Баъзан ўзимни қотилдай ҳис қиламан — Сўз қотили. Қолаверса, ишончу имкониятлар, умиду умрлар қотилидай туяман ўзимни. Ҳамма-ҳаммасини совуриб, суиистеъмол қилаётгандайман… Йўқ, гўяндалик қилмоқчимасман, шунчаки, гизли “гурунг”имиз аввалида, вақт-бевақт айтилавериб, ёзилавериб… ўлган (ва ўлаётган) Сўзлар ҳаққи хотирасига, бир муддат сукут сақласак, дейман…
Шербек Бобонор ўғли
“БУ ТИЛДА ЛАТИФА АЙТИБ БЎЛМАЙДИ…”
(Сўз заргари билан хаёлий “суҳбат”)
Кўпсўзлилик ёлғоннинг юзини пардозлаш учун керак.
Ҳақиқат шундай жанонки, пардоз унинг ҳуснини бузади.
Абдулла Қаҳҳор
Баъзан ўзимни қотилдай ҳис қиламан — Сўз қотили. Қолаверса, ишончу имкониятлар, умиду умрлар қотилидай туяман ўзимни. Ҳамма-ҳаммасини совуриб, суиистеъмол қилаётгандайман… Йўқ, гўяндалик қилмоқчимасман, шунчаки, гизли “гурунг”имиз аввалида, вақт-бевақт айтилавериб, ёзилавериб… ўлган (ва ўлаётган) Сўзлар ҳаққи хотирасига, бир муддат сукут сақласак, дейман. Зеро, кун келиб, сукунатга сажда қилсак-да, ажабмас…
***
“Бемор”, “Бошсиз одам”, “Адабиёт муаллими”… Ҳар биттаси бир роман юкига “ҳаммоллик қилган”, аммо ҳикоя “рутба”си билангина кифояланган, айнимас асарлар. Исбот — улар, замона замбилғалтагидан тушиб қолмади. Бугун ҳам иштаҳа ила ўқиляпти…
“Сал тушинг!”
Хўп, узр… Ўз даврида беармон битилган, келбати ёстиқдай келса-да, салмоғи ён дафтарчалик тош босмайдиган қанча китоблар… жойи растонига кириб кетмоқда. Билъакс, саноқлигина саҳифаларда, кўримсиз бир сиёқда нашр этилмишлари эса…
“Асар қовоғари чаққандай семиз бўлиши шарт эмас, мағзи бақувват бўлса, бас!”
Шундайку, лекин, ўша мағизни кассабоплик(тўғрироғи, киссабоплик), бугунги мардум майлу савияси каби мақсадларга мувофиқ тарзда “тўйинтириб”, қоғоз қоралашни ўзига “касб” этганлар-чи? Биттасини танийман: умри бино бўлиб, “Алифбе”дан бошқа китобни ҳижжаламаган, ҳисоб. Аммо ёзишга, қалин-қалин дафтарларни тўлдиришга суяги йўқ. Ўзининг айтишича, бир жомадон лиқ тўла “ижод намуналари” бормиш…
“Иши йўқ ит суғораркан”
Тўғри, фақат баъзан нимани суғораётганини ҳам фаҳмламайди, чоғи. Етаклагани, ниҳояти, бир ит-у, ўзича “отни суғордим”, деб даъво қилади. Шунақалардан бири яқинда таҳририятимизга “ташриф буюриб” қолди. “Мақола опкелувдим…”, — деди. Кўз югуртирдим: мағзаваси чиққан мавзу бўйича… хабар экан. Ҳарфу хатбошиларни эну бўйига чўзиб-тортиб, аллазамонлар писта пўчоққа айланиб кетган гапларни пуфлаб-шишириб, уч қоғозни “қоралаб” кепти. Юз амри иссиқ — опқолдик. Кўрамиз, дегандик, кўрдик — кўрсатди. Кунора сим қоқади ҳалиги “хабаркаш”: “…мақолам нима бўлди-и? Уф-ф, ҳалиямми-и? Манга конкрет айтинг, чиқадими ўзи? Есличо, бошқа газетага обораман-де…”. О, қанийди, марҳамат, деворгинг келади-ю, пичоқни аввал ўзингга ур, оғримаса…
“Сўзни “ўтин ёришга” ишлатавериб, дабба, ўтмас қилиб қўйганлар ҳам шу — товуқтабиатлилар бўлади. Қоқоғлаб, дунёни бошига кўтаргудек бўлаётган товуқни ҳеч кузатганмисиз? Кўрмаган, бехабарроқ кимса бўлса, бу жонивор планета туғибдимикан, деб ўйлайди”
Шу кабилардан бирининг “туға солиб”, ташлаб кетган “планета”сини “ҳашар” йўли билан бутаб-ўтаб, қатрон қилиб, ўз аслига — “тухум” ҳолатига келтириб, дегандай чиқардик. “Эгаси”га — асли масиҳнафас муғаннийлару куй кучи ила кўнгилларни сел қилиб юборадиган созандалар тайёрлаши керак бўлган, аммо охирги пайтларда кўпроқ отарчию “саёқ ҳанги”ларни етиштираётган олийгоҳда ўқийдиган қизгинага бу “мужда”ни етказиш вазифасини ўз зиммамга олдим. “Мақола муаллифи” обуначиларимиз сафида бўлмаганлиги важидан, қайдасан “тараллабедодхона”, деб ўзим оёқландим. Ҳамма тушлик баҳона ташқарилаган бир пайтда етиб бордим. Қўнғироқ қилдим, чиқяпман, деди. Кутарканман, ачқимтир эса-да, айтиб-айтиб ташлашим зарур туйилган гапларни ўзимча ўйлай, ўрни билан жойлай бошладим: “…мана сиз, пианисткаман, дедингиз. Демак, бу турдаги чолғу асбобларининг товушини, ўзаро фарқлай, баҳолай оласиз. Айтайлик, мен, беқилиқнинг бир қилиғи ортиқ мазмунида “ҳунар” кўрсатиб, пианино қаршисига ўтирсам-у, дуч келган клавишни босиб, тинғирлатишга тушсам. Шу тахлит тўрт-беш дақиқа “ижро этган” нарсамни — “Моцарт сонатаси” десам, қўшиласизми? Худди шунингдек, сиз ҳам “мақола” дея кўтариб борган материалингизни, нари борса, хабар, дейиш мумкин. Қанча жойини қиртишлашга тўғри келди, эҳ-ҳе… Кошки эди, фақат имло билан боғлиқ ёки техник хатоларгина бўлса… Бир жойида “Қорақалпоғистон вилояти” деган жумлага “қоқилсак”, сал силжиб, Хоразм лазгисини — “хорижий рақс санъатларидан бири” маъносида ёзган жумлангизга тўқнаш келамиз… Яна, уялмай-нетмай, Алишер Навоий стипендиясига ҳаракат қиляпман, дейсиз. Сўз мулкининг султони номи остидаги стипендияга… сўзфурушлик қилиб эришмоқчимисиз ҳали?! Хўп, эришдингиз ҳам дейлик, қанча оласиз ойига? Нега қизиқиб қолдим? Шунчаки, бу янглиғ ҳаракатларингизнинг асосий муддаосини, қийматини билмоқчиман… Кечирасиз, ўзи, Навоийни ўқиганмисиз? Эстрада йўналишида “хониш” қилиб, дуэт куйлашадиган, сиз тенгилар бир жуфтликдан, “Фарҳод ва Ширин”ни ўқиганмисиз? — деб сўрашганда, икковиям илжайиб: “Ўқимаганмиз-у мазмунини биламиза — домлаларимиз этишган. Кароччи, севги-муҳабба-ат, вафо-о, душманчили-и(к)… ҳақида-де” қабилида жавоблашганди. Нима бўпти, ҳозир унақалар тиқилиб ётибди-ку, дерсиз. Тўғри, аммо, ўша гуруҳнинг номи — “Фарҳод ва Ширин”да! Хуллас, саволимни қайтараман: Навоийни ўқиганмисиз ё сизда ҳам, “севги-муҳабба-ат, вафо-о, душманчили-и(к)”, холосми?..”.
Шу тариқа “ўқланиб” турганимда, “ля” нотасинамо сасдан хаёлим “ёввойи каптардай учди-кетди”. Рўпарамда: расо бир ҳилқат, сочлари сабода оҳиста ҳилпираган кўйи, кулибгина турарди. Бироз аввал ўйлаб, тизиб турганларим қаёққа даф бўлди, билмайман. Эслашимча, манавиларни ғўлдирардим: “…шунча нашрлар ичидан айнан бизни танлаб, мурожаат этганингиз учун раҳма-ат! Яна у-бу нарса қоралаб қолсангиз, бемалол бизга…”.
“…Устозларимдан бири айтиб берган, латифасиёқ битта нарса эсимга тушди. Уммон ўртасида кетаётган кемада матрослардан бири ўлиб қопти — пешана. Бунақа пайтда, таомилга кўра, жасад кафансифат қопга солиниб, эътиқодига мувофиқ кору амаллар қилингач, сувга ташланади. Ҳамкасблари, умуман, жони бир кемадошлари, икки оғиздан нутқ сўзлаб, видолашади. Шундай қилиб, ўша матросни ҳам, одатдагидай, “дафн этиш” олдидан, битта-битта чиқиб, видо сўзларини айта бошлашибди. Бир чеккада турган капитан, бутун командани жумбушга келтирадиган нутқ ирод этишни ўйларкан ҳадеб: фалон йили, фалон кўрфазда наҳанг овлаганимизни айтсаммикан ё писмадон йили писмадон денгизда қароқчиларни қандоқ тирқиратганимизними? Ишқилиб, капитан нутқи команданикидан фарқланиши лозим. Э, ҳозир боплайман, тарихий нутқ бўлади ўзиям…
Ва ниҳоят, капитаннинг гали келиб, минбарни топширишибди, аммо… Капитан каловланармиш нуқул, бирпасда қора терга ботибди. Ахийри, узатилган сувдан ҳўплаган бўлибдию майитга қараб: “Соғ бўл, ошна…” деганча, томоқ қириб, минбарни бўшатган экан”
Чиндан ҳам латифасиёқ нарса экан. Лекин баралла кулишга истиҳола қилади киши. Ўз нуқсонларидан кулиш, ҳайтовур, ҳар кимга эмас-да. Ҳа, баъзан шундайин жумлаю жавобларга йўлиқасанки, на кулиш, на йиғлашни билолмай, аросат бир аҳволда қоласан.
Қишлоқда бир ошнам бор: “Кеча ва кундуз”даги Мирёқуб эпақанинг ўзгинаси — тегирмонга тушиб кетса, бир қоп ун орқалаб чиқадиганлардан. Иши тушиб, қанақа идорага кирмасин ва у ердагилар қайси тилда гапирмасин, “мушкулкушод” қилиб чиқади. Танишларининг кўпи турфа миллатдан. Айниқса, руслар билан апоқ-чапоқ, тез чиқишиб кетади. Бирорта тилни тузукроқ билгандаям, хўп-хўп эди… Хонаси келганда сўрадим: “Бошқа миллат одами билан қандай тил топишасан-ей, ошна? Тил билсангам лаҳадга эди. Масалан, ўрисчада, менга ўхшаб, сўкинишдан бошқасига “твоя-моя”лаб қоласан, лекин, ўрисман дегани билан, биттаям ўзбекча сўз аралаштирмай, соатлаб ҳангама қиласан?”.
Шунда унинг берган жавоби ҳалигача “ҳазм” бўлгани йўқ:
“Ҳей ошнам, ўрис, сен билан менга ўхшаб, тилини билмаган гап сўраса, томга чиқа солиб, этак кўтармайди — одамдай тушунади, тушунтиради. Менга келсак, феълимни биласан, нам тортиб ўтиришни иқим суймайди. Шартта бораман-да, билган сўзларимнинг барини сочиб-сочиб юбораман — ўзи керагини танлаб, гап чиқариб олаверади”.
Таҳририятда иш бошлаганимдан бери, нимагадир, ошнамнинг шу гаплари миямга тепаверади. Айниқса, юқорида айтганим сингарилар “мақола” кўтариб келса. Ҳар сафар умид билан ўқишга тушамиз, зора энди… Афсуски, аксарият ҳолларда сарлавҳаданоқ нишимиз қайтади. Пастги қаторларга тушиб бориш баробарида ҳафсала ҳам пасайиб, совиб кетаверади.
Оппоқ қоғозлар узра, шағал тошдай сочиб-сочиб юборилган сўзлардан, ошнам айтгандай, ўзимизга керагини топиб, ажратиб, гап чиқазиб оламиз. Бунақа одатларни қачон, қаердан орттирган эканмиз: собиқ тузум сарқитими бу ҳам ёки шууримизнинг лойқалангани, фикрлашга эринганимиз касофатими?
“…Гап шундаки, ҳозирги вақтда тилимизнинг бойлигини, унинг қочириқларини ўрганишга эринган, сўз санъатига ҳунар деб эмас, касб деб қарайдиган, бисотидаги бир ҳовуч сўзни йиллар давомида айлантириб, кун кўриб юрган бир туркум қалам аҳлининг “фаолияти”, чала мулла баъзи олимларнинг “илмий хулоса”лари натижасида ажиб бир тил бино бўлган. Бу тилда ҳеч ким гапирмайди, зотан, гапириш мумкин ҳам эмас, фақат ёзиб, ўқиб бериш мумкин. Бу тилда ёзилган нарсани бир қиёмда ўқимасдан ҳам илож йўқ. Бу тилнинг ҳеч қаерга ёзилмаган, лекин амалда жорий бўлган темир қонунига кўра, “яхши овқат едим!”, деб ёзиб бўлмайди, албатта, “сифатли овқатландим”, деб ёзиш шарт! “Папирос чекадиган киши гугуртини олиб юриши керак”, деб ёзиш тўғри эмас. “Папирос чекиш одатига эга бўлган киши ўзини тегишли гугурт билан таъминлаб юриши керак”, деб ёзилса, тўғри бўлади. Бу тилда латифа айтиб бўлмайди, ёзиб бўлмайди. Бу тилда ҳазилга, мақолга, маталга, ажойиб халқ ибораларига ўрин йўқ. Бу тил ҳар қанақа жонли фикрга кафан кийгизади. Ҳар қанақа ўйноқи мазмунни тахтага тортади, ҳар қанақа лекторни ғурбатнинг уясига, ҳар қанақа аудиторияни ўлик чиққан ҳовлига айлантиради!”
Бу “тил” тузоғига матбуоту минбарларимизгина ўралашган бўлса, бир нави эди. Радио ва телеканалларимиз, айниқса, унинг ўрами ичига ипак қуртидай жойлашволиб, беҳижолат кунини ўтказяпти. Жумладан, “рақсинкор тарона”, “узоққа кетманг, тўлқинларимизда қолинг”, “эфир давомида сиз билан бўламан”… амсолидаги, иштони йиртиқ иборалар радиоканалларимиз учун одатий, кундалик гап-гаштакдай бўлиб қолган. Телеканалларимизнинг “забони”га эса, ёзувчиларимиздан бири муносиб ном муҳрлаб кетган: “иссиқхона тили”. Ҳали “севилиб ейилади”ган нимтайёр нимарсалар рекламасию, ҳали “…ўтириб туринг чолиз билан” тарзида, сазойи қилиб айтилаётган “сурхонча қўшиқ”лардан қочиб, тирикроқ бир жумла ахтаравериб, каналма-канал “ҳатлайвериб”, эсинг кетаёзади. Баногоҳ, гала-гала бўлиб юрган жонивору унсизгина ўрмалаётган жондорлар тасвирини кўриб, оёқ иласан: буларнинг тили опқочишу оҳанжамадан холи.
Ана, айиқ, азим бир дарахтнинг каттагина ковагига пусиброқ боради. Йўл-йўлакай тўхтаб, атрофга аланглаб қўйишни-да канда қилмайди. Борибоқ рапидадек дастини ковакка суқди ҳамки, қаердандир пайдо бўлган боларилар, маймоқ тайёрхўрга ёпирилди. Айиқ, аввалига, чидаш берди, аммо асаларилар, унинг кўзи, бурни, тили… қўйингки, туксиз, очиқ жойларига “найзабозлик”ни кучайтиргач, тўрт томонни қибла билиб, қочишга тушди. Арилар ҳам “мухолифот”ни анча жойгача қувлаб борди. Сўқимдай жонзот, тирноқдай жониворнинг олдига тушиб олиб, лапанглаб кетаётганининг ўзи, ҳам завқ, ҳам мулоҳаза уйғотади кишида. Иттифоқо, ўйларинг ўзанига хода ташлаб, кадр ортидан матн ўқиб қолишади: “…кўриб турганингиздек, асаларилар жамоаси ўзларининг истиқомат қиладиган жойларини мана шундай муҳофаза қилишади. Лекин маймоқвой тез орада қайтиб келади. Ахир, асал айиқларнинг энг севиб истеъмол қиладиган таоми-да!”.
Тутаблар кетасан. Сўкиниш “бошланма”си билан ўшқириб юборганингни ўзинг-да пайқамай қоласан: ҳов, сояпар, асалари аҳолими сенга “жамоа” бўлиб, “истиқомат қилади”ган? Айиқ “севиб истеъмол қилади”ми — ютоқиб ейди, паққос туширади!
Чилланг чиқиб, бошқа каналга оласан. Видеомулоқот кетаётган бўлади — турли вилоятларда ҳарбий хизматни ўтаётган ўғиллари билан ота-оналарнинг замонавий “дийдорлашуви”. Нисбатан самимий, тоза туйғулар намойишидан илинжланиб, диққат қиласан-у… “Онаизор”ларнинг сўхталарими десанг, сўзлари ҳам “стандарт” чиқиб қолади. Бир қоғозга, бир камерага қараб, лафзидан тўкилаётган “лутф”ларни кўринг, энди:
“…мустақил ватанимиз сарҳадларида йигитлик бурчини ўтаётган азиз ўғлим Хушбахтжон, яхшимисан? Сиҳат-саломатлигинг ўз ўрнидами? Жонажон юртимизга хизмат қилишда ҳормай-толмай юрибсанми?
Сендан кўнглимиз тўқ, ўғлоним. Ахир, қасамёдингга ташриф буюрганимизда гувоҳи бўлдикким, қулай шарт-шароитлар яратиб берилибди. Биз бундан бениҳоя мамнун бўлган ҳолда, шукрона шукуҳи билан уйга қайтдик…
Ўғилгинам, ўзинг ҳам шундай шарт-шароитларга муносиб бўлиб, бурчингни адо эт. Хайр, саломат бўл…”
Ё, алҳазар! Қайси она ўз боласи билан шунақа гаплашаркан?! Истиғфоринг интиҳосига етмай туриб, ўғил бўлмишнинг “жавоб”и янграб қоладию, тилинг танглайда қотади:
“…Ассалому алайкум, онажон, отажон! Яхшимисизлар? Раҳмат… Ҳа, гувоҳи бўлганингиздек, бизда шарт-шароитлар жуда жойида, ҳеч қандай камчилик йўқ…
Мен ҳам, мана, кўриб турганингиздек, жисмонан бақувват, маънан етук, ақлан баркамолман…
Оз қолди, онажон, отажон. Шарафли бурчимни тугал ато этгач, насиб этса, яна бағрингизда бўламан. Майли, саломат бўлингизлар…”
Ана холо-ос. Фаранглар ҳам ота-онаси билан бунақа “салом-алик” қилмаса керак. Талаба эдим. Қора тортиб, мактабдош бир жўрам кеп қолди. Йўлга чиқар олди уйимизга ўтган экан. Қўйни-қўнжи тўла эди: мева-чева, нон-намак… Қоғоз қутини бўшатаётганимда, жўрам, ҳадеб ичига син соливурмай, ташқарисига, четларигаям қара, деб қолди. Қизиқсиниб, қутини айлантирганча, синчиклашга тушдим. Бир кунжидаги ёзувларга кўзим тушди: “Ўғлим, ёдингда тут, инсон ҳамиша яхши ният қилсагина, ўйлаган барча мақсадига, албатта, эришади. Аллоҳ берганига шукрона айтмоқ даркор. Зеро, эзгу амаллар йўлида фақат ўқимоқ, ҳаракат қилмоқ лозим”.
Саволомуз серрайиб қолганман чоғи, тўпори товушдан ўзимга келдим: “…энанг ёзди — шошилинчда шунга улгурди”. Тўғриси, унчалик сингмади. Кўпроқ ҳайрон бўлдим: ахир, аям… бунақа гапирмасди-да, хуллас!?
Ўша куни кечқурун ўзи билан гаплашдим: “…улим, эсонмисан? А? Ҳа-ей, бизарам журиппиз-да… Ай, анови, бир нима ёзиб жугарувдим, ўқидингма? Ҳи-и, анишу гапларим каллангда турсин, хай, болам… Йўғасамчи, жерга жовип, чалпак қиламан! Эшитяпсанма? Ало? Ало-о?! Мунинг ўчиб қолдиёв…”. Томоғимга тахир бир нарса қадалган, дамим чиқмай тинглардим. Назаримда, метинбардошим, беш юз чақиримча нарида эмас, ёнгинамда тургандек эди…
“…Ўлик нутқнинг бошқа хили ҳам бор. Туман марказидан қишлоққа лектор келди. Ҳар нарсанинг ҳам сал нарироқдан, юқорироқдан келгани яхши эмасми, қишлоқ клубига одам сиғмай кетди. Клуб мудири бугунги маърузанинг мавзусини, лекторнинг номини жуда керилиб, писанда қилиб эълон қилди.
Ўрта ёшлардаги бир киши минбарга чиқди. Белига қистириб қўйган қизил муқовали қалин дафтарини минбарга қўяр экан ёдакисига, яъни дафтарини ҳали очмасдан туриб, “Ўртоқлар!”, — деди. Дафтарнинг варақлари жузидан чиқиб кетган, йиртилиб тушган, бошқа бирор жойда маъруза ўқилганда, чалкашган бўлса керак, лектор маърузасининг бош-кетини тополмай овора бўлди; бу орада ёдакисига яна икки марта “Ўртоқлар!”, деб олди. Ниҳоят лексиянинг боши топилди. Лектор йўқолиб овора қилган варақни зарда билан қоғозлар устига қўйди, хатга қараб жаҳл билан яна бир марта: “Ўртоқлар!”— дедию маърузани бошлаб юборди. Маъруза “Дин ва турмуш” деган мавзуда бўлиб, сўз, ибтидоий одам нима учун табиатдан ташқари бир куч бор, деган хаёлга боргани, жин ва алвасти, арвоҳ ва чилтан ҳақидаги тасаввурнинг пайдо бўлгани, жамиятда юз берган ўзгаришлар диний ақидага қандай таъсир қилиши ва бошқалар ҳақида борарди.
Лектор айтган, яъни ўқиб берган гапларнинг ҳаммаси рост, бу гапларнинг ҳаммаси залда ўтирган кишиларнинг кўпчилиги учун, эҳтимол, янги гап бўлса. Лекин бу рост ва янги гапларга ҳеч ким қизиқмаётгани шундоққина кўриниб турар эди: биринчи қаторда ўтирган бир аёл оғзини катта очиб, эснаб юборганини ўзи ҳам билмай қолди; клуб мудири унга зимдан танбеҳ қилдию, ҳаял ўтмай ўзи ҳам, лекин оғзини очмасдан эснади. Лектор бўйинбоғининг тугунини тез-тез ушлаб қўйишга ўрганиб қолган экан, орқада ўтирган бир қиз шу ҳақда бир нима деб дугонасини кулдирди. Бу гап қулоқма-қулоқ кетди. Клуб мудири зални икки марта тартибга чақирди. Орқа қаторларда одам сийраклашиб қолди…
Маъруза тамом бўлди. Халойиқ, оғир бир юкдан қутулгандай енгил нафас олиб тарқалди.
Орадан бирмунча вақт ўтгандан кейин мен шу лекторни бошқа бир қишлоқнинг катта йўл бўйидаги чойхонасида кўрдим. У биров билан шахмат ўйнар ва йигирмага яқин одамни оғзига қаратиб, кулдириб ўтирар эди. Клубда бу қадар совуқ, қуруқ кўринган бу одам шундай хушчақчақ, шундай дилкаш, шундай гапга уста эканки, асти қўйинг! Мен, ўнг келиши биланоқ, ўша кунги маърузадан гап очдим ва бу ҳақда кўнглимда борини айтдим. Лектор менинг гапимга, аввал, ҳайрон бўлди, кейин чуқур хўрсиниб:
— Қандоқ қилай, лексия ўқишда қуюшқондан ташқари чиқиб бўлмайди, шуни талаб қилишади… — деди.
— Ким талаб қилади?
Лектор бу саволга жавоб беролмади, бир нима деб минғиллади. Маълум бўлишича, бир талай журналистлар, муҳаррирлар, нотиқлар… сингари бу одам ҳам мазкур тилни расмий, қаердадир тасдиқланган тил, деб билар, бу тилда сўзланадиган ўлик нутққа жон киргизгани қилинадиган ҳар бир ҳаракатни “қуюшқондан ташқари чиқиш” деб ҳисоблар экан…”
Бу тоифа кимсаларни инкор этиш қийин. Худди шунақа, ҳали минбар кўрмай туриб ҳам “пишиб етилган”, бўлажак “лектор”лардан биттаси билан яқиндан танишман. Кўп бора одамга ўхшаб гаплашишга уринганман, лекин… Одамгарчиликдан сўз кетса, гапни ярим йўлдаёқ “беланги” этиб, ўзининг “қувур”ларига буриб юборардию, ярим соат оғзига келганидан “амри маъруф” қиларди. Миянг мисдай қизиб, бошингни бир чайқаб, эътибор қилсанг, “антропоген таъсирларнинг табиатдаги ўрни” ҳақида гапираётган бўлади. Ёки қизлардан оғиз очиб, бирортасини кўз остинга олганмисан ўзи, деб сўрасанг, “эмоциянинг этник шаклланиши”дан бошларди гапини. Бир сафар, айниқса, ошиб тушди. Наврўз арафасида, курсдошлар, сумалак қиладиган бўп қолдик. Йиғди-йиғди, бозорлик маслаҳатлари билан коридорда кетаётиб, уни учратдик. Қўлида елим финжон, қаҳва ҳўплаб турарди. Гарчи, қандай “жавоблаши” аниқ эса-да, чиқмаган жондан умид, сўрадик: фалон куни, пистончиникида сумалак қилятувдик, шунча-шунчадан йиғиняпмиз, қатнашасизми?
Қаҳва идишига қараб, бироз жим тургач, тилга кирди: “Биласиз, режали одамман, конкрет бир жавоб қилишим мушкул масала. Қолаверса, қизиқ, шундай глобаллашган даврда — йигирма биринчи асрда қозон ковлаб ўтириш… интеллигенцияга мувофиқ келармикан?”. Биров бошимиздан совуқ сув қуйиб юборгандай бўлди. Нима дейишни билмай, талмовсираб турганимизда, муросали оҳангда қўшиб қўйди: “…Либерал бўлинг, дўстларим, либерал!”.
“…Кундалик ҳаётимзда шунақа ўлик нутқларни оз эшитамизми?!
Одамларки бор, ҳалол меҳнат билан ўзини кўрсатгани эринади-ю, оламда борлигини маълум қилиб туриш учун кўпроқ гапиришга ҳаракат қилади; мажлис-пажлисда сўз тегиб қолса, фойдали бирор фикр айтиш учун эмас, гапириш, фақат гапириш учун гапиради. Жамиятда ўзи кўринмай, фақат товуши чиқадиган бу хилдаги одамлар, текин қулоқ топилса, битта эски тўппи тўғрисида саккиз соат сув ичмасдан гапиради…”
Номи қайтадан “ақиқа” қилинган (тўғрироғи, қилдирилган) асарларингиздан бири бўлмиш “Сўнгги нусхалар” (аслиятда — “Тобутдан товуш”)нинг охирида, Обиджон тилидан шундай дейсиз:
“…Ҳозир тирикмисиз? Тирик бўлсангиз, шунча йилдан бери жон асорати кўринмасмиди? Тўғри… ҳаром еганингизда, ёлғон гапирганингизда жағингиз қимирлайди, лекин буни жон асорати деб бўлармикан? Йўқ, сиз… аллақачонлар ўлгансиз, элтиб кўмиш қолган, холос! Сизнинг бу гапларингиз тобутдан чиққан товушга ўхшайди. Гапирманг… одамнинг эти жимирлайди…”. Дарҳақиқат, уларнинг гапириши — тобутий товушлардан бўлак нарса эмас.
Ўзингиздан қолар гап йўқ, шу йилнинг 2-сентябрида, шаҳри Самарқандда раҳматли юртбошимиз ҳайкали очилди. Маросимда минбар чиққанларни эшитиб, айримларини айтмаганда, бир туким “қилт” этмади, очиғи. Қоғоз қараб ўқиётганлари… ортларидаги ҳайкалдай жонсиз, тарашланган, ўроғлиқ эди. Энсам қотди: жинимизга ўтирса, ўн дақиқа гурунглашган одамимиз ҳақида, бир умр энтикиб эслаймиз, тўлиб гапирамиз. Наҳотки, умрларининг ўт-олов даврини бирга ўтказган одам ҳақида, ўн дақиқа, қоғозсиз нимадир дейишолмаса? Шуларни ўйласанг, ўлим даҳшати бошқачароқ касб этаркан…
“Мен ўлимдан қўрқмайман, фақат бир нарсадан — дафн маросимимда Шевердиннинг нутқ сўзлашидан қўрқаман…”
Эҳ, устоз… Энди кечмасмикан?.. Ахир, шевердинлар, аллақачон “роҳиб”лик ридосига ўралиб олди. Ҳозир минбарларимиз милчакову удаловларники. Бугун “муаррих”лик бородинларга қолган…
Айтганча, болалик хотираларингизнинг “пардоз-андоз”сиз ифодаси ўлмиш “Ўтмишдан эртаклар” қиссангизни ҳам дастлаб бошқачароқ номламоқчи бўлган экансиз?
“…Қисса битгач, ўйлаб қолдим: ишонишармикан — эртак аташмасмикан? Қийин-ов… Кел, шуни ўзинг “эртак” атаб қўяқол. Шу тариқа “Ўтмишдан эртаклар” бўлди. “Ўтмишдан лавҳалар” эди, аслида. Асар муҳокамаси ҳам муҳорабага айланиб кетаёзганди. Минбарга бир мафкурачи чиқиб олиб, обидийда қилишга тушди: нега авторнинг шунча ука-сингиллари туғилибоқ ўлаверган, тузукроқ чора кўрса бўлардику. Йўқ, шахсан мен, ҳеч қабул қилолмаяпман…
Шу пайт аудиториядан луқма ташланди: “…коммунизмда одам ўлмайди, десангизчи!?”. Ҳалиги мафкурачи ўсал бўлди-қолди. Дарвоқе, ўша ўткир луқма эгаси — Озод Шарафиддинов эди…”
Мана, “ошқозони оғир” мафкурачилар ҳам, “одам ўлмайдиган” коммунизм ҳам ўтаркан-кетаркан. Қиз қаримас, асал айнимас, деган нақлингизга қўшанч қилиб айтадиган бўлсак, асл асар эскирмас, тузум танламас. Асарларингиз умргузаронлиги бардавом бўлсин. Барчаси учун ташаккур!
***
…Кўнглинг каломкушликдан безган бўлса, нега яна шунча сўзни “сихга тортдинг”, дерсиз? Йўқ, қадрли қароқбанд, билъакс, сиху сиртмоқларда лоппилла-аб турган не-не сўзларни халос этиб, ўз мақомига қайтариш — мақсадим. Бу йўлда эса, қанча кўп сўзни қутқарсак, тилимиз, нутқимиз шунча тез тирилиб, ҳаётга қайтади: айтимли, эшитимли, ўқишли бўлади. Албатта, бу корнинг-да ўз “косиб”лари бор. Энди, фикри ожизимнинг ингроқларидан бирида буям. Боз устига, эмишки, қотил то виждон хуружидан холи бўлмагунча, қон тўккан жойига келавераркан, келавераркан…
Ba’zan o‘zimni qotilday his qilaman — So‘z qotili. Qolaversa, ishonchu imkoniyatlar, umidu umrlar qotiliday tuyaman o‘zimni. Hamma-hammasini sovurib, suiiste’mol qilayotgandayman… Yo‘q, go‘yandalik qilmoqchimasman, shunchaki, gizli “gurung”imiz avvalida, vaqt-bevaqt aytilaverib, yozilaverib… o‘lgan (va o‘layotgan) So‘zlar haqqi xotirasiga, bir muddat sukut saqlasak, deyman…
Sherbek Bobonor o‘g‘li
“BU TILDA LATIFA AYTIB BO‘LMAYDI…”
(So‘z zargari bilan xayoliy “suhbat”)
Ko‘pso‘zlilik yolg‘onning yuzini pardozlash uchun kerak.
Haqiqat shunday janonki, pardoz uning husnini buzadi.
Abdulla Qahhor
Ba’zan o‘zimni qotilday his qilaman — So‘z qotili. Qolaversa, ishonchu imkoniyatlar, umidu umrlar qotiliday tuyaman o‘zimni. Hamma-hammasini sovurib, suiiste’mol qilayotgandayman… Yo‘q, go‘yandalik qilmoqchimasman, shunchaki, gizli “gurung”imiz avvalida, vaqt-bevaqt aytilaverib, yozilaverib… o‘lgan (va o‘layotgan) So‘zlar haqqi xotirasiga, bir muddat sukut saqlasak, deyman. Zero, kun kelib, sukunatga sajda qilsak-da, ajabmas…
***
“Bemor”, “Boshsiz odam”, “Adabiyot muallimi”… Har bittasi bir roman yukiga “hammollik qilgan”, ammo hikoya “rutba”si bilangina kifoyalangan, aynimas asarlar. Isbot — ular, zamona zambilg‘altagidan tushib qolmadi. Bugun ham ishtaha ila o‘qilyapti…
“Sal tushing!”
Xo‘p, uzr… O‘z davrida bearmon bitilgan, kelbati yostiqday kelsa-da, salmog‘i yon daftarchalik tosh bosmaydigan qancha kitoblar… joyi rastoniga kirib ketmoqda. Bil’aks, sanoqligina sahifalarda, ko‘rimsiz bir siyoqda nashr etilmishlari esa…
“Asar qovog‘ari chaqqanday semiz bo‘lishi shart emas, mag‘zi baquvvat bo‘lsa, bas!”
Shundayku, lekin, o‘sha mag‘izni kassaboplik(to‘g‘rirog‘i, kissaboplik), bugungi mardum maylu saviyasi kabi maqsadlarga muvofiq tarzda “to‘yintirib”, qog‘oz qoralashni o‘ziga “kasb” etganlar-chi? Bittasini taniyman: umri bino bo‘lib, “Alifbe”dan boshqa kitobni hijjalamagan, hisob. Ammo yozishga, qalin-qalin daftarlarni to‘ldirishga suyagi yo‘q. O‘zining aytishicha, bir jomadon liq to‘la “ijod namunalari” bormish…
“Ishi yo‘q it sug‘orarkan”
To‘g‘ri, faqat ba’zan nimani sug‘orayotganini ham fahmlamaydi, chog‘i. Yetaklagani, nihoyati, bir it-u, o‘zicha “otni sug‘ordim”, deb da’vo qiladi. Shunaqalardan biri yaqinda tahririyatimizga “tashrif buyurib” qoldi. “Maqola opkeluvdim…”, — dedi. Ko‘z yugurtirdim: mag‘zavasi chiqqan mavzu bo‘yicha… xabar ekan. Harfu xatboshilarni enu bo‘yiga cho‘zib-tortib, allazamonlar pista po‘choqqa aylanib ketgan gaplarni puflab-shishirib, uch qog‘ozni “qoralab” kepti. Yuz amri issiq — opqoldik. Ko‘ramiz, degandik, ko‘rdik — ko‘rsatdi. Kunora sim qoqadi haligi “xabarkash”: “…maqolam nima bo‘ldi-i? Uf-f, haliyammi-i? Manga konkret ayting, chiqadimi o‘zi? Yeslicho, boshqa gazetaga oboraman-de…”. O, qaniydi, marhamat, devorging keladi-yu, pichoqni avval o‘zingga ur, og‘rimasa…
“So‘zni “o‘tin yorishga” ishlataverib, dabba, o‘tmas qilib qo‘yganlar ham shu — tovuqtabiatlilar bo‘ladi. Qoqog‘lab, dunyoni boshiga ko‘targudek bo‘layotgan tovuqni hech kuzatganmisiz? Ko‘rmagan, bexabarroq kimsa bo‘lsa, bu jonivor planeta tug‘ibdimikan, deb o‘ylaydi”
Shu kabilardan birining “tug‘a solib”, tashlab ketgan “planeta”sini “hashar” yo‘li bilan butab-o‘tab, qatron qilib, o‘z asliga — “tuxum” holatiga keltirib, deganday chiqardik. “Egasi”ga — asli masihnafas mug‘anniylaru kuy kuchi ila ko‘ngillarni sel qilib yuboradigan sozandalar tayyorlashi kerak bo‘lgan, ammo oxirgi paytlarda ko‘proq otarchiyu “sayoq hangi”larni yetishtirayotgan oliygohda o‘qiydigan qizginaga bu “mujda”ni yetkazish vazifasini o‘z zimmamga oldim. “Maqola muallifi” obunachilarimiz safida bo‘lmaganligi vajidan, qaydasan “tarallabedodxona”, deb o‘zim oyoqlandim. Hamma tushlik bahona tashqarilagan bir paytda yetib bordim. Qo‘ng‘iroq qildim, chiqyapman, dedi. Kutarkanman, achqimtir esa-da, aytib-aytib tashlashim zarur tuyilgan gaplarni o‘zimcha o‘ylay, o‘rni bilan joylay boshladim: “…mana siz, pianistkaman, dedingiz. Demak, bu turdagi cholg‘u asboblarining tovushini, o‘zaro farqlay, baholay olasiz. Aytaylik, men, beqiliqning bir qilig‘i ortiq mazmunida “hunar” ko‘rsatib, pianino qarshisiga o‘tirsam-u, duch kelgan klavishni bosib, ting‘irlatishga tushsam. Shu taxlit to‘rt-besh daqiqa “ijro etgan” narsamni — “Motsart sonatasi” desam, qo‘shilasizmi? Xuddi shuningdek, siz ham “maqola” deya ko‘tarib borgan materialingizni, nari borsa, xabar, deyish mumkin. Qancha joyini qirtishlashga to‘g‘ri keldi, eh-he… Koshki edi, faqat imlo bilan bog‘liq yoki texnik xatolargina bo‘lsa… Bir joyida “Qoraqalpog‘iston viloyati” degan jumlaga “qoqilsak”, sal siljib, Xorazm lazgisini — “xorijiy raqs san’atlaridan biri” ma’nosida yozgan jumlangizga to‘qnash kelamiz… Yana, uyalmay-netmay, Alisher Navoiy stipendiyasiga harakat qilyapman, deysiz. So‘z mulkining sultoni nomi ostidagi stipendiyaga… so‘zfurushlik qilib erishmoqchimisiz hali?! Xo‘p, erishdingiz ham deylik, qancha olasiz oyiga? Nega qiziqib qoldim? Shunchaki, bu yanglig‘ harakatlaringizning asosiy muddaosini, qiymatini bilmoqchiman… Kechirasiz, o‘zi, Navoiyni o‘qiganmisiz? Estrada yo‘nalishida “xonish” qilib, duet kuylashadigan, siz tengilar bir juftlikdan, “Farhod va Shirin”ni o‘qiganmisiz? — deb so‘rashganda, ikkoviyam iljayib: “O‘qimaganmiz-u mazmunini bilamiza — domlalarimiz etishgan. Karochchi, sevgi-muhabba-at, vafo-o, dushmanchili-i(k)… haqida-de” qabilida javoblashgandi. Nima bo‘pti, hozir unaqalar tiqilib yotibdi-ku, dersiz. To‘g‘ri, ammo, o‘sha guruhning nomi — “Farhod va Shirin”da! Xullas, savolimni qaytaraman: Navoiyni o‘qiganmisiz yo sizda ham, “sevgi-muhabba-at, vafo-o, dushmanchili-i(k)”, xolosmi?..”.
Shu tariqa “o‘qlanib” turganimda, “lya” notasinamo sasdan xayolim “yovvoyi kaptarday uchdi-ketdi”. Ro‘paramda: raso bir hilqat, sochlari saboda ohista hilpiragan ko‘yi, kulibgina turardi. Biroz avval o‘ylab, tizib turganlarim qayoqqa daf bo‘ldi, bilmayman. Eslashimcha, manavilarni g‘o‘ldirardim: “…shuncha nashrlar ichidan aynan bizni tanlab, murojaat etganingiz uchun rahma-at! Yana u-bu narsa qoralab qolsangiz, bemalol bizga…”.
“…Ustozlarimdan biri aytib bergan, latifasiyoq bitta narsa esimga tushdi. Ummon o‘rtasida ketayotgan kemada matroslardan biri o‘lib qopti — peshana. Bunaqa paytda, taomilga ko‘ra, jasad kafansifat qopga solinib, e’tiqodiga muvofiq koru amallar qilingach, suvga tashlanadi. Hamkasblari, umuman, joni bir kemadoshlari, ikki og‘izdan nutq so‘zlab, vidolashadi. Shunday qilib, o‘sha matrosni ham, odatdagiday, “dafn etish” oldidan, bitta-bitta chiqib, vido so‘zlarini ayta boshlashibdi. Bir chekkada turgan kapitan, butun komandani jumbushga keltiradigan nutq irod etishni o‘ylarkan hadeb: falon yili, falon ko‘rfazda nahang ovlaganimizni aytsammikan yo pismadon yili pismadon dengizda qaroqchilarni qandoq tirqiratganimiznimi? Ishqilib, kapitan nutqi komandanikidan farqlanishi lozim. E, hozir boplayman, tarixiy nutq bo‘ladi o‘ziyam…
Va nihoyat, kapitanning gali kelib, minbarni topshirishibdi, ammo… Kapitan kalovlanarmish nuqul, birpasda qora terga botibdi. Axiyri, uzatilgan suvdan ho‘plagan bo‘libdiyu mayitga qarab: “Sog‘ bo‘l, oshna…” degancha, tomoq qirib, minbarni bo‘shatgan ekan”
Chindan ham latifasiyoq narsa ekan. Lekin baralla kulishga istihola qiladi kishi. O‘z nuqsonlaridan kulish, haytovur, har kimga emas-da. Ha, ba’zan shundayin jumlayu javoblarga yo‘liqasanki, na kulish, na yig‘lashni bilolmay, arosat bir ahvolda qolasan.
Qishloqda bir oshnam bor: “Kecha va kunduz”dagi Miryoqub epaqaning o‘zginasi — tegirmonga tushib ketsa, bir qop un orqalab chiqadiganlardan. Ishi tushib, qanaqa idoraga kirmasin va u yerdagilar qaysi tilda gapirmasin, “mushkulkushod” qilib chiqadi. Tanishlarining ko‘pi turfa millatdan. Ayniqsa, ruslar bilan apoq-chapoq, tez chiqishib ketadi. Birorta tilni tuzukroq bilgandayam, xo‘p-xo‘p edi… Xonasi kelganda so‘radim: “Boshqa millat odami bilan qanday til topishasan-yey, oshna? Til bilsangam lahadga edi. Masalan, o‘rischada, menga o‘xshab, so‘kinishdan boshqasiga “tvoya-moya”lab qolasan, lekin, o‘risman degani bilan, bittayam o‘zbekcha so‘z aralashtirmay, soatlab hangama qilasan?”.
Shunda uning bergan javobi haligacha “hazm” bo‘lgani yo‘q:
“Hey oshnam, o‘ris, sen bilan menga o‘xshab, tilini bilmagan gap so‘rasa, tomga chiqa solib, etak ko‘tarmaydi — odamday tushunadi, tushuntiradi. Menga kelsak, fe’limni bilasan, nam tortib o‘tirishni iqim suymaydi. Shartta boraman-da, bilgan so‘zlarimning barini sochib-sochib yuboraman — o‘zi keragini tanlab, gap chiqarib olaveradi”.
Tahririyatda ish boshlaganimdan beri, nimagadir, oshnamning shu gaplari miyamga tepaveradi. Ayniqsa, yuqorida aytganim singarilar “maqola” ko‘tarib kelsa. Har safar umid bilan o‘qishga tushamiz, zora endi… Afsuski, aksariyat hollarda sarlavhadanoq nishimiz qaytadi. Pastgi qatorlarga tushib borish barobarida hafsala ham pasayib, sovib ketaveradi.
Oppoq qog‘ozlar uzra, shag‘al toshday sochib-sochib yuborilgan so‘zlardan, oshnam aytganday, o‘zimizga keragini topib, ajratib, gap chiqazib olamiz. Bunaqa odatlarni qachon, qayerdan orttirgan ekanmiz: sobiq tuzum sarqitimi bu ham yoki shuurimizning loyqalangani, fikrlashga eringanimiz kasofatimi?
“…Gap shundaki, hozirgi vaqtda tilimizning boyligini, uning qochiriqlarini o‘rganishga eringan, so‘z san’atiga hunar deb emas, kasb deb qaraydigan, bisotidagi bir hovuch so‘zni yillar davomida aylantirib, kun ko‘rib yurgan bir turkum qalam ahlining “faoliyati”, chala mulla ba’zi olimlarning “ilmiy xulosa”lari natijasida ajib bir til bino bo‘lgan. Bu tilda hech kim gapirmaydi, zotan, gapirish mumkin ham emas, faqat yozib, o‘qib berish mumkin. Bu tilda yozilgan narsani bir qiyomda o‘qimasdan ham iloj yo‘q. Bu tilning hech qayerga yozilmagan, lekin amalda joriy bo‘lgan temir qonuniga ko‘ra, “yaxshi ovqat yedim!”, deb yozib bo‘lmaydi, albatta, “sifatli ovqatlandim”, deb yozish shart! “Papiros chekadigan kishi gugurtini olib yurishi kerak”, deb yozish to‘g‘ri emas. “Papiros chekish odatiga ega bo‘lgan kishi o‘zini tegishli gugurt bilan ta’minlab yurishi kerak”, deb yozilsa, to‘g‘ri bo‘ladi. Bu tilda latifa aytib bo‘lmaydi, yozib bo‘lmaydi. Bu tilda hazilga, maqolga, matalga, ajoyib xalq iboralariga o‘rin yo‘q. Bu til har qanaqa jonli fikrga kafan kiygizadi. Har qanaqa o‘ynoqi mazmunni taxtaga tortadi, har qanaqa lektorni g‘urbatning uyasiga, har qanaqa auditoriyani o‘lik chiqqan hovliga aylantiradi!”
Bu “til” tuzog‘iga matbuotu minbarlarimizgina o‘ralashgan bo‘lsa, bir navi edi. Radio va telekanallarimiz, ayniqsa, uning o‘rami ichiga ipak qurtiday joylashvolib, behijolat kunini o‘tkazyapti. Jumladan, “raqsinkor tarona”, “uzoqqa ketmang, to‘lqinlarimizda qoling”, “efir davomida siz bilan bo‘laman”… amsolidagi, ishtoni yirtiq iboralar radiokanallarimiz uchun odatiy, kundalik gap-gashtakday bo‘lib qolgan. Telekanallarimizning “zaboni”ga esa, yozuvchilarimizdan biri munosib nom muhrlab ketgan: “issiqxona tili”. Hali “sevilib yeyiladi”gan nimtayyor nimarsalar reklamasiyu, hali “…o‘tirib turing choliz bilan” tarzida, sazoyi qilib aytilayotgan “surxoncha qo‘shiq”lardan qochib, tirikroq bir jumla axtaraverib, kanalma-kanal “hatlayverib”, esing ketayozadi. Banogoh, gala-gala bo‘lib yurgan jonivoru unsizgina o‘rmalayotgan jondorlar tasvirini ko‘rib, oyoq ilasan: bularning tili opqochishu ohanjamadan xoli.
Ana, ayiq, azim bir daraxtning kattagina kovagiga pusibroq boradi. Yo‘l-yo‘lakay to‘xtab, atrofga alanglab qo‘yishni-da kanda qilmaydi. Boriboq rapidadek dastini kovakka suqdi hamki, qayerdandir paydo bo‘lgan bolarilar, maymoq tayyorxo‘rga yopirildi. Ayiq, avvaliga, chidash berdi, ammo asalarilar, uning ko‘zi, burni, tili… qo‘yingki, tuksiz, ochiq joylariga “nayzabozlik”ni kuchaytirgach, to‘rt tomonni qibla bilib, qochishga tushdi. Arilar ham “muxolifot”ni ancha joygacha quvlab bordi. So‘qimday jonzot, tirnoqday jonivorning oldiga tushib olib, lapanglab ketayotganining o‘zi, ham zavq, ham mulohaza uyg‘otadi kishida. Ittifoqo, o‘ylaring o‘zaniga xoda tashlab, kadr ortidan matn o‘qib qolishadi: “…ko‘rib turganingizdek, asalarilar jamoasi o‘zlarining istiqomat qiladigan joylarini mana shunday muhofaza qilishadi. Lekin maymoqvoy tez orada qaytib keladi. Axir, asal ayiqlarning eng sevib iste’mol qiladigan taomi-da!”.
Tutablar ketasan. So‘kinish “boshlanma”si bilan o‘shqirib yuborganingni o‘zing-da payqamay qolasan: hov, soyapar, asalari aholimi senga “jamoa” bo‘lib, “istiqomat qiladi”gan? Ayiq “sevib iste’mol qiladi”mi — yutoqib yeydi, paqqos tushiradi!
Chillang chiqib, boshqa kanalga olasan. Videomuloqot ketayotgan bo‘ladi — turli viloyatlarda harbiy xizmatni o‘tayotgan o‘g‘illari bilan ota-onalarning zamonaviy “diydorlashuvi”. Nisbatan samimiy, toza tuyg‘ular namoyishidan ilinjlanib, diqqat qilasan-u… “Onaizor”larning so‘xtalarimi desang, so‘zlari ham “standart” chiqib qoladi. Bir qog‘ozga, bir kameraga qarab, lafzidan to‘kilayotgan “lutf”larni ko‘ring, endi:
“…mustaqil vatanimiz sarhadlarida yigitlik burchini o‘tayotgan aziz o‘g‘lim Xushbaxtjon, yaxshimisan? Sihat-salomatliging o‘z o‘rnidami? Jonajon yurtimizga xizmat qilishda hormay-tolmay yuribsanmi?
Sendan ko‘nglimiz to‘q, o‘g‘lonim. Axir, qasamyodingga tashrif buyurganimizda guvohi bo‘ldikkim, qulay shart-sharoitlar yaratib berilibdi. Biz bundan benihoya mamnun bo‘lgan holda, shukrona shukuhi bilan uyga qaytdik…
O‘g‘ilginam, o‘zing ham shunday shart-sharoitlarga munosib bo‘lib, burchingni ado et. Xayr, salomat bo‘l…”
Yo, alhazar! Qaysi ona o‘z bolasi bilan shunaqa gaplasharkan?! Istig‘foring intihosiga yetmay turib, o‘g‘il bo‘lmishning “javob”i yangrab qoladiyu, tiling tanglayda qotadi:
“…Assalomu alaykum, onajon, otajon! Yaxshimisizlar? Rahmat… Ha, guvohi bo‘lganingizdek, bizda shart-sharoitlar juda joyida, hech qanday kamchilik yo‘q…
Men ham, mana, ko‘rib turganingizdek, jismonan baquvvat, ma’nan yetuk, aqlan barkamolman…
Oz qoldi, onajon, otajon. Sharafli burchimni tugal ato etgach, nasib etsa, yana bag‘ringizda bo‘laman. Mayli, salomat bo‘lingizlar…”
Ana xolo-os. Faranglar ham ota-onasi bilan bunaqa “salom-alik” qilmasa kerak. Talaba edim. Qora tortib, maktabdosh bir jo‘ram kep qoldi. Yo‘lga chiqar oldi uyimizga o‘tgan ekan. Qo‘yni-qo‘nji to‘la edi: meva-cheva, non-namak… Qog‘oz qutini bo‘shatayotganimda, jo‘ram, hadeb ichiga sin solivurmay, tashqarisiga, chetlarigayam qara, deb qoldi. Qiziqsinib, qutini aylantirgancha, sinchiklashga tushdim. Bir kunjidagi yozuvlarga ko‘zim tushdi: “O‘g‘lim, yodingda tut, inson hamisha yaxshi niyat qilsagina, o‘ylagan barcha maqsadiga, albatta, erishadi. Alloh berganiga shukrona aytmoq darkor. Zero, ezgu amallar yo‘lida faqat o‘qimoq, harakat qilmoq lozim”.
Savolomuz serrayib qolganman chog‘i, to‘pori tovushdan o‘zimga keldim: “…enang yozdi — shoshilinchda shunga ulgurdi”. To‘g‘risi, unchalik singmadi. Ko‘proq hayron bo‘ldim: axir, ayam… bunaqa gapirmasdi-da, xullas!?
O‘sha kuni kechqurun o‘zi bilan gaplashdim: “…ulim, esonmisan? A? Ha-yey, bizaram jurippiz-da… Ay, anovi, bir nima yozib jugaruvdim, o‘qidingma? Hi-i, anishu gaplarim kallangda tursin, xay, bolam… Yo‘g‘asamchi, jerga jovip, chalpak qilaman! Eshityapsanma? Alo? Alo-o?! Muning o‘chib qoldiyov…”. Tomog‘imga taxir bir narsa qadalgan, damim chiqmay tinglardim. Nazarimda, metinbardoshim, besh yuz chaqirimcha narida emas, yonginamda turgandek edi…
“…O‘lik nutqning boshqa xili ham bor. Tuman markazidan qishloqqa lektor keldi. Har narsaning ham sal nariroqdan, yuqoriroqdan kelgani yaxshi emasmi, qishloq klubiga odam sig‘may ketdi. Klub mudiri bugungi ma’ruzaning mavzusini, lektorning nomini juda kerilib, pisanda qilib e’lon qildi.
O‘rta yoshlardagi bir kishi minbarga chiqdi. Beliga qistirib qo‘ygan qizil muqovali qalin daftarini minbarga qo‘yar ekan yodakisiga, ya’ni daftarini hali ochmasdan turib, “O‘rtoqlar!”, — dedi. Daftarning varaqlari juzidan chiqib ketgan, yirtilib tushgan, boshqa biror joyda ma’ruza o‘qilganda, chalkashgan bo‘lsa kerak, lektor ma’ruzasining bosh-ketini topolmay ovora bo‘ldi; bu orada yodakisiga yana ikki marta “O‘rtoqlar!”, deb oldi. Nihoyat leksiyaning boshi topildi. Lektor yo‘qolib ovora qilgan varaqni zarda bilan qog‘ozlar ustiga qo‘ydi, xatga qarab jahl bilan yana bir marta: “O‘rtoqlar!”— dediyu ma’ruzani boshlab yubordi. Ma’ruza “Din va turmush” degan mavzuda bo‘lib, so‘z, ibtidoiy odam nima uchun tabiatdan tashqari bir kuch bor, degan xayolga borgani, jin va alvasti, arvoh va chiltan haqidagi tasavvurning paydo bo‘lgani, jamiyatda yuz bergan o‘zgarishlar diniy aqidaga qanday ta’sir qilishi va boshqalar haqida borardi.
Lektor aytgan, ya’ni o‘qib bergan gaplarning hammasi rost, bu gaplarning hammasi zalda o‘tirgan kishilarning ko‘pchiligi uchun, ehtimol, yangi gap bo‘lsa. Lekin bu rost va yangi gaplarga hech kim qiziqmayotgani shundoqqina ko‘rinib turar edi: birinchi qatorda o‘tirgan bir ayol og‘zini katta ochib, esnab yuborganini o‘zi ham bilmay qoldi; klub mudiri unga zimdan tanbeh qildiyu, hayal o‘tmay o‘zi ham, lekin og‘zini ochmasdan esnadi. Lektor bo‘yinbog‘ining tugunini tez-tez ushlab qo‘yishga o‘rganib qolgan ekan, orqada o‘tirgan bir qiz shu haqda bir nima deb dugonasini kuldirdi. Bu gap quloqma-quloq ketdi. Klub mudiri zalni ikki marta tartibga chaqirdi. Orqa qatorlarda odam siyraklashib qoldi…
Ma’ruza tamom bo‘ldi. Xaloyiq, og‘ir bir yukdan qutulganday yengil nafas olib tarqaldi.
Oradan birmuncha vaqt o‘tgandan keyin men shu lektorni boshqa bir qishloqning katta yo‘l bo‘yidagi choyxonasida ko‘rdim. U birov bilan shaxmat o‘ynar va yigirmaga yaqin odamni og‘ziga qaratib, kuldirib o‘tirar edi. Klubda bu qadar sovuq, quruq ko‘ringan bu odam shunday xushchaqchaq, shunday dilkash, shunday gapga usta ekanki, asti qo‘ying! Men, o‘ng kelishi bilanoq, o‘sha kungi ma’ruzadan gap ochdim va bu haqda ko‘nglimda borini aytdim. Lektor mening gapimga, avval, hayron bo‘ldi, keyin chuqur xo‘rsinib:
— Qandoq qilay, leksiya o‘qishda quyushqondan tashqari chiqib bo‘lmaydi, shuni talab qilishadi… — dedi.
— Kim talab qiladi?
Lektor bu savolga javob berolmadi, bir nima deb ming‘illadi. Ma’lum bo‘lishicha, bir talay jurnalistlar, muharrirlar, notiqlar… singari bu odam ham mazkur tilni rasmiy, qayerdadir tasdiqlangan til, deb bilar, bu tilda so‘zlanadigan o‘lik nutqqa jon kirgizgani qilinadigan har bir harakatni “quyushqondan tashqari chiqish” deb hisoblar ekan…”
Bu toifa kimsalarni inkor etish qiyin. Xuddi shunaqa, hali minbar ko‘rmay turib ham “pishib yetilgan”, bo‘lajak “lektor”lardan bittasi bilan yaqindan tanishman. Ko‘p bora odamga o‘xshab gaplashishga uringanman, lekin… Odamgarchilikdan so‘z ketsa, gapni yarim yo‘ldayoq “belangi” etib, o‘zining “quvur”lariga burib yuborardiyu, yarim soat og‘ziga kelganidan “amri ma’ruf” qilardi. Miyang misday qizib, boshingni bir chayqab, e’tibor qilsang, “antropogen ta’sirlarning tabiatdagi o‘rni” haqida gapirayotgan bo‘ladi. Yoki qizlardan og‘iz ochib, birortasini ko‘z ostinga olganmisan o‘zi, deb so‘rasang, “emotsiyaning etnik shakllanishi”dan boshlardi gapini. Bir safar, ayniqsa, oshib tushdi. Navro‘z arafasida, kursdoshlar, sumalak qiladigan bo‘p qoldik. Yig‘di-yig‘di, bozorlik maslahatlari bilan koridorda ketayotib, uni uchratdik. Qo‘lida yelim finjon, qahva ho‘plab turardi. Garchi, qanday “javoblashi” aniq esa-da, chiqmagan jondan umid, so‘radik: falon kuni, pistonchinikida sumalak qilyatuvdik, shuncha-shunchadan yig‘inyapmiz, qatnashasizmi?
Qahva idishiga qarab, biroz jim turgach, tilga kirdi: “Bilasiz, rejali odamman, konkret bir javob qilishim mushkul masala. Qolaversa, qiziq, shunday globallashgan davrda — yigirma birinchi asrda qozon kovlab o‘tirish… intelligensiyaga muvofiq kelarmikan?”. Birov boshimizdan sovuq suv quyib yuborganday bo‘ldi. Nima deyishni bilmay, talmovsirab turganimizda, murosali ohangda qo‘shib qo‘ydi: “…Liberal bo‘ling, do‘stlarim, liberal!”.
“…Kundalik hayotimzda shunaqa o‘lik nutqlarni oz eshitamizmi?!
Odamlarki bor, halol mehnat bilan o‘zini ko‘rsatgani erinadi-yu, olamda borligini ma’lum qilib turish uchun ko‘proq gapirishga harakat qiladi; majlis-pajlisda so‘z tegib qolsa, foydali biror fikr aytish uchun emas, gapirish, faqat gapirish uchun gapiradi. Jamiyatda o‘zi ko‘rinmay, faqat tovushi chiqadigan bu xildagi odamlar, tekin quloq topilsa, bitta eski to‘ppi to‘g‘risida sakkiz soat suv ichmasdan gapiradi…”
Nomi qaytadan “aqiqa” qilingan (to‘g‘rirog‘i, qildirilgan) asarlaringizdan biri bo‘lmish “So‘nggi nusxalar” (asliyatda — “Tobutdan tovush”)ning oxirida, Obidjon tilidan shunday deysiz:
“…Hozir tirikmisiz? Tirik bo‘lsangiz, shuncha yildan beri jon asorati ko‘rinmasmidi? To‘g‘ri… harom yeganingizda, yolg‘on gapirganingizda jag‘ingiz qimirlaydi, lekin buni jon asorati deb bo‘larmikan? Yo‘q, siz… allaqachonlar o‘lgansiz, eltib ko‘mish qolgan, xolos! Sizning bu gaplaringiz tobutdan chiqqan tovushga o‘xshaydi. Gapirmang… odamning eti jimirlaydi…”. Darhaqiqat, ularning gapirishi — tobutiy tovushlardan bo‘lak narsa emas.
O‘zingizdan qolar gap yo‘q, shu yilning 2-sentyabrida, shahri Samarqandda rahmatli yurtboshimiz haykali ochildi. Marosimda minbar chiqqanlarni eshitib, ayrimlarini aytmaganda, bir tukim “qilt” etmadi, ochig‘i. Qog‘oz qarab o‘qiyotganlari… ortlaridagi haykalday jonsiz, tarashlangan, o‘rog‘liq edi. Ensam qotdi: jinimizga o‘tirsa, o‘n daqiqa gurunglashgan odamimiz haqida, bir umr entikib eslaymiz, to‘lib gapiramiz. Nahotki, umrlarining o‘t-olov davrini birga o‘tkazgan odam haqida, o‘n daqiqa, qog‘ozsiz nimadir deyisholmasa? Shularni o‘ylasang, o‘lim dahshati boshqacharoq kasb etarkan…
“Men o‘limdan qo‘rqmayman, faqat bir narsadan — dafn marosimimda Sheverdinning nutq so‘zlashidan qo‘rqaman…”
Eh, ustoz… Endi kechmasmikan?.. Axir, sheverdinlar, allaqachon “rohib”lik ridosiga o‘ralib oldi. Hozir minbarlarimiz milchakovu udalovlarniki. Bugun “muarrix”lik borodinlarga qolgan…
Aytgancha, bolalik xotiralaringizning “pardoz-andoz”siz ifodasi o‘lmish “O‘tmishdan ertaklar” qissangizni ham dastlab boshqacharoq nomlamoqchi bo‘lgan ekansiz?
“…Qissa bitgach, o‘ylab qoldim: ishonisharmikan — ertak atashmasmikan? Qiyin-ov… Kel, shuni o‘zing “ertak” atab qo‘yaqol. Shu tariqa “O‘tmishdan ertaklar” bo‘ldi. “O‘tmishdan lavhalar” edi, aslida. Asar muhokamasi ham muhorabaga aylanib ketayozgandi. Minbarga bir mafkurachi chiqib olib, obidiyda qilishga tushdi: nega avtorning shuncha uka-singillari tug‘iliboq o‘lavergan, tuzukroq chora ko‘rsa bo‘lardiku. Yo‘q, shaxsan men, hech qabul qilolmayapman…
Shu payt auditoriyadan luqma tashlandi: “…kommunizmda odam o‘lmaydi, desangizchi!?”. Haligi mafkurachi o‘sal bo‘ldi-qoldi. Darvoqe, o‘sha o‘tkir luqma egasi — Ozod Sharafiddinov edi…”
Mana, “oshqozoni og‘ir” mafkurachilar ham, “odam o‘lmaydigan” kommunizm ham o‘tarkan-ketarkan. Qiz qarimas, asal aynimas, degan naqlingizga qo‘shanch qilib aytadigan bo‘lsak, asl asar eskirmas, tuzum tanlamas. Asarlaringiz umrguzaronligi bardavom bo‘lsin. Barchasi uchun tashakkur!
***
…Ko‘ngling kalomkushlikdan bezgan bo‘lsa, nega yana shuncha so‘zni “sixga tortding”, dersiz? Yo‘q, qadrli qaroqband, bil’aks, sixu sirtmoqlarda loppilla-ab turgan ne-ne so‘zlarni xalos etib, o‘z maqomiga qaytarish — maqsadim. Bu yo‘lda esa, qancha ko‘p so‘zni qutqarsak, tilimiz, nutqimiz shuncha tez tirilib, hayotga qaytadi: aytimli, eshitimli, o‘qishli bo‘ladi. Albatta, bu korning-da o‘z “kosib”lari bor. Endi, fikri ojizimning ingroqlaridan birida buyam. Boz ustiga, emishki, qotil to vijdon xurujidan xoli bo‘lmaguncha, qon to‘kkan joyiga kelaverarkan, kelaverarkan…
