Усмон Носир шеърияти, аввало, ҳаётийлиги, жозибадорлиги ва исёнкорлиги, айни чоғда, содда ва равонлиги билан китобхон қалбидан чуқур ўрин олган. Шундан бўлса керак, шоир шеърлари ҳамон давраларда тез-тез ёд айтилади:

Юрак, сенсан менинг созим,
Тилимни найга жўр этдинг,
Кўзимга ойни беркитдинг,
Юрак, сенсан ишқибозим.

Сенга тор келди бу кўкрак,
Севинчим тошди қирғоқдан,
Тилим чарчар, ажаб гоҳи
Сени таржима қилмоқдан.

30-йилларда кўзга кўринган ва эл оғзига тушган истеъдодли шоир Усмон Носир 1912 йил 13 ноябрда Наманган шаҳрида дунёга келди.

Болалиги ва ўсмирлиги Қўқондаги болалар уйида ўтган Усмон ўрта мактабни битиргач, 1931 йилдан бошлаб Алишер Навоий номидаги Самарқанд Педагогика академиясининг тил ва адабиёт факультетида Амин Умарий, Адҳам Ҳамдамлар билан биргаликда таҳсил олди.

Усмон Носирнинг илк шеърлари мактабда ўқиб юрган вақтларидаёқ матбуотда кўрина бошлаган эди. Шоирнинг «Қуёш билан суҳбат» (1932), «Сафарбар сатрлар» (1932), «Тракторобод» (1934), «Юрак» (1935), «Меҳрим» (1936) каби шеърий тўпламлари, «Норбўта» ва «Нахшон» достонлари бирин-кетин нашр қилинди. Унинг «Норбўта» (1932) асарида Ўзбекистондаги фуқаролар уруши мавзуи, «Нахшон»да қардош арман халқи фарзандларининг озодлик учун интилишлари куйланган бўлса, антик дунёдаги қуллар кураши «Нил ва Рим» каби поэтик асарларида ўз аксини топди.

Усмон Носир 1937 йилнинг 18 июлида ҳибсга олинганда ҳали 25 ёшга тўлмаган эди. Худди шу дамларда у А.С.Пушкиннинг «Боқчасарой фонтани» достонини таржима қилиш баҳонасида Москвада улуғ шоир таваллудининг 100 йиллигида иштирок этишга муяссар бўлган. Хусусан, у таржима қилган «Улуғ кун» Ҳамза театрида муваффақият билан намойиш этилган. «Ватан ҳақида қўшиқ» (Мутал Бурҳонов мусиқаси) Москвада илк бор ўтказилган Ўзбекистон санъати ўн кунлигида ижро этилганда гулдурос қарсаклар билан қарши олинган. Фожиани қарангки, буюк истеъдоднинг ана шундай камолотга кўтарилган бир даврида уни совет давлатининг қатағон сиёсати аямади.

Шоир бир шеърида шундай башорат қилган эди:

Минг йиллардан кейин ҳам
Унутмас мени боғим.
Шеърларим янграб қолур…
Бир умрга ўлмайман.

Усмон Носир
ШЕЪРЛАР

ЮРАК

Юрак, сенсан менинг созим,
Тилимни найга жўр этдинг.
Кўзимга ойни беркитдинг,
Юрак, сенсан ишқибозим.

Сенга тор келди бу кўкрак,
Севинчинг тошди қирғоқдан,
Тилим чарчар, ажаб, гоҳи
Сени таржима қилмоқдан.

Сен, эй сен — ўйноқи дилбар,
Зафардан изла ёрингни.
Тўлиб қайна, тошиб ўйна,
Тирикман, куйла борингни!

Итоат эт!
Агар сендан
Ватан рози эмас бўлса,
Ёрил, чақмоққа айлан сен,
Ёрил! Майли, тамом ўлсам!

ЯНА ШЕЪРИМГА

(Сонет)

Шеърим! Яна ўзинг яхшисан,
Боққа кирсанг, гуллар шарманда.
Бир мен эмас, ҳаёт шахсисан,
Жоним каби яшайсан манда.

Юрагимнинг дарди — нақшисан,
Қилолмайман сени ҳеч канда!
Ўт бўлурми ишқи йўқ танда?
Дардимсанки, шеърим яхшисан.

Сен орада кўприк бўлдинг-да,
Гейне билан ўртоқ тутиндим.
Лермонтовдан кўмак ўтиндим.
Бутун умрим сенинг бўйнингда.

Саҳарда қон тупурсам, майли.
Мен — Мажнунман, шеърим, сен — Лайли!

БОҒИМ

О, у қандай фусункор!
Нур билан тўлган бутун.
Гуллари чаман-чаман,
Мен уларни ичаман:
Кўнглимда яшнар баҳор…
Нур билан тўлган бутун.

Баргдек узилиб кетсам,
Унутмас мени боғим:
Ишимни ҳурмат қилур,
Гуллардан ҳайкал қурур.
Минг йиллардан кейин ҳам
Унутмас мени боғим!

Шеърларим янграб қолур —
Бир умрга ўлмайман!
Ҳаётимнинг давоми —
Келажагимга ҳомий,
Ўрнимга боғбон бўлур —
Бир умрга ўлмайман!

О, у қандай давомдор!
Нур билан тўлган бутун.
Гуллари чаман-чаман,
Мен уларни ичаман:
Кўнглимда яшнар баҳор…
Нур билан тўлган бутун.

ЮРГАНМИСИЗ БИРГА ОЙ БИЛАН

Юрганмисиз бирга ой билан
Оқшом пайти кўм-кўк ўрмонда?
Майсаларга шабнам қўнганда,
Шундай яхши тинч бўлар экан.

Шитир-шитир ўйнар шаббода,
Барглар мусиқаси бир ширин…
Ҳаво гўё тиниқ, соф бода —
Кўнгил сезар ҳаётнинг сирин.

Мен маст бўлиб қолдим бу кеча,
Сил ўпкамни анча яйратдим.
Ухламасдан то тонг отгунча
Дилгинамни роса сайратдим.

ДЕНГИЗ ОЙНА КАБИ

Денгиз ойна каби ялтирар,
Тўлқинларга суқим оқади.
Оққуш мунгли-мунгли оҳ урар,
Ҳазин куйи дилга ёқади.

Ўтираман — кўнглим осуда,
Бошим узра барглар шитрайди.
Соялари лиммо-лим сувда
Танга-танга бўлиб титрайди.

Қандай яхши, кечқурун ёлғиз
Юрсанг, кўнгил асти тўймаса,
Ой гўёки паришонхол қиз,
Сочларини ёзиб ўйнаса…

ДЕНГИЗГА

Оқ денгиз, яхши қол! Яхши қол, Шимол!
Кўнглимда ишқингни олиб қайтаман.
Сочимни ўйнайди муздек шўх шамол,
Мен унга дардимни қандай айтаман?

Кечқурун қирғоқда айланиб танҳо
Севдим, севиб қолдим тўлқинларингни.
Ойни чўмилтирган тинч тунларингни
Тушимда кўрганда не қиларман, о?

Ўйнагил сўнг марта, чайқал, эркалан!
Армоним қолмасин кетар олдимда.
Бағрингда балиқдай юзган оқ елкан
Бир умр сайр этгай менинг ёдимда…

Яхши қол, эркин сув! Яхши қол, денгиз!
Тўлқинлар, қўйнимга қиздай кирдингиз…

МОНОЛОГ

Севги! Сенинг ширин тилингдан
Ким ўпмаган, ким тишламаган?
Дардинг ёйдай тилиб кўксудан,
Ким қалбида қонлар тўкмаган?

Сени яхши биламан, гўзал
Петраркани ўқиганим бор,
Буюк Римнинг Самфоси азал
Хаёлимни ошиқдай тортар.

Биламанки, Тассо бечора
Роҳат кўрмай ўтган бир умр.
Эй,маккора қиз, Леонора,
Номи қора билан ёзилгур!..

Балки, гулдан яралган пари,
Тош кўнгилли Биатричи —
«Гадосан!» деб қочмаса нари
Данте бахтли бўларди пичи?!

Балки Ҳамлет ойдин тунларда
Офелияни эркалатарди,
Балки узун сочини силаб
Азонгача эртак айтарди.

Агар хиёнатни билмаса,
Ёзмаса фожиа юрагин!
Йўқ, йўқ, шоир! Гар шундай бўлса
Шекспирнинг йўқдир кераги!

Дездемона, гуноҳсиз дилбар,
Жигар қонларингни ичган ким?
Биламан — Отелло, биламан…
Отелло ҳақлими?.. Шоир жим!..

Жим!.. Уфқдан ботар қуёшни
Шарт кесилган бошга ўхшатдим.
Парча-парча куйган шафақлар
Тирқираган қонни эслатди!

Қандай қўрқинч! Қандай қабоҳат!
Мумкин эмас ҳеч қийналмасдан!
Ақлидан озганми муҳаббат?
Мумкин эмас, қарши турмасдан!

Мумкин эмас, эй олий жаноб,
Неча юракни айлаб хароб,
Шоҳона тож кийган муҳаббат,
Мумкин эмас! Қандай қабоҳат,

Ки, одамнинг ўзингинамас,
Ҳиссини ҳам хароб қилса давр!
Қийналаман!.. Юрагимда ҳавр —
Бу қаршилик! Ён! Гина эмас.

Бу қаршилик! Кўринг тарихни —
Парвонадек қаноти куйган.
Бу қаршилик! Кўринг тарихни —
Умр тепасида мушт туйган…

Қийналаман виждон билан ман —
Мумкин эмас қарши турмасдан
Ўз зиммамга катта иш олдим;
Эҳтимолки, тамом қилмасдан —

Умрим тугар. Аммо бўлмайди
(Кўнглим ўрнига ҳеч тушмайди!)
Сенга қарши бош кўтармасдан,
Асрларни йиғлатган севги!

БАҒИШЛОВ

(«Нахшон» достонидан)

Боғларга намозгар
Салқини тушди,
Гуллар нам баргини
Қайирди аста.
Офтоб ҳам сув ичар
Тоғлардан пастда,
Лоладек қип-қизил
Ўт шафақ ўчди.

Кўз тутдим
Кўзларим нигорон бўлди;
О, дилбар,
Симбарим, юзлари қирмиз.
Киприги кўксига
Соя солган қиз,
Кўз тутдим,
Юрагим тўла қон бўлди.

Шаббода боларидай
Гулзор узра шўх Ой фонарини
Ёқди — қиз оқшом, Яша!
Сен келдинг,
Севгилим, Нахшон,
Сув қизи — сувсарим,
Киприклари ўқ.
Сен келдинг,
Кўнглимга сув каби окдинг.

Сен келдинг —
Руҳимда яшаш бошланди,
Севинчдан кўзларим
Беҳол ёшланди.
Сен келдинг,
Шеъримга чечаклар тақдинг.
Сен келдинг,
Ваъдага вафодор малак,
Оппоқ қўлингними
Сийпалаб ўпай?
Қора сочингними
Сийпалаб ўрай?
Ваъда этайинми,
Сенга деб фалак?

Арзирди
Фалакни этсам ҳадя,
Афсус…
Фазо менга ҳали қул эмас,
Майли… боримни
Айлай армуғон.
Гарчи у
Ажойиб, асл гул эмас,
Нахшон, эй ёшлигим,
Севгалим, ма, ол!

Ишқимнинг энг олий
Туҳфаси шеърим.
Ўқи!
Лабларингдан тўйиб эмгани,
Шеъримга беркинди
Атайлаб меҳрим.

Саҳифа оралиғида Усмон Носирнинг қамоқдаги сўнгги суратларидан бири.

Usmon Nosir she’riyati, avvalo, hayotiyligi, jozibadorligi va isyonkorligi, ayni chog’da, sodda va ravonligi bilan kitobxon qalbidan chuqur o’rin olgan. Shundan bo’lsa kerak, shoir she’rlari hamon davralarda tez-tez yod aytiladi:

Yurak, sensan mening sozim,
Tilimni nayga jo’r etding,
Ko’zimga oyni berkitding,
Yurak, sensan ishqibozim.
Senga tor keldi bu ko’krak,
Sevinchim toshdi qirg’oqdan,
Tilim charchar, ajab gohi
Seni tarjima qilmoqdan.

30-yillarda ko’zga ko’ringan va el og’ziga tushgan iste’dodli shoir Usmon Nosir 1912 yil 13 noyabrda Namangan shahrida dunyoga keldi. Yoshligi Qo’qondagi bolalar uyida o’tgan Usmon o’rta maktabni bitirgach, 1931 yildan boshlab Alisher Navoiy nomidagi Samarqand Pedagogika akademiyasining til va adabiyot fakul`tetida Amin Umariy, Adham Hamdamlar bilan birgalikda tahsil oldi.
Usmon Nosirning ilk she’rlari maktabda o’qib yurgan vaqtlaridayoq matbuotda ko’rina boshlagan edi. Shoirning «Quyosh bilan suhbat» (1932), «Safarbar satrlar» (1932), «Traktorobod» (1934), «Yurak» (1935), «Mehrim» (1936) kabi she’riy to’plamlari, «Norbo’ta» va «Naxshon» dostonlari birin-ketin nashr qilindi. Uning «Norbo’ta» (1932) asarida O’zbekistondagi fuqarolar urushi mavzui, «Naxshon»da qardosh arman xalqi farzandlarining ozodlik uchun intilishlari kuylangan bo’lsa, antik dunyodagi qullar kurashi «Nil va Rim» kabi poetik asarlarida o’z aksini topdi.

Usmon Nosir 1937 yilning 18 iyulida hibsga olinganda hali 25 yoshga to’lmagan edi. Xuddi shu damlarda u A.S.Pushkinning «Boqchasaroy fontani» dostonini tarjima qilish bahonasida Moskvada ulug’ shoir tavalludining 100 yilligida ishtirok etishga muyassar bo’lgan. Xususan, u tarjima qilgan «Ulug’ kun» Hamza teatrida muvaffaqiyat bilan namoyish etilgan. «Vatan haqida qo’shiq» (Mutal Burhonov musiqasi) Moskvada ilk bor o’tkazilgan O’zbekiston san’ati o’n kunligida ijro etilganda gulduros qarsaklar bilan qarshi olingan. Fojiani qarangki, buyuk iste’dodning ana shunday kamolotga ko’tarilgan bir davrida uni sovet davlatining qatag’on siyosati ayamadi.
Shoir bir she’rida shunday bashorat qilgan edi:

Ming yillardan keyin ham
Unutmas meni bog’im.
She’rlarim yangrab qolur…
Bir umrga o’lmayman.

Usmon Nosir
SHE’RLAR

YURAK

Yurak, sensan mening sozim,
Tilimni nayga jo’r etding.
Ko’zimga oyni berkitding,
Yurak, sensan ishqibozim.

Senga tor keldi bu ko’krak,
Sevinching toshdi qirg’oqdan,
Tilim charchar, ajab, gohi
Seni tarjima qilmoqdan.

Sen, ey sen — o’ynoqi dilbar,
Zafardan izla yoringni.
To’lib qayna, toshib o’yna,
Tirikman, kuyla boringni!

Itoat et!
Agar sendan
Vatan rozi emas bo’lsa,
Yoril, chaqmoqqa aylan sen,
Yoril! Mayli, tamom o’lsam!

YANA SHE’RIMGA

(Sonet)

She’rim! Yana o’zing yaxshisan,
Boqqa kirsang, gullar sharmanda.
Bir men emas, hayot shaxsisan,
Jonim kabi yashaysan manda.

Yuragimning dardi — naqshisan,
Qilolmayman seni hech kanda!
O’t bo’lurmi ishqi yo’q tanda?
Dardimsanki, she’rim yaxshisan.

Sen orada ko’prik bo’lding-da,
Geyne bilan o’rtoq tutindim.
Lermontovdan ko’mak o’tindim.
Butun umrim sening bo’yningda.

Saharda qon tupursam, mayli.
Men — Majnunman, she’rim, sen — Layli!

BOG’IM

O, u qanday fusunkor!
Nur bilan to’lgan butun.
Gullari chaman-chaman,
Men ularni ichaman:
Ko’nglimda yashnar bahor…
Nur bilan to’lgan butun.

Bargdek uzilib ketsam,
Unutmas meni bog’im:
Ishimni hurmat qilur,
Gullardan haykal qurur.
Ming yillardan keyin ham
Unutmas meni bog’im!

She’rlarim yangrab qolur —
Bir umrga o’lmayman!
Hayotimning davomi —
Kelajagimga homiy,
O’rnimga bog’bon bo’lur —
Bir umrga o’lmayman!

O, u qanday davomdor!
Nur bilan to’lgan butun.
Gullari chaman-chaman,
Men ularni ichaman:
Ko’nglimda yashnar bahor…
Nur bilan to’lgan butun.

YURGANMISIZ BIRGA OY BILAN

Yurganmisiz birga oy bilan
Oqshom payti ko’m-ko’k o’rmonda?
Maysalarga shabnam qo’nganda,
Shunday yaxshi tinch bo’lar ekan.

Shitir-shitir o’ynar shabboda,
Barglar musiqasi bir shirin…
Havo go’yo tiniq, sof boda —
Ko’ngil sezar hayotning sirin.

Men mast bo’lib qoldim bu kecha,
Sil o’pkamni ancha yayratdim.
Uxlamasdan to tong otguncha
Dilginamni rosa sayratdim.

DENGIZ OYNA KABI

Dengiz oyna kabi yaltirar,
To’lqinlarga suqim oqadi.
Oqqush mungli-mungli oh urar,
Hazin kuyi dilga yoqadi.

O’tiraman — ko’nglim osuda,
Boshim uzra barglar shitraydi.
Soyalari limmo-lim suvda
Tanga-tanga bo’lib titraydi.

Qanday yaxshi, kechqurun yolg’iz
Yursang, ko’ngil asti to’ymasa,
Oy go’yoki parishonxol qiz,
Sochlarini yozib o’ynasa…

DENGIZGA

Oq dengiz, yaxshi qol! Yaxshi qol, Shimol!
Ko’nglimda ishqingni olib qaytaman.
Sochimni o’ynaydi muzdek sho’x shamol,
Men unga dardimni qanday aytaman?

Kechqurun qirg’oqda aylanib tanho
Sevdim, sevib qoldim to’lqinlaringni.
Oyni cho’miltirgan tinch tunlaringni
Tushimda ko’rganda ne qilarman, o?

O’ynagil so’ng marta, chayqal, erkalan!
Armonim qolmasin ketar oldimda.
Bag’ringda baliqday yuzgan oq yelkan
Bir umr sayr etgay mening yodimda…

Yaxshi qol, erkin suv! Yaxshi qol, dengiz!
To’lqinlar, qo’ynimga qizday kirdingiz…

MONOLOG

Sevgi! Sening shirin tilingdan
Kim o’pmagan, kim tishlamagan?
Darding yoyday tilib ko’ksudan,
Kim qalbida qonlar to’kmagan?

Seni yaxshi bilaman, go’zal
Petrarkani o’qiganim bor,
Buyuk Rimning Samfosi azal
Xayolimni oshiqday tortar.

Bilamanki, Tasso bechora
Rohat ko’rmay o’tgan bir umr.
Ey,makkora qiz, Leonora,
Nomi qora bilan yozilgur!..

Balki, guldan yaralgan pari,
Tosh ko’ngilli Biatrichi —
«Gadosan!» deb qochmasa nari
Dante baxtli bo’lardi pichi?!

Balki Hamlet oydin tunlarda
Ofeliyani erkalatardi,
Balki uzun sochini silab
Azongacha ertak aytardi.

Agar xiyonatni bilmasa,
Yozmasa fojia yuragin!
Yo’q, yo’q, shoir! Gar shunday bo’lsa
Shekspirning yo’qdir keragi!

Dezdemona, gunohsiz dilbar,
Jigar qonlaringni ichgan kim?
Bilaman — Otello, bilaman…
Otello haqlimi?.. Shoir jim!..

Jim!.. Ufqdan botar quyoshni
Shart kesilgan boshga o’xshatdim.
Parcha-parcha kuygan shafaqlar
Tirqiragan qonni eslatdi!

Qanday qo’rqinch! Qanday qabohat!
Mumkin emas hech qiynalmasdan!
Aqlidan ozganmi muhabbat?
Mumkin emas, qarshi turmasdan!

Mumkin emas, ey oliy janob,
Necha yurakni aylab xarob,
Shohona toj kiygan muhabbat,
Mumkin emas! Qanday qabohat,

Ki, odamning o’zinginamas,
Hissini ham xarob qilsa davr!
Qiynalaman!.. Yuragimda havr —
Bu qarshilik! Yon! Gina emas.

Bu qarshilik! Ko’ring tarixni —
Parvonadek qanoti kuygan.
Bu qarshilik! Ko’ring tarixni —
Umr tepasida musht tuygan…

Qiynalaman vijdon bilan man —
Mumkin emas qarshi turmasdan
O’z zimmamga katta ish oldim;
Ehtimolki, tamom qilmasdan —

Umrim tugar. Ammo bo’lmaydi
(Ko’nglim o’rniga hech tushmaydi!)
Senga qarshi bosh ko’tarmasdan,
Asrlarni yig’latgan sevgi!

BAG’ISHLOV

(«Naxshon» dostonidan)

Bog’larga namozgar
Salqini tushdi,
Gullar nam bargini
Qayirdi asta.
Oftob ham suv ichar
Tog’lardan pastda,
Loladek qip-qizil
O’t shafaq o’chdi.

Ko’z tutdim
Ko’zlarim nigoron bo’ldi;
O, dilbar,
Simbarim, yuzlari qirmiz.
Kiprigi ko’ksiga
Soya solgan qiz,
Ko’z tutdim,
Yuragim to’la qon bo’ldi.

Shabboda bolariday
Gulzor uzra sho’x Oy fonarini
Yoqdi — qiz oqshom, Yasha!
Sen kelding,
Sevgilim, Naxshon,
Suv qizi — suvsarim,
Kipriklari o’q.
Sen kelding,
Ko’nglimga suv kabi okding.

Sen kelding —
Ruhimda yashash boshlandi,
Sevinchdan ko’zlarim
Behol yoshlandi.
Sen kelding,
She’rimga chechaklar taqding.
Sen kelding,
Va’daga vafodor malak,
Oppoq qo’lingnimi
Siypalab o’pay?
Qora sochingnimi
Siypalab o’ray?
Va’da etayinmi,
Senga deb falak?

Arzirdi
Falakni etsam hadya,
Afsus…
Fazo menga hali qul emas,
Mayli… borimni
Aylay armug’on.
Garchi u
Ajoyib, asl gul emas,
Naxshon, ey yoshligim,
Sevgalim, ma, ol!

Ishqimning eng oliy
Tuhfasi she’rim.
O’qi!
Lablaringdan to’yib emgani,
She’rimga berkindi
Ataylab mehrim.