qo’ydi.

Gumburlagan tovush yangradi; oldindagi odam sulayib, oyog’i osmondan bo’ldi. Morganson hovliqib, Jon Tomsonni nishonga oldi. Biroq o’q hato ketdi. Jon gandiraklab, chanaga mindi. Morganson nishonni yuqoriroq olib, yana o’q uzdi. Jon Tomson chalqanchasiga ag’anadi.

Morganson bor diqqat-e’tiborini Ol`songa qaratdi. Ol`son Minto tomon jiddu jahd-la yugurardi. Itlar esa ko’ndalangiga uzala tushib yotgan o’lik yoniga kelib to’xtashdi. Morgansonning o’qi yana xato ketdi; Ol`son keskin burilib, dam chapga, dam o’ngga tashlanardi. Morganson uning ortidan ikkita o’qni paydar-pay qo’yib yubordi. Tegmadi. Tepkini tavakkal bosmoqchi bo’ldi, lekin o’zini qo’lga oldi. Atigi bir dona o’q qolibdi. Bu safar yanglishishga haqqi yo’q.

Morganson zo’r diqqat bilan qochoqni kuzatar edi. U olg’a siljiyotgan Ol`songa miltig’i milini to’g’riladi. Barmog’i uvushib qolibdi, tepkini sezmadi.
– Tangrim, o’zing madad ber! – nido qildi va tepkini bosdi.
Ol`son yuztuban yiqildi, zarang yo’lda bir necha marta o’mbaloq oshdi. Qo’llari yordamida turishga chirandi, birozdan keyin qimirlamay qoldi
.
Morganson qurolni tashladi (so’nggi o’q sarflab bo’lingach, nimagayam yarardi) va yumshoq qor ustida pastga tayg’onib ketdi. Ish bitdi, yashirinishning zarurati yo’q. U oqsab-to’qsab, yovuzlarcha qo’llarini musht tugib chanalariga otildi. Biroq itlarning irillashi uni joyiga mixladi. Eshakday yo’lboshchi it hurpayvolib, Morgansonga tishlarini irjaytirgancha yo’lda ko’ndalang
yotgan jasad ustida bo’y ko’rsatdi. Qolgan yettitasi ham hurpayib irillashardi. Morganson chanaga bir qadam yaqinlashishga urinmoqchi edi, butun to’da unga tashlandi. Dam tahdid, dam erkalash bilan itlarni tinchlantirmoqchi bo’ldi. Yo’lboshchining oyoqlari orasida o’likning dokadek oppoq yuziga ko’zi tushib, tiriklik nishonasi ayozga osongina joy bo’shatganiga tang qotdi. Jon Tomsonning tanasi chanadagi yuklar ustida, boshi esa lash-lushlar orasida qiyshayib yotardi. Morganson faqat dikkayib qolgan qora soqolni ko’ra oldi, xolos.

Bu iblis malaylari yaqin yo’latmasligiga amin bo’lgach, Morganson qalin qor kechib, chanalarni aylanib o’tmoqchi bo’ldi. Yo’lboshchi unga tashlandi, butun to’da ham shatak qayishga o’ralashib, rahnamolari ketidan sapchishdi. Oqsoq oyoqlari Morgansonga jadalroq
harakatlanishga imkon bermasdi. Itlar o’rab olayotganini ko’rib chekinmoqchi edi, yo’lboshchi it bir hamla bilan oyog’iga tish botirdi. Boldirini tishlab uzib olay desa-da, baribir qutulib keta oldi.

U itlarga haqoratlar yog’dirdi, ammo yuvoshlantirolmadi. Butun to’da irillab, unga tashlanishga chog’lanardi. Shu choq Morganson lop etib Ol`sonni eslab qoldi. Qayrilib, yo’l bo’ylab keta boshladi. G’ajib tashlangan oyog’i parvoyiga ham kelmadi. Yaradan qon sharillab oqardi – qon tomiri jarohatlanibdi, lekin o’zining bundan xabari yo’q.

Hammasidan ko’ra Morgansonni shvedning dokadek oqargan afti ajablantirdi. Kechagina lolarzordek qip-qizil edi. Hozir esa marmar kabi oppoq. Oq-sariq sochlar va kipriklar marmar haykalga mushtaraklik kasb etmoqda. Bu odamni bir necha daqiqa ilgari tirik yurganini tasavvur qilish qiyin. Morganson jasadni tintishga tushdi. Na pul chandilgan belbog’, na oltin to’la xalta topildi. Parkaning* ko’krak cho’ntagida chog’roq karmon qappayib turibdi. Ichidagi borini titkilab ko’rdi – ajnabiy muhrli va markali maktub, bir qancha kvitantsiya, qandaydir hisob- kitoblar, ma’lumotnomalar, sakkiz yuz dollarga akkreditiv… Bor-yo’g’i shu. Puldan asar ham yo’q.

Morganson chanalari yoniga qaytib bormoqchi bo’ldi-yu, biroq o’rnidan jilolmadi: oyog’i yerga yopishib qolibdi. Qarasa, oyog’i muzlagan qizil ko’lmakda turganini ko’rdi. Bir siltash bilan bu alvon muz kishandan xalos bo’ldi va chanalar tomon oshiqdi. Bahaybat yo’lboshchi irillab oldinga talpinar, butun to’da unga taqlid qilardi.
Morganson nochorlikdan o’kirib yubordi. Bu go’yo qaltis hazilga o’xshardi. Qattol qismat uning ustidan mag’zava to’kib yuborgandi go’yo. Hatto Jon Tomson ham soqolini hilpillatib, uning ustidan kulayotir.

Aqldan ozgan Morganson chanalar tegrasida tentirardi. Goh o’kinib,goh ho’ngrab chanalardagi hayot ne’matlarini itlardan yalinib-yolvorib so’rardi. Keyin tinchib qoldi. Qanday ahmoqgarchilik! Hozir chodirga borib, boltani olib keladi-da, itlarning boshini majag’lab tashlaydi. Hali ko’rsatib qo’yadi bu itdan tarqaganlarga!

Chodirga borish uchun quturgan itlarni uzoqdan aylanib o’tish lozim edi. Morganson yumshoq qorda yura yuboshladi-yu, boshi aylanib, taqqa to’xtadi. Agar yana bir qadam qo’ysa, yiqilishidan qo’rqdi. Shu vajdan oyoqlari qalt-qalt titrab, uzoq turib qoldi. Pastga ko’z tashladi – oyoq osti qirmizi gilam tus olibdi. Yarasidan qon oqishi to’xtamagandi. It shunchalik chuqur tishlaydi, deb kim o’ylabdi deysiz!

Bosh aylanishi o’tib ketgach, jarohatini tekshirmoq uchun engashdi. Oppoq qor unga tashlanayotganday
tuyuldi va u musht yeganday orqaga tislandi. Vahima butun vujudini egallab oldi – qulab tushmasa go’rga edi – u zo’r berib qaddini rostladi. Milt-milt yiltillayotgan oppoq qor rangga kirdi.

O’ziga kelganda Morganson qorda yotardi. Boshi aylanmas, ko’z oldini qoplagan tuman tarqalib ketibdi. Shunday esa-da, o’rnidan turolmadi: majoli yetmadi. Jismi jonsiz edi. Ming mashaqqat-la yoniga ag’darildi. Chana va serrayib yotgan qorasoqol Jon Tomsonni ko’rdi. Yo’l boshlovchi ko’ppak ko’ndalang yotgan egasining yuzini yalab-yulqardi. Morganson qiziqsinib kuzataverdi.
It betoqat bo’lardi. Ora-sira o’likni uyg’otmoqchiday vovullardi. Axiyri o’tirib, kallasini ko’kka cho’zdi-da, uvilladi. Ortidan butun gala motam kuyini boshladi.

Qorda uzala tushib yotgan Morganson ortiq hech narsadan qo’rqmasdi. U o’zining o’lik tanasini qay yo’sinda topib olishlarini tasavvur qildi. Xo’rligi kelib ko’zidan yosh oqdi. Lekin vahima uni tark etgandi. Jang tugadi. Ko’zini ochmoqchi bo’ldi. Ammo muzlab qolgan kipriklarini bir-biridan ajratolmadi. Qaytib ko’zini ochishga urinmadi. Endi baribir emasmi?! Jon taslim qilish bunchalik yengil kechadi, deb o’ylamagan ekan.

Azob-uqubatlarga to’la shuncha umrini kurash va qiynoqda o’tkazganiga o’zidan achchiqlandi. O’limni ro’kach qilib, uni laqillatishibdi. O’lim hech narsa emas ekan. Barcha tortgan azoblari o’lim deb atalmish ne’matni boshlab keldi. Hayot o’limga tuhmat qildi. Qanday bedodlik!

Keyin esa qahr-g’azab chekindi. Endi, haqiqat ayon bo’lgach, yolg’on va munofiqlik ahamiyatsiz edi. Uni mudroq yenga boshladi, orom va ozodlikni va’da qilib, shiringina uyqu bosdi. Olislardan itlarning ulishi elas-elas qulog’iga chalindi. Vujudini chirmab olgan ayoz zig’ircha-da og’riq bermayapti, degan o’y shuuridan yilt etib o’tdi. Keyin shuuri xira tortdi, ortidan kipriklaridagi dur oralab qaboqlarini yorib o’tayotgan nur ham so’ndi. So’nggi og’ir xo’rsiniq ila ruhi yengillashib, abadiy uyqu
saltanatiga ko’chdi.

*BELGILI SO’ZLARGA IZOHLAR
————

Bekon –dudlangan cho’chqa go’shti
Zangila – milk kasalligi.
Parka – shimoliy xalqlarning qishlik mo’ynali kiyimi.

Manba: «Jahon adabiyoti» 2013/11