10 АПРЕЛ — БУЮК АДИБ АБДУЛЛА ҚОДИРИЙ ТАВАЛЛУДИНИНГ 129 ЙИЛЛИГИ

    Ушбу саҳифада Хуршид Дўстмуҳаммаднинг атоқли адиб Абдулла Қодирийга бағишланган мақола: «Отабек шуурининг оний сурати», «Жон Мильтон ва Абдулла Қодирий» ва телевидениеда намойиш этилган «Абдулла Қодирий ва ҳаёт» очиқ дарси, шунингдек, «Хуршид Даврон кутубхонаси»нинг ютубдаги каналида тақдим этилган «Ўтган кунлар», «Меҳробдан чаён» аудиокитоблари билан танишасиз.

Хуршид Дўстмуҳаммад
ОТАБЕК ШУУРИНИНГ ОНИЙ СУРАТИ

  Ниҳоят, Отабекни Тошкентдан уйлантириш тараддуди қутидорнинг оила аъзоларига маълум бўлди. «Қутидор тарафидан эртага Тошкентга жўнаш эълони берилди. Иккисининг ҳамма вақтлари шам ёнида сўзлашиб кечди…» (Мақоладаги таъкид ва қавсли изоҳлар бизники — муаллиф.)

Ёруғлик ва нур манбаи бўлган шам бу ўринда хонани ёритибгина қолмай, айни вақтда икки севишган кўнгилни рамзий маънода туташтириб турибди. Суҳбат шу қадар дилкаш, мусаффо туйғуларга йўғрилганки, Отабек ва Кумуш қалблари бамисоли шам тимсолида бирлашиб хонага нур таратаётгандек тасаввур уйғотади. Абдулла Қодирий: — Тасвирга қалам кучи ожиз…

Умуман, Абдулла Қодирий «Ўткан кунлар»да эзгулик ва ёвузлик, нур ва зулмат тушунчаларини, яхшилик ва ёмонлик аломатларини бир тасвир оқимида, контраст усулида келтириб вазият ва ҳолат шиддатини оширишга эришади. Айни вақтда бир-бирига зид тушунчаларни, яъни ҳис-туйғулар зиддиятини ифодаловчи бундай сўз ва ибораларнинг ҳар бир қўлланиши бутун роман воқеаси, қаҳрамонлар характери мантиқидан келиб чиқади.

Асарнинг иккинчи қисм, ўн иккинчи фаслини эсланг: Отабек шаҳарни айланиб келиш мақсадида уста Олимникидан кўчага чиқади. Шунда у Содиққа дуч келади. «Содиқ илтифотсизгина унга қараб олгач, шоша-пиша ўнгдаги тор кўчага юриб кетди. Аммо Отабек тўғрига, катта кўчага қараб юрди».

Тор кўча ва тўғрига, катта кўчага иборалари билан муаллиф Содиқ билан Отабекнинг мақсадларига, уларнинг истиқболига ишора беряпти. Тасвир давом этиб, қаҳрамон руҳий олами янада чуқурроқ очилади: «Ҳаво булут эди» — яъни, қандай кор-ҳол юз бериши номаълум. Аммо умид ҳам йўқ эмас: «Оқ булутлар бўлғанлиқдан қуёшнинг нури унча кесилмаган, қуёш тўр рўймол ичида ўлтурған келинлар каби ер юзига сузилиб қарар эди». Булут — оқ, қуёш нури — кесилмаган, тўр рўмол ичида ўтирган келинга ўхшаш қуёш эса «Сиз ўшами?» деб бошини эгиб турган Кумушни эслатади…

Тасвир ниҳояси энди келади: ҳамон вазият мубҳам, бинобарин, «енгилгина бир изғириқ ҳам юзга келиб тўқунар», у «кишига унча роҳатсизлик бермаса-да» (яна яхшилик аломати), лекин «қаердадир доғ қилинмоқда бўлған зиғир мойининг аччиқ исини димоғқа келтуриб урушидан кишида бир беҳузурлик ҳосил бўлар эди».

Отабек уста Олимнинг уйидан чиқиб катта кўчага етгунига қадар унинг аҳвол-руҳиясида ана шундай бир-бирини инкор этувчи зид фикрлар айқаш-уйқаш эди, ёзувчи мазкур ифодани гўё изоҳлаб, унга аниқлик киритгандек, қуйидагича тугаллайди: «Отабек йўлнинг айрилишиға бориб тўхтаған эди. Юзидан иккиланиш ҳолати сезилар эди».

Кумуш «талоқ» хатини олган, қутидорникига совчилар турнақатор бўлган кунлар. Борлиқ худди Кумуш кўнглидагига ўхшаш «куз кунларининг оёғи ва қиш кунларининг боши» оғушида. Бутун умидлари чиппакка чиққан Кумушнинг ҳолатини тасвирлашга тил ожиз. Шу ўринда табиат манзарасини мақсадга йўналтириб тасвирлаш маҳорати ёзувчи «оғири»ни енгиллаштирди: «Япроқларини тўкилишдан сақлаб қолган гилос ёғочлари ҳам бу кун тунги қора совуққа чидолмай, елнинг озгина ҳаракати билан-да барглар»ни (сўнгги умидларни) ширт-ширт узиб ташламоқда эдилар». Аммо умид учқунлари ҳали сўнмаган — «ҳаво очиқ бўлиб, қуёш тузуккина кўтарилган», бироқ яна умидсизлик кўнгил тубидаги чўғни босиб ўчиришга уринади — «аммо унинг ҳам бу кун унча таъсири йўқ, бу кунги қора совуқ қуёш кучини-да кескан эди».

Тасвир объекти табиатдан қаҳрамон портретига кўчади, лекин услуб сақланади: Кумушбибининг «Бурунғи тўлалиги кетиб, озғинланган» (маҳзунлик аломати), шунга қарамай «бу озғинлик унинг ҳуснига камчилик бермай, билъакс юқорилатқанлар. Камон қошлари ортиқ мавж уриб… шаҳло кўзлар… тағин ҳам нурлилик касб эткан…» Тўғри, «шаҳло кўзлар бурунғидек ўйнаб турмас ва сўнг чекидаги бир оғирлик билан ҳаракатланар», аммо «оғирлиқ-да унга бир олийлиқ, улуғворлиқ бағишлағандек».

Маъно жиҳатидан бир-бирига зид бўлган сифатларнинг инкорни инкор тарзида келиши қаҳрамоннинг ташқи белгиларидан хабар бериши билан айни вақтда унинг оғир руҳий ҳолатини ҳам кўз олдингизда яққол гавдалантиради.

Маълумки, роман воқеалари давомида Отабек икки марта дор остидан қайтиши, уч киши билан танҳо пичоқлашишидан ташқари неча ўн марталаб чорасиз вазиятга тушади. Ана шундай руҳий азоблар, изтиробли ҳолатлардаги Отабекнинг ўй-хаёли тасвирланган ўринларда адиб маҳоратининг алоҳида бир ёрқин қирраси намоён бўлади. Ёзувчининг ўз сўзлари билан айтганда, «Киши изтиробга тушган кезларда тилаб эмас, ихтиёрсиз, баъзи бир йўсинсиз ишларга уринадилар».

Хўш, қаҳрамоннинг ана шундай ихтиёрсиз, йўсинсиз ишларга тутинган изтиробли кезларини тасвирлашда ижодкор қандай ифода воситасидан фойдаланган?

«Қаҳрамоннинг ички оламига етакловчи нутқ унинг энг шахсий, кўпроқ ҳали шаклланиб етмаган онги (подсознание)га яқин бўлган ўта интим туйғуларини баён этади». Ўтган асрда яшаган француз ёзувчиси Э.Дю-жарден қайд этган бундай тасвир услубини Отабек образи талқинида, айниқса, унинг оғир, руҳий изтироб исканжасига тушган дамларидаги тасвирида яққол кўрамиз. Бу жиҳатдан романнинг «Жонсўз бир хабар ва қўрқунч бир кеч» фаслида зимистонга айланган Отабек дарди-дунёсининг мозористон манзараси тасвири орқали кўрсатилишини нафақат мазкур асар, балки Абдулла Қодирий ёзувчилик салоҳиятининг фавқулодда гўзал саҳифаларидан дейиш мумкин!

Отабек қайнотаси томонидан қувилганидан сўнг Марғилонга бесамар қатнашининг еттинчи қайтаси эди. У қутидорнинг эшигига яна бош уриб боришга аҳдланади. Фавқулодда бир шиддат билан «бевосита ўзи (Кумуш) билан англашайми, деб жасоратланади». Шу пайт қутидорнинг дарвозасидан икки киши чиқади. Отабек «бир гап эшитмак ҳаваси»да чиқувчилар ортидан тушади. Шунда у Кумушнинг эрга берилаётгани, ҳатто тўй куни белгиланганидан хабар топади.

«Жонсиз бу хабарни эшиткан Отабекнинг ҳуши бошидан учкан каби бўлди-да, одим узган жойида михлангандек қотиб қолди. Гўё устидан бир челак қайнаган сувни ағдарган эдилар-да, бутун териси оёғиға сидирилиб тушкан эди…»

Отабек эсанкирайди, ҳушсизланади, кўчаларда телбаларча югуради ва тасвир адиб кўп ўринларда қўллаган «тасвирга қалам кучи ожиздир…» ибораси билан ниҳояланади. Йўқ, ниҳояланмайди, балки ёзувчи ўқувчига бир нафас дам бериб, сўнгра уни «Хўжа Маъоз» қабристонининг «фавқулодда зўрайиб кетган» чакалагига бошлаб киради. Қоронғуликка бир манба бўлган мозор чакалагини Марғилон кўчаларида телбаларча югураётган Отабек шуурининг оний манзараси деб тасаввур қилинг-а! Ўша лаҳзада Отабекнинг онгида кучли бир ел турди, «сочлари ўсиб соқолиға қўшилиб кеткан бир девона» тимсолидаги ёвуз кучлар Отабек шуурини худди гулхандек кавлаб тўзитиб юбордилар; «битта-яримта тўкилмай қолған япроқлар» -Отабекнинг сўнгги умидлари узила бошлайди; «ел кучайгандан кучайиб борар» — ғаразгўйлар таҳдиди авжига минди; Отабекнинг метин бардоши устма-уст босиб келган ел бўкириғига дош беролмаслик хавфи туғилди — «шох-шаббалар қарс-қурс синар»ди; наҳотки, Отабекнинг мустаҳкам иродаси ҳам — «кекса ёғочлар ғийқ-ғийқ этиб ёлбориш товши чиқаргандек» заифлашаёзди; йўқ, Қодирийнинг суюкли Отабеги унча-бунчага букилмайди, башарти, манфур кучлар «чинор» — Отабекни йиқитгудек бўлса-да, у «девонанинг гулханини тўнка-пўнкаси билан кўтариб чакалакнинг ичига отган»дек, ёвуз кучларни парчалаб ташлайди!

Замон қарға-зоғлари тинчланса — «кўкни ўраб олган» қора булутлар ҳам «тўс-тўска бўлинади», ана шунда «Ой (яъни, Кумуш) ҳам қора парда ичидан ярим юзини очади», ҳозирча «ой парчаланган қора булутлар билан бекинмачоқ ўйнаған каби» — Кумушнинг тақдири чиркин ниятли кишилар қўлида ўйинчоқ қилиняпти: ҳали Ҳомид, ҳали Содиқ тоифасидагилар «чинор шохлари тасбиҳ каби чизилган» бойқушлар билан тўлғон. Улар «ой булутлар остига кирса» роҳатдан чиғ-чиғлаб сайрайдилар: Кумушнинг бу ҳолга тушиши Отабекни тасвирга тил ожиз бир кўйга солади — «бойқушлар сайроғи ичидан инграниш каби бир товуш ҳам эшитилгандек бўладир»…

Абдулла Қодирий Отабек шуурининг ҳаракатдаги оний лаҳзаси (фото-лаҳзасини)ни ниҳоятда ноёб маҳорат билан суратга туширганки, биз тавсифини беришга уринган мазкур саҳифа Отабек психологияси тасвири, қолаверса, романнинг йўналиши ушбу лаҳзада ажойиб тимсоллар воситасида катта тугун ҳосил қилади, ундан кейинги воқеа-ҳодисалар эса мазкур бош тугуннинг ечими сифатида аста-секин ҳал бўла боради.

Адабиётшунос А.Бучис (Литва) ички монолог бўртиб турган асарлар ҳақида тўхталиб, «муаллиф ўқувчини қаҳрамон ички дунёси гирдобларига тортиб киритади-да, — деб ёзади, — уни ўз ҳолига ташлаб қўяди ва унга ҳеч нарсани изоҳлаб бермайди, шунда қаҳрамон руҳияти жинкўчаларида йўл топа олиш китобхоннинг ҳаётий ва эстетик ҳозирлигига, уқувига боғлиқ бўлади».

Назаримда, «Хўжа Маъоз» қабристони тасвирида Абдулла Қодирий айни шу услубни қўллаган. Иброҳим Ғафуров «Ўткан кунлар» ва «Меҳробдан чаён» романлари ҳақида сўз юрита туриб, «Бу икки романни мен ўзбек адабиёти тарихидаги бокира романлар деб атагим келади, — деб ёзадилар. — Чунки уларга ҳали шу йилларда жаҳон адабиётида кучли мавқега эга бўлиб қолган экспрессионизм ёки модернизмнинг минг исни қориштириб бир ис яратган шабадалари ўз таъсирини кўрсатиб улгурмаган эди. Ҳолбуки, бул романлардан салгина кейинроқ яратилган «Обид кетмон» ва «Кеча ва кундуз»да ички монолог, ички психологик таҳлил, шахснинг ички иккиланиши, сюжетнинг «исталган» ерда тугаши, кутилмаган янги воқеа чизиқлари куртаклаши каби экспрессион ҳолатларнинг бошланғич зуҳуротларини кузатамиз». Бизнинг фикримиз ўзгачароқ. В.Катаев Лев Толстой ижодида импрессионизм, модернизм, постимпериссионизм унсурларини топганидек («Серқиёфа қария» мақоласида), Абдулла Қодирий ижоди, жумладан, «Ўткан кунлар«и ҳам ҳатто ҳозирги замон «янги роман»чилигига хос энг янги тасвир услубларидан холи эмас. Биргина «Хўжа Маъоз» қабристони тасвирининг ўзи, назаримизда, фикримизга далил бўла олади.

Шу ўринда адибнинг яна бир маҳорат белгиси хусусида тўхталиш жоиз. Романдаги «Қовоқ девонанинг белбоғи» фасли фақат Отабекнинг иккинчи уйланишидан хабар беришгагина хизмат килади, холос. Дарҳақиқат, Отабек билан Кумушга, уларнинг илоҳий муҳаббатларига чексиз меҳр қўйган ва бу меҳр-муҳаббатни китобхонга ҳам юқтира олган нозиктаъб адиб Отабекнинг кейинги уйланиш воқеасини батафсил ёзишга «тили бормаслиги» аён эди. Муаллиф воқеани ҳатто бирор жиддий персонаж тилидан беришни ҳам лойиқ кўрмайди ва «Қовоқ девона» суҳбатидан усталик билан фойдаланади.

Агар бу ўринда муаллиф ўз мақсадини алоҳида номланган фасл орқали ҳал қилса (айни вақтда китобхонни зийракликка тайёрласа), Отабек шуурининг оний лаҳзаси тасвирини ҳеч қандай шарҳ-изоҳсиз, сарлавҳа билан ажратмаган ҳолда келтирадики, энди у ўқувчининг зийраклигига, ўзи кўзлаган мақсадни китобхон илғай олишига ишонади. 20-30-йиллар китобхони, эҳтимол, романдаги бунақанги мураккабликни илғай олмаган бўлиши мумкин. Бироқ «Ўткан кунлар»нинг бадиий асар сифатида умрини узайтирган, унинг ҳозирги мухлислар назарида ҳам қадр-қиммат топганлигининг бош омилларидан бири — унда китобхонни ўйлашга, мушоҳадага ундовчи санъаткорона бадиий тасвир воситаларининг мавжудлигидир.

1984

Ushbu sahifada Xurshid Doʻstmuhammadning atoqli adib Abdulla Qodiriyga bagʻishlangan maqola: “Otabek shuurining oniy surati”, “Jon Milton va Abdulla Qodiriy” va televideniyeda namoyish etilgan “Abdulla Qodiriy va hayot” ochiq darsi, shuningdek, “Xurshid Davron kutubxonasi”ning yutubdagi kanalida taqdim etilgan “Oʻtgan kunlar”, “Mehrobdan chayon” audiokitoblari bilan tanishasiz.

Xurshid Do’stmuhammad
OTABEK SHUURINING ONIY SURATI

  Nihoyat, Otabekni Toshkentdan uylantirish taraddudi qutidorning oila a’zolariga ma’lum bo’ldi. «Qutidor tarafidan ertaga Toshkentga jo’nash e’loni berildi. Ikkisining hamma vaqtlari sham yonida so’zlashib kechdi…» (Maqoladagi ta’kid va qavsli izohlar bizniki —muallif.)

Yorug’lik va nur manbai bo’lgan sham bu o’rinda xonani yoritibgina qolmay, ayni vaqtda ikki sevishgan ko’ngilni ramziy ma’noda tutashtirib turibdi. Suhbat shu  qadar dilkash, musaffo tuyg’ularga yo’g’rilganki, Otabek va Kumush qalblari bamisoli sham timsolida birlashib xonaga nur taratayotgandek tasavvur uyg’otadi. Abdulla Qodiriy: — Tasvirga qalam kuchi ojiz…

Umuman, Abdulla Qodiriy «O’tkan kunlar»da ezgulik va yovuzlik, nur va zulmat tushunchalarini, yaxshilik va yomonlik alomatlarini bir tasvir oqimida, kontrast  usulida keltirib vaziyat va holat shiddatini oshirishga erishadi. Ayni vaqtda bir-biriga zid tushunchalarni, ya’ni his-tuyg’ular ziddiyatini ifodalovchi bunday so’z  va iboralarning har bir qo’llanishi butun roman voqeasi, qahramonlar xarakteri mantiqidan kelib chiqadi.

Asarning ikkinchi qism, o’n ikkinchi faslini eslang: Otabek shaharni aylanib kelish maqsadida usta Olimnikidan ko’chaga chiqadi. Shunda u Sodiqqa duch keladi. «Sodiq iltifotsizgina unga qarab olgach, shosha-pisha o’ngdagi tor ko’chaga yurib ketdi. Ammo Otabek to’g’riga, katta ko’chaga  qarab yurdi».

Tor ko’cha va to’g’riga, katta ko’chaga iboralari bilan muallif Sodiq bilan Otabekning maqsadlariga, ularning istiqboliga  ishora beryapti. Tasvir davom etib, qahramon ruhiy olami yanada chuqurroq ochiladi: «Havo bulut edi» — ya’ni, qanday kor-hol yuz berishi noma’lum. Ammo umid ham yo’q emas: «Oq bulutlar bo’lg’anliqdan quyoshning nuri uncha kesilmagan, quyosh to’r ro’ymol ichida o’lturg’an  kelinlar kabi yer yuziga suzilib qarar edi». Bulut — oq, quyosh nuri — kesilmagan, to’r ro’mol ichida o’tirgan kelinga o’xshash quyosh esa «Siz o’shami?» deb boshini egib  turgan  Kumushni eslatadi…

Tasvir nihoyasi endi keladi: hamon vaziyat mubham, binobarin, «yengilgina bir izg’iriq ham yuzga kelib to’qunar», u  «kishiga uncha rohatsizlik bermasa-da» (yana yaxshilik alomati), lekin «qaerdadir dog’ qilinmoqda bo’lg’an zig’ir moyining achchiq isini dimog’qa   kelturib urushidan kishida bir behuzurlik hosil bo’lar edi».

Otabek usta Olimning uyidan chiqib katta ko’chaga yetguniga qadar uning ahvol-ruhiyasida ana shunday bir-birini inkor etuvchi zid  fikrlar ayqash-uyqash edi, yozuvchi mazkur ifodani go’yo izohlab, unga aniqlik kiritgandek, quyidagicha tugallaydi: «Otabek yo’lning ayrilishig’a   borib to’xtag’an edi. Yuzidan ikkilanish holati sezilar edi».

Kumush «taloq» xatini olgan, qutidornikiga sovchilar turnaqator bo’lgan kunlar. Borliq xuddi Kumush ko’nglidagiga o’xshash «kuz  kunlarining oyog’i va qish kunlarining boshi» og’ushida. Butun umidlari chippakka chiqqan Kumushning holatini tasvirlashga til ojiz. Shu o’rinda tabiat manzarasini  maqsadga yo’naltirib tasvirlash mahorati yozuvchi «og’iri»ni yengillashtirdi: «Yaproqlarini to’kilishdan saqlab qolgan gilos yog’ochlari ham bu kun tung   qora sovuqqa chidolmay, yelning ozgina harakati bilan-da barglar»ni (so’nggi umidlarni) shirt-shirt uzib tashlamoqda   edilar». Ammo umid uchqunlari hali so’nmagan — «havo ochiq bo’lib, quyosh tuzukkina ko’tarilgan», biroq yana umidsizlik ko’ngil tubidagi cho’g’ni  bosib o’chirishga urinadi — «ammo uning ham bu kun uncha ta’siri yo’q, bu kungi qora sovuq quyosh kuchini-da keskan edi».

Tasvir ob’ekti tabiatdan qahramon portretiga ko’chadi, lekin uslub saqlanadi: Kumushbibining «Burung’i to’laligi ketib,  ozg’inlangan» (mahzunlik alomati), shunga qaramay «bu ozg’inlik uning husniga kamchilik bermay, bil’aks  yuqorilatqanlar. Kamon qoshlari ortiq mavj urib… shahlo ko’zlar… tag’in ham nurlilik kasb etkan…» To’g’ri, «shahlo ko’zlar  burung’idek o’ynab turmas va so’ng chekidagi bir og’irlik bilan harakatlanar», ammo «og’irliq-da unga bir  oliyliq, ulug’vorliq bag’ishlag’andek».

Ma’no jihatidan bir-biriga zid bo’lgan sifatlarning inkorni inkor tarzida kelishi qahramonning tashqi belgilaridan xabar  berishi bilan ayni vaqtda uning og’ir ruhiy holatini ham ko’z oldingizda yaqqol gavdalantiradi.

Ma’lumki, roman voqealari davomida Otabek ikki marta dor ostidan qaytishi, uch kishi bilan tanho pichoqlashishidan tashqari necha o’n martalab chorasiz vaziyatga tushadi. Ana shunday ruhiy azoblar, iztirobli holatlardagi Otabekning o’y-xayoli tasvirlangan o’rinlarda adib mahoratining alohida bir yorqin qirrasi namoyon bo’ladi. Yozuvchining o’z so’zlari bilan aytganda, «Kishi iztirobga tushgan kezlarda tilab emas, ixtiyorsiz, ba’zi bir yo’sinsiz  ishlarga urinadilar».

Xo’sh, qahramonning ana shunday ixtiyorsiz, yo’sinsiz ishlarga tutingan iztirobli kezlarini tasvirlashda ijodkor qanday ifoda  vositasidan foydalangan?

«Qahramonning ichki olamiga yetaklovchi nutq uning eng shaxsiy, ko’proq hali shakllanib yetmagan ongi (podsoznanie)ga yaqin bo’lgan o’ta  intim tuyg’ularini bayon etadi». O’tgan asrda yashagan frantsuz yozuvchisi E.Dyu-jarden qayd etgan bunday tasvir uslubini Otabek obrazi talqinida, ayniqsa, uning   og’ir, ruhiy iztirob iskanjasiga tushgan damlaridagi tasvirida yaqqol ko’ramiz. Bu jihatdan romanning «Jonso’z bir xabar va qo’rqunch bir kech» faslida  zimistonga aylangan Otabek dardi-dunyosining mozoriston manzarasi tasviri orqali ko’rsatilishini nafaqat mazkur asar, balki Abdulla Qodiriy yozuvchilik  salohiyatining favqulodda go’zal sahifalaridan deyish mumkin!

Otabek qaynotasi tomonidan quvilganidan so’ng Marg’ilonga besamar qatnashining yettinchi qaytasi edi. U qutidorning eshigiga yana  bosh urib borishga ahdlanadi. Favqulodda bir shiddat bilan «bevosita o’zi (Kumush) bilan anglashaymi, deb jasoratlanadi». Shu payt qutidorning darvozasidan   ikki kishi chiqadi. Otabek «bir gap eshitmak havasi»da chiquvchilar ortidan tushadi. Shunda u Kumushning erga berilayotgani, hatto to’y kuni belgilanganidan xabar  topadi.

«Jonsiz bu xabarni eshitkan Otabekning hushi boshidan uchkan kabi bo’ldi-da, odim uzgan joyida mixlangandek qotib qoldi. Go’yo  ustidan bir chelak qaynagan suvni ag’dargan edilar-da, butun terisi oyog’ig’a sidirilib tushkan edi…»

Otabek esankiraydi, hushsizlanadi, ko’chalarda telbalarcha yuguradi va tasvir adib ko’p o’rinlarda qo’llagan «tasvirga qalam kuchi  ojizdir…» iborasi bilan nihoyalanadi. Yo’q, nihoyalanmaydi, balki yozuvchi o’quvchiga bir nafas dam berib, so’ngra uni «Xo’ja Ma’oz» qabristonining «favqulodda  zo’rayib ketgan» chakalagiga boshlab kiradi. Qorong’ulikka bir manba bo’lgan mozor chakalagini Marg’ilon ko’chalarida telbalarcha yugurayotgan Otabek shuurining  oniy manzarasi deb tasavvur qiling-a! O’sha lahzada Otabekning ongida kuchli bir yel turdi, «sochlari o’sib soqolig’a qo’shilib ketkan bir devona» timsolidagi yovuz   kuchlar Otabek shuurini xuddi gulxandek kavlab to’zitib yubordilar; «bitta-yarimta to’kilmay qolg’an yaproqlar» -Otabekning so’nggi umidlari uzila boshlaydi; «yel  kuchaygandan kuchayib borar» — g’arazgo’ylar tahdidi avjiga mindi; Otabekning metin bardoshi ustma-ust bosib kelgan yel bo’kirig’iga dosh berolmaslik xavfi  tug’ildi — «shox-shabbalar qars-qurs sinar»di; nahotki, Otabekning mustahkam irodasi ham — «keksa yog’ochlar g’iyq-g’iyq etib yolborish tovshi chiqargandek»  zaiflashayozdi; yo’q, Qodiriyning suyukli Otabegi uncha-bunchaga bukilmaydi, basharti, manfur kuchlar «chinor» — Otabekni yiqitgudek bo’lsa-da, u «devonaning  gulxanini to’nka-po’nkasi bilan ko’tarib chakalakning ichiga otgan»dek, yovuz kuchlarni parchalab tashlaydi!

Zamon qarg’a-zog’lari tinchlansa — «ko’kni o’rab olgan» qora bulutlar ham «to’s-to’ska bo’linadi», ana shunda «Oy (ya’ni, Kumush) ham qora  parda ichidan yarim yuzini ochadi», hozircha «oy parchalangan qora bulutlar bilan bekinmachoq o’ynag’an kabi» — Kumushning taqdiri chirkin niyatli kishilar qo’lida   o’yinchoq qilinyapti: hali Homid, hali Sodiq toifasidagilar «chinor shoxlari tasbih kabi chizilgan» boyqushlar bilan to’lg’on. Ular «oy bulutlar ostiga kirsa»  rohatdan chig’-chig’lab sayraydilar: Kumushning bu holga tushishi Otabekni tasvirga til ojiz bir ko’yga soladi — «boyqushlar sayrog’i ichidan ingranish kabi bir   tovush ham eshitilgandek bo’ladir»…

Abdulla Qodiriy Otabek shuurining harakatdagi oniy lahzasi (foto-lahzasini)ni nihoyatda noyob mahorat bilan suratga tushirganki,  biz tavsifini berishga uringan mazkur sahifa Otabek psixologiyasi tasviri, qolaversa, romanning yo’nalishi ushbu lahzada ajoyib timsollar vositasida katta   tugun hosil qiladi, undan keyingi voqea-hodisalar esa mazkur bosh tugunning yechimi sifatida asta-sekin hal bo’la boradi.

Adabiyotshunos A.Buchis (Litva) ichki monolog bo’rtib turgan asarlar haqida to’xtalib, «muallif o’quvchini qahramon ichki dunyosi  girdoblariga tortib kiritadi-da, — deb yozadi, — uni o’z holiga tashlab qo’yadi va unga hech narsani izohlab bermaydi, shunda qahramon ruhiyati jinko’chalarida yo’l  topa olish kitobxonning hayotiy va estetik hozirligiga, uquviga bog’liq bo’ladi».

Nazarimda, «Xo’ja Ma’oz» qabristoni tasvirida Abdulla Qodiriy ayni shu uslubni qo’llagan. Ibrohim G’afurov «O’tkan kunlar» va «Mehrobdan chayon» romanlari haqida so’z yurita turib, «Bu ikki romanni men o’zbek adabiyoti tarixidagi bokira romanlar deb atagim keladi, — deb yozadilar. — Chunki ularga hali shu yillarda jahon adabiyotida kuchli mavqega ega bo’lib qolgan ekspressionizm yoki modernizmning ming isni qorishtirib bir is yaratgan shabadalari o’z ta’sirini ko’rsatib ulgurmagan edi. Holbuki, bul romanlardan salgina keyinroq yaratilgan «Obid ketmon» va «Kecha va kunduz»da ichki monolog,  ichki psixologik tahlil, shaxsning ichki ikkilanishi, syujetning «istalgan» yerda tugashi, kutilmagan yangi voqea chiziqlari kurtaklashi kabi ekspression  holatlarning boshlang’ich zuhurotlarini kuzatamiz». Bizning fikrimiz o’zgacharoq. V.Kataev Lev Tolstoy ijodida impressionizm, modernizm, postimperissionizm  unsurlarini topganidek («Serqiyofa qariya» maqolasida), Abdulla Qodiriy ijodi, jumladan, «O’tkan kunlar«i ham hatto hozirgi zamon «yangi roman»chiligiga xos  eng yangi tasvir uslublaridan xoli emas. Birgina «Xo’ja Ma’oz» qabristoni tasvirining o’zi, nazarimizda, fikrimizga dalil bo’la oladi.

Shu o’rinda adibning yana bir mahorat belgisi xususida to’xtalish joiz. Romandagi «Qovoq devonaning belbog’i» fasli faqat  Otabekning ikkinchi uylanishidan xabar berishgagina xizmat kiladi, xolos. Darhaqiqat, Otabek bilan Kumushga, ularning ilohiy muhabbatlariga cheksiz mehr  qo’ygan va bu mehr-muhabbatni kitobxonga ham yuqtira olgan nozikta’b adib Otabekning keyingi uylanish voqeasini batafsil yozishga «tili bormasligi» ayon edi.   Muallif voqeani hatto biror jiddiy personaj tilidan berishni ham loyiq ko’rmaydi va «Qovoq devona» suhbatidan ustalik bilan foydalanadi.

Agar bu o’rinda muallif o’z maqsadini alohida nomlangan fasl orqali hal qilsa (ayni vaqtda kitobxonni ziyraklikka tayyorlasa),  Otabek shuurining oniy lahzasi tasvirini hech qanday sharh-izohsiz, sarlavha bilan ajratmagan holda keltiradiki, endi u o’quvchining ziyrakligiga, o’zi ko’zlagan   maqsadni kitobxon ilg’ay olishiga ishonadi. 20-30-yillar kitobxoni, ehtimol, romandagi bunaqangi murakkablikni ilg’ay olmagan bo’lishi mumkin. Biroq «O’tkan  kunlar»ning badiiy asar sifatida umrini uzaytirgan, uning hozirgi muxlislar nazarida ham qadr-qimmat topganligining bosh omillaridan biri — unda kitobxonni o’ylashga, mushohadaga undovchi san’atkorona badiiy tasvir vositalarining mavjudligidir.

1984