Алалхусус, шоҳ асарида бир шаҳарчанинг мудҳиш ва тумтароқ образини магик бўёқлар ҳамда реалистик тасвир услуби ёрдамида яратган Маркес Булгаковнинг эътиқодсиз шўро жамиятига жавобан ўзининг ёлғизликка маҳкум Макондосини дунё адабиёти жўғрофиясига олиб кирди. Ва бу билан Лотин Американча магреализмнинг бор мўъжизавий кучини барчага намойиш этди.
Рустам ИБРАГИМОВ
ИЛМИЙ ФАНТАСТИКА ВА МАГИК РЕАЛИЗМ УЙҒУНЛИГИ
(М. Булгаков ва Г. Г. Маркес ижоди мисолида)
ХХ асрнинг турли ижтимоий-сиёсий талатўпларга, эврилишларга бой бўлгани сир эмас. Ижодкорга жамият ҳақидаги бор ҳақиқатни тўкиб солиш тақиқланган ёки чеклаб қўйилган ана шундай шароитда реализм йўналишининг бир тўлқини саналмиш магик реализм майдонга келди. Бугунги кунда умумэстетик тушунчага айланган мазкур ҳодиса илк бор айнан шу ном билан немис танқидчиси Франс Рох (1890-1965) томонидан тилга олинди. Атоқли санъатшунос 1925 йилда авангард йўналишидаги бир гуруҳ ёш рассомларни “магик реалистлар” дея таърифлади. Чунки бу мусаввирлар ижодидаги асосий тасвир объекти ўзгараётган реаллик эди.
Тез орада “сеҳрли реализм” атамасининг маъно кўлами ортди. Энди у фақатгина немис рассомчилигидаги постэкспрессионизм оқимини англатувчи истилоҳ бўлибгина қолмай, санъатнинг бошқа турларига ҳам кириб борди. 1927 йилдаёқ итальян адиби ва адабиётшуноси Массимо Бонтемпелли (1878-1960) “магик реализм”ни бадиий адабиёт намуналарига нисбатан қўллай бошлаган бўлса, Акира Куросава, Эмир Кустурица сингари машҳур режиссёрлар “Тушлар”, “Аризона орзуси” каби фильмлари билан унинг кинематография соҳасидаги ривожига катта ҳисса қўшдилар.
Қўлланилиш жиҳатидан кўламдорлигига қарамай, магик реализм айнан бадиий адабиёт йўналишида ўзининг том маънодаги чўққисига кўтарилди. Магик ва фантастик унсурларнинг асар ичига, асар қаҳрамонлари руҳиятига сингиб кетиши, рамзларга тез-тез мурожаат этиш, фольклор элементларининг мавжудлиги, инсоний эҳтиросларнинг батафсил ёритилиши, асарнинг очиқ финали китобхонга фантастик ёки одатий дунёнинг қурилишида нима ҳаққоний ҳамда мувофиқроқ эканлигини баҳолашга имкон қолдириши, ўтган замон ҳозирги замон билан, физик борлиқ мистик борлиқ билан қарама-қарши муносабатда бўлиши, воқеаларнинг альтернатив нуқтаи назардан юзага келиши, яъни ҳикоячи овозининг учинчи шахсдан биринчи шахсга кўчиши, сабаб ҳамда оқибатнинг ўзаро ўрин алмашиши… Кўпдан-кўп бу хусусиятлар Европада буюк рус адиби Михаил Булгаков, серб ёзувчиси Горан Петровичга, Лотин Америкасида эса кубалик Алехо Карпентьер, гватемалалик Мигель Анхель Астуриас, аргентиналик Хулио Кортасар, мексикалик Хуан Рульфою Карлос Фуэнтес, ва албатта, колумбиялик Габриэль Гарсия Маркесларга улкан шуҳрат олиб келди. Улар ижодида Бонтемпелли тили билан айтганда, икки реалликдан – ички ва ташқи реалликдан иборат инсон дунёси акс этиб, бунда “реал олам” ҳамда “тасаввур олами” ўзаро уйғунлашди. ХХ асрнинг ушбу қўш дунёдан тузилган мураккаб, пажмурда қиёфасини эса сиру жумбоқлар, саргузаштлар тасвирисиз, янги асотиру афсоналар яратмай (аниқроғи, эски афсоналарни бадиий жиҳатдан қайта ишламай) туриб, “чизиб” бўлмасди.
Сеҳр-жоду ва илмий фантастика билан боғлиқ воқеалар асар ғоясини очишда катта ўрин тутувчи бундай адабиёт намуналари улуғ адиб Михаил Булгаков ижодида салмоқли мавқега эга. 20-йиллар Совет Россиясининг ҳаққоний манзараси чизилган “Касофат тухумлар” қиссаси шу жиҳатдан эътиборга молик. Ҳокимият дунёни бутунлай ўзгартириш даъвоси билан чиққан большевиклар қўлига ўтганига унча кўп вақт бўлмаган давр… Бир ёқда қаҳатчилик, иккинчи ёқда сиёсий зулм, зўравонлик… Хуллас, реал ҳаётнинг аччиқ манзараси. Бир томонда оддий халқ ўз турмуш ташвишлари билан банд, иккинчи томонда эса профессор Персиков қандайдир қизил нуру унинг ёрдамида хориждан келтирилган тухумларни сунъий тарзда очиш борасидаги илмий тадқиқотлари билан машғул. Тасодифан шу тухумлар оддий тухумлар билан алмашиб, Смоленск губерниясидаги бир совхозга бориб қолади. Рокк исмли бир давлат хизматчиси бутун республикани товуқ гўшти билан таъминлаш мақсадида Персиков кашф этган ўша нур ёрдамида тухумларни ғайритабиий йўсинда очтиради. Оқибатда тухумлардан жўжа эмас, баҳайбат ва даҳшатли илонлар, туяқушлар, тимсоҳлар ёриб чиқиб, одамларни ғажиб ташлайди, ямламай ютади. Бу фожиа хабари атрофга яшин тезлигида тарқалиб, Москванинг одатий ҳаётини издан чиқаради. Даҳшатли мутантлар билан жанг қилишга, уларни қириб ташлашга ҳатто жанговар қўшин ҳам ожиз эди… Фақат эрта тушган қаҳратон совуқгина тропик махлуқларнинг ваҳшатли юриши ҳамда кўпайишига чек қўяди. Булгаковнинг мазкур фантастик воқеани тасвирлашдан мақсади нима эканлиги ўқувчи учун қизиқ, албатта.
Агар тарихга диққат билан эътибор қилсак, рус заминига ёпирилган балою офатлар йўлига аёз, қаҳратон, тўғрироғи, табиат кучлари ғов бўлганлигини кўрамиз. Жаҳонгир Наполеоннинг 1812 йилги босқинини ҳам, Иккинчи жаҳон уруши чоғи гитлерчилар ҳамласини ҳам даф қилишда шу омилнинг анча-мунча рол ўйнаганлиги ҳақиқат. “Касофат тухумлар”да эса бунга ўхшаш ҳодисаларнинг магик талқиндаги бир кўриниши акс этган. Демак, одамзоднинг билиб-билмай қилган хатоларини она табиат тузатади. Бандаларнинг дарду аламларини ҳам Яратганнинг ўзи аритади.
Бироқ қиссадан чиқувчи асосий ҳисса бу эмас. Гап шундаки, Ғарбда пайдо бўлган, инсон ҳурлигига қарши қаратилган ғайриинсоний ғоялар – марксистик, коммунистик дунёқараш айнан Шарқда – қолоқ Россияда амалиётда синаб кўрилди. Мағрибга нисбатан тараққиётда анча орқада бўлган Россияга марксизмнинг “экспорт” қилингани чет элдан келтирилган касофат тухумлар образи орқали уста адиб томонидан юксак маҳорат билан гавдалантирилган. Ҳозирги кунда ҳам дунёнинг турли минтақаларига ғаразли ниятларни кўзлаган кучлар томонидан сохта “демократия”ни сунъий равишда кўчиришга уринишлар бўлаётгани, оқибатда Ер юзида янгидан-янги оловли нуқталар юзага келаётгани сир эмас. Шу жиҳатдан олиб қарасак, барча буюк сўз санъаткорлари сингари башорат қилиш салоҳиятига эга бўлган Булгаковнинг ўтган аср биринчи ярмида яшаб, бугунги ХХI аср воқелигини олдиндан кўргани, огоҳликка чақиргани эътиборга лойиқдир. Унинг бу огоҳи славян мифологияси ва фантастика орқали, рамзий маънодаги “тухумлар” образи ёрдамида ифодаланганлиги эса магик реализмга хос бир қатор аломатларни тушунишга имкон беради. Чунки юраги зада адиб мустабид тузум шароитида ҳаёт ҳақиқатларини очиб ташлашга фақат рамзийлик воситасида эришиши мумкин эди. Унинг “Итюрак” номли бошқа асарида ҳам шўро жамиятининг кирдикорлари магия ва фантастика пардаси ёрдамида фош этилган. Олим Преображенский итга одам миясини кўчириб ўтқазади ҳамда жонивор кейинчалик Шариков деб ном қўйилган ярим ит, ярим одам бир махлуққа – онгли, аммо итюрак бир мавжудотга айланади. Катта истеҳзо билан яратилган бу образ аслида большевиклар “доҳий”сининг тимсолидир. Шу билан бирга, мазкур қиссадан айниқса ҳозирги замон учун катта хавф туғдираётган “илм-фан ютуқлари”нинг – сунъий урчитиш йўли билан турли жониворлар, ва ҳаттоки инсон клонини яратишга уринишларнинг оқибатида ҳар хил зомбию манқуртлар, мутантлар пайдо бўлиши мумкинлиги ҳам англашилади. Итюрак шариковларнинг ҳаётимизга кириб келишини, уларнинг Чингиз Айтматов “Кассандра тамғаси”да тасвирлаган иксзурриёдлардек, қинғирликни кўзлаган ҳар хил сиёсий кучлар қўлида ўйинчоққа айланишини, вайронкор ғоялар йўлида хизмат қилишини бир тасаввур қилинг!
Ҳа, шариковлар, касофат тухумлар бугунча ички реаллик (магия)дир. Бироқ эртага улар ташқи реалликка айланиши мумкин!
Умуман олганда, магик реализм тажрибаси сеҳру мўъжизалар тарк этган, Яратганга, унинг қудратига ишонч, эътиқод тарк этган маконларга яна қачондир ғайб кучлари қайтишини тасдиқлайди. Фақат бунда манфий кўринишдаги магик кучлар наҳс босган муҳитга тушиб, унинг авра-астарини ағдариб юборгани кузатилади. Улар қаторида “Уста ва Маргарита” романидаги иблис Воланд ҳамда унинг Коровёв, Азазелло, Бегемот каби шериклари алоҳида ўринга эга эканлиги шубҳасиз. Мазкур магик қаҳрамонлар даҳрийлар юртига келиб, дафъатан ҳамма ёқни остин-устун қилган – бир одамнинг трамвай остида қолишию иккинчисининг жиннихонага тушишини олдиндан айтиб берган, боз устига, театрда жуда ғаройиб, магия ва аччиқ сатира билан суғорилган, сохта кийимлар улашиб, баднафс бандаларнинг шармандаси чиқарилган улкан томоша уюштириш орқали одамлару умуман, ўша жамиятнинг қанчалар тубан эканлигини бутун Москвага кўрсатиб қўйганди.
Таъкидлаш жоизки, Воланд иблис бўлса-да, салбий персонаж эмас. МАССОЛИТда ишлайдиган “аллома” Берлиознинг бу мамлакатда кўпчилик анчадан буён тангрига ишонмай қўйгани ҳақидаги гапларидан ҳатто одатда Яратганга мухолифатда турувчи мавжудот сифатида тушуниладиган шайтон ҳам таажжубга, даҳшатга тушади: “… шунинг учун ҳам у атрофдаги уйларга қўрқа-писа кўз югуртириб чиқди – у ҳар бир деразада биттадан атеистни кўришдан хавотирланаётгандай эди”.
Шу эпизоднинг ўзи замонлар оша келган мистик мавжудот Воланд билан ҳозирги замондаги (яъни асар воқеалари кечаётган даврдаги) руҳсиз, қуруқ танадангина иборат физик муҳит ўртасида вужудга келган кучли зиддиятга очиқ мисолдир (Қарама-қаршиликнинг бундай кўриниши магик реализмга хос хусусиятлардан бири эканлигини юқорида айтиб ўтгандик).
Бироқ Воланд шу имонсизлар жамияти ичидан ҳам инсонийлик қиёфасини йўқотмаган кишиларни топа билди. Булар Понтий Пилат тўғрисида роман ёзгани учун “адабиётшунос” Латунскийга ўхшаган аблаҳлар томонидан жиннихонага тиқилган Уста ҳамда унинг севгилиси Маргарита эди.
Умуман, мистика, сеҳр-афсунга йўғрилган мазкур романдаги бир қатор эпизодлар – бош қаҳрамонлардан бири Маргаританинг ғам ва мусибатдан жодугарга айланиши, худди рус асотирларида супургига миниб учиб юрувчи ялмоғиздек, чўтка ёрдамида парвоз қилиши, реал оламдан тасаввур оламига ўтиб, иблис ҳузурида оламшумул балда иштирок этиши ва шу каби ғаройиб саргузаштлар сеҳр қобиғидаги реализмнинг аломатларидандир.
Асар давомида Булгаковнинг Устани-да, Маргаритани-да Воланд воситасида магик оламга босқичма-босқич “яқинлаштириш”и, бошқача қилиб айтганда, уларни ҳақиқий руҳий оламларига “қайтариш”и ҳам магреализмнинг магик қудратини яна бир бор кўрсатади. Чунки соҳир реализм назариётчиси Бонтемпелли бежиз замонавий санъат олдида турган асосий масала ўзига хос “руҳий геометрия” яратиб, инсонни ўз руҳий ватанига қайтаришдир, дея таъкидламаган.
Шундай қилиб, “Уста ва Маргарита” ҳамда бошқа асарлар Михаил Булгаков сеҳр, фантастика, ўткир ҳажв, шунингдек, шафқатсиз реализм ўзаро кесишган магик реализмнинг улкан вакили эканлигига далилдир. Аммо бу ижодий оқим том маънода Лотин Америкаси адабиётида бор бўю басти билан намоён бўлди.
* * *
Лотин Америкаси… Афсонавий Майя цивилизацияси, ацтеку инкларнинг бой маданияти, Мачу-Пикчу обидалари, Чичен-Ица эҳромлари, сўнг испанлар, португалларнинг ёпирилиб келиши, Эльдорадо, европаликлар ҳамда ҳиндулар, қора танлиларнинг ўзаро чатишиб кетиши, узоқ давом этган мустамлакачилик, ковбойлар, коррида, футбол, чачача, танго, серенада, карнаваллар, кофе, бепоён Анд тизмалари, Амазонка, Амазония чангалзорлари, Анхель шаршараси, Панама канали, ажойиб пляжлар, испану кечуа тиллари аралаш забонда сўзлашувчи шодон, шу билан бирга, ўч олишга мойил, қизиққон одамлар…
Бу омилларнинг бари ХХ асрнинг 50-80-йиллари оралиғида ушбу минтақада улкан “вулқон” отилишига олиб келди. Дунё китобхонлари, адабиётшунослари асосий диққат-эътиборларини ана шу “вулқон”га, магреализмдан тўйинган шу улуғ “портлаш”га қаратди. Бу йирик адабий ҳодисага айнан сеҳрли реализм сабаб бўлди. Маҳаллий ҳиндуларнинг қадим ривояту мифлари, урф-одатлари, диний эътиқодлари ҳамда Европадан келган испанча, португалча дунёқараш, католик ахлоқининг ўзаро уйғунлик ҳосил қилгани эса Лотин Американча соҳир реализмга замин ҳозирлаганди. Умуман, Тинч ва Атлантика уммонлари оралиғида жойлашган Жанубий ҳамда Марказий Америка мамлакатлари халқлари ўзига хос турмуш тарзи, феъл-атвори, ўз жамиятлари учунгина характерли бўлган ички руҳият, ҳаёт динамикаси билан жаҳондаги бошқа минтақалардан сезиларли фарқланади. Айнан шу ҳудуд “Эски дунё” вакили Х. Колумб томонидан “Янги дунё” сифатида кашф этилган. Бироқ ана шу “Янги дунё” “Эски дунё” – Европанинг қадимий руҳини ўзида асраб келади. Бугунги кунда биз Мехико, Гавана, Монтевидеою Сан-Паулунинг, Сантьяго, Богота, Каракасу Буэнос-Айреснинг ғовур-ғувур кўчаларида Ўрта асрлар Европасидаги қувноқ, хушчақчақ, эҳтиросга бой, мағрур кишиларни, ўтмиш даврлар магияси таъсирида улғайган одамларни учратамиз. Нақл қилишларича, жуда гўзал тил бўлмиш мумтоз испан тили Испанияда эмас, балки Лотин Америкасида сақланиб қолган. Ана шу жойларда, ана шу тилда сўзлашувчилар, ана шундай характер эгалари орасида бундан саксон саккиз йил муқаддам туғилган Габо исмли болакай кейинчалик бу сеҳрли диёрнинг сиру синоатини, моҳиятини барча зиддияту фазилатлари билан кўрсатиб берди.
Лотин Америкаси ким учундир дам олиш, томошалар, кўнгилхушлик маскани, яна кимдир учун коррупция, бузуқчилик, наркомафия ўчоғи, бошқа биров учун эса турли маданиятлар туташган чорраҳа ҳисобланади. Маркес ва унинг сафдошлари ижодида бу хусусиятларнинг барини кўриш мумкин.
Албатта, Лотин Америкаси ҳаёт тарзи, унинг бадиий адабиётдаги ифодаси “Минг бир кеча”даги ривоятлар ёки француз романларидек романтик эмас. Унда ташқи ва ички (магик) реализм мужассам. Ушбу адабиётдаги бош фалсафий-бадиий тамойил мифик тафаккурдир. Илдизи ерли ҳиндулар сиғинган Итсамна, Буюк Руҳ ва шу каби илоҳларга бўлган эътиқодларга, космогоник дунёқарашларга бориб тақалгувчи бу тафаккур тарзи охир-оқибатда ХХ асрнинг сохта санамларини – диктаторларни (Хорхе Саламеанинг “Буюк Бурундун Бурунда ўлди” (1952), Карпентьернинг “Услубнинг беқарорлиги” (1974), Маркес яратган “Бузрукнинг кузи” (1975) каби асарларда айнан шу мавзу – мустабидлик масаласи ёритилган) ҳокимиятга олиб келди. Ўша пайтларда қудратли давлатларнинг босими билан хорижга қарам бўлган, моддий ва маънавий бойликларига ўзи эгалик қилолмаган, қонунсизлик, террор, қўрқув остида қолган Лотин Америкасининг озурда қалби қашшоқликдан, зулмдан силласи қуриган халқларининг дарду аламлари билан тўлиб-тошгани ҳақиқат. “Ошкора қотиллик қиссаси” учун Нобель мукофотини олаётган чоғда (1982 йил) Маркес қуйидагиларни бежизга куйиниб сўзламаганди:
“Лотин америкасилик йигирма миллион бола икки ёшга тўлмасдан ўлиб кетишди. Репрессия туфайли бадар кетганларнинг сони бир юз йигирма мингдан ошди. Бир миллион чилилик ёки аҳолининг ўн фоизи мамлакатини ташлаб кетишга мажбур бўлишди. Жами икки ярим миллион аҳолига эга мўъжазгина Уругвайнинг ҳар бешинчи кишиси қувғинда яшайди. Лотин Америкасидан кетиб қолган қочоғу муҳожирларни агар бир жойга тўплаб, давлат тузишса борми, аҳолиси миқдори Норвегияникидан анча кўп бўлар эди.
…Европалик тараққийпарварлар мамлакатларида ўрнатишмоқчи бўлган социал адолат нега энди Лотин Америкасига тўғри келмас экан?… Йўқ, Лотин Америкаси беирода шахмат пиёдаси бўлишни асло истамайди ва бундай бўлмайди ҳам”.
“Ошкора қотиллик қиссаси”дагидай, аён-ошкор рўй бераётган қотилликка лоқайд қараш, ғафлат туйғуси, “Ёлғизликнинг юз йили”да тасвирланганидек, ўз қобиғига ўралашиш, асрий ёлғизликка маҳкумлик нафақат Лотин Америкасининг, балки бутун заминнинг ҳам энг улуғ фожиаларидан биридир. Буэндиалар сулоласининг қисмати аслида бутун инсоният қисматидир.
Фавқулодда жозибаси, сеҳр-жоду тасвиридан тўйинган чуқур мазмуни, ғоялари билан дунё адабиётини бойитган “Ёлғизликнинг юз йили” – бир оиланинг юз йиллик ҳаёти акс этган ушбу роман Макондо қишлоғига Мелькиадес исмли башоратгўй, доно лўлининг ташрифидан бошланган. Бу одам Буэндиалар сулоласининг тақдири ҳақида шундай каромат қилади:
“Авлоднинг биринчи вакилини дарахтга боғлаб қўйишади, авлоднинг сўнггисини чумолилар еб битиради”.
Асарнинг бутун воқелигини умумий тарзда ўзида ифодалаган бу башорат замирида ҳиндуларнинг олам ҳақидаги тасаввурлари ётади. Қадим ацтеклар одамзод маккажўхоридан тарқалган, деб ҳисоблашган. Ҳаётдан кўз юмганда кишининг ўзи қачонлардир назарга илмаган қумурсқаларга ем бўлиши ҳам мозийдан қолган асотирлар қатида айтилган. Чунки инсон табиатнинг бир заррасидир. Шундай экан, одам боласи табиат берган неъматларни – хотира, ақл-идрок, оламни англаш салоҳияти ҳамда истагини ўзида сақлаб қолмоғи даркор. Худбинлик, маҳдудлик ботқоғига ботган Буэндиалар буни эплай олишмади. Биргина Макондога уйқусизлик дарди ёпирилган чоғни эслайлик:
“…Уйқусизликка гирифтор бемор дастлаб болаликдаги воқеаларни, кейин нарсаларнинг номию уларнинг нима мақсадда қўлланишини эсидан чиқаради, сўнгра у одамларни ҳам танимай қолади ва ҳаттоки ўз-ўзини ҳам англолмайди ва ўтмишини унутган бундай кимса телбанамо бир аҳволга тушади. Хосе Аркадио Буэндиа кула-кула, бу иримчи ҳиндулар тўқиб чиқарган латифаларнинг бири бўлса керак деган хулосага келди”.
Йўқ, бу ҳиндулар тўқиган латифа эмас, балки башариятга қарата огоҳ маъносида айтилган ҳикматдир. Авлоднинг илк вакили Хосе Аркадио Буэндиа унинг мағзига етмади. У нафақат гуахиро уруғига мансуб ҳинду аёл Виситасьоннинг бу гаплари маъносидан, шу билан биргаликда, Мелькиадес қўлёзмалари сиридан бехабар эди. Бу бехабарлик, гумроҳлик унинг бутун уруғ-аймоғига теккан “касаллик” эди. Мазкур жараён роса юз йил бутун Макондо аҳли орасида давом этди.
Таъкидлаш керакки, Макондо атрофини мўъжизалар, магия ўраган, лекин унинг ўзи бундан бебаҳра макон эди. Хосе Аркадио Буэндиа ҳам бекорга хотини Урсулага “Дарёнинг нариги томонида турли сеҳрли аппаратлар мавжуд, биз бўлсак бу ерда ҳануз молдай яшаб келяпмиз”, дея шикоят қилмаганди. Ана шунинг оқибатида, сеҳр-мўъжизалар йўқлиги оқибатида Макондо бир аср одамлар оммавий тарзда пинҳона ўлдириб юборилган, ёш қизлар очликдан ўлмаслик учун ўз таналарини сотаётган, разолат, фаҳш, юракни ёриб юборгудек даражадаги мубҳамлик, ёлғизлик ҳукм сурган маъво бўлиб келди.
Хола ва жияндан туғилган думли чақалоқни – уруғнинг охирги вакилини чумолилар еб битирар чоғи сулоланинг сўнгги авлодларидан бири – Аурелиано ниҳоят донишманд лўлининг санскрит тилида битилган қўлёзмалари сирини англаб етди. Айнан ана шу жаҳонгашта Мелькиадес бундан юз йилча бурун йигитнинг аждодлари орасига, Макондо тупроғига дунё мўжизалари (оҳанрабо, заррабин, телескоп ва шу сингари турли асбоблар)ни олиб киришга уринган (ўз навбатида, Хосе Аркадио Буэндиа мазкур янгиликлардан аҳмоқона ишларда – магнит ёрдамида ер қаъридан олтин қазиб олиш, дурбин воситасида душман қўшинига қарши “офтоб жанги” олиб боришда фойдаланишни кўзлаганди!), ўз кароматлари билан бу сеҳрни, магияни қарор топтиришга тиришган эди. Унинг башоратомуз хитобларидан бирида жумладан шундай дейилади:
“Яқинда одамлар уйдан чиқмай туриб ҳам жаҳоннинг исталган бурчагида бўлаётган воқеаларни бемалол кўрадиган бўлишади”.
(Бу аслида Маркеснинг 60-йиллардаги кароматидир. Ўша пайтда сеҳр ёки фантастика ҳисобланган бундай фикрлар бугун телевидение, интернет мисолида ўзининг тўлиқ тасдиғини топгандир.)
Лотин Американча магреализм адабиёти қаҳрамонлари ижтимоий мавжудот сифатида эҳтироси бениҳоя кучли, ҳайвоний истак-майлларга мойил одамлардир (Бунинг учун ўн етти аёлдан ўн етти ўғил кўрган полковник Аурелиано Буэндиани, вулқонсифат Хосе Аркадионинг ўгай синглиси Ребекага муносабатини, Гўзал Ремедиоснинг мўъжизакор ҳусни сабаб ҳалокатга учраган тўрт кишини, ёки чўчқа думли болани – сўнгги авлодни дунёга келтирган ишратпараст Аурелианою Амаранта Урсулани эслаш кифоя). Эҳтирослар бандаси бўлмиш бутун макондоликларнинг ноқис тасаввури юқоридагига ўхшаш фикрларни тушунишдан ожиз эканлиги сабабларидан бири ҳам айнан шундадир. Бунга ҳали таъкидланганидек, фақатгина Аурелиано муяссар бўлди. Аммо энди кеч эди… “Ошкора қотиллик қиссаси”да танасига ака-ука Викариоларнинг номус ханжари ботган Сантьяго Насари ҳам ўлар чоғидагина бу воқеаларнинг – ғафлатнинг, қалб мудроқлигининг моҳиятини, оқибатини англаганди. Бироқ бунда ҳам вақт аллақачон ўтганди…
Аслини олганда, ёлғизликнинг, маҳдудликнинг бундай талқини фақат Лотин Америкаси прозасига хосдир. Чунки Европа насридан фарқли равишда мазкур минтақа романчилигида мифологик тафаккур жонлилик, замонавийлик касб этган. Унинг ифодаси шунчаки “мифга мурожаат” кўринишида эмас. “Ёлғизликнинг юз йили”да Мелькиадеснинг бир неча бор ўлиб, яна тирилиб келиши, Хосе Аркадио Буэндиа томонидан найза санчиб ўлдирилган Пруденсио Агилярнинг арвоҳи қотилу унинг хотинига тинчлик бермагани, “бу дунёнинг одами эмас” деб таърифланган Гўзал Ремедиоснинг – доимо ҳурликка интилган ўша қизнинг эркак зотига ажал келтириши, сўнг кўкка парвоз қилиб, поёнсиз бўшлиқда ғойиб бўлиши, Буэндиалар хонадонини чумолилар аста-секин емириб бориши, охири бўрон Макондони ер юзидан супуриб ташлаши… Шу эпизодлар занжирининг ўзиёқ мифологик дунёқараш Лотин Америкаси насридаги кундалик ҳаётнинг ўзида кечишига, воқеланишига ёрқин далилдир. Агар Европа магреализмида у ташқи, қуруқ реализмдан мустақил, алоҳида ва ҳаттоки бегона олам сифатида (“Уста ва Маргарита”да кўпчилик персонажларнинг, умуман, бутун муҳитнинг Воландлар, Понтий Пилатлар дунёсига ишонмаслиги, бошқача айтганда, магик реалликнинг кундалик реаллик учун йўқлик эканлиги) акс этса, уммон ортида бунинг акси. Мазкур ноўхшашликнинг боиси шуки, ушбу романда аниқ-тиниқ деталлари билан тасвирланган Кариб колоритига муаллиф томонидан алоҳида урғу берилади. Хусусан, Маркес учун бу минтақа барча ғаройиб ҳодисалар юз бериши мумкин бўлган “фантастик реаллик” масканидир.
Лотин Американча магреализмнинг ўзига хослиги сабабини колумбиялик сўз санъаткорининг қуйидаги фикрлари ҳам кўрсатади:
“Мен реал ҳаётдаги магияга ишонаман. Ўйлашимча, Карпентьер (гап “lo real maravilloso” – “сеҳрли реаллик” атамасини илк бор қўллаган кубалик адиб Алехо Карпентьер тўғрисида бормоқда – муал.) реаллик кўринишида ва айнан Лотин Америкасида, хусусан, Кариб мамлакатларида реаллик кўринишида воқеланган мўъжизани “магик реализм” деб атаган. У сеҳрлидир”.
Бу гапдан кўриниб турибдики, ёзувчининг ўзи магия оламида яшайди.
Алалхусус, шоҳ асарида бир шаҳарчанинг мудҳиш ва тумтароқ образини магик бўёқлар ҳамда реалистик тасвир услуби ёрдамида яратган Маркес Булгаковнинг эътиқодсиз шўро жамиятига жавобан ўзининг ёлғизликка маҳкум Макондосини дунё адабиёти жўғрофиясига олиб кирди. Ва бу билан Лотин Американча магреализмнинг бор мўъжизавий кучини барчага намойиш этди.
Rustam IBRAGIMOV
ILMIY FANTASTIKA VA MAGIK RЕALIZM UYG‘UNLIGI
(M. Bulgakov va G. G. Markes ijodi misolida)
XX asrning turli ijtimoiy-siyosiy talato‘plarga, evrilishlarga boy bo‘lgani sir emas. Ijodkorga jamiyat haqidagi bor haqiqatni to‘kib solish taqiqlangan yoki cheklab qo‘yilgan ana shunday sharoitda realizm yo‘nalishining bir to‘lqini sanalmish magik realizm maydonga keldi. Bugungi kunda umumestetik tushunchaga aylangan mazkur hodisa ilk bor aynan shu nom bilan nemis tanqidchisi Frans Rox (1890-1965) tomonidan tilga olindi. Atoqli san’atshunos 1925 yilda avangard yo‘nalishidagi bir guruh yosh rassomlarni “magik realistlar” deya ta’rifladi. Chunki bu musavvirlar ijodidagi asosiy tasvir obyekti o‘zgarayotgan reallik edi.
Tez orada “sehrli realizm” atamasining ma’no ko‘lami ortdi. Endi u faqatgina nemis rassomchiligidagi postekspressionizm oqimini anglatuvchi istiloh bo‘libgina qolmay, san’atning boshqa turlariga ham kirib bordi. 1927 yildayoq italyan adibi va adabiyotshunosi Massimo Bontempelli (1878-1960) “magik realizm”ni badiiy adabiyot namunalariga nisbatan qo‘llay boshlagan bo‘lsa, Akira Kurosava, Emir Kusturitsa singari mashhur rejissyorlar “Tushlar”, “Arizona orzusi” kabi filmlari bilan uning kinematografiya sohasidagi rivojiga katta hissa qo‘shdilar.
Qo‘llanilish jihatidan ko‘lamdorligiga qaramay, magik realizm aynan badiiy adabiyot yo‘nalishida o‘zining tom ma’nodagi cho‘qqisiga ko‘tarildi. Magik va fantastik unsurlarning asar ichiga, asar qahramonlari ruhiyatiga singib ketishi, ramzlarga tez-tez murojaat etish, folklor elementlarining mavjudligi, insoniy ehtiroslarning batafsil yoritilishi, asarning ochiq finali kitobxonga fantastik yoki odatiy dunyoning qurilishida nima haqqoniy hamda muvofiqroq ekanligini baholashga imkon qoldirishi, o‘tgan zamon hozirgi zamon bilan, fizik borliq mistik borliq bilan qarama-qarshi munosabatda bo‘lishi, voqealarning alternativ nuqtai nazardan yuzaga kelishi, ya’ni hikoyachi ovozining uchinchi shaxsdan birinchi shaxsga ko‘chishi, sabab hamda oqibatning o‘zaro o‘rin almashishi… Ko‘pdan-ko‘p bu xususiyatlar Yevropada buyuk rus adibi Mixail Bulgakov, serb yozuvchisi Goran Petrovichga, Lotin Amerikasida esa kubalik Alexo Karpentyer, gvatemalalik Migel Anxel Asturias, argentinalik Xulio Kortasar, meksikalik Xuan Rulfoyu Karlos Fuentes, va albatta, kolumbiyalik Gabriel Garsiya Markeslarga ulkan shuhrat olib keldi. Ular ijodida Bontempelli tili bilan aytganda, ikki reallikdan – ichki va tashqi reallikdan iborat inson dunyosi aks etib, bunda “real olam” hamda “tasavvur olami” o‘zaro uyg‘unlashdi. XX asrning ushbu qo‘sh dunyodan tuzilgan murakkab, pajmurda qiyofasini esa siru jumboqlar, sarguzashtlar tasvirisiz, yangi asotiru afsonalar yaratmay (aniqrog‘i, eski afsonalarni badiiy jihatdan qayta ishlamay) turib, “chizib” bo‘lmasdi.
Sehr-jodu va ilmiy fantastika bilan bog‘liq voqealar asar g‘oyasini ochishda katta o‘rin tutuvchi bunday adabiyot namunalari ulug‘ adib Mixail Bulgakov ijodida salmoqli mavqega ega. 20-yillar Sovet Rossiyasining haqqoniy manzarasi chizilgan “Kasofat tuxumlar” qissasi shu jihatdan e’tiborga molik. Hokimiyat dunyoni butunlay o‘zgartirish da’vosi bilan chiqqan bolsheviklar qo‘liga o‘tganiga uncha ko‘p vaqt bo‘lmagan davr… Bir yoqda qahatchilik, ikkinchi yoqda siyosiy zulm, zo‘ravonlik… Xullas, real hayotning achchiq manzarasi. Bir tomonda oddiy xalq o‘z turmush tashvishlari bilan band, ikkinchi tomonda esa professor Persikov qandaydir qizil nuru uning yordamida xorijdan keltirilgan tuxumlarni sun’iy tarzda ochish borasidagi ilmiy tadqiqotlari bilan mashg‘ul. Tasodifan shu tuxumlar oddiy tuxumlar bilan almashib, Smolensk guberniyasidagi bir sovxozga borib qoladi. Rokk ismli bir davlat xizmatchisi butun respublikani tovuq go‘shti bilan ta’minlash maqsadida Persikov kashf etgan o‘sha nur yordamida tuxumlarni g‘ayritabiiy yo‘sinda ochtiradi. Oqibatda tuxumlardan jo‘ja emas, bahaybat va dahshatli ilonlar, tuyaqushlar, timsohlar yorib chiqib, odamlarni g‘ajib tashlaydi, yamlamay yutadi. Bu fojia xabari atrofga yashin tezligida tarqalib, Moskvaning odatiy hayotini izdan chiqaradi. Dahshatli mutantlar bilan jang qilishga, ularni qirib tashlashga hatto jangovar qo‘shin ham ojiz edi… Faqat erta tushgan qahraton sovuqgina tropik maxluqlarning vahshatli yurishi hamda ko‘payishiga chek qo‘yadi. Bulgakovning mazkur fantastik voqeani tasvirlashdan maqsadi nima ekanligi o‘quvchi uchun qiziq, albatta.
Agar tarixga diqqat bilan e’tibor qilsak, rus zaminiga yopirilgan baloyu ofatlar yo‘liga ayoz, qahraton, to‘g‘rirog‘i, tabiat kuchlari g‘ov bo‘lganligini ko‘ramiz. Jahongir Napoleonning 1812 yilgi bosqinini ham, Ikkinchi jahon urushi chog‘i gitlerchilar hamlasini ham daf qilishda shu omilning ancha-muncha rol o‘ynaganligi haqiqat. “Kasofat tuxumlar”da esa bunga o‘xshash hodisalarning magik talqindagi bir ko‘rinishi aks etgan. Demak, odamzodning bilib-bilmay qilgan xatolarini ona tabiat tuzatadi. Bandalarning dardu alamlarini ham Yaratganning o‘zi aritadi.
Biroq qissadan chiquvchi asosiy hissa bu emas. Gap shundaki, G‘arbda paydo bo‘lgan, inson hurligiga qarshi qaratilgan g‘ayriinsoniy g‘oyalar – marksistik, kommunistik dunyoqarash aynan Sharqda – qoloq Rossiyada amaliyotda sinab ko‘rildi. Mag‘ribga nisbatan taraqqiyotda ancha orqada bo‘lgan Rossiyaga marksizmning “eksport” qilingani chet eldan keltirilgan kasofat tuxumlar obrazi orqali usta adib tomonidan yuksak mahorat bilan gavdalantirilgan. Hozirgi kunda ham dunyoning turli mintaqalariga g‘arazli niyatlarni ko‘zlagan kuchlar tomonidan soxta “demokratiya”ni sun’iy ravishda ko‘chirishga urinishlar bo‘layotgani, oqibatda Yer yuzida yangidan-yangi olovli nuqtalar yuzaga kelayotgani sir emas. Shu jihatdan olib qarasak, barcha buyuk so‘z san’atkorlari singari bashorat qilish salohiyatiga ega bo‘lgan Bulgakovning o‘tgan asr birinchi yarmida yashab, bugungi XXI asr voqeligini oldindan ko‘rgani, ogohlikka chaqirgani e’tiborga loyiqdir. Uning bu ogohi slavyan mifologiyasi va fantastika orqali, ramziy ma’nodagi “tuxumlar” obrazi yordamida ifodalanganligi esa magik realizmga xos bir qator alomatlarni tushunishga imkon beradi. Chunki yuragi zada adib mustabid tuzum sharoitida hayot haqiqatlarini ochib tashlashga faqat ramziylik vositasida erishishi mumkin edi. Uning “Ityurak” nomli boshqa asarida ham sho‘ro jamiyatining kirdikorlari magiya va fantastika pardasi yordamida fosh etilgan. Olim Preobrajenskiy itga odam miyasini ko‘chirib o‘tqazadi hamda jonivor keyinchalik Sharikov deb nom qo‘yilgan yarim it, yarim odam bir maxluqqa – ongli, ammo ityurak bir mavjudotga aylanadi. Katta istehzo bilan yaratilgan bu obraz aslida bolsheviklar “dohiy”sining timsolidir. Shu bilan birga, mazkur qissadan ayniqsa hozirgi zamon uchun katta xavf tug‘dirayotgan “ilm-fan yutuqlari”ning – sun’iy urchitish yo‘li bilan turli jonivorlar, va hattoki inson klonini yaratishga urinishlarning oqibatida har xil zombiyu manqurtlar, mutantlar paydo bo‘lishi mumkinligi ham anglashiladi. Ityurak sharikovlarning hayotimizga kirib kelishini, ularning Chingiz Aytmatov “Kassandra tamg‘asi”da tasvirlagan ikszurriyodlardek, qing‘irlikni ko‘zlagan har xil siyosiy kuchlar qo‘lida o‘yinchoqqa aylanishini, vayronkor g‘oyalar yo‘lida xizmat qilishini bir tasavvur qiling!
Ha, sharikovlar, kasofat tuxumlar buguncha ichki reallik (magiya)dir. Biroq ertaga ular tashqi reallikka aylanishi mumkin!
Umuman olganda, magik realizm tajribasi sehru mo‘’jizalar tark etgan, Yaratganga, uning qudratiga ishonch, e’tiqod tark etgan makonlarga yana qachondir g‘ayb kuchlari qaytishini tasdiqlaydi. Faqat bunda manfiy ko‘rinishdagi magik kuchlar nahs bosgan muhitga tushib, uning avra-astarini ag‘darib yuborgani kuzatiladi. Ular qatorida “Usta va Margarita” romanidagi iblis Voland hamda uning Korovyov, Azazello, Begemot kabi sheriklari alohida o‘ringa ega ekanligi shubhasiz. Mazkur magik qahramonlar dahriylar yurtiga kelib, daf’atan hamma yoqni ostin-ustun qilgan – bir odamning tramvay ostida qolishiyu ikkinchisining jinnixonaga tushishini oldindan aytib bergan, boz ustiga, teatrda juda g‘aroyib, magiya va achchiq satira bilan sug‘orilgan, soxta kiyimlar ulashib, badnafs bandalarning sharmandasi chiqarilgan ulkan tomosha uyushtirish orqali odamlaru umuman, o‘sha jamiyatning qanchalar tuban ekanligini butun Moskvaga ko‘rsatib qo‘ygandi.
Ta’kidlash joizki, Voland iblis bo‘lsa-da, salbiy personaj emas. MASSOLITda ishlaydigan “alloma” Berliozning bu mamlakatda ko‘pchilik anchadan buyon tangriga ishonmay qo‘ygani haqidagi gaplaridan hatto odatda Yaratganga muxolifatda turuvchi mavjudot sifatida tushuniladigan shayton ham taajjubga, dahshatga tushadi: “… shuning uchun ham u atrofdagi uylarga qo‘rqa-pisa ko‘z yugurtirib chiqdi – u har bir derazada bittadan ateistni ko‘rishdan xavotirlanayotganday edi”.
Shu epizodning o‘zi zamonlar osha kelgan mistik mavjudot Voland bilan hozirgi zamondagi (ya’ni asar voqealari kechayotgan davrdagi) ruhsiz, quruq tanadangina iborat fizik muhit o‘rtasida vujudga kelgan kuchli ziddiyatga ochiq misoldir (Qarama-qarshilikning bunday ko‘rinishi magik realizmga xos xususiyatlardan biri ekanligini yuqorida aytib o‘tgandik).
Biroq Voland shu imonsizlar jamiyati ichidan ham insoniylik qiyofasini yo‘qotmagan kishilarni topa bildi. Bular Pontiy Pilat to‘g‘risida roman yozgani uchun “adabiyotshunos” Latunskiyga o‘xshagan ablahlar tomonidan jinnixonaga tiqilgan Usta hamda uning sevgilisi Margarita edi.
Umuman, mistika, sehr-afsunga yo‘g‘rilgan mazkur romandagi bir qator epizodlar – bosh qahramonlardan biri Margaritaning g‘am va musibatdan jodugarga aylanishi, xuddi rus asotirlarida supurgiga minib uchib yuruvchi yalmog‘izdek, cho‘tka yordamida parvoz qilishi, real olamdan tasavvur olamiga o‘tib, iblis huzurida olamshumul balda ishtirok etishi va shu kabi g‘aroyib sarguzashtlar sehr qobig‘idagi realizmning alomatlaridandir.
Asar davomida Bulgakovning Ustani-da, Margaritani-da Voland vositasida magik olamga bosqichma-bosqich “yaqinlashtirish”i, boshqacha qilib aytganda, ularni haqiqiy ruhiy olamlariga “qaytarish”i ham magrealizmning magik qudratini yana bir bor ko‘rsatadi. Chunki sohir realizm nazariyotchisi Bontempelli bejiz zamonaviy san’at oldida turgan asosiy masala o‘ziga xos “ruhiy geometriya” yaratib, insonni o‘z ruhiy vataniga qaytarishdir, deya ta’kidlamagan.
Shunday qilib, “Usta va Margarita” hamda boshqa asarlar Mixail Bulgakov sehr, fantastika, o‘tkir hajv, shuningdek, shafqatsiz realizm o‘zaro kesishgan magik realizmning ulkan vakili ekanligiga dalildir. Ammo bu ijodiy oqim tom ma’noda Lotin Amerikasi adabiyotida bor bo‘yu basti bilan namoyon bo‘ldi.
* * *
Lotin Amerikasi… Afsonaviy Mayya sivilizatsiyasi, atsteku inklarning boy madaniyati, Machu-Pikchu obidalari, Chichen-Isa ehromlari, so‘ng ispanlar, portugallarning yopirilib kelishi, Eldorado, yevropaliklar hamda hindular, qora tanlilarning o‘zaro chatishib ketishi, uzoq davom etgan mustamlakachilik, kovboylar, korrida, futbol, chachacha, tango, serenada, karnavallar, kofe, bepoyon And tizmalari, Amazonka, Amazoniya changalzorlari, Anxel sharsharasi, Panama kanali, ajoyib plyajlar, ispanu kechua tillari aralash zabonda so‘zlashuvchi shodon, shu bilan birga, o‘ch olishga moyil, qiziqqon odamlar…
Bu omillarning bari XX asrning 50-80-yillari oralig‘ida ushbu mintaqada ulkan “vulqon” otilishiga olib keldi. Dunyo kitobxonlari, adabiyotshunoslari asosiy diqqat-e’tiborlarini ana shu “vulqon”ga, magrealizmdan to‘yingan shu ulug‘ “portlash”ga qaratdi. Bu yirik adabiy hodisaga aynan sehrli realizm sabab bo‘ldi. Mahalliy hindularning qadim rivoyatu miflari, urf-odatlari, diniy e’tiqodlari hamda Yevropadan kelgan ispancha, portugalcha dunyoqarash, katolik axloqining o‘zaro uyg‘unlik hosil qilgani esa Lotin Amerikancha sohir realizmga zamin hozirlagandi. Umuman, Tinch va Atlantika ummonlari oralig‘ida joylashgan Janubiy hamda Markaziy Amerika mamlakatlari xalqlari o‘ziga xos turmush tarzi, fe’l-atvori, o‘z jamiyatlari uchungina xarakterli bo‘lgan ichki ruhiyat, hayot dinamikasi bilan jahondagi boshqa mintaqalardan sezilarli farqlanadi. Aynan shu hudud “Eski dunyo” vakili X. Kolumb tomonidan “Yangi dunyo” sifatida kashf etilgan. Biroq ana shu “Yangi dunyo” “Eski dunyo” – Yevropaning qadimiy ruhini o‘zida asrab keladi. Bugungi kunda biz Mexiko, Gavana, Montevideoyu San-Pauluning, Santyago, Bogota, Karakasu Buenos-Ayresning g‘ovur-g‘uvur ko‘chalarida O‘rta asrlar Yevropasidagi quvnoq, xushchaqchaq, ehtirosga boy, mag‘rur kishilarni, o‘tmish davrlar magiyasi ta’sirida ulg‘aygan odamlarni uchratamiz. Naql qilishlaricha, juda go‘zal til bo‘lmish mumtoz ispan tili Ispaniyada emas, balki Lotin Amerikasida saqlanib qolgan. Ana shu joylarda, ana shu tilda so‘zlashuvchilar, ana shunday xarakter egalari orasida bundan sakson sakkiz yil muqaddam tug‘ilgan Gabo ismli bolakay keyinchalik bu sehrli diyorning siru sinoatini, mohiyatini barcha ziddiyatu fazilatlari bilan ko‘rsatib berdi.
Lotin Amerikasi kim uchundir dam olish, tomoshalar, ko‘ngilxushlik maskani, yana kimdir uchun korrupsiya, buzuqchilik, narkomafiya o‘chog‘i, boshqa birov uchun esa turli madaniyatlar tutashgan chorraha hisoblanadi. Markes va uning safdoshlari ijodida bu xususiyatlarning barini ko‘rish mumkin.
Albatta, Lotin Amerikasi hayot tarzi, uning badiiy adabiyotdagi ifodasi “Ming bir kecha”dagi rivoyatlar yoki fransuz romanlaridek romantik emas. Unda tashqi va ichki (magik) realizm mujassam. Ushbu adabiyotdagi bosh falsafiy-badiiy tamoyil mifik tafakkurdir. Ildizi yerli hindular sig‘ingan Itsamna, Buyuk Ruh va shu kabi ilohlarga bo‘lgan e’tiqodlarga, kosmogonik dunyoqarashlarga borib taqalguvchi bu tafakkur tarzi oxir-oqibatda XX asrning soxta sanamlarini – diktatorlarni (Xorxe Salameaning “Buyuk Burundun Burunda o‘ldi” (1952), Karpentyerning “Uslubning beqarorligi” (1974), Markes yaratgan “Buzrukning kuzi” (1975) kabi asarlarda aynan shu mavzu – mustabidlik masalasi yoritilgan) hokimiyatga olib keldi. O‘sha paytlarda qudratli davlatlarning bosimi bilan xorijga qaram bo‘lgan, moddiy va ma’naviy boyliklariga o‘zi egalik qilolmagan, qonunsizlik, terror, qo‘rquv ostida qolgan Lotin Amerikasining ozurda qalbi qashshoqlikdan, zulmdan sillasi qurigan xalqlarining dardu alamlari bilan to‘lib-toshgani haqiqat. “Oshkora qotillik qissasi” uchun Nobel mukofotini olayotgan chog‘da (1982 yil) Markes quyidagilarni bejizga kuyinib so‘zlamagandi:
“Lotin amerikasilik yigirma million bola ikki yoshga to‘lmasdan o‘lib ketishdi. Repressiya tufayli badar ketganlarning soni bir yuz yigirma mingdan oshdi. Bir million chililik yoki aholining o‘n foizi mamlakatini tashlab ketishga majbur bo‘lishdi. Jami ikki yarim million aholiga ega mo‘’jazgina Urugvayning har beshinchi kishisi quvg‘inda yashaydi. Lotin Amerikasidan ketib qolgan qochog‘u muhojirlarni agar bir joyga to‘plab, davlat tuzishsa bormi, aholisi miqdori Norvegiyanikidan ancha ko‘p bo‘lar edi.
…Yevropalik taraqqiyparvarlar mamlakatlarida o‘rnatishmoqchi bo‘lgan sotsial adolat nega endi Lotin Amerikasiga to‘g‘ri kelmas ekan?… Yo‘q, Lotin Amerikasi beiroda shaxmat piyodasi bo‘lishni aslo istamaydi va bunday bo‘lmaydi ham”.
“Oshkora qotillik qissasi”dagiday, ayon-oshkor ro‘y berayotgan qotillikka loqayd qarash, g‘aflat tuyg‘usi, “Yolg‘izlikning yuz yili”da tasvirlanganidek, o‘z qobig‘iga o‘ralashish, asriy yolg‘izlikka mahkumlik nafaqat Lotin Amerikasining, balki butun zaminning ham eng ulug‘ fojialaridan biridir. Buendialar sulolasining qismati aslida butun insoniyat qismatidir.
Favqulodda jozibasi, sehr-jodu tasviridan to‘yingan chuqur mazmuni, g‘oyalari bilan dunyo adabiyotini boyitgan “Yolg‘izlikning yuz yili” – bir oilaning yuz yillik hayoti aks etgan ushbu roman Makondo qishlog‘iga Melkiades ismli bashoratgo‘y, dono lo‘lining tashrifidan boshlangan. Bu odam Buendialar sulolasining taqdiri haqida shunday karomat qiladi:
“Avlodning birinchi vakilini daraxtga bog‘lab qo‘yishadi, avlodning so‘nggisini chumolilar yeb bitiradi”.
Asarning butun voqeligini umumiy tarzda o‘zida ifodalagan bu bashorat zamirida hindularning olam haqidagi tasavvurlari yotadi. Qadim atsteklar odamzod makkajo‘xoridan tarqalgan, deb hisoblashgan. Hayotdan ko‘z yumganda kishining o‘zi qachonlardir nazarga ilmagan qumursqalarga yem bo‘lishi ham moziydan qolgan asotirlar qatida aytilgan. Chunki inson tabiatning bir zarrasidir. Shunday ekan, odam bolasi tabiat bergan ne’matlarni – xotira, aql-idrok, olamni anglash salohiyati hamda istagini o‘zida saqlab qolmog‘i darkor. Xudbinlik, mahdudlik botqog‘iga botgan Buendialar buni eplay olishmadi. Birgina Makondoga uyqusizlik dardi yopirilgan chog‘ni eslaylik:
“…Uyqusizlikka giriftor bemor dastlab bolalikdagi voqealarni, keyin narsalarning nomiyu ularning nima maqsadda qo‘llanishini esidan chiqaradi, so‘ngra u odamlarni ham tanimay qoladi va hattoki o‘z-o‘zini ham anglolmaydi va o‘tmishini unutgan bunday kimsa telbanamo bir ahvolga tushadi. Xose Arkadio Buendia kula-kula, bu irimchi hindular to‘qib chiqargan latifalarning biri bo‘lsa kerak degan xulosaga keldi”.
Yo‘q, bu hindular to‘qigan latifa emas, balki bashariyatga qarata ogoh ma’nosida aytilgan hikmatdir. Avlodning ilk vakili Xose Arkadio Buendia uning mag‘ziga yetmadi. U nafaqat guaxiro urug‘iga mansub hindu ayol Visitasonning bu gaplari ma’nosidan, shu bilan birgalikda, Melkiades qo‘lyozmalari siridan bexabar edi. Bu bexabarlik, gumrohlik uning butun urug‘-aymog‘iga tekkan “kasallik” edi. Mazkur jarayon rosa yuz yil butun Makondo ahli orasida davom etdi.
Ta’kidlash kerakki, Makondo atrofini mo‘’jizalar, magiya o‘ragan, lekin uning o‘zi bundan bebahra makon edi. Xose Arkadio Buendia ham bekorga xotini Ursulaga “Daryoning narigi tomonida turli sehrli apparatlar mavjud, biz bo‘lsak bu yerda hanuz molday yashab kelyapmiz”, deya shikoyat qilmagandi. Ana shuning oqibatida, sehr-mo‘’jizalar yo‘qligi oqibatida Makondo bir asr odamlar ommaviy tarzda pinhona o‘ldirib yuborilgan, yosh qizlar ochlikdan o‘lmaslik uchun o‘z tanalarini sotayotgan, razolat, fahsh, yurakni yorib yuborgudek darajadagi mubhamlik, yolg‘izlik hukm surgan ma’vo bo‘lib keldi.
Xola va jiyandan tug‘ilgan dumli chaqaloqni – urug‘ning oxirgi vakilini chumolilar yeb bitirar chog‘i sulolaning so‘nggi avlodlaridan biri – Aureliano nihoyat donishmand lo‘lining sanskrit tilida bitilgan qo‘lyozmalari sirini anglab yetdi. Aynan ana shu jahongashta Melkiades bundan yuz yilcha burun yigitning ajdodlari orasiga, Makondo tuprog‘iga dunyo mo‘jizalari (ohanrabo, zarrabin, teleskop va shu singari turli asboblar)ni olib kirishga uringan (o‘z navbatida, Xose Arkadio Buendia mazkur yangiliklardan ahmoqona ishlarda – magnit yordamida yer qa’ridan oltin qazib olish, durbin vositasida dushman qo‘shiniga qarshi “oftob jangi” olib borishda foydalanishni ko‘zlagandi!), o‘z karomatlari bilan bu sehrni, magiyani qaror toptirishga tirishgan edi. Uning bashoratomuz xitoblaridan birida jumladan shunday deyiladi:
“Yaqinda odamlar uydan chiqmay turib ham jahonning istalgan burchagida bo‘layotgan voqealarni bemalol ko‘radigan bo‘lishadi”.
(Bu aslida Markesning 60-yillardagi karomatidir. O‘sha paytda sehr yoki fantastika hisoblangan bunday fikrlar bugun televideniye, internet misolida o‘zining to‘liq tasdig‘ini topgandir.)
Lotin Amerikancha magrealizm adabiyoti qahramonlari ijtimoiy mavjudot sifatida ehtirosi benihoya kuchli, hayvoniy istak-mayllarga moyil odamlardir (Buning uchun o‘n yetti ayoldan o‘n yetti o‘g‘il ko‘rgan polkovnik Aureliano Buendiani, vulqonsifat Xose Arkadioning o‘gay singlisi Rebekaga munosabatini, Go‘zal Remediosning mo‘’jizakor husni sabab halokatga uchragan to‘rt kishini, yoki cho‘chqa dumli bolani – so‘nggi avlodni dunyoga keltirgan ishratparast Aurelianoyu Amaranta Ursulani eslash kifoya). Ehtiroslar bandasi bo‘lmish butun makondoliklarning noqis tasavvuri yuqoridagiga o‘xshash fikrlarni tushunishdan ojiz ekanligi sabablaridan biri ham aynan shundadir. Bunga hali ta’kidlanganidek, faqatgina Aureliano muyassar bo‘ldi. Ammo endi kech edi… “Oshkora qotillik qissasi”da tanasiga aka-uka Vikariolarning nomus xanjari botgan Santyago Nasari ham o‘lar chog‘idagina bu voqealarning – g‘aflatning, qalb mudroqligining mohiyatini, oqibatini anglagandi. Biroq bunda ham vaqt allaqachon o‘tgandi…
Aslini olganda, yolg‘izlikning, mahdudlikning bunday talqini faqat Lotin Amerikasi prozasiga xosdir. Chunki Yevropa nasridan farqli ravishda mazkur mintaqa romanchiligida mifologik tafakkur jonlilik, zamonaviylik kasb etgan. Uning ifodasi shunchaki “mifga murojaat” ko‘rinishida emas. “Yolg‘izlikning yuz yili”da Melkiadesning bir necha bor o‘lib, yana tirilib kelishi, Xose Arkadio Buendia tomonidan nayza sanchib o‘ldirilgan Prudensio Agilyarning arvohi qotilu uning xotiniga tinchlik bermagani, “bu dunyoning odami emas” deb ta’riflangan Go‘zal Remediosning – doimo hurlikka intilgan o‘sha qizning erkak zotiga ajal keltirishi, so‘ng ko‘kka parvoz qilib, poyonsiz bo‘shliqda g‘oyib bo‘lishi, Buendialar xonadonini chumolilar asta-sekin yemirib borishi, oxiri bo‘ron Makondoni yer yuzidan supurib tashlashi… Shu epizodlar zanjirining o‘ziyoq mifologik dunyoqarash Lotin Amerikasi nasridagi kundalik hayotning o‘zida kechishiga, voqelanishiga yorqin dalildir. Agar Yevropa magrealizmida u tashqi, quruq realizmdan mustaqil, alohida va hattoki begona olam sifatida (“Usta va Margarita”da ko‘pchilik personajlarning, umuman, butun muhitning Volandlar, Pontiy Pilatlar dunyosiga ishonmasligi, boshqacha aytganda, magik reallikning kundalik reallik uchun yo‘qlik ekanligi) aks etsa, ummon ortida buning aksi. Mazkur noo‘xshashlikning boisi shuki, ushbu romanda aniq-tiniq detallari bilan tasvirlangan Karib koloritiga muallif tomonidan alohida urg‘u beriladi. Xususan, Markes uchun bu mintaqa barcha g‘aroyib hodisalar yuz berishi mumkin bo‘lgan “fantastik reallik” maskanidir.
Lotin Amerikancha magrealizmning o‘ziga xosligi sababini kolumbiyalik so‘z san’atkorining quyidagi fikrlari ham ko‘rsatadi:
“Men real hayotdagi magiyaga ishonaman. O‘ylashimcha, Karpentyer (gap “lo real maravilloso” – “sehrli reallik” atamasini ilk bor qo‘llagan kubalik adib Alexo Karpentyer to‘g‘risida bormoqda – mual.) reallik ko‘rinishida va aynan Lotin Amerikasida, xususan, Karib mamlakatlarida reallik ko‘rinishida voqelangan mo‘’jizani “magik realizm” deb atagan. U sehrlidir”.
Bu gapdan ko‘rinib turibdiki, yozuvchining o‘zi magiya olamida yashaydi.
Alalxusus, shoh asarida bir shaharchaning mudhish va tumtaroq obrazini magik bo‘yoqlar hamda realistik tasvir uslubi yordamida yaratgan Markes Bulgakovning e’tiqodsiz sho‘ro jamiyatiga javoban o‘zining yolg‘izlikka mahkum Makondosini dunyo adabiyoti jo‘g‘rofiyasiga olib kirdi. Va bu bilan Lotin Amerikancha magrealizmning bor mo‘’jizaviy kuchini barchaga namoyish etdi.
Михаил Булгаков. Уста ва Маргарита. Роман
Mixail Bulgakov. Usta va Margarita.Roman. Lotin
Gabriel Garsia Markes. Yolg’Izlikning Yuz Yili (Roman) by Khurshid Davron on Scribd
Gabriel Garsia Markes. Buzrukning Kuzi (Roman) by Khurshid Davron on Scribd
