Камтарона, одми яшашга интилган улуғ ёзувчининг ҳаёт йўли, дунёқараши Шарқ файласуфлари таълимотини эсга туширади. Бунинг ўзига яраша сабаблари бор эди, албатта. Улуғ ёзувчи Шарқ тарихи, фалсафаси, диний таълимотларини чуқур ўрганган эди. Унинг кўҳна дунёга бўлган қизиқиши анча илгари, Қозон университетида таҳсил олиб юрган пайтлари уйғонган. “Иқрорнома”сида Шарқда анча машҳур бўлган бир масални иқтибос қилиб келтирадики, бу ислом динига нисбатан ҳурмат-эҳтиромини яққол намоён этади.
ЛЕВ ТОЛСТОЙ ВАСИЯТИ
Фатҳулла Намозов
Лев Толстой тириклигидаёқ рус ҳаётининг узвий бир қисмига айланиб улгурганди. Катта шон-шуҳрат, ҳисобсиз мол-дунёга эга бўлган ёзувчи учун гўё барчаси етарлидек эди. Ахир, кимсан граф Толстой подшоҳ билан бемалол мулоқот қилса, унга турли масалаларда гапини ўтказа олса, манаман деган сиёсий арбоблар, давлат арбоблари “Жаноб Толстой нима дер экан?” деб унинг оғзига тикилиб турса… Яна нима керак дерсиз?!
Фавқулодда кучли истеъдод соҳиби, ижодий меҳнатни ҳузур-ҳаловат деб билган бу шахс худди деҳқонлардай яшаш, танҳоликда умр кечиришни бот-бот орзу қилган, кейинчалик ҳаётининг бош мақсади шундан иборат бўлиб қолган. Адибнинг умри поёнида ёзилган кундалик дафтарида шундай ёзув бор: “Энди асло ҳашамат ичида яшай олмайман. Менинг ёшимдаги кексалар умрининг охирини танҳоликда ва сокинликда ўтказадилар”.
Камтарона, одми яшашга интилган улуғ ёзувчининг ҳаёт йўли, дунёқараши Шарқ файласуфлари таълимотини эсга туширади. Бунинг ўзига яраша сабаблари бор эди, албатта. Улуғ ёзувчи Шарқ тарихи, фалсафаси, диний таълимотларини чуқур ўрганган эди. Унинг кўҳна дунёга бўлган қизиқиши анча илгари, Қозон университетида таҳсил олиб юрган пайтлари уйғонган. “Иқрорнома”сида Шарқда анча машҳур бўлган бир масални иқтибос қилиб келтирадики, бу ислом динига нисбатан ҳурмат-эҳтиромини яққол намоён этади. Унинг “танҳолик”, “узлат”, “пинҳонийлик” ҳақидаги ўй-мулоҳазалари ҳам Нақшбандия сулуки қарашларини ёдга солади…
“Дунёнинг тагига етган” мутафаккир умрининг сўнгги йилларида ўзаро тушунмовчиликлар туфайли бошини қаёққа уришни билмай, дардини бировга айта олмайдиган даражада ёлғизланиб, бечораваш бўлиб қолади. 1910 йил 10 октябрда Толстой меҳмон бўлиб келган таниши М.П.Новиковга кўнглидаги пинҳоний дардини очиб, оилавий ҳаёт уни жонидан тўйдирганини, шу боис яқин кунларда Ясная Полянадан бош олиб чиқиб кетиш нияти борлигини айтади. Новиков адибни унча узоқ бўлмаган Боровково қишлоғига, ўзининг ҳузурига таклиф этади, аммо доно мўйсафид адиб бу таклифни назокат ва эҳтиром ила рад этади.
Оилавий турмушнинг заҳар-заққумга айланиши, хусусан, хотини Софя Андреевна Берс (Толстая) билан ораларининг бузилишига ёзувчининг васияти асосий сабаб бўлган. Адиб 1895 йил 27 март куни кундалигига қуйидаги қайдларини битади:
“Менинг васиятим тахминан шундай бўлиши керак.
1. Мен қаерда дунёдан кўз юмсам, мени ўша ерда, энг арзон қабристонга, агар шаҳарда бўлса, энг арзон тобутда, худди гадоларни кўмгандек дафн этишсин. Гуллар, гулчамбарлар асло керак эмас, нутқлар сўзлашнинг мутлақо ҳожати йўқ. Агар иложи бўлса, руҳоний ҳам, тобут ортидан бўладиган мотам куйининг ҳам кераги йўқ. Борди-ю, бу айтганларим дафн этувчиларга ноқулайлик туғдирса, майли, мени енгилгина куй остида, иложи борича арзон ва содда ҳолатда кўмишса ҳам бўлади.
2. Газеталарда ўлимим ҳақида хабар чоп этишмасин, мен тўғримда таъзиянома ёзилмасин.
3. Барча қоғозларимни қайта кўриб чиқиш ва тартибга солиш ҳуқуқи хотинимга берилсин. Шу билан бирга В.Г.Чертковга, Страхов, қизларим Таня ва Машага ҳам (ёмонотлиқ бўлсам жазосини ўзим тортай, қизларимни бу иш билан машғул бўлишини маъқул кўрмайман). Ўғилларимни бу ишга қўшмаганимнинг сабаби уларни севмаслигим туфайли эмас (худога шукр, кейинги пайтда мен уларни тобора яхши кўриб боряпман), балки улар менинг ҳунаримни тўлиқ билмайдилар, йўналишидан бехабар, уларнинг ўз қарашлари мавжуд. Оқибатда эса, сақлаш зарур бўлмаганни сақлаб, сақлаш зарур бўлганни эса ташлаб юборишлари мумкин. Менинг бўйдоқлик давримга оид арзирли ўринлар бўлса, уларни кундаликдан йўқотиш керак, чунки унда битта-яримтага ёқмайдиган ўринлар учраши мумкин.
…Бўйдоқлик давримдаги кундалик дафтарни шунинг учун йўқотишни илтимос қиламанки, мен одамлардан ўзимнинг бемаъни ҳаётимни яшириш учунгина эмас, балки бутун ҳаётим шунчаки бемазагарчиликлардан иборат бўлиб, мисоли принтсипсиз ёш йигитлар ҳаётидан асло фарқ қилмас эди; яъни мен бу кундаликларда гуноҳ қилиб, зарофат тортганимда, бир томонлама таассуротларим ва кўнглимдан кечирганларимни битган эдим…
Шу билан, балки менинг барча кундаликларим қандай бўлган бўлса, шу ҳолича қолар…
…Қолганларидан фақат одамларга фойдали бўлганларини танлаб олиш, нашр этиш зарур бўлар…
Мен буларнинг барини қоғозларим у ёки бу даражада аҳамиятли эканини англатиш учун ёзаётганим йўқ. Гап шундаки, ўлимимнинг дастлабки вақтларида асарларимни нашр этиш ва унинг зарурлигини таъкидлаш авж олиб кетади. Агар шундай бўлса, ёзганларим асло одамларнинг зарарига хизмат қилмасин.
4. Асарларимни нашр қилиш ҳуқуқи олдингидек қолаверади. Ўн жилдлик асарларим ҳамда алифбони меросхўрларимдан жамият ихтиёрига беришларини сўрайман, яъни муаллифлик ҳуқуқидан воз кечаман. Фақат ўтинчим шуки, бу ҳақда ҳеч қандай васият қилмайман. Агар шу ишни амалга оширсангиз, ажойиб бўлур эди, бажармасангизлар ҳам, ихтиёрингиз. Демак, сизлар бу ишни қила олмадингиз. Яъни, кейинги ўн йил ичида асарларимнинг сотилгани ҳаётимдаги энг мушкул иш бўлиб қолди.
5. Яқинларим, узоқ дўст-биродарларимдан мени кўкларга кўтариб мақтамасликларини ўтиниб сўрар эдим (биламан, барибир шундай қилишаверади, чунки тириклик пайтимда ҳам бу ишни ниҳоят хунук тарзда амалга оширишган). Борди-ю, менинг ёзишмаларим билан машғул бўлгудек бўлишса, бор диққат-эътиборни мен орқали худонинг айтганларига қаратиб, ўз ҳаётлари учун фойдаланишсин. Ҳаётимда шундай вақтлар бўлганки, мен худонинг иродасини амалга оширувчи бўлганимни ҳис этгандим. Шунчалик гуноҳга ботган, ўз шахсий жазаваларим билан азбаройи банд бўлганимдан, ёруғ дунё менинг зулматим билан ҳақиқат юзини ёпган эди гўё. Аммо бу ҳақиқат баъзан мен орқали намоён бўлардики, бу ҳаётимдаги энг бахтли дақиқалар эди. Ё Раб, уларнинг мен орқали ўтиши ҳеч вақт ҳақиқат юзини қоплаб олмасин, одамлар мендек гуноҳга ботган аҳвол руҳиям билан ҳисоблашмай, қаноат ҳосил қилишсин.
Ёзганларимнинг бутун аҳамияти ана шунда. Шунинг учун мени таҳқирлаш керак, асло мақтамаслик лозим. Мана шу гап, вассалом”.
Лев Толстой бу васиятни қайта-қайта тузади, аммо ундаги асосий мақсад, моҳият асло ўзгармайди. Ниҳоят, адиб 1910 йил 22 июлда ўзи меҳр қўйган Ясная Полянадан уч чақирим наридаги Грумонт қишлоғида ўзининг охирги васиятини тузади. Унда ёзилишича, нашр этилган ва этилмаган, бадиий ва бошқа турдаги барча асарлари Александра Толстойнинг хусусий мулки бўлиб қолар, борди-ю, у вафот этган тақдирда Татяна Лвовнага тегишли бўларди. Адибнинг икки қизига меҳри бўлакча эди, айниқса Александрага қаттиқ меҳр қўйган, у ҳам отасини яхши тушунар, чин юракдан ҳурмат қилиб, шундай даҳо адибнинг қизи бўлганидан фахрланарди. Толстойнинг фикрича, фақат уларгина асарларидан келадиган даромаддан узил-кесил воз кечиб, жамият мулкига айлантиришдек отасининг тилагини бажо қилар эдилар. Ушбу васиятномага адибнинг маслакдошлари К.Б.Голденвейзер, А.П.Сергеенко ва А.Д.Радинскийлар гувоҳ бўлиб имзо чекишган.
Толстой ва унинг рафиқаси ўртасидаги муносабатлар тилга олинган мақолаларда Софя Андреевнани ўта жоҳил, муомала маданиятидан маҳрум, тажанг ва серхархаша аёл сифатида кўрсатишга мойиллик жуда кучли. Аммо инсоф билан қараганда, Софя Андреевна аслзода оқсуяк аёллар эгаллаши шарт бўлган барча ижобий сифатларга эга, меҳнатдан бўйин товламайдиган, ижод машаққатларини чуқур ҳис этувчи назокатли аёл эди. Муқаддас Синод Лев Толстойни “даҳрий” деб эълон қилиб, уни черковдан маҳрум этиб, шов-шув кўтарганида, Софя Андреевна махсус мақола билан газетада чиқиш қилиб, адибни ҳимоя қилган.
“Уруш ва тинчлик” романининг қайта-қайта ўн олти марта қайта кўчирилишида ҳам бу аёл ёзувчи билан теппа-тенг тер тўккан эди. Лев Толстой Нобел мукофоти муносабати билан ҳукуматни қаттиқ танқид қилганида ҳам Софя Андреевна эридан бекордан-бекорга ҳукуматнинг ғазабини авж олдирмасликни ўтиниб, илтимос қилган. Эрининг асарларини нашрга тайёрлашдаги хизматлари-чи?! Ўз навбатида Лев Толстой ҳам оиласига нисбатан асло бепарво эмасди. Уни ғоят қадрлаган, ҳар бир талабини айтганидан зиёд бажаришга ҳаракат қилган. Масалан, Маковитскийга ёзган хатида шундай дейди: “Хотиним Гурвичга нисбатан қандайдир ғалати нафрат туфайли азоб чекмоқда. Бу унда “Хўжайин ва малай” босилгандан кейин бошланди…
Кириш сўзи унга шундай таъсир этиши хаёлимга ҳам келмаган эди. Бу хабар сиз орқали менга етиб келгач, у жуда қаттиқ таъсирланиб, азият чекди. Шунинг учун мақолани “Шимол хабарчиси”дан қайтариб олишга ва умуман чоп қилмасликка қарор қилдим”.
Адиб 1891 йили шахсий мулкдан бутунлай воз кечганини эълон қилади, ер-сув, мол-мулкини хотини, болаларига бўлиб беради. Шунингдек, 1881 йилга қадар ёзилган асарларига бўлган муаллифлик ҳуқуқидан ҳам ихтиёрий равишда воз кечганлиги маълум. Бундай хатти-ҳаракатлар, яъни адибнинг бойлик, дабдаба, ҳашаматдан нафратланиб, оддий ҳаётни афзал билиши, ноширларга эса асарларини қалам ҳақисиз нашр этиш ҳуқуқини бериши Софя Андреевнанинг ғазабини тошириб юборди, эридан қаттиқ норози бўлди. Шу тарзда ҳурмат-иззат ўрнини хархаша, тинимсиз жанжаллар, таънаю дашномлар эгаллади. Уларнинг бу ҳолатини машҳур психолог Дейл Карнеги лўнда қилиб, шундай таърифлайди: “Софя Андреевна дабдабаю ҳашаматга ниҳоятда ўч, Толстой эса бундай нарсаларни кўрарга кўзи йўқ эди. Софя Андреевна шон-шуҳрат, мартаба истагида куйиб-ёнар, Толстой учун эса сариқ чақалик аҳамияти йўқ эди. Софя Андреевна пул, мол-давлат ортидан қувар, Толстой, аксинча, даҳоликни мутлақо тан олмас, хусусий мулкка эга бўлишни гуноҳ деб биларди. Асарларини ноширларга қалам ҳақисиз нашр этишга бергани учун хотини уни тинимсиз эговлаб, қарғар, жанжаллашар, эрининг асарлари учун ҳақ талаб қиларди”.
Софя Андреевна шу билан кифояланса кошки эди. У энди эрига бўлар-бўлмас талаблар қўя бошлади. 1895 йил 12 октябрда Толстойга мактуб битиб, кундаликларида ўзи ҳақида битган барча эътироз ва танқидларини чиқариб ташлашни буюрди. Шунга биноан адиб 1983-1895 йилларда ёзган кундаликларидаги аёли қораланган 45 та ўринни олиб ташлади.
Адабиёт тарихидан етиб келган маълумотларга кўра, Лев Толстой ўта саховатли, бағри кенг инсон бўлган. У Лопажино, Сидорово, Бобрик, Каменка, Губаревка, Мантсево, Кукуевка, Бастеева каби қишлоқлардаги аҳволи оғир кишилар рўйхатини тузиб, улар учун бепул ошхоналар ташкил этган эди. Ўзининг бор-бисотини қийналган, муҳтож кишиларга бўлиб бериш воқеаси фақат шугина эмас. У “Тирилиш”, “Сергий ота” асарларини “духобар” деб номланган мазҳаб кишиларига ёрдам бериш учун чоп эттирган. Ҳукумат томонидан қувғин қилинганидан сўнг, бу мазҳабдагилар чет элга кетишга мажбур бўлишади. Толстой “Тирилиш” романи учун олинадиган қалам ҳақини азият чеккан ана шу кишиларга беришга қарор қилади. Шу мақсадда асарни тезроқ ёзиш учун жадал ишлаб, “Нива” журналига топширади. Асар инглиз, франтсуз, немис ва рус тилларида босилиб чиқади ва ҳамма жойдан “духобар”лар фойдасига қалам ҳақи олинади. Адиб ҳатто уларнинг чет элда қулай жойга жойлаштириш учун ўзига яқин Д.Жилков номли кишини Кипр оролига жўнатган. Ёки илтимослари рад этилган 11 аёл Толстойга мурожаат қилиб, Ёқутистонга эрлари сургун қилинган жойга бориш учун рухсат олиб беришини сўрашади. Адиб подшоҳ Николай ИИ га айтиб, уларнинг илтимосини бажаради.
Бу каби олижаноб хатти-ҳаракатлар мол-дунё васвасасига берилган Софя Андреевнанинг жонини ҳалқумига келтирар, эрининг барча асарларини унинг рухсатисиз чоп этмасликни қаттиқ талаб қиларди. Ҳатто, адиб вафотидан кейин ҳам унинг асарларини нашр этишдан келадиган даромадга эга бўлиш ниятини яшириб ўтирмас эди. 1910 йил 14 октябрда ёзилган мактубида шундай жумлалар бор: “…Сиз меросхўрларнинг охирги нонини Ситин каби ношир ва мутаҳҳамларга бермоқчи бўляпсиз. Бу пайтда эса унинг (яъни, Толстойнинг) манфур ва кеккайган иродаси туфайли набиралари очидан ўлади”.
Адиб хотинининг боши-адоғи кўринмайдиган тўхтовсиз жаврашига сабр-тоқат билан чидар, унга раҳми келар, бир оғиз эътироз билдирмас эди. Бир пайтлар меҳр-муҳаббат, ҳурмат асосида қурилган қирқ уч йиллик оила иморати қулаб тушди. Адиб хотинидан шунчалик бездики, охири ўзининг жонажон мулкидан бош олиб чиқиб кетишга мажбур бўлди. Шу тариқа 82 яшар даҳо зотилжам касалига учраб, Астапово темирйўл бекатида дунёдан кўз юмди. Унинг охирги сўзлари: “Хотинимни ёнимга киритманглар”, дегани бўлди…
Софя Андреевна хатосини эртами-кечми тушунди. 1919 йили бандаликни бажо келтирар экан, тепасида кўз ёши тўкиб турган қизларига қараб: “Отангизнинг бошига мен етдим”, деди. Қизлари сукут сақлаб, бир оғиз ҳам сўз айта олишмади. Чунки онаси ҳақ гапни айтган эди.
Манба: uzhurriyat.uz/
LEV TOLSTOY VASIYATI
Fathulla Namozov
Lev Tolstoy tirikligidayoq rus hayotining uzviy bir qismiga aylanib ulgurgandi. Katta shon-shuhrat, hisobsiz mol-dunyoga ega bo‘lgan yozuvchi uchun go‘yo barchasi yetarlidek edi. Axir, kimsan graf Tolstoy podshoh bilan bemalol muloqot qilsa, unga turli masalalarda gapini o‘tkaza olsa, manaman degan siyosiy arboblar, davlat arboblari “Janob Tolstoy nima der ekan?” deb uning og‘ziga tikilib tursa… Yana nima kerak dersiz?!
Favqulodda kuchli iste’dod sohibi, ijodiy mehnatni huzur-halovat deb bilgan bu shaxs xuddi dehqonlarday yashash, tanholikda umr kechirishni bot-bot orzu qilgan, keyinchalik hayotining bosh maqsadi shundan iborat bo‘lib qolgan. Adibning umri poyonida yozilgan kundalik daftarida shunday yozuv bor: “Endi aslo hashamat ichida yashay olmayman. Mening yoshimdagi keksalar umrining oxirini tanholikda va sokinlikda o‘tkazadilar”.
Kamtarona, odmi yashashga intilgan ulug‘ yozuvchining hayot yo‘li, dunyoqarashi Sharq faylasuflari ta’limotini esga tushiradi. Buning o‘ziga yarasha sabablari bor edi, albatta. Ulug‘ yozuvchi Sharq tarixi, falsafasi, diniy ta’limotlarini chuqur o‘rgangan edi. Uning ko‘hna dunyoga bo‘lgan qiziqishi ancha ilgari, Qozon universitetida tahsil olib yurgan paytlari uyg‘ongan. “Iqrornoma”sida Sharqda ancha mashhur bo‘lgan bir masalni iqtibos qilib keltiradiki, bu islom diniga nisbatan hurmat-ehtiromini yaqqol namoyon etadi. Uning “tanholik”, “uzlat”, “pinhoniylik” haqidagi o‘y-mulohazalari ham Naqshbandiya suluki qarashlarini yodga soladi…
“Dunyoning tagiga yetgan” mutafakkir umrining so‘nggi yillarida o‘zaro tushunmovchiliklar tufayli boshini qayoqqa urishni bilmay, dardini birovga ayta olmaydigan darajada yolg‘izlanib, bechoravash bo‘lib qoladi. 1910 yil 10 oktyabrda Tolstoy mehmon bo‘lib kelgan tanishi M.P.Novikovga ko‘nglidagi pinhoniy dardini ochib, oilaviy hayot uni jonidan to‘ydirganini, shu bois yaqin kunlarda Yasnaya Polyanadan bosh olib chiqib ketish niyati borligini aytadi. Novikov adibni uncha uzoq bo‘lmagan Borovkovo qishlog‘iga, o‘zining huzuriga taklif etadi, ammo dono mo‘ysafid adib bu taklifni nazokat va ehtirom ila rad etadi.
Oilaviy turmushning zahar-zaqqumga aylanishi, xususan, xotini Sofya Andreyevna Bers (Tolstaya) bilan oralarining buzilishiga yozuvchining vasiyati asosiy sabab bo‘lgan. Adib 1895 yil 27 mart kuni kundaligiga quyidagi qaydlarini bitadi:
“Mening vasiyatim taxminan shunday bo‘lishi kerak.
1. Men qayerda dunyodan ko‘z yumsam, meni o‘sha yerda, eng arzon qabristonga, agar shaharda bo‘lsa, eng arzon tobutda, xuddi gadolarni ko‘mgandek dafn etishsin. Gullar, gulchambarlar aslo kerak emas, nutqlar so‘zlashning mutlaqo hojati yo‘q. Agar iloji bo‘lsa, ruhoniy ham, tobut ortidan bo‘ladigan motam kuyining ham keragi yo‘q. Bordi-yu, bu aytganlarim dafn etuvchilarga noqulaylik tug‘dirsa, mayli, meni yengilgina kuy ostida, iloji boricha arzon va sodda holatda ko‘mishsa ham bo‘ladi.
2. Gazetalarda o‘limim haqida xabar chop etishmasin, men to‘g‘rimda ta’ziyanoma yozilmasin.
3. Barcha qog‘ozlarimni qayta ko‘rib chiqish va tartibga solish huquqi xotinimga berilsin. Shu bilan birga V.G.Chertkovga, Straxov, qizlarim Tanya va Mashaga ham (yomonotliq bo‘lsam jazosini o‘zim tortay, qizlarimni bu ish bilan mashg‘ul bo‘lishini ma’qul ko‘rmayman). O‘g‘illarimni bu ishga qo‘shmaganimning sababi ularni sevmasligim tufayli emas (xudoga shukr, keyingi paytda men ularni tobora yaxshi ko‘rib boryapman), balki ular mening hunarimni to‘liq bilmaydilar, yo‘nalishidan bexabar, ularning o‘z qarashlari mavjud. Oqibatda esa, saqlash zarur bo‘lmaganni saqlab, saqlash zarur bo‘lganni esa tashlab yuborishlari mumkin. Mening bo‘ydoqlik davrimga oid arzirli o‘rinlar bo‘lsa, ularni kundalikdan yo‘qotish kerak, chunki unda bitta-yarimtaga yoqmaydigan o‘rinlar uchrashi mumkin.
…Bo‘ydoqlik davrimdagi kundalik daftarni shuning uchun yo‘qotishni iltimos qilamanki, men odamlardan o‘zimning bema’ni hayotimni yashirish uchungina emas, balki butun hayotim shunchaki bemazagarchiliklardan iborat bo‘lib, misoli printsipsiz yosh yigitlar hayotidan aslo farq qilmas edi; ya’ni men bu kundaliklarda gunoh qilib, zarofat tortganimda, bir tomonlama taassurotlarim va ko‘nglimdan kechirganlarimni bitgan edim…
Shu bilan, balki mening barcha kundaliklarim qanday bo‘lgan bo‘lsa, shu holicha qolar…
…Qolganlaridan faqat odamlarga foydali bo‘lganlarini tanlab olish, nashr etish zarur bo‘lar…
Men bularning barini qog‘ozlarim u yoki bu darajada ahamiyatli ekanini anglatish uchun yozayotganim yo‘q. Gap shundaki, o‘limimning dastlabki vaqtlarida asarlarimni nashr etish va uning zarurligini ta’kidlash avj olib ketadi. Agar shunday bo‘lsa, yozganlarim aslo odamlarning zarariga xizmat qilmasin.
4. Asarlarimni nashr qilish huquqi oldingidek qolaveradi. O‘n jildlik asarlarim hamda alifboni merosxo‘rlarimdan jamiyat ixtiyoriga berishlarini so‘rayman, ya’ni mualliflik huquqidan voz kechaman. Faqat o‘tinchim shuki, bu haqda hech qanday vasiyat qilmayman. Agar shu ishni amalga oshirsangiz, ajoyib bo‘lur edi, bajarmasangizlar ham, ixtiyoringiz. Demak, sizlar bu ishni qila olmadingiz. Ya’ni, keyingi o‘n yil ichida asarlarimning sotilgani hayotimdagi eng mushkul ish bo‘lib qoldi.
5. Yaqinlarim, uzoq do‘st-birodarlarimdan meni ko‘klarga ko‘tarib maqtamasliklarini o‘tinib so‘rar edim (bilaman, baribir shunday qilishaveradi, chunki tiriklik paytimda ham bu ishni nihoyat xunuk tarzda amalga oshirishgan). Bordi-yu, mening yozishmalarim bilan mashg‘ul bo‘lgudek bo‘lishsa, bor diqqat-e’tiborni men orqali xudoning aytganlariga qaratib, o‘z hayotlari uchun foydalanishsin. Hayotimda shunday vaqtlar bo‘lganki, men xudoning irodasini amalga oshiruvchi bo‘lganimni his etgandim. Shunchalik gunohga botgan, o‘z shaxsiy jazavalarim bilan azbaroyi band bo‘lganimdan, yorug‘ dunyo mening zulmatim bilan haqiqat yuzini yopgan edi go‘yo. Ammo bu haqiqat ba’zan men orqali namoyon bo‘lardiki, bu hayotimdagi eng baxtli daqiqalar edi. Yo Rab, ularning men orqali o‘tishi hech vaqt haqiqat yuzini qoplab olmasin, odamlar mendek gunohga botgan ahvol ruhiyam bilan hisoblashmay, qanoat hosil qilishsin.
Yozganlarimning butun ahamiyati ana shunda. Shuning uchun meni tahqirlash kerak, aslo maqtamaslik lozim. Mana shu gap, vassalom”.
Lev Tolstoy bu vasiyatni qayta-qayta tuzadi, ammo undagi asosiy maqsad, mohiyat aslo o‘zgarmaydi. Nihoyat, adib 1910 yil 22 iyulda o‘zi mehr qo‘ygan Yasnaya Polyanadan uch chaqirim naridagi Grumont qishlog‘ida o‘zining oxirgi vasiyatini tuzadi. Unda yozilishicha, nashr etilgan va etilmagan, badiiy va boshqa turdagi barcha asarlari Aleksandra Tolstoyning xususiy mulki bo‘lib qolar, bordi-yu, u vafot etgan taqdirda Tatyana Lvovnaga tegishli bo‘lardi. Adibning ikki qiziga mehri bo‘lakcha edi, ayniqsa Aleksandraga qattiq mehr qo‘ygan, u ham otasini yaxshi tushunar, chin yurakdan hurmat qilib, shunday daho adibning qizi bo‘lganidan faxrlanardi. Tolstoyning fikricha, faqat ulargina asarlaridan keladigan daromaddan uzil-kesil voz kechib, jamiyat mulkiga aylantirishdek otasining tilagini bajo qilar edilar. Ushbu vasiyatnomaga adibning maslakdoshlari K.B.Goldenveyzer, A.P.Sergeyenko va A.D.Radinskiylar guvoh bo‘lib imzo chekishgan.
Tolstoy va uning rafiqasi o‘rtasidagi munosabatlar tilga olingan maqolalarda Sofya Andreyevnani o‘ta johil, muomala madaniyatidan mahrum, tajang va serxarxasha ayol sifatida ko‘rsatishga moyillik juda kuchli. Ammo insof bilan qaraganda, Sofya Andreyevna aslzoda oqsuyak ayollar egallashi shart bo‘lgan barcha ijobiy sifatlarga ega, mehnatdan bo‘yin tovlamaydigan, ijod mashaqqatlarini chuqur his etuvchi nazokatli ayol edi. Muqaddas Sinod Lev Tolstoyni “dahriy” deb e’lon qilib, uni cherkovdan mahrum etib, shov-shuv ko‘targanida, Sofya Andreyevna maxsus maqola bilan gazetada chiqish qilib, adibni himoya qilgan.
“Urush va tinchlik” romanining qayta-qayta o‘n olti marta qayta ko‘chirilishida ham bu ayol yozuvchi bilan teppa-teng ter to‘kkan edi. Lev Tolstoy Nobel mukofoti munosabati bilan hukumatni qattiq tanqid qilganida ham Sofya Andreyevna eridan bekordan-bekorga hukumatning g‘azabini avj oldirmaslikni o‘tinib, iltimos qilgan. Erining asarlarini nashrga tayyorlashdagi xizmatlari-chi?! O‘z navbatida Lev Tolstoy ham oilasiga nisbatan aslo beparvo emasdi. Uni g‘oyat qadrlagan, har bir talabini aytganidan ziyod bajarishga harakat qilgan. Masalan, Makovitskiyga yozgan xatida shunday deydi: “Xotinim Gurvichga nisbatan qandaydir g‘alati nafrat tufayli azob chekmoqda. Bu unda “Xo‘jayin va malay” bosilgandan keyin boshlandi…
Kirish so‘zi unga shunday ta’sir etishi xayolimga ham kelmagan edi. Bu xabar siz orqali menga yetib kelgach, u juda qattiq ta’sirlanib, aziyat chekdi. Shuning uchun maqolani “Shimol xabarchisi”dan qaytarib olishga va umuman chop qilmaslikka qaror qildim”.
Adib 1891 yili shaxsiy mulkdan butunlay voz kechganini e’lon qiladi, yer-suv, mol-mulkini xotini, bolalariga bo‘lib beradi. Shuningdek, 1881 yilga qadar yozilgan asarlariga bo‘lgan mualliflik huquqidan ham ixtiyoriy ravishda voz kechganligi ma’lum. Bunday xatti-harakatlar, ya’ni adibning boylik, dabdaba, hashamatdan nafratlanib, oddiy hayotni afzal bilishi, noshirlarga esa asarlarini qalam haqisiz nashr etish huquqini berishi Sofya Andreyevnaning g‘azabini toshirib yubordi, eridan qattiq norozi bo‘ldi. Shu tarzda hurmat-izzat o‘rnini xarxasha, tinimsiz janjallar, ta’nayu dashnomlar egalladi. Ularning bu holatini mashhur psixolog Deyl Karnegi lo‘nda qilib, shunday ta’riflaydi: “Sofya Andreyevna dabdabayu hashamatga nihoyatda o‘ch, Tolstoy esa bunday narsalarni ko‘rarga ko‘zi yo‘q edi. Sofya Andreyevna shon-shuhrat, martaba istagida kuyib-yonar, Tolstoy uchun esa sariq chaqalik ahamiyati yo‘q edi. Sofya Andreyevna pul, mol-davlat ortidan quvar, Tolstoy, aksincha, daholikni mutlaqo tan olmas, xususiy mulkka ega bo‘lishni gunoh deb bilardi. Asarlarini noshirlarga qalam haqisiz nashr etishga bergani uchun xotini uni tinimsiz egovlab, qarg‘ar, janjallashar, erining asarlari uchun haq talab qilardi”.
Sofya Andreyevna shu bilan kifoyalansa koshki edi. U endi eriga bo‘lar-bo‘lmas talablar qo‘ya boshladi. 1895 yil 12 oktyabrda Tolstoyga maktub bitib, kundaliklarida o‘zi haqida bitgan barcha e’tiroz va tanqidlarini chiqarib tashlashni buyurdi. Shunga binoan adib 1983-1895 yillarda yozgan kundaliklaridagi ayoli qoralangan 45 ta o‘rinni olib tashladi.
Adabiyot tarixidan yetib kelgan ma’lumotlarga ko‘ra, Lev Tolstoy o‘ta saxovatli, bag‘ri keng inson bo‘lgan. U Lopajino, Sidorovo, Bobrik, Kamenka, Gubarevka, Mantsevo, Kukuyevka, Basteyeva kabi qishloqlardagi ahvoli og‘ir kishilar ro‘yxatini tuzib, ular uchun bepul oshxonalar tashkil etgan edi. O‘zining bor-bisotini qiynalgan, muhtoj kishilarga bo‘lib berish voqeasi faqat shugina emas. U “Tirilish”, “Sergiy ota” asarlarini “duxobar” deb nomlangan mazhab kishilariga yordam berish uchun chop ettirgan. Hukumat tomonidan quvg‘in qilinganidan so‘ng, bu mazhabdagilar chet elga ketishga majbur bo‘lishadi. Tolstoy “Tirilish” romani uchun olinadigan qalam haqini aziyat chekkan ana shu kishilarga berishga qaror qiladi. Shu maqsadda asarni tezroq yozish uchun jadal ishlab, “Niva” jurnaliga topshiradi. Asar ingliz, frantsuz, nemis va rus tillarida bosilib chiqadi va hamma joydan “duxobar”lar foydasiga qalam haqi olinadi. Adib hatto ularning chet elda qulay joyga joylashtirish uchun o‘ziga yaqin D.Jilkov nomli kishini Kipr oroliga jo‘natgan. Yoki iltimoslari rad etilgan 11 ayol Tolstoyga murojaat qilib, Yoqutistonga erlari surgun qilingan joyga borish uchun ruxsat olib berishini so‘rashadi. Adib podshoh Nikolay II ga aytib, ularning iltimosini bajaradi.
Bu kabi olijanob xatti-harakatlar mol-dunyo vasvasasiga berilgan Sofya Andreyevnaning jonini halqumiga keltirar, erining barcha asarlarini uning ruxsatisiz chop etmaslikni qattiq talab qilardi. Hatto, adib vafotidan keyin ham uning asarlarini nashr etishdan keladigan daromadga ega bo‘lish niyatini yashirib o‘tirmas edi. 1910 yil 14 oktyabrda yozilgan maktubida shunday jumlalar bor: “…Siz merosxo‘rlarning oxirgi nonini Sitin kabi noshir va mutahhamlarga bermoqchi bo‘lyapsiz. Bu paytda esa uning (ya’ni, Tolstoyning) manfur va kekkaygan irodasi tufayli nabiralari ochidan o‘ladi”.
Adib xotinining boshi-adog‘i ko‘rinmaydigan to‘xtovsiz javrashiga sabr-toqat bilan chidar, unga rahmi kelar, bir og‘iz e’tiroz bildirmas edi. Bir paytlar mehr-muhabbat, hurmat asosida qurilgan qirq uch yillik oila imorati qulab tushdi. Adib xotinidan shunchalik bezdiki, oxiri o‘zining jonajon mulkidan bosh olib chiqib ketishga majbur bo‘ldi. Shu tariqa 82 yashar daho zotiljam kasaliga uchrab, Astapovo temiryo‘l bekatida dunyodan ko‘z yumdi. Uning oxirgi so‘zlari: “Xotinimni yonimga kiritmanglar”, degani bo‘ldi…
Sofya Andreyevna xatosini ertami-kechmi tushundi. 1919 yili bandalikni bajo keltirar ekan, tepasida ko‘z yoshi to‘kib turgan qizlariga qarab: “Otangizning boshiga men yetdim”, dedi. Qizlari sukut saqlab, bir og‘iz ham so‘z ayta olishmadi. Chunki onasi haq gapni aytgan edi.
Manba: uzhurriyat.uz/
Lev Tolstoy. Iqrornoma by Khurshid Davron on Scribd
