Аввало, шеър мен учун – ички эҳтиёж, у ёзилаётган пайтда туяладиган завқ. Бинобарин, ўқувчи қандай қабул қилиши ёки қилмаслиги у қадар қизиқтирмайди.

ШЕЪР – БОТИНИЙ ЭҲТИЁЖ МАҲСУЛИ
Шоир Фахриёр билан суҳбат
Умид Али суҳбатлашди

– Илк бор… Фахриёр ака, такрор, давомийлик каби сўзларнинг зиди бўлган ушбу ибора менга бошқача туюлади. Ёш ижодкорнинг матбуотда чоп этилган илк шеъри ё ҳикояси, нашр этилган илк тўплами, илк эътироф, рағбат… Бетакрор ва самимий бўлгани учунми, шундай қувончли лаҳзалар ижодкор хотирасида узоқ сақланиб қолади. Келинг, ёшлик дамларингизни бир ёдга олайлик. Илк ёзган шеърингиз, китобингиз, мухлислар ва устозларингиз эътирофлари хусусида сўзлаб берсангиз…

– Негадир мен бу нарсага шубҳа билан қарайман. Адашмасам, Бернард Шоунинг, одам яхши китоб ёзишдан олдин бир қанча ёмон китоб ёзишга мажбур, деган гапи бор. Албатта, истеъдод илк қадамларданоқ ярқ этиб кўринса яхши, бироқ ҳаётда илк тўплами тақлиддан нарига ўтолмай, кескин танқидга учраган, шундан сўнг “кимлигини кўрсатиб қўймоқчи бўлиб”, “шер олдида шер жанги” қилган ижодкорлар ҳам кўп.

Илк тўпламим на ўзимни қувонтирган, на адабий танқидчиликнинг эътиборига тушган. Бу ҳам етмагандай, негадир нашриёт унинг “Дарднинг шакли” деган номини ҳам қўштиноқ ичига олиб берган. Ўйлаб қарасам, 97-йилларга келиб ҳам “дард” сўзи цензура қопқонидан чиқиб кета олмаган экан. Йигирма йил олдин у қопқонга тушган ва қозиғи атрофида оғриқдан додлаб, айланиб юрган бўлса, энди уни, бор-йўқлигини ҳам биров билмасин, ғингшиганини эшитмасин, деб қоронғи катакка қамаб, оғзига қўрқув отлиқ тошни бостириб қўйдик.

Тўғриси, ҳалигача машқларимни биров ўқийдими, йўқми, билмайман. Фақат аҳён-аҳёнда биров-ярим, ўқидим, деб қолади. Шунисига ҳам шукр. Аввало, шеър мен учун – ички эҳтиёж, у ёзилаётган пайтда туяладиган завқ. Бинобарин, ўқувчи қандай қабул қилиши ёки қилмаслиги у қадар қизиқтирмайди.
Лекин устоз масаласида омадим бор экан. Мактабда ўқиб юрган кезларим устозим Зиёвуддин Қўзиевдан кўп нарса ўргандим. Ҳар доим ёзганларимни танқид қилар, уларни маъқуллата олмай хунобим ошар, хунобим ошган сари тинмай ўқиб изланадиган бўлганман.

Илк машқим нима ҳақда эканини, тўғри, эслолмайман, аммо уни рус тили ўқитувчимизга олиб бориб кўрсатганимда, бўғину қофияси қани деб сўрагани ва улар нима эканини билмасдан уялиб қолганим ёдимда. Бу шеър қонун-қоидаларидан хабари бўлмаган болакайнинг “кимлигини кўрсатиб қўйиш”га бўлган илк беҳуда уриниши эди.

–Нега ижодда айнан ноанъанавий – экспериментал шеърлар ёзиш йўлини танлагансиз? Бу урф ортидан эргашишми ёки онгли тарзда танланган услубми? Бир вақтлар танқидчилар, Фахриёрнинг шеърлари оммалашмайди, деб ёзган эди. Бундан қўрқмайсизми?

–Албатта, дастлаб шу йўналишда ижод қилаётган устозларга эргашиш ҳам, тақлид ҳам бўлган ва бу ҳали ғўр, йўл бошида турган қаламкаш учун табиий ҳол. Ёмони – ўша тақлиддан қутулиб кета олмаслик. Тинмай ўқиб-изланишлар, жаҳон адабиётидан бохабар бўла бориш, ўша сиз айтаётган экспериментал шеъриятнинг илдиз ва пайдо бўлиш сабабларини излаб топиш машқларингга ҳушёр қараш, камчиликларни тузатиш ва бошқаларникига ўхшамаган услуб ахтаришга мажбур қилади. Шунинг учун, раҳматли устоз Аҳмад Аъзам айтмоқчи, мазмунни шакл орқали янгилаш эҳтиёжини урфга эргашиш дея олмайман. Шаклий, ҳатто айтиш мумкинки, фикрий экспериментларга киришишдан аввал менда шеъриятда ўша пайтлар вужудга келган турғунлик ва ундан чиқиш йўлидаги изланишлар ҳақида тушунча бор эди. Шунинг учун услуб онгли тарзда танланган деб бемалол айта оламан. Тушунча деяётганимнинг сабаби ўзимни мақташ эмас, сиз айтаётган оммалашмасликни бўйинга олиш, яъни машҳурликдан хомтама бўлмай ёзавериш эди. Чунки оммани эргаштириш ўрнига унинг дидига ёки танқидчининг талабларига мослашиш изланишларни чеклаб қўйиши турган гап. Қолаверса, шеър машқ қилиш ҳеч қачон мен учун тирикчилик воситаси бўлган эмас. Шунинг учун қўрқувга айтарлик сабаб кўрмаганман, кўрмаяпман ҳам. Эксперимент – изланиш, фикрни янгича айтишдан, хато қилишдан, ҳатто мухлис эътиборига тушмасликдан қўрқмасликдир.

– Ўтган асрнинг сўнгги чорагида эксперимент шеърлар ёза бошлаган талай шоирларимиз шеъриятга янги нафас, руҳ, оҳанг олиб кирди. Аммо ушбу ҳодисага нохолис ёндашиб, бундай шоирларнинг ижодини тушуниб-тушунмай нигилистликда айблаган танқидчилар ҳам бўлди. Мунаққидларнинг ноанъанавий шеъриятни “ҳазм қила олмаслигини” қандай тушуниш мумкин?

– Жамият янгиликни ҳеч қачон қучоқ очиб, қарсаклар билан кутиб олмайди. Чунки ҳар қандай жамият моҳиятан консервативдир. У кўзи кўриб, қўли ушлаб турган нарсагагина ишонади ва энг қизиғи, ўзига наф бериши мумкин бўлган янгиликдан ҳам бегонасирайди. Жамиятнинг узви бўлмиш – шу сўзни озар қардошларимиз тўғри ишлатади, чунки «аъзо» унинг кўплик шаклидир – ўқувчининг кўнглидаги бегоналик ҳиссини йўқотишни, уни янги ғояларга ишонтиришни маълум маънода адабиёт ўз зиммасига олиши керак эди. Унинг мана шу ишонтира билиш хусусиятидан совет мафкураси зўравонлик билан фойдаланди ва халқни ўзи истаган чорчўплар ичида тийиб, ўзини англашга интилишларини «чукбуррон» қилиб турди. Зулм сал юмшагач эса, янгилик ахтараётган адабиёт изланишларини тузумга мухолифлик сари йўналтираман деб тиканлари орасига яширинган типратикондай ҳурпайиб олди. Чунки ўша пайтлар стадионларга чиқиб, шеър ўқиш, қайта қуриш даврида эса адабий-бадиий журналларнинг адади миллионлаб – ўзимизда юз минглаб – нусхага етгани сабаби уларда биқиқ расмиятчиликнинг моғор босиб, қўланса ҳид анқиб турган тилидан фарқли ўлароқ, жонли, ҳақиқатни мажозларга буркаб бўлса-да айта оладиган асарлар чоп қилина бошлагани эди.Фақат анъанавий усулдаги асарларни ўқиб олишга ўрганиб қолган ўқувчи тикон – нотаниш ифода усулларидан бошқа нарсани кўрмай қолди ва мафкура номидан сўзлаётган мунаққид тилидан «шеърингизни тушунтириб беринг», деб ёзғира бошлади. Ўшанда нафақат ўқувчи, ҳатто адабий танқид ҳам буни қабул қилишга тайёр эмас эди.

Энди бевосита экспериментларга келсак, улар бир тарафдан ташқи таъсир, иккинчи тарафдан ўзгараётган замонни янгича акс эттириш эҳтиёжидан пайдо бўлган десак янглишмаймиз. Бироқ, афсуски, ғадир-будур, айқаш-уйқаш прозаю поэзия намуналари бўлғуси, яъни ҳозирги маънавий инқирознинг қайсидир маънода даракчиси ҳам эди. Экспериментлар замонидаги фикр мавҳумлиги ҳозирги ижтимоий-иқтисодий ҳаётга кўчганга ўхшаб кўринади. Аммо абстракт фикрлаш муайян қонун-қоидалар кўринишидаги тўсиқларни енгиб ўтиб, мавжуд муаммоларга янгича ечим топишга туртки бериши билан ҳам муҳимдир. Шу маънода адабиёт, тасвирий санъат, театр ва бошқа соҳаларга эксперимент тариқасида кириб борган абстракт фикрлаш вақт ўтиши билан янги жамиятга пойдевор бўлиши ҳам мумкин. Бироқ адабиётнинг ҳозирги аҳволини кузатиб, бу жараён жуда узоққа чўзилиб кетишидан хавотирим бор.

Танқидчиларнинг сиз айтаётган ноанъанавий шеъриятдан ёзғиришини эса жаҳон адабиёти таъсирида пайдо бўл(аёт)ган янги адабий ҳодисаларни совет адабиётшунослиги мезонлари билан ўлчашга уринишидан бошқа нарса эмас.Табиийки, кўпқиррали тошни тўртбурчак ғишт қолипга жойлаб бўлмайди.

– Бугунги кунда ёш шоиру носирларимиз ҳам абсурд, модерн, постмодерн сингари оқимлар таъсирида шеър ва ҳикоялар ёзяпти. Ўн-ўн беш йиллардан кейин миллий адабиётимиз турли “изм”ларга оид асарлар билан бойиса ажаб эмас. Аммо бу сингари асарлар мавжуд муаммоларга ечим топиб бера оладими? Адабиётнинг келажаги нима бўлади?

–Келинг, олдин сиз санаётган «…изм»ларнинг Ғарб жамиятида пайдо бўлиш сабабларига қараб кўрайлик. XIX асрнинг иккинчи ярмида куртак ёза бошлаган модернизм Ғарбда санъат ва адабиётдаги шаклларни узлуксиз янгилаб бориш, услубни мавҳумлаштириш орқали бадиий ижоднинг эски, гўёки имкониятларини сарфлаб бўлган усулларидан воз кечишни, дунёга янгича қараш, ички эркинлик ва мутлақо янгича ифода усуллари ёрдамида асарлар яратиш ғоясини байроқ қилиб олган эди. Қизиғи шундаки, у оқим сифатида фақат адабиёт ёки санъат билан чекланиб қолмасдан, инсон тафаккурининг барча соҳаларини қамради ва улар ривожланишига туртки берди. Гарчи у ҳам ҳар қандай янгилик сингари кескин қаршиликларга дуч келган бўлса-да, Ғарб жамияти тараққиёти билан бевосита боғлиқ бўлгани сабабли ғайриоддий туюлмайди. ХХ асрнинг бошларида рўй берган инқилоб халқнинг қўлидан мулкини тортиб олиш, давлат ҳокимиятини мутлақлаштириш билан боғлиқ турли экспериментлар қилган шўро ҳокимияти, ҳаттоки фашизмнинг вужудга келиши ҳам айнан модернизм мақсад қилиб олган дунёни ўзгартириш, янги жамият қуришга интилиш маҳсули эди.

Шўро ҳокимиятининг халқларни узоқ йиллар изоляцияда тутиб келгани таъсирида, айтиш мумкинки, адабиётимиз дарахти модернизмдан бебаҳра бўлиб келди ва фақат ХХ асрнинг 60-70-йилларига келибгина унинг шохларида модерн куртаклар бўрта бошлади. Тақдир ҳазилини қарангки, у совет воқелигига қарши исён тарзида, ички эркинликка интилиш сифатида майдонга чиқди. Шу маънода адабий изланишларни фақат тажриба деб қараш унчалик тўғри эмас.

Ўзбекистон дунёга очилиб борган сари бундай таъсирлашув, адабий жанру услубларнинг «миллий арсенали» орта боради ва бундан хавотирланишнинг ҳожати йўқ. Бугунги кунда ҳатто энг анъанавий усулда ёзаётган шоирлар шеъриятида ҳам янгича метафораларни кузатиш мумкин ва буни фақат анъанавий тафаккур тадрижи билан боғлаш тўғри эмас.

Адабиёт тараққиёти ўзаро таъсирлашув ва шу асосда бошқа адабиётлар тажрибаси билан миллий анъаналарни қай даражада синтез қила олишга боғлиқ. Лекин «изм»ларга кўр-кўрона эргашиш сиз билан биз кутаётган ўзбек адабий ҳодисасига сабаб бўла олмайди – у чинакам изланишу машаққатларсиз «изм»лигича қолиб кетаверади.

Назаримда, миллий адабиёт келажаги жаҳон адабий тажрибаси билан халқ достонлари образлилиги, сўфиёна фикрлаш тарзи, эзотерикани чоғиштириб, мутлақо янги тажрибалар қилиш билан боғлиқ бўлади. Мени ҳар доим авлиёларнинг инсон фикрини ўқий ёки тушларини бошқара олиши, телепортация ҳодисаси қизиқтириб келади. Афсуски, олган дунёвий билимларимиз бундай ҳодисаларни тушунишга йўл бермайди. Балки муайян вақт ўтиб, ҳам пухта дунёвий, ҳам дин илмига эга ижодкорлар бунинг ҳам уддасидан чиқар. Шунда ўзимизнинг ҳам фусункор – балки бошқа бирор ном топилар – адабиётимиз вужудга келар.

–Истеъдодни рўёбга чиқариш учун кўп ўқиш ҳам кераклиги ҳеч кимга сир эмас. Ноанъанавий усулда ижод қилишингиз жаҳон адабиётини кўп ўқишингиз билан боғлиқми?

–Бу саволингизга «ҳа» деб ҳам, «йўқ» ҳам деб жавоб бериш мумкин. Албатта, ижодкорнинг қандай китоб ўқиётгани билан нима ёзаётгани ўртасида муайян боғлиқлик бор. Бироқ буни асосий омил қилиб кўрсатиш фикридан йироқман, чунки сўнгги пайтларда кўпроқ проза, сиёсатшунослик, мемуаристикага оид асарларни ўқияпман ва бу шеър ёзишимга умуман халақит бермайди. Сиз айтаётган ноанъанавий ёки танқидчилар ҳали ҳам ётсираётган услуб бизга у қадар бегона эмас. Ўрхун-Энасой битикларини ёки фольклордаги саж усулини эсланг. Бармоқ ёки аруз вазни ҳам анъанавийлашишидан олдин ўзига хос новаторлик бўлган. Вақт ўтиши билан сарбастни ҳам халқ қабул қилишига ишонаман. Бунинг учун уни, аввало, дарслик ёзаётган олимлар яхшилаб тушуниб олиши ва ўқувчига бегонаситмай тушунтира билиши керак. Нега Ғафур Ғуломнинг «Турксиб йўлларида» ёки «Сен етим эмассан» шеърини қабул қилган мактаб ўқувчиси бугунги сарбаст олдида талмовсирайди, тушунишга қийналади? Чунки бугунги сарбастнинг тарғиботи кам. Математика, кимё ёки физика формулаларини осон ўрганиб олаётган ўқувчига шеър алифбоси, умуман, адабиёт саёз ўқитилади, фақат анъана билан чекланиб қолинади. Оқибатда у янги шеър тили, рамз – кодларидан бебаҳра, уларни қабул қила олмай ўсмоқда.

– Сиз ҳар доим китобни ўз тилида ўқишга ҳаракат қиламан, ўзбек тилига ўгирилганларини ўқимайман, деб айтасиз. Наҳотки ўша асарларни маромига етказиб таржима қиладиган мутахассисларимиз бўлмаса? Ё бошқа сабаби борми?

–Афсуски, дунё адабиётининг дурдона асарлари ҳали ҳам кўпинча тилимизга рус тили орқали таржима қилинмоқда. Шу сабабли мен уларнинг русча таржимасини топиб ўқишга ҳаракат қиламан. Агар ўша асарлар мен билмайдиган тилдан таржима қилинганида ўзбекча ўқишим табиий эди. Бизда рус тилидан рисоладагидай ўгирадиган таржимонлар кўп, ўзига хос мактаб ҳам бор. Афсуски, мактаб кўрганлар бошқа чет тилларини билмайди, чет тилларини билганлар эса ўзбекчада эплаб ёза олмайди.

–Бугун бевосита аслиятдан ўзбекчага таржима қилинган асарлар саноқли, лекин уларни ҳам талабга жавоб беради, деб бўлмайди. Сизнингча, ушбу муаммога қандай ечим топса бўлади?

–Муайян асарни аслият тилини билмай бошқа тил орқали таржима қилган ҳар қандай мутахассис тирбанд йўлдан кетаётган сўқир одамга ўхшайди – асарни аслиятда ўқий олмайди. Шунинг учун уни ҳар қандай етук мутахассис ўгирса ҳам аслиятдан узоқлигича қолаверади. Битта мисол. Таржимашуносликда адекват таржима деган гап ва бунинг яхши тарафи ҳам, ёмон тарафи ҳам бор. Дейлик, Маркес асарларини рус тилига таржима қилаётган мутахассис уларда қўлланган мақолу қочиримларни ўз тилига сўзма-сўз таржима қила олмайди – калька бўлиб қолади ва ўқувчи буни қабул қилиши қийин. Шу сабабли у аслият тилидагига мос рус мақоли ёки қочиримидан фойдаланади. Шу ҳолатнинг ўзиёқ ўзбек таржимонини испанча эмас, русча мақол ёки қочиримни ўзбекчалаштиришга мажбур этади.

Аслиятдан қилинаётган таржималар билан боғлиқ муаммоларга келсак, ўша хорижий тилни яхши билган мутахассислар уларни ўзбекча яхши жаранглата олмаётгани, афсуски, бор гап. Бу ерда ҳаваскорлик билан иш битмайди. Қани таржимонлар тайёрлайдиган олий ўқув юртларида етук таржимонларнинг устахоналари бўлса. Ёш таржимонлар Иброҳим Ғафуров ёки Низом Комилов устахонасида таълим олса.

Бундан ташқари, Ёзувчилар уюшмаси қошидаги «Ижод» жамғармаси маблағларини ҳам жаҳон адабиёти дурдоналарини ўзбек тилига бевосита таржима қилиш, шу билан бирга ўзбек ёзувчиларининг асарларини чет тилларга таржима қилишга йўналтириш ва уларни рағбатлантириш ҳақида бош қотириш вақти келмадимикан? Бунинг учун уюшмани фақат ўз китобларини ёзиш ва чоп қилиш билан овора ёзувчи раҳбарлар эмас, ижод қилмаса ҳам инсофли, замонавий, қолаверса, ватанпарвар менежерлар бошқариши керак.

– Бугунги кунда инглиз тилини ўрганишга қизиқиш кучаймоқда. Бошқа миллат адиблари асарларини ўзбек тилига, ўзбек адиблари асарларини эса инглизчага ўгиришга уринишлар бўляпти. Бунга муносабатингиз…

– Уларни уриниш сифатида қўллаб-қувватлайман. Лекин фалончи фалон асарни фалон тилга қойиллатиб таржима қилибди, деган гапни эшитганим йўқ. Таржима шунчалик масъулиятли ишки, йигирма-ўттиз йиллаб, чет элларда яшаб, ўша миллатлар тилини «сув қилиб ичиб юборган» шоир ёки ёзувчиларимиз ҳам бу ишга қўл уриб, ном чиқаришга интилаётганини кўрганим йўқ. Сабаби, улар бадиий асарни ўша тилга адекват таржима қилиш масъулиятини, машаққатини яхши тушунади.

Эсингизда бўлса, Шекспир, Гёте каби даҳолар асарларини рус тилига ҳали номи ҳеч кимга маълум бўлмаган ҳаваскорлар эмас, Борис Пастернак, Самуил Маршак каби машҳур шоирлар ўгирган эди. Шунинг учун ёш таржимонларнинг ўзбекча шеърий ва насрий асарларни бошқа тилларга қилаётган таржимаси сифатига шубҳам бор. Балки улар ўша тилни жуда яхши билар, ўша тил она тили бўлган етук муҳаррирлар билан ҳамкорлик ҳам қилаётгандир. Бироқ ўзим шеърларимни рус ва инглиз тилларига сўзма-сўз таржима қилиб берган ва ўша тиллардаги етук таржимонларнинг таглама ёрдамида қилган таржимасидан умуман кўнглим тўлмаган одам сифатида бунақа ишларга истеҳзо билан қарайман.

Масаланинг бошқа томони ҳам бор.

Кейинги пайтларда ўзбекча шеър ёки ҳикоя ёзиб бир нарсани қойил қила олмаган ҳаваскорларнинг машқларини тенгдошларига бошқа тилларга таржима қилдириб, сохта обрў орттиришга интилаётгани одамнинг кулгисини қистайди. Ижодкорга асаридан бошқа ҳеч нарса тиргак ҳам бўлмайди, обрў ҳам олиб бермайди.

Ундан кўра, ишни ўзбек адабиётини чет элда танитишга иштиёқманд таржимонларни йиғиб, энг сара асарларни – тагламадир, сўзма-сўздир – таржима қилдириб, ўша хорижий тиллар она тили бўлган ва бадиий асарлар таҳририга ихтисослашган муҳаррирларни ишга маълум рағбат эвазига жалб қилиб, йўлга қўйса бўлади-ку. Шундай қилинса, тасодифий асарларнинг таржима қилиниши олди олинади ва миллий адабиётимизни дунёга танитиш борасида амалий иш қилинган бўлади.

–Ҳозирги адабий жараёндан кўнглингиз тўляптими?

– Афсуски, адабий жараённи тўлиқ кузатишга имконим бўлаётгани йўқ. Шунинг учун кўнглим тўляпти ёки тўлмаяпти, деб қатъий гапирсам ёлғон бўлади. Яхши шеърлар, ҳикоялар, романлар ёзиляпти, умидли ёш ижодкорлар пайдо бўляпти – баҳоли қудрат ўқиб боряпман.

Ҳарқалай, нималардир ёзиляпти, янгилик қилишга уринишлар бор.

Шу билан бирга адабиётга алоқаси бўлмаган олди-қочди нарсалар кўпайиб кетаётгани одамни ташвишлантиради. Ҳатто ҳали адабиёт нималиги, шеър қонун-қоидалари нималигини яхши англамай туриб, ўнталаб тўплам чиқараётган ва кимларнидир «авом шоири», ўзини эса уялмай-нетмай «хослар шоири» деб атаётган «авлиёлар» пайдо бўлгани, афсуски, қаровсиз қолган адабиёт майдонининг бугунги манзарасидир.

Кимдир, уларга эътибор қилмаслик керак, деб ўйлаётгандир. Ҳатто яқинда айрим дўстларимиз Дилмурод Қуроновнинг мана шундай нобоп ҳолатларни танқид қилиб ёзган мақолаларини, нега ўша қаламкашни реклама қиляпти, дейишгача борди. Беихтиёр, ҳой, биродар, бу гапларни кимдир айтиши керак-ку, нега энди раҳмат айтиш ўрнига Дилмурод Қуроновни янишимиз керак, дегинг келади.

Мени ўйлантираётган яна бир муаммо айни пайтда адабиёт эшигини қоқиб турган ёш қаламкашларнинг тилни (ҳатто русчани ҳам) яхши билмаслиги ва жаҳон адабиётидан унчалик хабардор эмаслигидир. Балки вақт ўтиши билан бу камчиликлар ўрни ҳам тўлиб, уларнинг учқунлаётган истеъдоди ҳаммамиз интиқлик билан кутаётган улканлар асарлар ёзилишига сабаб бўлар.

Кутайлик-чи.

SHE’R – BOTINIY EHTIYOJ MAHSULI
Shoir Faxriyor bilan suhbat
Umid Ali suhbatlashdi

– Ilk bor… Faxriyor aka, takror, davomiylik kabi so’zlarning zidi bo’lgan ushbu ibora menga boshqacha tuyuladi. Yosh ijodkorning matbuotda chop etilgan ilk she’ri yo hikoyasi, nashr etilgan ilk to’plami, ilk e’tirof, rag’bat… Betakror va samimiy bo’lgani uchunmi, shunday quvonchli lahzalar ijodkor xotirasida uzoq saqlanib qoladi. Keling, yoshlik damlaringizni bir yodga olaylik. Ilk yozgan she’ringiz, kitobingiz, muxlislar va ustozlaringiz e’tiroflari xususida so’zlab bersangiz…

– Negadir men bu narsaga shubha bilan qarayman. Adashmasam, Bernard
Shouning, odam yaxshi kitob yozishdan oldin bir qancha yomon kitob yozishga majbur, degan gapi bor. Albatta, iste’dod ilk qadamlardanoq yarq etib ko’rinsa yaxshi, biroq hayotda ilk to’plami taqliddan nariga o’tolmay, keskin tanqidga uchragan, shundan so’ng “kimligini ko’rsatib qo’ymoqchi bo’lib”, “sher oldida sher jangi” qilgan ijodkorlar ham ko’p.

Ilk to’plamim na o’zimni quvontirgan, na adabiy tanqidchilikning e’tiboriga tushgan. Bu ham yetmaganday, negadir nashriyot uning “Dardning shakli” degan nomini ham qo’shtinoq ichiga olib bergan. O’ylab qarasam, 97-yillarga kelib ham “dard” so’zi senzura qopqonidan chiqib keta olmagan ekan. Yigirma yil oldin u qopqonga tushgan va qozig’i atrofida og’riqdan dodlab, aylanib yurgan bo’lsa, endi uni, bor-yo’qligini ham birov bilmasin, g’ingshiganini eshitmasin, deb qorong’i katakka qamab, og’ziga qo’rquv otliq toshni bostirib qo’ydik.

To’g’risi, haligacha mashqlarimni birov o’qiydimi, yo’qmi, bilmayman. Faqat ahyon-ahyonda birov-yarim, o’qidim, deb qoladi. Shunisiga ham shukr. Avvalo, she’r men uchun – ichki ehtiyoj, u yozilayotgan paytda tuyaladigan zavq. Binobarin, o’quvchi qanday qabul qilishi yoki qilmasligi u qadar qiziqtirmaydi.
Lekin ustoz masalasida omadim bor ekan. Maktabda o’qib yurgan kezlarim ustozim Ziyovuddin Qo’zievdan ko’p narsa o’rgandim. Har doim yozganlarimni tanqid qilar, ularni ma’qullata olmay xunobim oshar, xunobim oshgan sari tinmay o’qib izlanadigan bo’lganman.

Ilk mashqim nima haqda ekanini, to’g’ri, eslolmayman, ammo uni rus tili o’qituvchimizga olib borib ko’rsatganimda, bo’g’inu qofiyasi qani deb so’ragani va ular nima ekanini bilmasdan uyalib qolganim yodimda. Bu she’r qonun-qoidalaridan xabari bo’lmagan bolakayning “kimligini ko’rsatib qo’yish”ga bo’lgan ilk behuda urinishi edi.

–Nega ijodda aynan noan’anaviy – eksperimental she’rlar yozish yo’lini tanlagansiz? Bu urf ortidan ergashishmi yoki ongli tarzda tanlangan uslubmi? Bir vaqtlar tanqidchilar, Faxriyorning she’rlari ommalashmaydi, deb yozgan edi. Bundan qo’rqmaysizmi?

–Albatta, dastlab shu yo’nalishda ijod qilayotgan ustozlarga ergashish ham, taqlid ham bo’lgan va bu hali g’o’r, yo’l boshida turgan qalamkash uchun tabiiy hol. Yomoni – o’sha taqliddan qutulib keta olmaslik. Tinmay o’qib-izlanishlar, jahon adabiyotidan boxabar bo’la borish, o’sha siz aytayotgan eksperimental she’riyatning ildiz va paydo bo’lish sabablarini izlab topish mashqlaringga hushyor qarash, kamchiliklarni tuzatish va boshqalarnikiga o’xshamagan uslub axtarishga majbur qiladi. Shuning uchun, rahmatli ustoz Ahmad A’zam aytmoqchi, mazmunni shakl orqali yangilash ehtiyojini urfga ergashish deya olmayman. Shakliy, hatto aytish mumkinki, fikriy eksperimentlarga kirishishdan avval menda she’riyatda o’sha paytlar vujudga kelgan turg’unlik va undan chiqish yo’lidagi izlanishlar haqida tushuncha bor edi. Shuning uchun uslub ongli tarzda tanlangan deb bemalol ayta olaman. Tushuncha deyayotganimning sababi o’zimni maqtash emas, siz aytayotgan ommalashmaslikni bo’yinga olish, ya’ni mashhurlikdan xomtama bo’lmay yozaverish edi. Chunki ommani ergashtirish o’rniga uning didiga yoki tanqidchining talablariga moslashish izlanishlarni cheklab qo’yishi turgan gap. Qolaversa, she’r mashq qilish hech qachon men uchun tirikchilik vositasi bo’lgan emas. Shuning uchun qo’rquvga aytarlik sabab ko’rmaganman, ko’rmayapman ham. Eksperiment – izlanish, fikrni yangicha aytishdan, xato qilishdan, hatto muxlis e’tiboriga tushmaslikdan qo’rqmaslikdir.

– O’tgan asrning so’nggi choragida eksperiment she’rlar yoza boshlagan talay shoirlarimiz she’riyatga yangi nafas, ruh, ohang olib kirdi. Ammo ushbu hodisaga noxolis yondashib, bunday shoirlarning ijodini tushunib-tushunmay nigilistlikda ayblagan tanqidchilar ham bo’ldi. Munaqqidlarning noan’anaviy she’riyatni “hazm qila olmasligini” qanday tushunish mumkin?

– Jamiyat yangilikni hech qachon quchoq ochib, qarsaklar bilan kutib olmaydi. Chunki har qanday jamiyat mohiyatan konservativdir. U ko’zi ko’rib, qo’li ushlab turgan narsagagina ishonadi va eng qizig’i, o’ziga naf berishi mumkin bo’lgan yangilikdan ham begonasiraydi. Jamiyatning uzvi bo’lmish – shu so’zni ozar qardoshlarimiz to’g’ri ishlatadi, chunki «a’zo» uning ko’plik shaklidir – o’quvchining ko’nglidagi begonalik hissini yo’qotishni, uni yangi g’oyalarga ishontirishni ma’lum ma’noda adabiyot o’z zimmasiga olishi kerak edi. Uning mana shu ishontira bilish xususiyatidan sovet mafkurasi zo’ravonlik bilan foydalandi va xalqni o’zi istagan chorcho’plar ichida tiyib, o’zini anglashga intilishlarini «chukburron» qilib turdi. Zulm sal yumshagach esa, yangilik axtarayotgan adabiyot izlanishlarini tuzumga muxoliflik sari yo’naltiraman deb tikanlari orasiga yashiringan tipratikonday hurpayib oldi. Chunki o’sha paytlar stadionlarga chiqib, she’r o’qish, qayta qurish davrida esa adabiy-badiiy jurnallarning adadi millionlab – o’zimizda yuz minglab – nusxaga yetgani sababi ularda biqiq rasmiyatchilikning mog’or bosib, qo’lansa hid anqib turgan tilidan farqli o’laroq, jonli, haqiqatni majozlarga burkab bo’lsa-da ayta oladigan asarlar chop qilina boshlagani edi.Faqat an’anaviy usuldagi asarlarni o’qib olishga o’rganib qolgan o’quvchi tikon – notanish ifoda usullaridan boshqa narsani ko’rmay qoldi va mafkura nomidan so’zlayotgan munaqqid tilidan «she’ringizni tushuntirib bering», deb yozg’ira boshladi. O’shanda nafaqat o’quvchi, hatto adabiy tanqid ham buni qabul qilishga tayyor emas edi.

Endi bevosita eksperimentlarga kelsak, ular bir tarafdan tashqi ta’sir, ikkinchi tarafdan o’zgarayotgan zamonni yangicha aks ettirish ehtiyojidan paydo bo’lgan desak yanglishmaymiz. Biroq, afsuski, g’adir-budur, ayqash-uyqash prozayu poeziya namunalari bo’lg’usi, ya’ni hozirgi ma’naviy inqirozning qaysidir ma’noda darakchisi ham edi. Eksperimentlar zamonidagi fikr mavhumligi hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy hayotga ko’chganga o’xshab ko’rinadi. Ammo abstrakt fikrlash muayyan qonun-qoidalar ko’rinishidagi to’siqlarni yengib o’tib, mavjud muammolarga yangicha yechim topishga turtki berishi bilan ham muhimdir. Shu ma’noda adabiyot, tasviriy san’at, teatr va boshqa sohalarga eksperiment tariqasida kirib borgan abstrakt fikrlash vaqt o’tishi bilan yangi jamiyatga poydevor bo’lishi ham mumkin. Biroq adabiyotning hozirgi ahvolini kuzatib, bu jarayon juda uzoqqa cho’zilib ketishidan xavotirim bor.

Tanqidchilarning siz aytayotgan noan’anaviy she’riyatdan yozg’irishini esa jahon adabiyoti ta’sirida paydo bo’l(ayot)gan yangi adabiy hodisalarni sovet adabiyotshunosligi mezonlari bilan o’lchashga urinishidan boshqa narsa emas.Tabiiyki, ko’pqirrali toshni to’rtburchak g’isht qolipga joylab bo’lmaydi.

– Bugungi kunda yosh shoiru nosirlarimiz ham absurd, modern, postmodern singari oqimlar ta’sirida she’r va hikoyalar yozyapti. O’n-o’n besh yillardan keyin milliy adabiyotimiz turli “izm”larga oid asarlar bilan boyisa ajab emas. Ammo bu singari asarlar mavjud muammolarga yechim topib bera oladimi? Adabiyotning kelajagi nima bo’ladi?

–Keling, oldin siz sanayotgan «…izm»larning G’arb jamiyatida paydo bo’lish sabablariga qarab ko’raylik. XIX asrning ikkinchi yarmida kurtak yoza boshlagan modernizm G’arbda san’at va adabiyotdagi shakllarni uzluksiz yangilab borish, uslubni mavhumlashtirish orqali badiiy ijodning eski, go’yoki imkoniyatlarini sarflab bo’lgan usullaridan voz kechishni, dunyoga yangicha qarash, ichki erkinlik va mutlaqo yangicha ifoda usullari yordamida asarlar yaratish g’oyasini bayroq qilib olgan edi. Qizig’i shundaki, u oqim sifatida faqat adabiyot yoki san’at bilan cheklanib qolmasdan, inson tafakkurining barcha sohalarini qamradi va ular rivojlanishiga turtki berdi. Garchi u ham har qanday yangilik singari keskin qarshiliklarga duch kelgan bo’lsa-da, G’arb jamiyati taraqqiyoti bilan bevosita bog’liq bo’lgani sababli g’ayrioddiy tuyulmaydi. XX asrning boshlarida ro’y bergan inqilob xalqning qo’lidan mulkini tortib olish, davlat hokimiyatini mutlaqlashtirish bilan bog’liq turli eksperimentlar qilgan sho’ro hokimiyati, hattoki fashizmning vujudga kelishi ham aynan modernizm maqsad qilib olgan dunyoni o’zgartirish, yangi jamiyat qurishga intilish mahsuli edi.

Sho’ro hokimiyatining xalqlarni uzoq yillar izolyatsiyada tutib kelgani ta’sirida, aytish mumkinki, adabiyotimiz daraxti modernizmdan bebahra bo’lib keldi va faqat XX asrning 60-70-yillariga kelibgina uning shoxlarida modern kurtaklar bo’rta boshladi. Taqdir hazilini qarangki, u sovet voqeligiga qarshi isyon tarzida, ichki erkinlikka intilish sifatida maydonga chiqdi. Shu ma’noda adabiy izlanishlarni faqat tajriba deb qarash unchalik to’g’ri emas.

O’zbekiston dunyoga ochilib borgan sari bunday ta’sirlashuv, adabiy janru uslublarning «milliy arsenali» orta boradi va bundan xavotirlanishning hojati yo’q. Bugungi kunda hatto eng an’anaviy usulda yozayotgan shoirlar she’riyatida ham yangicha metaforalarni kuzatish mumkin va buni faqat an’anaviy tafakkur tadriji bilan bog’lash to’g’ri emas.

Adabiyot taraqqiyoti o’zaro ta’sirlashuv va shu asosda boshqa adabiyotlar tajribasi bilan milliy an’analarni qay darajada sintez qila olishga bog’liq. Lekin «izm»larga ko’r-ko’rona ergashish siz bilan biz kutayotgan o’zbek adabiy hodisasiga sabab bo’la olmaydi – u chinakam izlanishu mashaqqatlarsiz «izm»ligicha qolib ketaveradi.

Nazarimda, milliy adabiyot kelajagi jahon adabiy tajribasi bilan xalq dostonlari obrazliligi, so’fiyona fikrlash tarzi, ezoterikani chog’ishtirib, mutlaqo yangi tajribalar qilish bilan bog’liq bo’ladi. Meni har doim avliyolarning inson fikrini o’qiy yoki tushlarini boshqara olishi, teleportatsiya hodisasi qiziqtirib keladi. Afsuski, olgan dunyoviy bilimlarimiz bunday hodisalarni tushunishga yo’l bermaydi. Balki muayyan vaqt o’tib, ham puxta dunyoviy, ham din ilmiga ega ijodkorlar buning ham uddasidan chiqar. Shunda o’zimizning ham fusunkor – balki boshqa biror nom topilar – adabiyotimiz vujudga kelar.

–Iste’dodni ro’yobga chiqarish uchun ko’p o’qish ham kerakligi hech kimga sir emas. Noan’anaviy usulda ijod qilishingiz jahon adabiyotini ko’p o’qishingiz bilan bog’liqmi?

–Bu savolingizga «ha» deb ham, «yo’q» ham deb javob berish mumkin. Albatta, ijodkorning qanday kitob o’qiyotgani bilan nima yozayotgani o’rtasida muayyan bog’liqlik bor. Biroq buni asosiy omil qilib ko’rsatish fikridan yiroqman, chunki so’nggi paytlarda ko’proq proza, siyosatshunoslik, memuaristikaga oid asarlarni o’qiyapman va bu she’r yozishimga umuman xalaqit bermaydi. Siz aytayotgan noan’anaviy yoki tanqidchilar hali ham yotsirayotgan uslub bizga u qadar begona emas. O’rxun-Enasoy bitiklarini yoki fol`klordagi saj usulini eslang. Barmoq yoki aruz vazni ham an’anaviylashishidan oldin o’ziga xos novatorlik bo’lgan. Vaqt o’tishi bilan sarbastni ham xalq qabul qilishiga ishonaman. Buning uchun uni, avvalo, darslik yozayotgan olimlar yaxshilab tushunib olishi va o’quvchiga begonasitmay tushuntira bilishi kerak. Nega G’afur G’ulomning «Turksib yo’llarida» yoki «Sen yetim emassan» she’rini qabul qilgan maktab o’quvchisi bugungi sarbast oldida talmovsiraydi, tushunishga qiynaladi? Chunki bugungi sarbastning targ’iboti kam. Matematika, kimyo yoki fizika formulalarini oson o’rganib olayotgan o’quvchiga she’r alifbosi, umuman, adabiyot sayoz o’qitiladi, faqat an’ana bilan cheklanib qolinadi. Oqibatda u yangi she’r tili, ramz – kodlaridan bebahra, ularni qabul qila olmay o’smoqda.

– Siz har doim kitobni o’z tilida o’qishga harakat qilaman, o’zbek tiliga o’girilganlarini o’qimayman, deb aytasiz. Nahotki o’sha asarlarni maromiga yetkazib tarjima qiladigan mutaxassislarimiz bo’lmasa? YO boshqa sababi bormi?

–Afsuski, dunyo adabiyotining durdona asarlari hali ham ko’pincha tilimizga rus tili orqali tarjima qilinmoqda. Shu sababli men ularning ruscha tarjimasini topib o’qishga harakat qilaman. Agar o’sha asarlar men bilmaydigan tildan tarjima qilinganida o’zbekcha o’qishim tabiiy edi. Bizda rus tilidan risoladagiday o’giradigan tarjimonlar ko’p, o’ziga xos maktab ham bor. Afsuski, maktab ko’rganlar boshqa chet tillarini bilmaydi, chet tillarini bilganlar esa o’zbekchada eplab yoza olmaydi.

–Bugun bevosita asliyatdan o’zbekchaga tarjima qilingan asarlar sanoqli, lekin ularni ham talabga javob beradi, deb bo’lmaydi. Sizningcha, ushbu muammoga qanday yechim topsa bo’ladi?

–Muayyan asarni asliyat tilini bilmay boshqa til orqali tarjima qilgan har qanday mutaxassis tirband yo’ldan ketayotgan so’qir odamga o’xshaydi – asarni asliyatda o’qiy olmaydi. Shuning uchun uni har qanday yetuk mutaxassis o’girsa ham asliyatdan uzoqligicha qolaveradi. Bitta misol. Tarjimashunoslikda adekvat tarjima degan gap va buning yaxshi tarafi ham, yomon tarafi ham bor. Deylik, Markes asarlarini rus tiliga tarjima qilayotgan mutaxassis ularda qo’llangan maqolu qochirimlarni o’z tiliga so’zma-so’z tarjima qila olmaydi – kal`ka bo’lib qoladi va o’quvchi buni qabul qilishi qiyin. Shu sababli u asliyat tilidagiga mos rus maqoli yoki qochirimidan foydalanadi. Shu holatning o’ziyoq o’zbek tarjimonini ispancha emas, ruscha maqol yoki qochirimni o’zbekchalashtirishga majbur etadi.

Asliyatdan qilinayotgan tarjimalar bilan bog’liq muammolarga kelsak, o’sha xorijiy tilni yaxshi bilgan mutaxassislar ularni o’zbekcha yaxshi jaranglata olmayotgani, afsuski, bor gap. Bu yerda havaskorlik bilan ish bitmaydi. Qani tarjimonlar tayyorlaydigan oliy o’quv yurtlarida yetuk tarjimonlarning ustaxonalari bo’lsa. Yosh tarjimonlar Ibrohim G’afurov yoki Nizom Komilov ustaxonasida ta’lim olsa.

Bundan tashqari, Yozuvchilar uyushmasi qoshidagi «Ijod» jamg’armasi mablag’larini ham jahon adabiyoti durdonalarini o’zbek tiliga bevosita tarjima qilish, shu bilan birga o’zbek yozuvchilarining asarlarini chet tillarga tarjima qilishga yo’naltirish va ularni rag’batlantirish haqida bosh qotirish vaqti kelmadimikan? Buning uchun uyushmani faqat o’z kitoblarini yozish va chop qilish bilan ovora yozuvchi rahbarlar emas, ijod qilmasa ham insofli, zamonaviy, qolaversa, vatanparvar menejerlar boshqarishi kerak.

– Bugungi kunda ingliz tilini o’rganishga qiziqish kuchaymoqda. Boshqa millat adiblari asarlarini o’zbek tiliga, o’zbek adiblari asarlarini esa inglizchaga o’girishga urinishlar bo’lyapti. Bunga munosabatingiz…

– Ularni urinish sifatida qo’llab-quvvatlayman. Lekin falonchi falon asarni falon tilga qoyillatib tarjima qilibdi, degan gapni eshitganim yo’q. Tarjima shunchalik mas’uliyatli ishki, yigirma-o’ttiz yillab, chet ellarda yashab, o’sha millatlar tilini «suv qilib ichib yuborgan» shoir yoki yozuvchilarimiz ham bu ishga qo’l urib, nom chiqarishga intilayotganini ko’rganim yo’q. Sababi, ular badiiy asarni o’sha tilga adekvat tarjima qilish mas’uliyatini, mashaqqatini yaxshi tushunadi.

Esingizda bo’lsa, Shekspir, Gyote kabi daholar asarlarini rus tiliga hali nomi hech kimga ma’lum bo’lmagan havaskorlar emas, Boris Pasternak, Samuil Marshak kabi mashhur shoirlar o’girgan edi. Shuning uchun yosh tarjimonlarning o’zbekcha she’riy va nasriy asarlarni boshqa tillarga qilayotgan tarjimasi sifatiga shubham bor. Balki ular o’sha tilni juda yaxshi bilar, o’sha til ona tili bo’lgan yetuk muharrirlar bilan hamkorlik ham qilayotgandir. Biroq o’zim she’rlarimni rus va ingliz tillariga so’zma-so’z tarjima qilib bergan va o’sha tillardagi yetuk tarjimonlarning taglama yordamida qilgan tarjimasidan umuman ko’nglim to’lmagan odam sifatida bunaqa ishlarga istehzo bilan qarayman.

Masalaning boshqa tomoni ham bor.

Keyingi paytlarda o’zbekcha she’r yoki hikoya yozib bir narsani qoyil qila olmagan havaskorlarning mashqlarini tengdoshlariga boshqa tillarga tarjima qildirib, soxta obro’ orttirishga intilayotgani odamning kulgisini qistaydi. Ijodkorga asaridan boshqa hech narsa tirgak ham bo’lmaydi, obro’ ham olib bermaydi.

Undan ko’ra, ishni o’zbek adabiyotini chet elda tanitishga ishtiyoqmand tarjimonlarni yig’ib, eng sara asarlarni – taglamadir, so’zma-so’zdir – tarjima qildirib, o’sha xorijiy tillar ona tili bo’lgan va badiiy asarlar tahririga ixtisoslashgan muharrirlarni ishga ma’lum rag’bat evaziga jalb qilib, yo’lga qo’ysa bo’ladi-ku. Shunday qilinsa, tasodifiy asarlarning tarjima qilinishi oldi olinadi va milliy adabiyotimizni dunyoga tanitish borasida amaliy ish qilingan bo’ladi.

–Hozirgi adabiy jarayondan ko’nglingiz to’lyaptimi?

– Afsuski, adabiy jarayonni to’liq kuzatishga imkonim bo’layotgani yo’q. Shuning uchun ko’nglim to’lyapti yoki to’lmayapti, deb qat’iy gapirsam yolg’on bo’ladi. Yaxshi she’rlar, hikoyalar, romanlar
yozilyapti, umidli yosh ijodkorlar paydo bo’lyapti – baholi qudrat o’qib boryapman.

Harqalay, nimalardir yozilyapti, yangilik qilishga urinishlar bor.

Shu bilan birga adabiyotga aloqasi bo’lmagan oldi-qochdi narsalar ko’payib ketayotgani odamni tashvishlantiradi. Hatto hali adabiyot nimaligi, she’r qonun-qoidalari nimaligini yaxshi anglamay turib, o’ntalab to’plam chiqarayotgan va kimlarnidir «avom shoiri», o’zini esa uyalmay-netmay «xoslar shoiri» deb atayotgan «avliyolar» paydo bo’lgani, afsuski, qarovsiz qolgan adabiyot maydonining bugungi manzarasidir.

Kimdir, ularga e’tibor qilmaslik kerak, deb o’ylayotgandir. Hatto yaqinda ayrim do’stlarimiz Dilmurod Quronovning mana shunday nobop holatlarni tanqid qilib yozgan maqolalarini, nega o’sha qalamkashni reklama qilyapti, deyishgacha bordi. Beixtiyor, hoy, birodar, bu gaplarni kimdir aytishi kerak-ku, nega endi rahmat aytish o’rniga Dilmurod Quronovni yanishimiz kerak, deging keladi.

Meni o’ylantirayotgan yana bir muammo ayni paytda adabiyot eshigini qoqib turgan yosh qalamkashlarning tilni (hatto ruschani ham) yaxshi bilmasligi va jahon adabiyotidan unchalik xabardor emasligidir. Balki vaqt o’tishi bilan bu kamchiliklar o’rni ham to’lib, ularning uchqunlayotgan iste’dodi hammamiz intiqlik bilan kutayotgan ulkanlar asarlar yozilishiga sabab bo’lar.

Kutaylik-chi.