1 январ — Шоир Турсунбой Адашбоев таваллуд топган кун
Болалар адабиётида Қуддус Муҳаммадий, Қудрат Ҳикмат, Худойберди Тўхтабоев, Анвар Обиджон, Кавсар Турдиева, Абдураҳмон Акбар, Дилшод Ражаб каби шоир ва ёзувчиларнинг болажонларга туҳфа этган асарлари адабиётимизда салмоқли ўрин тутади. Бу рўйхатни яқинда вафот этган атоқли шоир Турсунбой Адашбоевнинг номисиз тасаввур қилиб бўлмайди.
Салим Ашур
КИЧКИНТОЙЛАРНИНГ КАТТА ШОИРИ
Болалар адабиёти – адабиётнинг балоғати
Алла – адабиётнинг бешиги, бутун инсониятнинг мурғаклиги адабиёти. Лекин ўзи мурғак эмас, ёмби адабиёт. Алла қачон пайдо бўлган? Ҳеч ким билмайди, у ниҳоятда қадимий.
Болалар адабиёти адабиётнинг болалиги эмас, баркамол адабиётнинг қаймоғи, комил маҳсулидир. Балоғатга етмаган адабиётда, миллатда болалар адабиёти алоҳида шаклланиб ривожланмайди. Дунёда шундай ночор адабиётлар, миллатлар ҳозир ҳам мавжуд. Мустаҳкам пойдевор бўлмаса, бино барпо қилиб бўлармиди?
Болалар шоири бўлиш мушкул. Бунинг учун болақалб, болафеъл, болатабиат бўлиш керак. Айниқса, энг кичик ёшдаги болакайга мослаб шеър ёзиб кўринг-чи, унинг дилини топинг-чи, тилини топинг-чи…
Одам жисмонан бақувват, билимли, ҳар ишда чаққон, эпчил бўлиши мумкин. Аммо оқкўнгил, иймон-эътиқодли, инсонпарвар, юртпарвар бўлмаса, ҳаётда ўзидан яхши ном, яхши из қолдиролмайди. Адабиёт ва санъат боланинг ана шундай гўзал туйғулар, фазилатлар соҳиби бўлиб шаклланишида муҳим аҳамият касб этади. Бунда, айниқса, болалар адабиёти ва унинг жонкуярларининг хизмати каттадир.
Болалар адабиётида Қуддус Муҳаммадий, Қудрат Ҳикмат, Худойберди Тўхтабоев, Анвар Обиджон, Кавсар Турдиева, Абдураҳмон Акбар, Дилшод Ражаб каби шоир ва ёзувчиларнинг болажонларга туҳфа этган асарлари адабиётимизда салмоқли ўрин тутади. Бу рўйхатни бугун Турсунбой Адашбоевнинг номисиз тасаввур қилиб бўлмайди.
Ўспиринлик пайтимизда Турсунбой Адашбоевнинг шеърларини кўп ўқиганмиз, ёд олганмиз. Негадир шеърлардаги сатрлар хотирамизга тез ўрнашиб қоларди. Кейинчалик унинг шеърлари болалар яхши кўрадиган ширинликдек тотли эканлиги, шу боис ёдлаш, маъносига етиш осонлигининг сиридан воқиф бўлдик.
Шоир синчков кузатувчи, болаларни жондан севувчи ижодкор ҳам. Шу боис қувноқ юмор, самимий ҳазил мўл шеърларида бола табиати кўзгудагидек кўринади: шеърларда бола ўз ички олами аксини кўради, гоҳо ҳаракатларини шоирбобо кўриб турганидан хижолат тортади, билиб қолибдилар-да, деб ўйласа, эҳтимол. Ҳа, шоирбобо болаларни, уларнинг феъл-атворини, орзу-мақсадларини билиб турадиган болақалб шоир.
Турсунбой Адашбоев асарларида болалар психологлари ўз мутахассисликларида қўллашлари мумкин бўлган нозик кузатишлар, хулосалар мавжуд. Бу эса болалар психологияси билан шуғулланувчи мутахассислар учун тайёр иш дастури бўла олади.
Саккиз сатр
Боланинг хаёл осмони бепоён, уфқларга сиғмайди. Унингча, мушук бекордан-бекор ҳам офтобга чиқаверади. Катталар хаёли эса, уларнинг ўзи каби бепоён кенгликларда беҳуда сузмайди.
Болалар шоири моҳир сеҳргар каби боланинг енгидан, ёқасидан шеър олади ва бунга болани ишонтиради. Ишонтира олмаса, бола ҳам шеърга ишонмайди.
– Қарға қақимчи экан,
Чумчуқ чақимчи экан,
Ғоз карнайчи экан,
Ўрдак сурнайчи экан.
– Ғоз карнайчи бўлмасин,
Ўрдак сурнай чалмасин.
Карнайчи Шокир тоғам
Хафа бўлиб қолмасин.
Турсунбой Адашбоевнинг “Ғоз карнайчи бўлмасин” шеъридан олинган ушбу иқтибос қатида шоир ижодининг ўзига хос хусусиятлари, индивидуал характери, бетакрор бадиий бўёғи акс этган, дейиш мумкин. Қарға, чумчуқ, ғоз, ўрдак – болалар бадиий оламининг доимий персонажлари, болаларнинг севимли қаҳрамонлари. Қаҳрамонларгина эмас, болаларнинг ажойиб дўстлари, ўртоқлари. Ғаройиб қаҳрамонлар етовида болалар тасаввур оламига, ўсувчан ҳаётга кириш қулай ва ўнғай. Шаффоф ва майин чегарадан болалик, хаёл, орзу ҳудудига ўтиш мумкин. Т.Адашбоев шу беғубор майдонга ўта олган.
Юқорида келтирилган шеърий парча диалог шаклида қурилган. Бу эса шеър ўқиётганда боланинг сезги ва тафаккури ҳушёр бўлишини, идрок оқими монотонлик (бир хиллик)дан зерикмаслигини, яъни фикрий ва ҳиссий қабуллови фаол ҳаракатда бўлишини, объект билан узлуксиз муносабатга киришишини таъминлайди. Шеърнинг энг муҳим жиҳати эса, “карнайчи” сўзининг кўпқатламли маъно касб этишидадир. Ғоз карнайчи, нега ўрдак эмас? Чунки ўрдак табиатан анқовроқ, фаҳмсизроқ, ён-атрофда кечаётган воқеаларга ғозчалик ҳушёр эмас. Шу боис карнайчи бўлиш ўрдакка ярашмайди. Бу машғулот роса ғозбоп-да! Нега? Аввало, ғознинг ўзида “ғоз”лик одати – бодилик, ҳовлиқмалик, шошқалоқлик, шу билан бирга, ўрдакка нисбатан ортиқча зийраклик, сезгирлик, воқеалар моҳиятини тезроқ ва аниқроқ илғаш каби хусусиятлар мужассам. Йўқ, биз эмас, бу феъл-атворни ўрдакка ҳам, ғозга ҳам халқ ижоди – фольклор, эртаклар, афсоналар тимсол этиб берган. Шу маънода, ғоз карнайчи бўлишга жуда мос-да. Карнайнинг ўзи ҳам кўпинча “сувни кўрмай этик ечади”, элбурутдан шовқин кўтаради, ғалоғул қилади, воқеа-ҳодиса, нарса-ашёнинг ҳали “қора”си кўринмай, моҳиятга етмай, мояга кирмай туриб элга жар солади. Одатий сокин муҳитни безовта қилади. Шу мантиққа кўра, ғоз карнайга, карнай ғозга роса мос ва муносиб. Юзаки қараганда, шоир минг йиллардан буён яшаб келаётган эртаклар ритми ва оҳангини енгил тафталогияга тортгандек туюлади. Аммо бу – алдамчи тасаввур: Ғоз карнайчи бўлса, карнайчи Шокир тоға хафа бўлиб қолади. Шу штрих, яъни ғоз ва карнай орасида Шокир тоға, яъни инсон шеърга ижтимоий маъно юклайди.
Эртакдан чиққан қуёш
XXI аср боласига эртак керакми? Бола эртакни ҳаёт деб, эртак қаҳрамонини ўзи билан ёнма-ён яшаётган ўртоқ, деб ўйлайди. Бола эртакдаги ижобий қаҳрамонлару салбий қаҳрамонлар ҳам ҳаётда мавжудлигига астойдил ишонади. Эртаклар болага таъсир ўтказади, эртак қаҳрамони кулса, бола ҳам кулади, йиғласа, бола ҳам йиғлайди. Эртакдаги воқеаларда бола ўзича иштирок этади. Бола Зумрад, Кенжа Ботир, Тўғривой билан дўст, ўртоқ бўлади. Боланинг беғубор қалби эртак қаҳрамонлари сингари эзгулик тарафдори, у шу қаҳрамонлар сингари яхши одам бўлишни орзу қилади. Болалар ҳаётни эртак орқали билиб, эртак воситасида оқ-қорани ажратадилар.
Болаларнинг эзгулик ва ёвузлик, яхшилик ва ёмонликни англашида, уларнинг бир-биридан фарқини илғаши ва мантиқини тушунишида эртаклар муҳим аҳамият касб этади. Эртаклар болалар ҳиссиётини ўстиради, туйғу, тушунчасини ривожлантиради. Оламни идрок этишни ўргатса, одамга туйғудош, қайғудош бўлишни маъсум ва беғубор табиатга – бола сажиясига юқтиради. Эртакларнинг шундай фараҳбахш ва сурурли таъсирида улғайган инсонларгина маданиятли, маънавиятли бўладилар. Ватанпарвар, миллатпарвар, меҳнатсевар, инсонпарвар бўладиганлар ҳам шулар. Бундай болалар оламни ота-оналари, бобо-момолари сўзлаган эртаклар, ҳаётий ҳикоялар орқали танийдилар. Бугунги боланинг эртага қандай феъл-атвор, одатлар эгаси бўлиб камол топиши бугун тинглаётган эртакларига жудаям алоқадор.
Қандай бола келажакда комил инсон бўлиб етишади?
Орзулари бисёр, хаёл дунёси бепоён бола, албатта! Орзулар ёшу қари – ҳамма-ҳаммага бирдай куч-қувват бағишлайди, юксакларга чорлайди.
Эртагу афсоналарни, аллаю достонларни тинглаб улғайган бола ҳеч қачон ёмон одам бўлмайди, ундан буюк санъаткор, жасур фазогир, машҳур рассом, назири йўқ инсон, ҳеч бўлмаса, оддийгина яхши одам чиқиши исботланган ҳақиқат.
Машҳур рус ёзувчиси Валентин Распутин алланинг бола руҳиятига, тарбиясига ижобий таъсири хусусида шундай деган эди: “Пушкин энагаси Ирина Радионовнанинг мунгли аллаларини эмас, бугунги эстрадани тинглаб улғайганида эди, ундан Пушкин эмас, Дантес чиқарди”.
Афсуски, кейинги пайтларда телевизор ва компьютер эртакларни болалар ҳаётидан тобора кўпроқ сиқиб чиқармокда. Бу эса болаларнинг тарбиясига, ахлоқига ўзига хос тарзда таъсир ўтказади. Бугунги болалар яна йигирма йилдан кейин тамомила янги дунёқараш, янги ахлоқ, янги маънавият, турмушнинг янги мезонлари билан муносабатга киришган авлод сифатида ҳаётга кириб келадилар, сиз билан бизнинг ўрнимизни тўлдирадилар. Бу авлоднинг тўқлари очларига, очлари эса тўқларига, пўримлари юпунларига, юпунлари эса пўримларига қандай муносабатда, муомалада бўлишаркин? Ўрта мезонни топишга муваффақ бўладиларми?
Ҳа, болалар интернетга, мобил телефон ва замонавий технологияларга тобора берилмоқдалар. Оммавий маданият – оломончилик маданияти билан бало-қазодек келаётган маданиятсизлик, маънавиятсизлик бўрони ҳатто ақлини таниб улгурмаган болаларга мўлжалланган зўравонлик, шафқатсизлик, сохталик, худбинлик иллатларини олиб кирмоқда. Бундай шароитда мурғак қалб ва мурғак онгни адабиётга, шеърга боғлаб турадиган сўзни топиш, адабиётга қизиқтириш болалар шоирининг зиммасига долзарб масъулият юклайди. Т.Адашбоевнинг шеърий эртаклари болаларга оқ-қорани ажратишда, мустақил фикр сари силжишда, болалик палласидан балоғат фаслига ўтишда руҳий кўприк, руҳий қувват бўлади.
Турли электрон воситалар орқали ҳаётимизга кириб келаётган болалар ўйинлари эртаклар ўрнини, айниқса, ота-оналар, бобо-момолар ҳикоя қилиб берадиган афсонаю ривоятлар ўрнини боса оладими? Бу саволга лўнда тарзда шундай жавоб бериш мумкин: Агар яна йигирма, ўттиз, қирқ йилдан кейин зўравонликка, бетизгин рақобатга, ўзбошимчаликка, узоқни кўра олмаслик ҳолатларига, ё остидан, ё устидан дейдиган таваккалчиларга, “гибрид” одатлар эгаларига, худбинларга, “ўзим бўлай” тушунчасини ҳаётий шиорига айлантирганларга рўбарў келсангиз, улар ўз пайтида замонавий ўйинларга муккасидан кетган болалар бўлганига ишонаверинг. Бундайлар ўз калтабинликлари билан катта маънавий ўпиришларни, ижтимоий фожиаларни бошлаши мумкин.
Эртак боланинг фантазиясини тарбиялайди, унга орзу, хаёл, қанот бағишлайди. Боланинг наздида, кундалик турмушни кўпрангли ва сержило, гўзал ҳаётга айлантиради. Бола эртак туфайли дунёдан ҳайратланишни ўрганади. Эртак берган ранг-баранг хаёллар бутун умр инсонга руҳ, куч ва завқ бағишлайди, ғайрат, илҳом ва қувват беради. Эртак бола тасаввурида эзгулик ва ёвузлик чегарасини белгилаб беради. Қаҳрамонлару ботирлар, ёмонлару шотирлар бола наздида, эртаклардан чиқиб, ҳаётга кириб келади. Ҳаёт эртакнинг, эртак ҳаётнинг давоми бўлиб туюлади. Бола наздида, қуёш ҳам эртакдан чиқиб, эртакка ботади…
Ҳа, XXI аср боласига эртак керак!
Пародиялар – қувноқ дийдиёлар
Ростини айтганда, китобга меҳри тушган бирор хонадон йўқки, Турсунбой Адашбоевнинг, ҳеч қурса, битта китоби кириб бормаган бўлса. Айтиш жоизки, шоирнинг жаҳон болалар адабиётидан таржималари ёш мухлислар ва адабий жамоатчиликнинг меҳрини қозонган.
Корней Чуковскийнинг “Дўхтир Войжоним”, Жованни Рабонининг “Мушук котангенснинг арифметика дафтари”, Самуил Маршакнинг “Тентак овчи” каби дунё болалари қўлдан қўймай ўқийдиган китоблар ва бошқа бир қанча чет эл адибларининг бир-биридан қизиқарли асарлари Т.Адашбоев таржимасида ўзбек болаларининг ҳам севимли китобларига айланди. Бундан ташқари, тилимизга ўгирилган ушбу асарлар болалар адабиётида янги қамров, кенг уфқ очганини, болалар адабиёти ривожига қувват берганини алоҳида таъкидлаш жоиз.
Т.Адашбоев шоир ва таржимонликдан ташқари, пародиянавислик ҳам қилади. Пародияни маромига етказиб моҳир муқаллид-шоир даражасини олиб, шубҳасиз, ўзбек адабиётида пародия жанрининг “қироли”га айланди. Учрашувларда кўп шоҳиди бўлганмиз – устоздан янги пародиялардан ўқиб беришни мухлислар кўп сўрашади.
Ҳар хил олди-қочди, саёз шеърларни юмор ва сатира билан қаламга олар экан, шоир пародияларни муаллифнинг устидан кулиш учун эмас, адабиётга, маънавиятга чин юракдан қайғуриб ёзади. Пародия муайян асарга берилган ҳазил баҳо ёки баҳоларнинг ҳазилидир, дейиш мумкин. Зеро, унинг қатида жиндеккина ҳақиқат ҳам зоҳир бўлади. Бу билан шоир адабиётда танқидчи-мутахассиснинг ишини ҳам ўзига хос тарзда уддаламоқда, дейиш мумкин.
Бугун устозни нуроний ёшда, деёлмайсиз. Ижодда сермаҳсул, ҳаётда серғайрат. Саксонга салобат билан бораётган пири бадавлат бу инсоннинг феъли ҳали-ҳамон бола атворидек бегард, болаларча қувноқ. Ҳа, чиндан кўнглида кири йўқ инсон қаримайди.
Биз ҳавас қиламиз, холос.
“Шарқ юлдузи” журнали, 2015 йил, 2-сон
Турсунбой Адашбоев
МУҚАЛЛИД ШЕЪРЛАР
Турсунбой Адашбоев 1939 йил 1 январда Ўш вилояти, Олабуқа туманидаги Сафед Булон қишлоғида туғилган. ТошДУни ҳамда Москвадаги Жаҳон адабиёти институтини битирган (1962). Илк шеърлар тўплами — «Камолнинг олмаси» (1964). «Биз саёҳатчилар» (1966), «Олатовлик бўламан», «Арслонбоб шаршараси» (1969), «Сурнай» (1970), «Нур дарё» (1975), «Гулдаста» (1968), «Олатоғ-лолатоғ» (1978), «Оқбўра тўлқинлари», «Совға», «Арслонбоб афсонаси» (1988), «Сичқоннинг орзуси», «Уч бўталоқ ва сирли қовоқ» (1990), «Орзуларим — қўш қанотим» (2003), «Олтин ёлли тулпор қиссаси» (2003, эртаклар) каби тўпламлари нашр этилган. Уолтер Дэ Ламер, К. Чуковский, С. Маршак, Л. Бриедис каби шоирларнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган. Шоир 2017 йилда вафот этган
ЯЛПИЗ ҲАҚИДА КИМ ҚАНДАЙ ЁЗАРДИ?
Садриддин САЛИМ:
Ўрмонда юрардик «Эрка қуш»* билан,
Муҳаббат шукуҳин дилдан ҳис қилиб.
Шу маҳал бир тутам кўм-кўк ялпизни,
Азизим, қулоққа олдинг қистириб.
Ажойиб тароват касб этмиш олам,
Тўқайзор гунг-карахт унинг мушкидан.
Булбуллар чах-чахлаб бошингда учиб,
Майналар йўрғалаб тушар кўшкидан.
Елкамга йўналдинг моҳитоб «Оққуш»*,
Ялпиздан сархушман, маст эрур ёз ҳам.
Кўрса гар яқосин ушлаб қоларди,
Бухоролик Ҳусайн зангуласоз** ҳам.
* «Эрка қуш»,»Оққуш» — шоир китобларининг номи.
** Зангуласоз — қўғирчоқ ясовчи уста.
Хуршид ДАВРОН:
Оқ тонглар,оқ ранглар бағрида,
Қишлоғим кўзимдан ўтади.
Димоқни ёргудай безавол,
Анқийди ялпизнинг кўкати.
Майсалар ҳидига кўмилиб,
Сайхонлик қўйнида ётсамми,
Ажабо, ер билан осмонни
Ялпизлар, ялпизлар босганми?!
Тилак ЖЎРА:
Мовийгина анҳор бўйида,
Хиёбон бўш. Хиёбон салқин.
Хилватгина жойда ўтириб,
Мен ялпизни қиламан талқин.
Намчилгина оқшом қўйнида:
— Танҳогинам,- дер йигит сармаст.
Нилийгина бу ранглар аро
Сенга ялпиз, менга-чи сарбаст.
Шукур ҚУРБОН:
Чол қопини қўлтиқлаб аста,
Тоғ йўлидан тушади пастга.
Қушлар чолни олқишлаб,сайраб
Насибасин теришар яйраб.
Енгил нафас олади бобо,
Аста ўйлаб қолади бобо.
Хаёлидан ўтади бир-бир:
Декчага ўт қалаган кампир,
Ялпиз солган қайнатма шўрва
Ва шифтдаги тўқочли тўрва…
Усмон АЗИМ
Шовқинзор шаҳар. Ёмғирли кеч.
Дим бўлмада бошим гангийди.
Мажруҳ шеърлар уюми узра
Папироснинг ҳиди анқийди.
Раҳми келиб кўкдаги ой ҳам
Хонам узра фонусин сунган.
Айри тушиб ёр ва қаламдан
Боролганим йўғ-а Бойсунга.
Ялпизингни хумори тутди,
Бойсунжоним! Бойсуним! Бойсун!
Хотин, ялпиз қўшгин қатиққа,
Мушк анбарин хонамга ёйсин.
Бойсунжон! Бойсун!
Муҳаммад РАҲМОН:
Уч-тўрт бола даладан
Қўшиқ айтиб қайтадир.
Ё бойчечак, ё бинафша,
Ғунча очган қайдадир.
Бинафшами?! Йўқ,оғайни,
Димоқ ёргай бир атир.
Бу ялпиздир, баъзи ерда
«Ҳулва»* дея айтадир.
Уни излаб ариқлардан
Хатлаб-хатлаб чопамиз.
Сўнг ялпизли чучмомани
Улашади опамиз…
* Ҳулва — Андижон,Ўш томонларда ялпизни шундай ҳам аташади.
Шавкат РАҲМОН:
Тонг отар чоқ ялпизлар узра
Дўниб қолган марварид шабнам.
Лўли қизнинг кўз ёшимикин?
Азал шундай бу рангин олам.
Ялпизларнинг ифорли иси,
Бор кадарни енгмоққа шайдир.
Сакро-Монто* чўққиларида
Балки шундай гиёҳ яшайдир.
Ажабланган ҳатто Лорка** ҳам
Қиёссиз бу рангин оламдан.
* Сакро-Монто — Испаниядаги тоғнинг номи.
** Гарсиа Лорка — буюк испан шоири.
МЕН ШУНДАЙ ЁЗАРДИМ:
Онам ишдан қайтдилар,
Ялпиз тер деб айтдилар.
Анҳор бўйига чопдим,
Бир челак ялпиз топдим.
Сизга айтсам чин сўзим,
Терганим йўқ бир ўзим.
Раҳмат айтдим Боқига,
Қойил дедим Соқига.
Ялпиз солса қурт тушмас
Олма ўрик, қоқига…
ДАНАК ҲАҚИДА КИМ ҚАНДАЙ ЁЗАРДИ?
Қуддус МУҲАММАДИЙ:
Тарқалди шундай миш-миш:
Данакнинг думи бормиш.
Қараб боқ — довуччани
Узсанг бир ҳовуччани,
Уни тутиб тургундай
Банди бордир,Турғунбой.
Данак мағзи — ёғ бўлур,
Эксанг борми, боғ бўлар.
Қоқиси — чули-кампот,
Ичиб кўнглинг чоғ бўлар.
Данакдай эмиш кишмиш,
Шу билан тамом миш-миш.
Пўлат МЎМИН:
Спорт билан ўқишни
Боғлар Салимжон-нимжон,
Данак чақиб кўнглини
Чоғлар Салимжон-нимжон.
Толиб ЙЎЛДОШ:
Катталарга салом бер,
Кўксинг узра қўйиб қўл.
Оғзинг очиб анқайма,
Данакдайин пишиқ бўл.
Ҳамидулла ЁҚУБОВ:
Бузилмайди —
Пинагим,
Пинагим.
Чақилмайди —
Данагим,
Данагим.
Миразиз АЪЗАМ:
Бир чўнтакча данакни
Ютиб олиб Ботирдан,
Жимит бола Мирвосил
Ўтиб борар хотиржам…
Йўлдош СУЛАЙМОН:
Данагини чақолмай
Раҳима,
Эрта-ю кеч қилади
Ваҳима.
Сафар БАРНОЕВ:
Дадамнинг қўллари
Теккан шу данакка,
Пишганда ажралар
Пуч билан саракка.
Обид РАСУЛ:
Сабзи,шалғом,турпнинг
Ошқовоқдан фарқи бор.
Самарқандда шўр данакннинг
Ўзига хос нархи бор.
Одил АБДУРАҲМОН:
Пақ этди,
Шақ этди,
Бир данакни ғозга отсам,
Ғақ этди…
Рауф ТОЛИБ:
Илмлилар минг яшармиш,
Қайнаса фан ўчоғида.
Лозим бўлса сузмоқ керак,
Ҳатто данак пўчоғида.
Султон ЖАББОР:
Аштанг-паштанг мағизини,
Содиқ кўриб «Зўр-а!» дейди.
Биласизми, чуст томонда
Довуччани ғўра дейди.
Ҳабиб РАҲМАТ:
Ҳайрон бўлманг, қор ёққанда,
Қиш кевотти десамиз.
Гашти бордир танчада
Данак чақиб есамиз.
МЕН ШУНДАЙ ЁЗАРДИМ:
Бир ҳовучча данакдан
Бир ҳовуч қопти, демак —
Қоронғида шоирлар
Кўрмаган бўлса керак.
ҲАЗИЛ ШЕЪРЛАРДАН
ФИКР ҚИЛДИК…
Нашриётга бир жуфт китоб
Келган эди намунага,
Бири Анвар Обижонга,
Иккинчиси каминага.
Андижонлик муаллифдан,
Бизга совға этилганди.
«Ўқиб чиқинг,фикр қилинг!
Ф. Усмон» деб битилганди.
Инсоф берсин қаламкашга,
Лекин,дастхат тегди ғашга.
Ўқиб чиқдик, ёзганлари
Арзимади фикрлашга…
БОЛАЛАР УЧУН ШЕЪРЛАР
АНҚОВ
Бир бола бор, гапларини
Уққан одам кулади.
— Беш тийинлик шарингизни
Нархи қанча туради?
ҚУДРАТ ҲИКМАТ АЙТГАН ЭДИ…
Болаларга шеърлар ёзсанг,
Мавзу турфа, янги бўлсин.
Қизғалдоқдай ёниб турган
Кўрки билан ранги бўлсин.
Ҳар бандида, сатрларда
Мақсад тайин, қисқа бўлсин,
Шўх, ўйноқи, ростгўйликда
Ибратли гап — нусха бўлсин.
Болаларга шеърлар ёзсанг,
Мавзу турфа, янги бўлсин.
Қизғалдоқдай ёниб турган
Кўрки билан ранги бўлсин.
Ҳар бандида, сатрларда
Мақсад тайин, қисқа бўлсин,
Шўх, ўйноқи, ростгўйликда
Ибратли гап — нусха бўлсин.
Кутилмаган қофияни
Марвариддай териб ташла,
Панд-насиҳат масаласин
Отасига бергин ошна.
Бўлар-бўлмас гапни ёзиб,
Шеърнинг қадрин арзон қилма.
Китобхоннинг вақтин тежа,
Беҳудага сарсон қилма.
Қобиғингга ўралмасдан
Ўқи жаҳон дурдонасин,
Асалари қолдирмайди
Гулнинг сара бир донасин.
Болаларга асар ёзсанг,
Қувноқ, дилгир содда бўлсин.
Кичкинтойнинг сўз бойлиги
Луғати ҳам ёдда бўлсин.
Вазнларни ихчам қилгин,
Хулосани айла пухта.
Аниқ фанга йўналтириб,
Фалсафани эт омухта…
ОЛАҚАНОТНИНГ ПОЛОПОНЛАРИГА НАСИҲАТИ
Насибанг боғу роғда,
Азизим, полапоним.
Лочинлар ҳам лол қолсин,
Жонингга пайванд жоним.
Бургутлардай ёвқур бўл!
Барча гап аҳилликда.
Пайтин топиб, бехосдан
Ўлжангга ташлан тикка!
Қораялоқ, Қарқуноқ,
Қарға билан Ҳаккалар —
Улар ўғри, инидан
Қувиб чиқинг яккалаб.
Ўжарлик, муттаҳамлик
Фақат бизга ярашар,
Буни айни замонда
Ботирлик деб санашар.
Мевазор боғни кўриб,
Кўзинглар тўрт бўлади.
Олмурутни чўқиманг,
Бандлари мўрт бўлади.
Татиб кўринг майлига
Меванинг ҳар хилига,
Танлаб енглар, илтимос,
Энг ширин, сарҳилини.
Чилги билан узумни
Шингилида қолдирманг,
Гилос, хурмо, нокларни
Чумчуқларга олдирманг.
Олғирларнинг ҳамиша
Олчи турар ошиғи,
Бўлманг асло қушларнинг,
Сиз ялама қошиғи.
Олақанот дейдилар,
Ота-бобонг отини.
Ўтирмагин, болажоним,
Мусичадай тортиниб…
ОСМОН ҚАЙДАН БОШЛАНАДИ?
Токқа бошин қўйса қуёш,
Уфқ ортин чўғ қиларкан.
Бургут учун осмон асли
Бошланади чўкқилардан.
Чумолининг вақти зиқроқ,
Гапи қисқа, қалби қайноқ.
Унинг учун кўк гардиши
Олтин рангли момақаймоқ.
Мирзачўллик деҳқон бобо
Гурунг бошлар олисдан:
— Ўтар осмон чегараси,
Бизнинг қовун полиздан.
—
Мурунтовлик мерган айтар:
— Куни-кеча қайтдим овдан.
Ўзим кўрдим, осмон асли,
Бошланаркан Тангритоғдан.
ТУПРОҚ
Аждодлардан мерос бўлиб
Қолган тупроқ.
Боболарнинг қон ва тери
Томган тупроқ.
Қизғалдоқлар очилганда
Қилмай канда,
Қир-адирлар гулхан бўлиб
Ёнган тупроқ.
Тўкин-сочин дастурхонни
Солган тупроқ.
Дори-дармон, синовлардан
Толган тупроқ.
Қотилни ҳам, ботирни ҳам
Сукут сақлаб,
Эҳтиётлаб, ўз бағрига
Олган тупроқ.
Боболарнинг қон ва тери
Томган тупроқ.
Bolalar adabiyotida Quddus Muhammadiy, Qudrat Hikmat, Xudoyberdi To‘xtaboyev, Anvar Obidjon, Kavsar Turdiyeva, Abdurahmon Akbar, Dilshod Rajab kabi shoir va yozuvchilarning bolajonlarga tuhfa etgan asarlari adabiyotimizda salmoqli o‘rin tutadi. Bu ro‘yxatni yaqinda vafot etgan atoqli shoir Tursunboy Adashboyevning nomisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Salim Ashur
KICHKINTOYLARNING KATTA SHOIRI
Bolalar adabiyoti – adabiyotning balog‘ati
Alla – adabiyotning beshigi, butun insoniyatning murg‘akligi adabiyoti. Lekin o‘zi murg‘ak emas, yombi adabiyot. Alla qachon paydo bo‘lgan? Hech kim bilmaydi, u nihoyatda qadimiy.
Bolalar adabiyoti adabiyotning bolaligi emas, barkamol adabiyotning qaymog‘i, komil mahsulidir. Balog‘atga yetmagan adabiyotda, millatda bolalar adabiyoti alohida shakllanib rivojlanmaydi. Dunyoda shunday nochor adabiyotlar, millatlar hozir ham mavjud. Mustahkam poydevor bo‘lmasa, bino barpo qilib bo‘larmidi?
Bolalar shoiri bo‘lish mushkul. Buning uchun bolaqalb, bolafe’l, bolatabiat bo‘lish kerak. Ayniqsa, eng kichik yoshdagi bolakayga moslab she’r yozib ko‘ring-chi, uning dilini toping-chi, tilini toping-chi…
Odam jismonan baquvvat, bilimli, har ishda chaqqon, epchil bo‘lishi mumkin. Ammo oqko‘ngil, iymon-e’tiqodli, insonparvar, yurtparvar bo‘lmasa, hayotda o‘zidan yaxshi nom, yaxshi iz qoldirolmaydi. Adabiyot va san’at bolaning ana shunday go‘zal tuyg‘ular, fazilatlar sohibi bo‘lib shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda, ayniqsa, bolalar adabiyoti va uning jonkuyarlarining xizmati kattadir.
Bolalar adabiyotida Quddus Muhammadiy, Qudrat Hikmat, Xudoyberdi To‘xtaboyev, Anvar Obidjon, Kavsar Turdiyeva, Abdurahmon Akbar, Dilshod Rajab kabi shoir va yozuvchilarning bolajonlarga tuhfa etgan asarlari adabiyotimizda salmoqli o‘rin tutadi. Bu ro‘yxatni bugun Tursunboy Adashboyevning nomisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.
O‘spirinlik paytimizda Tursunboy Adashboyevning she’rlarini ko‘p o‘qiganmiz, yod olganmiz. Negadir she’rlardagi satrlar xotiramizga tez o‘rnashib qolardi. Keyinchalik uning she’rlari bolalar yaxshi ko‘radigan shirinlikdek totli ekanligi, shu bois yodlash, ma’nosiga yetish osonligining siridan voqif bo‘ldik.
Shoir sinchkov kuzatuvchi, bolalarni jondan sevuvchi ijodkor ham. Shu bois quvnoq yumor, samimiy hazil mo‘l she’rlarida bola tabiati ko‘zgudagidek ko‘rinadi: she’rlarda bola o‘z ichki olami aksini ko‘radi, goho harakatlarini shoirbobo ko‘rib turganidan xijolat tortadi, bilib qolibdilar-da, deb o‘ylasa, ehtimol. Ha, shoirbobo bolalarni, ularning fe’l-atvorini, orzu-maqsadlarini bilib turadigan bolaqalb shoir.
Tursunboy Adashboyev asarlarida bolalar psixologlari o‘z mutaxassisliklarida qo‘llashlari mumkin bo‘lgan nozik kuzatishlar, xulosalar mavjud. Bu esa bolalar psixologiyasi bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar uchun tayyor ish dasturi bo‘la oladi.
Sakkiz satr
Bolaning xayol osmoni bepoyon, ufqlarga sig‘maydi. Uningcha, mushuk bekordan-bekor ham oftobga chiqaveradi. Kattalar xayoli esa, ularning o‘zi kabi bepoyon kengliklarda behuda suzmaydi.
Bolalar shoiri mohir sehrgar kabi bolaning yengidan, yoqasidan she’r oladi va bunga bolani ishontiradi. Ishontira olmasa, bola ham she’rga ishonmaydi.
– Qarg‘a qaqimchi ekan,
Chumchuq chaqimchi ekan,
G‘oz karnaychi ekan,
O‘rdak surnaychi ekan.
– G‘oz karnaychi bo‘lmasin,
O‘rdak surnay chalmasin.
Karnaychi Shokir tog‘am
Xafa bo‘lib qolmasin.
Tursunboy Adashboyevning “G‘oz karnaychi bo‘lmasin” she’ridan olingan ushbu iqtibos qatida shoir ijodining o‘ziga xos xususiyatlari, individual xarakteri, betakror badiiy bo‘yog‘i aks etgan, deyish mumkin. Qarg‘a, chumchuq, g‘oz, o‘rdak – bolalar badiiy olamining doimiy personajlari, bolalarning sevimli qahramonlari. Qahramonlargina emas, bolalarning ajoyib do‘stlari, o‘rtoqlari. G‘aroyib qahramonlar yetovida bolalar tasavvur olamiga, o‘suvchan hayotga kirish qulay va o‘ng‘ay. Shaffof va mayin chegaradan bolalik, xayol, orzu hududiga o‘tish mumkin. T.Adashboyev shu beg‘ubor maydonga o‘ta olgan.
Yuqorida keltirilgan she’riy parcha dialog shaklida qurilgan. Bu esa she’r o‘qiyotganda bolaning sezgi va tafakkuri hushyor bo‘lishini, idrok oqimi monotonlik (bir xillik)dan zerikmasligini, ya’ni fikriy va hissiy qabullovi faol harakatda bo‘lishini, obyekt bilan uzluksiz munosabatga kirishishini ta’minlaydi. She’rning eng muhim jihati esa, “karnaychi” so‘zining ko‘pqatlamli ma’no kasb etishidadir. G‘oz karnaychi, nega o‘rdak emas? Chunki o‘rdak tabiatan anqovroq, fahmsizroq, yon-atrofda kechayotgan voqealarga g‘ozchalik hushyor emas. Shu bois karnaychi bo‘lish o‘rdakka yarashmaydi. Bu mashg‘ulot rosa g‘ozbop-da! Nega? Avvalo, g‘ozning o‘zida “g‘oz”lik odati – bodilik, hovliqmalik, shoshqaloqlik, shu bilan birga, o‘rdakka nisbatan ortiqcha ziyraklik, sezgirlik, voqealar mohiyatini tezroq va aniqroq ilg‘ash kabi xususiyatlar mujassam. Yo‘q, biz emas, bu fe’l-atvorni o‘rdakka ham, g‘ozga ham xalq ijodi – folklor, ertaklar, afsonalar timsol etib bergan. Shu ma’noda, g‘oz karnaychi bo‘lishga juda mos-da. Karnayning o‘zi ham ko‘pincha “suvni ko‘rmay etik yechadi”, elburutdan shovqin ko‘taradi, g‘alog‘ul qiladi, voqea-hodisa, narsa-ashyoning hali “qora”si ko‘rinmay, mohiyatga yetmay, moyaga kirmay turib elga jar soladi. Odatiy sokin muhitni bezovta qiladi. Shu mantiqqa ko‘ra, g‘oz karnayga, karnay g‘ozga rosa mos va munosib. Yuzaki qaraganda, shoir ming yillardan buyon yashab kelayotgan ertaklar ritmi va ohangini yengil taftalogiyaga tortgandek tuyuladi. Ammo bu – aldamchi tasavvur: G‘oz karnaychi bo‘lsa, karnaychi Shokir tog‘a xafa bo‘lib qoladi. Shu shtrix, ya’ni g‘oz va karnay orasida Shokir tog‘a, ya’ni inson she’rga ijtimoiy ma’no yuklaydi.
Ertakdan chiqqan quyosh
XXI asr bolasiga ertak kerakmi? Bola ertakni hayot deb, ertak qahramonini o‘zi bilan yonma-yon yashayotgan o‘rtoq, deb o‘ylaydi. Bola ertakdagi ijobiy qahramonlaru salbiy qahramonlar ham hayotda mavjudligiga astoydil ishonadi. Ertaklar bolaga ta’sir o‘tkazadi, ertak qahramoni kulsa, bola ham kuladi, yig‘lasa, bola ham yig‘laydi. Ertakdagi voqealarda bola o‘zicha ishtirok etadi. Bola Zumrad, Kenja Botir, To‘g‘rivoy bilan do‘st, o‘rtoq bo‘ladi. Bolaning beg‘ubor qalbi ertak qahramonlari singari ezgulik tarafdori, u shu qahramonlar singari yaxshi odam bo‘lishni orzu qiladi. Bolalar hayotni ertak orqali bilib, ertak vositasida oq-qorani ajratadilar.
Bolalarning ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va yomonlikni anglashida, ularning bir-biridan farqini ilg‘ashi va mantiqini tushunishida ertaklar muhim ahamiyat kasb etadi. Ertaklar bolalar hissiyotini o‘stiradi, tuyg‘u, tushunchasini rivojlantiradi. Olamni idrok etishni o‘rgatsa, odamga tuyg‘udosh, qayg‘udosh bo‘lishni ma’sum va beg‘ubor tabiatga – bola sajiyasiga yuqtiradi. Ertaklarning shunday farahbaxsh va sururli ta’sirida ulg‘aygan insonlargina madaniyatli, ma’naviyatli bo‘ladilar. Vatanparvar, millatparvar, mehnatsevar, insonparvar bo‘ladiganlar ham shular. Bunday bolalar olamni ota-onalari, bobo-momolari so‘zlagan ertaklar, hayotiy hikoyalar orqali taniydilar. Bugungi bolaning ertaga qanday fe’l-atvor, odatlar egasi bo‘lib kamol topishi bugun tinglayotgan ertaklariga judayam aloqador.
Qanday bola kelajakda komil inson bo‘lib yetishadi?
Orzulari bisyor, xayol dunyosi bepoyon bola, albatta! Orzular yoshu qari – hamma-hammaga birday kuch-quvvat bag‘ishlaydi, yuksaklarga chorlaydi.
Ertagu afsonalarni, allayu dostonlarni tinglab ulg‘aygan bola hech qachon yomon odam bo‘lmaydi, undan buyuk san’atkor, jasur fazogir, mashhur rassom, naziri yo‘q inson, hech bo‘lmasa, oddiygina yaxshi odam chiqishi isbotlangan haqiqat.
Mashhur rus yozuvchisi Valentin Rasputin allaning bola ruhiyatiga, tarbiyasiga ijobiy ta’siri xususida shunday degan edi: “Pushkin enagasi Irina Radionovnaning mungli allalarini emas, bugungi estradani tinglab ulg‘ayganida edi, undan Pushkin emas, Dantes chiqardi”.
Afsuski, keyingi paytlarda televizor va kompyuter ertaklarni bolalar hayotidan tobora ko‘proq siqib chiqarmokda. Bu esa bolalarning tarbiyasiga, axloqiga o‘ziga xos tarzda ta’sir o‘tkazadi. Bugungi bolalar yana yigirma yildan keyin tamomila yangi dunyoqarash, yangi axloq, yangi ma’naviyat, turmushning yangi mezonlari bilan munosabatga kirishgan avlod sifatida hayotga kirib keladilar, siz bilan bizning o‘rnimizni to‘ldiradilar. Bu avlodning to‘qlari ochlariga, ochlari esa to‘qlariga, po‘rimlari yupunlariga, yupunlari esa po‘rimlariga qanday munosabatda, muomalada bo‘lisharkin? O‘rta mezonni topishga muvaffaq bo‘ladilarmi?
Ha, bolalar internetga, mobil telefon va zamonaviy texnologiyalarga tobora berilmoqdalar. Ommaviy madaniyat – olomonchilik madaniyati bilan balo-qazodek kelayotgan madaniyatsizlik, ma’naviyatsizlik bo‘roni hatto aqlini tanib ulgurmagan bolalarga mo‘ljallangan zo‘ravonlik, shafqatsizlik, soxtalik, xudbinlik illatlarini olib kirmoqda. Bunday sharoitda murg‘ak qalb va murg‘ak ongni adabiyotga, she’rga bog‘lab turadigan so‘zni topish, adabiyotga qiziqtirish bolalar shoirining zimmasiga dolzarb mas’uliyat yuklaydi. T.Adashboyevning she’riy ertaklari bolalarga oq-qorani ajratishda, mustaqil fikr sari siljishda, bolalik pallasidan balog‘at fasliga o‘tishda ruhiy ko‘prik, ruhiy quvvat bo‘ladi.
Turli elektron vositalar orqali hayotimizga kirib kelayotgan bolalar o‘yinlari ertaklar o‘rnini, ayniqsa, ota-onalar, bobo-momolar hikoya qilib beradigan afsonayu rivoyatlar o‘rnini bosa oladimi? Bu savolga lo‘nda tarzda shunday javob berish mumkin: Agar yana yigirma, o‘ttiz, qirq yildan keyin zo‘ravonlikka, betizgin raqobatga, o‘zboshimchalikka, uzoqni ko‘ra olmaslik holatlariga, yo ostidan, yo ustidan deydigan tavakkalchilarga, “gibrid” odatlar egalariga, xudbinlarga, “o‘zim bo‘lay” tushunchasini hayotiy shioriga aylantirganlarga ro‘baro‘ kelsangiz, ular o‘z paytida zamonaviy o‘yinlarga mukkasidan ketgan bolalar bo‘lganiga ishonavering. Bundaylar o‘z kaltabinliklari bilan katta ma’naviy o‘pirishlarni, ijtimoiy fojialarni boshlashi mumkin.
Ertak bolaning fantaziyasini tarbiyalaydi, unga orzu, xayol, qanot bag‘ishlaydi. Bolaning nazdida, kundalik turmushni ko‘prangli va serjilo, go‘zal hayotga aylantiradi. Bola ertak tufayli dunyodan hayratlanishni o‘rganadi. Ertak bergan rang-barang xayollar butun umr insonga ruh, kuch va zavq bag‘ishlaydi, g‘ayrat, ilhom va quvvat beradi. Ertak bola tasavvurida ezgulik va yovuzlik chegarasini belgilab beradi. Qahramonlaru botirlar, yomonlaru shotirlar bola nazdida, ertaklardan chiqib, hayotga kirib keladi. Hayot ertakning, ertak hayotning davomi bo‘lib tuyuladi. Bola nazdida, quyosh ham ertakdan chiqib, ertakka botadi…
Ha, XXI asr bolasiga ertak kerak!
Parodiyalar – quvnoq diydiyolar
Rostini aytganda, kitobga mehri tushgan biror xonadon yo‘qki, Tursunboy Adashboyevning, hech qursa, bitta kitobi kirib bormagan bo‘lsa. Aytish joizki, shoirning jahon bolalar adabiyotidan tarjimalari yosh muxlislar va adabiy jamoatchilikning mehrini qozongan.
Korney Chukovskiyning “Do‘xtir Voyjonim”, Jovanni Rabonining “Mushuk kotangensning arifmetika daftari”, Samuil Marshakning “Tentak ovchi” kabi dunyo bolalari qo‘ldan qo‘ymay o‘qiydigan kitoblar va boshqa bir qancha chet el adiblarining bir-biridan qiziqarli asarlari T.Adashboyev tarjimasida o‘zbek bolalarining ham sevimli kitoblariga aylandi. Bundan tashqari, tilimizga o‘girilgan ushbu asarlar bolalar adabiyotida yangi qamrov, keng ufq ochganini, bolalar adabiyoti rivojiga quvvat berganini alohida ta’kidlash joiz.
T.Adashboyev shoir va tarjimonlikdan tashqari, parodiyanavislik ham qiladi. Parodiyani maromiga yetkazib mohir muqallid-shoir darajasini olib, shubhasiz, o‘zbek adabiyotida parodiya janrining “qiroli”ga aylandi. Uchrashuvlarda ko‘p shohidi bo‘lganmiz – ustozdan yangi parodiyalardan o‘qib berishni muxlislar ko‘p so‘rashadi.
Har xil oldi-qochdi, sayoz she’rlarni yumor va satira bilan qalamga olar ekan, shoir parodiyalarni muallifning ustidan kulish uchun emas, adabiyotga, ma’naviyatga chin yurakdan qayg‘urib yozadi. Parodiya muayyan asarga berilgan hazil baho yoki baholarning hazilidir, deyish mumkin. Zero, uning qatida jindekkina haqiqat ham zohir bo‘ladi. Bu bilan shoir adabiyotda tanqidchi-mutaxassisning ishini ham o‘ziga xos tarzda uddalamoqda, deyish mumkin.
Bugun ustozni nuroniy yoshda, deyolmaysiz. Ijodda sermahsul, hayotda serg‘ayrat. Saksonga salobat bilan borayotgan piri badavlat bu insonning fe’li hali-hamon bola atvoridek begard, bolalarcha quvnoq. Ha, chindan ko‘nglida kiri yo‘q inson qarimaydi.
Biz havas qilamiz, xolos.
“Sharq yulduzi” jurnali, 2015 yil, 2-son
Tursunboy Adashboyev
MUQALLID SHE’RLAR
Tursunboy Adashboyev 1939 yil 1 yanvarda O‘sh viloyati, Olabuqa tumanidagi Safed Bulon qishlog‘ida tug‘ilgan. ToshDUni hamda Moskvadagi Jahon adabiyoti institutini bitirgan (1962). Ilk she’rlar to‘plami — «Kamolning olmasi» (1964). «Biz sayohatchilar» (1966), «Olatovlik bo‘laman», «Arslonbob sharsharasi» (1969), «Surnay» (1970), «Nur daryo» (1975), «Guldasta» (1968), «Olatog‘-lolatog‘» (1978), «Oqbo‘ra to‘lqinlari», «Sovg‘a», «Arslonbob afsonasi» (1988), «Sichqonning orzusi», «Uch bo‘taloq va sirli qovoq» (1990), «Orzularim — qo‘sh qanotim» (2003), «Oltin yolli tulpor qissasi» (2003, ertaklar) kabi to‘plamlari nashr etilgan. Uolter De Lamer, K. Chukovskiy, S. Marshak, L. Briyedis kabi shoirlarning asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Shoir 2017 yilda vafot etgan.
YALPIZ HAQIDA KIM QANDAY YOZARDI?
Sadriddin SALIM:
O‘rmonda yurardik “Erka qush”* bilan,
Muhabbat shukuhin dildan his qilib.
Shu mahal bir tutam ko‘m-ko‘k yalpizni,
Azizim, quloqqa olding qistirib.
Ajoyib tarovat kasb etmish olam,
To‘qayzor gung-karaxt uning mushkidan.
Bulbullar chax-chaxlab boshingda uchib,
Maynalar yo‘rg‘alab tushar ko‘shkidan.
Yelkamga yo‘nalding mohitob “Oqqush”*,
Yalpizdan sarxushman, mast erur yoz ham.
Ko‘rsa gar yaqosin ushlab qolardi,
Buxorolik Husayn zangulasoz** ham.
* “Erka qush”,“Oqqush” — shoir kitoblarining nomi.
** Zangulasoz — qo‘g‘irchoq yasovchi usta.
Xurshid DAVRON:
Oq tonglar,oq ranglar bag‘rida,
Qishlog‘im ko‘zimdan o‘tadi.
Dimoqni yorguday bezavol,
Anqiydi yalpizning ko‘kati.
Maysalar hidiga ko‘milib,
Sayxonlik qo‘ynida yotsammi,
Ajabo, yer bilan osmonni
Yalpizlar, yalpizlar bosganmi?!
Tilak JO‘RA:
Moviygina anhor bo‘yida,
Xiyobon bo‘sh. Xiyobon salqin.
Xilvatgina joyda o‘tirib,
Men yalpizni qilaman talqin.
Namchilgina oqshom qo‘ynida:
— Tanhoginam,- der yigit sarmast.
Niliygina bu ranglar aro
Senga yalpiz, menga-chi sarbast.
Shukur QURBON:
Chol qopini qo‘ltiqlab asta,
Tog‘ yo‘lidan tushadi pastga.
Qushlar cholni olqishlab,sayrab
Nasibasin terishar yayrab.
Yengil nafas oladi bobo,
Asta o‘ylab qoladi bobo.
Xayolidan o‘tadi bir-bir:
Dekchaga o‘t qalagan kampir,
Yalpiz solgan qaynatma sho‘rva
Va shiftdagi to‘qochli to‘rva…
Usmon AZIM
Shovqinzor shahar. Yomg‘irli kech.
Dim bo‘lmada boshim gangiydi.
Majruh she’rlar uyumi uzra
Papirosning hidi anqiydi.
Rahmi kelib ko‘kdagi oy ham
Xonam uzra fonusin sungan.
Ayri tushib yor va qalamdan
Borolganim yo‘g‘-a Boysunga.
Yalpizingni xumori tutdi,
Boysunjonim! Boysunim! Boysun!
Xotin, yalpiz qo‘shgin qatiqqa,
Mushk anbarin xonamga yoysin.
Boysunjon! Boysun!
Muhammad RAHMON:
Uch-to‘rt bola daladan
Qo‘shiq aytib qaytadir.
Yo boychechak, yo binafsha,
G‘uncha ochgan qaydadir.
Binafshami?! Yo‘q,og‘ayni,
Dimoq yorgay bir atir.
Bu yalpizdir, ba’zi yerda
“Hulva”* deya aytadir.
Uni izlab ariqlardan
Xatlab-xatlab chopamiz.
So‘ng yalpizli chuchmomani
Ulashadi opamiz…
* Hulva — Andijon,O‘sh tomonlarda yalpizni shunday ham atashadi.
Shavkat RAHMON:
Tong otar choq yalpizlar uzra
Do‘nib qolgan marvarid shabnam.
Lo‘li qizning ko‘z yoshimikin?
Azal shunday bu rangin olam.
Yalpizlarning iforli isi,
Bor kadarni yengmoqqa shaydir.
Sakro-Monto* cho‘qqilarida
Balki shunday giyoh yashaydir.
Ajablangan hatto Lorka** ham
Qiyossiz bu rangin olamdan.
* Sakro-Monto — Ispaniyadagi tog‘ning nomi.
** Garsia Lorka — buyuk ispan shoiri.
MЕN SHUNDAY YOZARDIM:
Onam ishdan qaytdilar,
Yalpiz ter deb aytdilar.
Anhor bo‘yiga chopdim,
Bir chelak yalpiz topdim.
Sizga aytsam chin so‘zim,
Terganim yo‘q bir o‘zim.
Rahmat aytdim Boqiga,
Qoyil dedim Soqiga.
Yalpiz solsa qurt tushmas
Olma o‘rik, qoqiga…
DANAK HAQIDA KIM QANDAY YOZARDI?
Quddus MUHAMMADIY:
Tarqaldi shunday mish-mish:
Danakning dumi bormish.
Qarab boq — dovuchchani
Uzsang bir hovuchchani,
Uni tutib turgunday
Bandi bordir,Turg‘unboy.
Danak mag‘zi — yog‘ bo‘lur,
Eksang bormi, bog‘ bo‘lar.
Qoqisi — chuli-kampot,
Ichib ko‘ngling chog‘ bo‘lar.
Danakday emish kishmish,
Shu bilan tamom mish-mish.
Po‘lat MO‘MIN:
Sport bilan o‘qishni
Bog‘lar Salimjon-nimjon,
Danak chaqib ko‘nglini
Chog‘lar Salimjon-nimjon.
Tolib YO‘LDOSH:
Kattalarga salom ber,
Ko‘ksing uzra qo‘yib qo‘l.
Og‘zing ochib anqayma,
Danakdayin pishiq bo‘l.
Hamidulla YOQUBOV:
Buzilmaydi —
Pinagim,
Pinagim.
Chaqilmaydi —
Danagim,
Danagim.
Miraziz A’ZAM:
Bir cho‘ntakcha danakni
Yutib olib Botirdan,
Jimit bola Mirvosil
O‘tib borar xotirjam…
Yo‘ldosh SULAYMON:
Danagini chaqolmay
Rahima,
Erta-yu kech qiladi
Vahima.
Safar BARNOYEV:
Dadamning qo‘llari
Tekkan shu danakka,
Pishganda ajralar
Puch bilan sarakka.
Obid RASUL:
Sabzi,shalg‘om,turpning
Oshqovoqdan farqi bor.
Samarqandda sho‘r danaknning
O‘ziga xos narxi bor.
Odil ABDURAHMON:
Paq etdi,
Shaq etdi,
Bir danakni g‘ozga otsam,
G‘aq etdi…
Rauf TOLIB:
Ilmlilar ming yasharmish,
Qaynasa fan o‘chog‘ida.
Lozim bo‘lsa suzmoq kerak,
Hatto danak po‘chog‘ida.
Sulton JABBOR:
Ashtang-pashtang mag‘izini,
Sodiq ko‘rib “Zo‘r-a!” deydi.
Bilasizmi, chust tomonda
Dovuchchani g‘o‘ra deydi.
Habib RAHMAT:
Hayron bo‘lmang, qor yoqqanda,
Qish kevotti desamiz.
Gashti bordir tanchada
Danak chaqib yesamiz.
MЕN SHUNDAY YOZARDIM:
Bir hovuchcha danakdan
Bir hovuch qopti, demak —
Qorong‘ida shoirlar
Ko‘rmagan bo‘lsa kerak.
HAZIL SHE’RLARDAN
FIKR QILDIK…
Nashriyotga bir juft kitob
Kelgan edi namunaga,
Biri Anvar Obijonga,
Ikkinchisi kaminaga.
Andijonlik muallifdan,
Bizga sovg‘a etilgandi.
«O‘qib chiqing,fikr qiling!
F. Usmon» deb bitilgandi.
Insof bersin qalamkashga,
Lekin,dastxat tegdi g‘ashga.
O‘qib chiqdik, yozganlari
Arzimadi fikrlashga…
BOLALAR UCHUN SHE’RLAR
ANQOV
Bir bola bor, gaplarini
Uqqan odam kuladi.
— Besh tiyinlik sharingizni
Narxi qancha turadi?
QUDRAT HIKMAT AYTGAN EDI…
Bolalarga she’rlar yozsang,
Mavzu turfa, yangi bo‘lsin.
Qizg‘aldoqday yonib turgan
Ko‘rki bilan rangi bo‘lsin.
Har bandida, satrlarda
Maqsad tayin, qisqa bo‘lsin,
Sho‘x, o‘ynoqi, rostgo‘ylikda
Ibratli gap — nusxa bo‘lsin.
Bolalarga she’rlar yozsang,
Mavzu turfa, yangi bo‘lsin.
Qizg‘aldoqday yonib turgan
Ko‘rki bilan rangi bo‘lsin.
Har bandida, satrlarda
Maqsad tayin, qisqa bo‘lsin,
Sho‘x, o‘ynoqi, rostgo‘ylikda
Ibratli gap — nusxa bo‘lsin.
Kutilmagan qofiyani
Marvaridday terib tashla,
Pand-nasihat masalasin
Otasiga bergin oshna.
Bo‘lar-bo‘lmas gapni yozib,
She’rning qadrin arzon qilma.
Kitobxonning vaqtin teja,
Behudaga sarson qilma.
Qobig‘ingga o‘ralmasdan
O‘qi jahon durdonasin,
Asalari qoldirmaydi
Gulning sara bir donasin.
Bolalarga asar yozsang,
Quvnoq, dilgir sodda bo‘lsin.
Kichkintoyning so‘z boyligi
Lug‘ati ham yodda bo‘lsin.
Vaznlarni ixcham qilgin,
Xulosani ayla puxta.
Aniq fanga yo‘naltirib,
Falsafani et omuxta…
OLAQANOTNING POLOPONLARIGA NASIHATI
Nasibang bog‘u rog‘da,
Azizim, polaponim.
Lochinlar ham lol qolsin,
Joningga payvand jonim.
Burgutlarday yovqur bo‘l!
Barcha gap ahillikda.
Paytin topib, bexosdan
O‘ljangga tashlan tikka!
Qorayaloq, Qarqunoq,
Qarg‘a bilan Hakkalar —
Ular o‘g‘ri, inidan
Quvib chiqing yakkalab.
O‘jarlik, muttahamlik
Faqat bizga yarashar,
Buni ayni zamonda
Botirlik deb sanashar.
Mevazor bog‘ni ko‘rib,
Ko‘zinglar to‘rt bo‘ladi.
Olmurutni cho‘qimang,
Bandlari mo‘rt bo‘ladi.
Tatib ko‘ring mayliga
Mevaning har xiliga,
Tanlab yenglar, iltimos,
Eng shirin, sarhilini.
Chilgi bilan uzumni
Shingilida qoldirmang,
Gilos, xurmo, noklarni
Chumchuqlarga oldirmang.
Olg‘irlarning hamisha
Olchi turar oshig‘i,
Bo‘lmang aslo qushlarning,
Siz yalama qoshig‘i.
Olaqanot deydilar,
Ota-bobong otini.
O‘tirmagin, bolajonim,
Musichaday tortinib…
OSMON QAYDAN BOSHLANADI?
Tokqa boshin qo‘ysa quyosh,
Ufq ortin cho‘g‘ qilarkan.
Burgut uchun osmon asli
Boshlanadi cho‘kqilardan.
Chumolining vaqti ziqroq,
Gapi qisqa, qalbi qaynoq.
Uning uchun ko‘k gardishi
Oltin rangli momaqaymoq.
Mirzacho‘llik dehqon bobo
Gurung boshlar olisdan:
— O‘tar osmon chegarasi,
Bizning qovun polizdan.
—
Muruntovlik mergan aytar:
— Kuni-kecha qaytdim ovdan.
O‘zim ko‘rdim, osmon asli,
Boshlanarkan Tangritog‘dan.
TUPROQ
Ajdodlardan meros bo‘lib
Qolgan tuproq.
Bobolarning qon va teri
Tomgan tuproq.
Qizg‘aldoqlar ochilganda
Qilmay kanda,
Qir-adirlar gulxan bo‘lib
Yongan tuproq.
To‘kin-sochin dasturxonni
Solgan tuproq.
Dori-darmon, sinovlardan
Tolgan tuproq.
Qotilni ham, botirni ham
Sukut saqlab,
Ehtiyotlab, o‘z bag‘riga
Olgan tuproq.
Bobolarning qon va teri
Tomgan tuproq.
