Саҳифа шоир Азим Суюн таваллудининг 70 йиллигига бағишланади
Фикрлаш тарзи ва ифода йўсинидаги халқчиллик билан адабиётимизда ўз ўрнига эга бўлган шоир Азим Суюннинг шеърлари – халқ айтимлари каби содда, теран ва юқумли. Битикларида оғзаки поэзиянинг кучли таъсири сезилиб турганига қарамай, ўз ижодий қиёфасига эга ижодкор бировни такрорламайди. Азим Суюннинг муҳаббат лирикаси ҳам ўзгаларнинг битикларидан бу муқаддас туйғуга том ўзбекча ёндашилгани билан ажралиб туради.
КЎНГИЛГА ЯҚИН ШEЪРИЯТ
Қозоқбой Йўлдошев
пед. фанлари доктори, профессор
Фикрлаш тарзи ва ифода йўсинидаги халқчиллик билан адабиётимизда ўз ўрнига эга бўлган шоир Азим Суюннинг шеърлари – халқ айтимлари каби содда, теран ва юқумли. Битикларида оғзаки поэзиянинг кучли таъсири сезилиб турганига қарамай, ўз ижодий қиёфасига эга ижодкор бировни такрорламайди. Азим Суюннинг муҳаббат лирикаси ҳам ўзгаларнинг битикларидан бу муқаддас туйғуга том ўзбекча ёндашилгани билан ажралиб туради. Унинг кечагина ёзилган муҳаббат шеърларида ҳам худди қадим оғзаки лирикадаги каби турғун маънавий ўзлик, анъанавий бадиий воситалар, собит миллий руҳ акс этади. Шоир муҳаббатни ортиқча жимжималарсиз ёзади. Ифодалар ёрқин, кечинмалар бутун, туйғулар ёмби, сезимлар ўзбекча, туйғулар қўл билан тутгудек аниқ.
“Сени танидим-у, муҳаббат…”
“Сени танидим–у…” шеърида севги ифодасини беришга хизмат қиладиган анъанавий ва халқона “гуллар иси”, “булбуллар навоси”, “кўз ёшлар савдоси” сингари тушунчалар лирик қаҳрамонда пайдо қилган туйғу ҳақида теранроқ ўйлашга даъват этади. Шеърнинг:
“Сени танидиму, муҳаббат,
Қарғадим ортдаги умримни.
Сени танидиму, муҳаббат,
Қизиқ… яшамаган эдимми?”,
тарзидаги мисралари замирида муҳаббатсиз ўтган умрини қарғаб, уни яшалмаган йиллар санаган киши руҳий ҳолати ифодаси кўнгилни тозартириб, ўқирманни шахслик тараққиётининг руҳоний ҳиссиётларни англайдиган босқичига юксалтиради.
Шеърдаги: “Билдим: сув, ўт, ҳавоман” тарзидаги иқрорда севгининг инсонга туганмас қудрат бера олиши тасвирланади. Севги оғушидаги ошиқ ўзини бир вақтнинг ўзида бир-бирини инкор этадиган хислатларга эга сезиши мумкинлиги тўрттагина сўз орқали ифода этилади. Ахир, сувлик ўтликни ҳам, ҳаволикни ҳам инкор қилади. Лекин чинакам ишқ эгаси бир вақтнинг ўзида ҳамма нарса ва ҳар ким бўла олади. Лирик қаҳрамон билдирган: “Севинчман, беморман, давоман” йўсинидаги ўзаро зид, пойма-пойдай кўринган чигал ҳолатлар ифодасида муҳаббатдай номуайян туйғу ғоят таъсирли тасвирланган. Севги туйғуси бир вақтнинг ўзида кишига ҳам севинч беради, ҳам уни ишқ касали билан бемор қилади, ҳам ишқсизлик хасталигидан даволайди. Шеър сўнгида: “Сени танидиму муҳаббат, Танидим, танидим ўзимни” тарзидаги хулоса ўзликка келиш йўли фақат севги деган туйғу орқали эканини англатиши билан хотирага михланиб қолади. Севмаган одам ўзини, ўзлигини танимаган бахтсиз кимсадир. Шу сабаб муҳаббатга йўлиққан ошиқ ўзини таниганидан хушвақт.
А.Суюннинг “Гўзал” шеърида ҳам инсондаги энг сирли ва соҳир туйғу акс этган. Шеърнинг биринчи бандидаги “Кўксимда қиқирлар севги” мисрасида ишқ лирик қаҳрамоннинг кун, тун, тонгларинигина эмас, балки ғамлару мунгларини ҳам гўзал қилиб юборгани ғоят самимий ифода қилинган. Шу ифода шеърхонни ғам билан мунг қандай қилиб гўзал бўлиши мумкинлиги ва бу тасвирда нима кўзда тутилаётгани борасида ўйлашга чорлайди.
Шоир табиат ҳодисаларини ўз кўнгил ҳолатига мувофиқ тасвирлайди:
“Қип-қирмизи зардолилар,
Севги оловидан ёнар.
Боғ четида ошиқ анор
Ишқ зўридан тарс ёрилар”,
сатрларидаги ўрикнинг қирмизлиги япроқлари қизарганидан эмас, балки муҳаббат оловида ёнаётганидан, анорнинг ёрилиши ишқнинг зўридан экани борасидаги бетакрор тасвир ўқирманни ҳайратга солади. Булар шунчаки ўхшатишлар эмас, балки ўткир шоирона нигоҳ билан илғаб олинган тенгсиз гўзалликлардир. Чиндан ҳам япроқлари қип-қирмизи бўлиб оловланган ўрик оғочи гуриллаб ёнаётган гулханга ўхшайди. Ёрилган анорнинг эса, ишқини вужудига сиғдира олмаган юракни эслатиши табиий. Зеро, анор кўриниши ва ранги билан юракка ўхшаб ҳам кетади. Шеърда ўринли қўлланилган ташхис, жонлантириш санъати фавқулодда катта бадиий қиммати билан эътибор тортади.
Одам шундай ижтимоий-биологик ҳодисаки, унинг туйғулари мувозанатдан чиқиб, ҳиссиёти жунбушга келганда оламни ўз кайфиятига уйғун ё ёруғлик ичида ёки зулмат оғушида кўради. Шеърдаги: “Кунботарлар тўлқин-тўлқин, Сой таратар инжа ёлқин, Кун бўларми шундай ёрқин?!” сатрларида ошиқ йигит кайфияти туфайли дунё унга ўзгача тароват ва ёғдуга эга бўлиб кўринаётгани акс этган. Кунботарни тўлқинланган, сойни инжа ёғду таратган, кунни одатдан ташқари ёлқинли ҳолатда кўриш учун одам фавқулодда гўзал туйғуларга эш бўлиши керак. Ҳар банд сўнгида такрорланиб келган: “Кўксимда қиқирлар севги” мисраси ифода таъсирчанлигини оширган.
“Муҳаббат” деб номланган шеърнинг биринчи бандида бир-бирига зид, ёнма-ён туриши мумкин бўлмаган тушунчалар усталик билан ўринлаштириши натижасида дунёга сиғмай кетаётган ошиқ йигит ҳаяжони акс этган. Шоирнинг маҳорати сабаб “Даштларда ёнгудай куйлар зарғалдоқ”дай инерт тасвир кўнгил ҳолати динамикасини англатишга хизмат қилади. Севгининг зарғалдоқдай паррандани ёнар ҳолатга тушира олиши мумкинлигини тўғри илғаш ўқирманнинг маънавий ўсишида муҳим ўрин тутади.
Шеърдаги: “Тоғни ёриб чиққан гиёҳни кўрдим, Денгизни кўтарган қиёқни кўрдим” тарзидаги кутилмаган поэтик кашфиётлари инсон кўнгли, тафаккури ва бадиий диди ўсишида улкан аҳамиятга эгадир. Чиндан ҳам яшашга бўлган адоқсиз муҳаббати сабаб аслида салгина эпкинга тебраниб кетадиган даражадаги ожиз гиёҳ тошнинг бағрини тешиб чиқади. Тирикликка, ёруғликка ишқи туфайли тубсиз денгиз қаъридаги қиёқ миллионлаб тонна сувни кўтариб ўсаверади. Ҳисобсиз оғирлик мангу босиб турса-да, яшашга интилаверади. Шеър¬даги “Суйиб елган ел”, “Куйиб кулган кул” ташбиҳларининг ҳаётий ҳамда эстетик маъноларини англашга уриниш шеърхонда бадиий дид ва шахслик сифатларини қарор топдиради. Севги ҳамма нарсага эзгу моҳият ато қилади. Елишнинг ҳам, куйишнинг ҳам сабабкори муҳаббат бўлгани боис “суйиб елган ел” танларга ором бахш этиши акс этса, “куйиб кулган кул” ишқдан куятуриб кулишга куч топган кулни билдиради. Шеър бандларининг якунловчи мисраси бўлиб келган “Ўлдирсанг ҳам ўзинг ўлдир, муҳаб¬бат!” тарзидаги хитобнинг асар умумий руҳи ва ошиқ ҳолатини беришдаги ўрни алоҳидадир.
Шоирнинг “Оқшом. Оқ шом. Катта боғ” мисраси билан бошланадиган шеъри енгил ҳаволарда битилган. Ўйноқи оҳангга эга, тоза руҳдан бино бўлган бу шеърда чин ошиқнинг кайфияти ғоят жонли акс эттирилган. Ўн бешгина сўздан иборат биринчи тўртликнинг ўзида тўққизта атов гап ишлатилган. Телеграф услубини эслатувчи бу сўз-гап¬лар ёнгинасидаги маъшуқасига қандай ёндашишни билмай эловсираётган ошиқ ҳолатини акс эттиради. Азим Суюн ўзбек севги лирикасига воқеабандлик олиб кирган шоирдир. Унинг энг ичкин ишқий ёки том манзара шеърлари ҳам қандайдир бир ҳаётий воқеадан сувланади. Шоир ҳар лаҳзада ўзгараверадиган чигал туйғулар тасвиридан кўра кўпроқ муайян ҳаётий воқеа оғушида ҳаракатланаётган қаҳрамоннинг руҳий ҳолатини кўрсатади.
Шеърда ошиқнинг ўта мураккаб вазиятдаги руҳияти ҳаётий ва таъсирчан акс эттирилади. Катта боғ қўйнида ёри билан ёлғиз қолган ошиқнинг маъшуқаси кўнглига қандай йўл топишни билмай қийналаётгани: “Қучиб олишга сени Етмас менда жасорат, Ёнгинамда ийманиб Турсанг ҳамки, муҳаббат” тарзида ифода этилади. Бу сатрларда ўзи ва суюклиси тақдирини ўзгартириб юборадиган журъатли ҳаракат қилишни истаётган, аммо бунга юраги дов бермаётган ошиқ ҳолати акс этади. Кейинги банддаги: “Осмон четида чақмоқ Ногоҳ унсиз ярқ этди” тасвири унинг ёрни қучоқлашига баҳона бўлиши гўзал тасвирланган. Биргина ҳимога маҳтал суюкли чақмоқдан қўрқиб, ошиқ қучоғига ўзини отиши, ёр висолига эришган ошиқ кўзига ҳовуздаги сувнинг “Ҳовуз тўла оқ бода” бўлиб кўриниши тасвирида табиийлик бор. Чунки ҳовузда ойнадай бўлиб ёйилган тўлин ойнинг висолдан маст ошиқ кўзига улкан пиёлага қуйилган оқ бода бўлиб кўриниши руҳий жиҳатдан асосли.
Азим Суюннинг “Оҳу” шеърида маъшуқасида унинг туйғуларига мо¬йиллик борлигини билган ошиқ ҳолати жуда самимий ифода этилган. “Ҳаёт гўё абадул абад. Зулумот йўқ, бор фақат ёғду” сатрларида юксак бахт оғушидаги йигит руҳияти акс этган. Кўтаринки кайфият туфайли тун ёғдуга тўлиши, қаҳратон совуқ ҳарорат бахш этиши табиий. Шеърдаги енгил оҳанг шоирнинг: “Умр – ўлжа, бу дунё – сайёд” шаклидаги ўта маҳзун хулосасига ҳам некбин ёруғлик бахш этади. Бу шеърдаги тамомила бир-бирига зид маънолар бирваракайига акс этган “Ҳам шафқатсан, ҳамда бешафқат. Яшамоқ – бол, яшамоқ – оғу” мисралари шеърхонга тийрак фикр, ўткир эстетик назар беради. Бундай назар ёрдамида “шафқат”, бешафқат”, “бол”, “оғу” каби зид тушунчаларининг луғавий ҳамда бадиий маънолари тушуниб етилади. Шеърнинг ҳар уч бандида такрорланиб келган ва ҳар бандда алоҳида хулоса чиқаришга асос бўлган ҳолат ифодасини топиб, изоҳлаш ўқирманни маънавий ва интеллектуал жиҳатдан ўстиради.
Азим Суюн муқаддас туйғу бўлмиш муҳаббат жўнида ёниб куйлайди. У ишқ туйғусига ўта умидбахшлик билан ёндашиб, уни неъмат ҳисоблайди. Одам муҳаббат туйғуси туфайлигина одам саналишини, шу туйғу уни юксалтиришини тасвирлайди. Севган одамнинг кўзига олам ўзгача кўриниши шоирнинг бир шеъридаги: “Оққуш каби ой сузди, Оққуш каби ой сузди. Сакраганда балиқлар, Ойнинг патлари тўзди” сатрларида яққол намоён бўлади. Бу сатрлардаги чинакам поэзиянинг нурли ёғдуларига чулғанган тимсоллар ўқирман кўнглини сурурга тўлдиради. Шоир кўкдаги тўлин ойнинг сезилмас ҳаракатини сувда виқор билан сузаётган оққушга ўхшатиб, уни осмондан ерга туширади ва ўқирманга яқинлаштиради. Шунчалар яқинлаштирадики, кутилмаганда сакраган балиқлар ойнинг патларини тўзитиб юборгани ўқирманга ҳам кўрингандай бўлади. Тасвир маҳорати юксакдан пастга энмайдиган ой тимсолини оққуш воситасида шеърхонга ёвуқ¬лаштирган бўлса, кейинги икки қаторда акс этган тимсоллар бу тасвирни ўқирман руҳиятига кўчириб, кўкка ўрлатади.
“Бургут менинг аждодим…”
Азим Суюн лирикасида интим шахсийлик даъваткор ижтимоийлик билан, содда ҳайрат донишмандларча ҳикмат билан ёнма-ён келади. Шоирнинг “Овчининг ўлими” шеърида шахсиятида эрк ва мардлик сифатлари ҳукмрон йирик инсон туйғулари акс этган. Воқеа асосига қурилган шеърда “Ўлимдан титраган зот Титрагайдир ҳаётда! Уларга мен ҳамма вақт Қараб келдим нафрат-ла!”, – дейдиган шахс руҳиятининг жилвалари тас¬вирланган. Қўрқув нималигини билмай умр кечирган Қодир овчи ўз тириклигига шараф билан нуқта қўя оладиган бургутдай мардона ўла олишни орзулайди:
Бургут деган бир қуш бор
Титрамайди ўлимдан,
Долға каби шиддаткор.
Сўнгги дамин сезса у
Қояга урар ўзин.
Унинг олов патлари
Ҳавода кетар тўзиб.
О, улар тушмас ерга,
Ерда нима – бойланиб,
Шу заҳот учар кўкда
Бургутларга айланиб…
Бургут менинг аждодим…
Ҳарорат билан битилган ушбу сатрларда шоирнинг тасвир маҳорати биргина “о” товушига ҳам ҳайрат, ҳам қувонч, ҳам ҳасрат сингари бир кўп маъноларни юклай олгани ва айни вақтда ифода мавзунлигини бузмасликка эришганида кўринади. Бу шеърда мутеъларча тирик юришдан ғурурли ўлимни ортиқ билган шахс сезимлари акс этади. Унда улуғлик улуғликдан пайдо бўлиши борасидаги ҳақиқат ўзини қояга уриб ҳалок бўлган бургут патларидан бургутчалар дунёга келиши тўғрисидаги тасвирда, айниқса, яққол намоён бўлади. Шоир шеърхонни шу тарзда юксакликка ундайди. Унда баланд маънавий сифатлар бўлишини орзулайди. Ифоданинг беқиёс жозибаси шеърни ўқирман хотирасига михлаб қўяди.
Шеърда Қодир овчига муайян даражада зид қўйиб тасвирланган лирик қаҳрамоннинг: “Келар-кетар бу даврон, Мен-чи титрайман ҳамон!” тарзидаги иқрорида замондош туйғулари акс этади. Шоир кейинги тасвир нишонини бевосита ўқирманга қаратиб, унга: “Сиз-чи, сиз ҳам титрайсиз, Титраб, қақшаб яшайсиз! Замон, замон, замонми, Ё сўзларим ёлғонми?”- дея тиккалай хитоб қиладики, шеърнинг қудратли таъсир кучи, шаксиз, ўқирманни ўз виждони, ички дунёси билан юзма-юз қолдириб унинг маънавий юксалишга хизмат қилади.
Азалдан юртсуяр санъаткор Азим Суюн ижодида Ватан тушунчаси кейинги пайтда бир қадар янгиланди. Шоирнинг олдинги шеърларида ватан тушунчаси туғилган ёки яшаётган маконни англатган бўлса, эгаманликдан кейинги шеърларида ватан жуғрофий англамдан руҳий-маънавий масканга кўчди. Қизиғи шундаки, шоир шеърларида отамакон моддийликдан йироқлашиб, маънавий моҳият касб этиши билан янада конкретлашади. Эндиликда Азим Суюн учун Ватан ташқаридаги тоғу тош, тупроқдан иборат моддийлик эмас, балки кўнгилдан жой олган маънавий-руҳий моҳиятдир. Шоирнинг ватаний лирикаси учун Ватан, биринчи навбатда, руҳий-маънавий қадрият. Унда “юрт” “эл”дан айро тасаввур қилинмайди. Отамакон руҳиятга кўчирилгани учун ҳам шоир битикларида қуруқ чақириқ йўқ. У отамаконни кўнгил кўзи билан кўради.
Азим Суюн – қисмда бутунни, томчида дарёни, қатим нурда қуёшни акс эттирадиган назаркарда шоир. Унинг ижодидаги шу жиҳат “Кўпкари” шеъридаги: “Чарсиллар чавандозлар, Чарсиллайди халойиқ” сатрларида яққол кўринади. Бу тасвирлар ўзбекнинг руҳиятини акс эттириши, ватаннинг белгиларини кўрсатиши жиҳатидан бетакрордир. Уларда бедовлар танаси ва ҳавода чарсиллаётган қамчиларнинг, қамчилардан-да қаттиқроқ чарсиллаб бораётган асаб¬ларнинг кардиограммаси акс этган.
Азим Суюннинг ватансуярлик лирикасида “Соғинч қўшиғи” шеъри муҳим ўрин тутади. Шоир юртда туриб, уни соғинаётган киши туйғуларини таъсирли акс эттиради. Унда кўнгилга яқин, асл сезимларни қўзғайдиган нарсаларга бўлган табиий соғинчни тасвирлаш орқали отамакон қадри теран ифода этилади. Шоирнинг: “Ассалому алайкум, отамдан қолган чорбоғ, Ассалому алайкум, бобомерос ёнғоқзор. Ассалому алайкум, жоналари қорли тоғ, Туғилиб ўсган ерим, ассалому алайкум” тарзидаги хитобида киндик қони тўкилган жойни астойдил соғиниб, қўмсаб, унга чин дилдан интилган киши руҳияти акс этган. Шоирнинг туйғуларида сохталик, ўринсиз кўтаринкилик ва сунъий руҳворлик йўқ. Шеърдаги ҳар бир тимсол шоир шахсига, унинг кўнглига доир бўлганидан ифода сербўёқ ҳамда таъсирли: “Қиррадор қояларнинг бағридаги тошкулбам, Қалдирғоч уясидай турибсан ҳамон-ҳамон. Кенг дунёга йўллаган, о, суюмли бош кулбам, Бир умр таъзимдаман, ассалому алайкум”. Шоир самимияти олис болаликнинг осмон, чўққи, бургут, каклик, сор сингари жонли-жонсиз йўлдошларига мурожаатида ёрқин намоён бўлади:
Бормисиз бургутларим, ошёнингиз омонми?
Осмонларда нима гап, чўққиларда не гаплар?
Сиз-чи, ҳей какликларим, сорлар ҳамон ёмонми?
Мўминнинг куни қурсин, ассалому алайкум…
Шоирнинг соғинчлари ифодасида чин инсоний меҳр балқиб турибди. У гўзал, аммо ожиз какликка ачинади. Лекин у бургутни ҳам ёв деб билмайди. Фақат серташвиш очунда ҳамиша ожизнинг куни оғирлигидан озурдажон, холос. Енгилгина ёзилган шеърга оламий оғриқ шу тариқа жойланади.
Ёшликка хос юксак ва покиза туйғулар ёрқин тасвирланади: “Ў, менинг оқ булоғим, қани у қўшни қизлар, Сувга чиқишларини мен қандай пойлар эдим. Қайга кетди сочилиб бўйингиздан юлдузлар, Юлдузлар босган излар, ассалому алайкум”. Ушбу ифодалар аниқлиги, серқатлам ва тагдор экани билан ўқирманни лол қолдиради. Ўзбек юзи иссиқ қизларни юлдузга ўхшатади. Юлдуз – кўкка мансуб, унга муносиб ва шу боис юксакдан жой олган яратиқ. Булоқда осмон акс этади. Бинобарин, унинг бағрида юлдузлар ҳам. Аммо булоқ бўйидаги юлдузлар, яъни ёшликдаги қизлар кўкдаги юлдузлардан кўра ёрқинроқ, иссиқроқ, чақноқроқ… Афсуски, эндиликда улар босган излар шоир кўнглигагина муҳрланиб қолган.
Юрт тушунчаси тилидагина бўлиб қолмай, кўнглига кўчиб, руҳини тўлиқ эгаллаган ижодкор нима ҳақда ёзса ҳам ватанни тасвирлаётган бўлиб чиқаверади. Чунки у ўз ички оламини ифода этади. Ички олами эса, ватанга тегишли ва ундан иборат. Негаки, ватан шоирнинг ичидадир, ичкарисидир. Азим Суюннинг “Шом шафағи” асари ҳам, бундай қараганда, ватан ҳақида эмас, ундаги бир манзара акс этган шеър. Аммо қиш чилласи қўйнидаги тоғ қишлоғи манзараси шундай чизилганки, унда Ўзбекюрт бутун жилвалари билан намоён бўлади:
Шом шафағи тоғларни қучмиш,
Тун қўйнига кирар дала, қир.
Дараларда чирсиллайди қиш,
Кўз тиндириб ялтирар ўнгир.
Бунда тўхтаб қолган жилғалар,
Тўниб қолган юлдузлар кўкда.
Шода сирға таққан жинғиллар,
Букчайишиб турар оқ юкдан.
Дилга ҳадик солар сукунат,
Босиб келар қандайдир ваҳм.
Кўпдан қўноқ қорли салтанат,
Сукутида бир сирли қаҳр.
Шоир ғоят тиниқ бу прелюдиядан сўнг чиллада масиққан бўри галасининг қишлоқ ёнидаги дўнгликка чиқиб намойишкорона ўйини қўзғаган даҳшат тасвирини беради. Шеърда бўрилар чизгиси аниқлашган сари мисралар шиддати, ҳолат драматизми ортиб боради: “Ўйнар-ўйнар ҳориб-толганча, Сўнг ўйинлар жонига тегиб, Ўқдай кўзлар порлаб ёнганча Қайларгадир қолар санчилиб”. Кишининг тани ва руҳига титроқ солгувчи бу тасвирдан сўнг шоир жўнгина бир ахборот каби “Гўдакларин босиб бағрига Хавотирда мудрайди қишлоқ” деган икки сатрни келтирадики, назаримда, ватан тимсоли айни шу серҳадик мисраларда намоён. Шеър сатрларининг қатидан, Ватан ҳамиша сени паноҳига олади ва, айни вақтда, у доим сенинг ҳимоянгга муҳтож ҳам деган маъно балқиб туради.
“Мен ҳеч ким эмасман Ўзимдан бўлак….”
Одам ҳаётидаги асл маъни ўзликни топишда намоён бўлади. Ҳаётнинг аёвсиз синовларидан қиёфасини йўқотмай ўтган, ўзи бўлолган шахс одам аталишга лойиқдир. Чунки ўзини топган одамгина ҳаётнинг чин маъносини англайди. Шоирнинг “Мен сизни севаман” шеърининг сўнгги мисраси бўлган бу қаноат Азим Суюн ижоди ва шахсининг моҳиятини ифодалаши билан диққатга лойиқдир. Ушбу шеърда юрагига олам ва одамлар дардини жойлаган шоир аҳли башарга бўлган муҳаббати ифодалаган. Унда одамлар ҳаётини ўзаро муҳаббат асосида йўлга қўйиш истаги, ўзаро муносабатларни чигаллик ва тушунмасликдан халос этиш дарди акс этган. Шоирнинг: “Дўстларим кўп менинг Рақибларим ҳам, Рақибларим мени англамаган дўст!” тарзидаги иқрори билан бошланган шеърда ўзгаларни тушунишга интилган олижаноб кўнгил эгасининг сезимлари тасвирланади. Одамларнинг бир-бирини тушуниши орзулаб ёзилган бу шеърда туйғулар самимий бўлгандагина одамлараро муносабатларда эзгулик қарор топиши мумкинлиги акс этади: “Сиз йиғланг, бир йиғланг Дарёдай тошиб, Юрагингиз ахир йиғига тўла. О, сиз мени шунда Англайсиз шошиб, Тўлган ой сингари бутун бир йўла. Мен сизни севаман!” – дейди шоир. Бу сатрларда меҳрсизлик, ўзгани тушунишга уринмаслик туфайли тошга айланган юраклар йиғи билан эритиб юборилсагина кишида атрофидагиларга муҳаббат уйғониши мумкинлиги ифодаланган. Шоир одамни севиш уни англашдан, англаш эса тинглашдан бошланишини айтади. Кўкдаги тўлин ой бутунича идрок этилгани каби одам ҳам борича қабул қилингандагина уни англаш ва севиш мумкин бўлиши тасвирланади.
Адоқсиз зиддиятлар, саноқсиз топишу йўқотишлардан иборат дунёда ўзлигига собит қолиб, қиёфасидан кечмаган, тикондай санчилгувчиларни-да севишга куч тополган кишигина яшашга муносиб экани таъкидланади:
Топдиму йўқотдим,
Йўқотдим топдим,
Кутиб олдим барин бир-бир хотиржам,
Сени севишларин истасанг, дўстим,
Аввало сен севгин тиконларни ҳам.
Мен сизни севаман!
Шоир ана шу маънавий қоидаларни ҳаётий ақида, тирикликка асос деб билади. У: “Қонунлар ҳимоя қилса бўрини Хабар олдим қўйлар – қўрқоқларимдан”,- дея олиши билан бахтиёр.
Лирик қаҳрамон – зиммасидаги инсоний миссияни ҳалол бажаришга уринаётган шахс. У катта мақсадлар, тоза ниятлар билан яшаб, ўткинчи майда манфаатлар исканжасида қолмаганидан масрур: “Алҳақ ҳаёт мангу Соямга қараб Асло ўлчамадим умрим мазмунин. Мангулик мангу сир, Унга йўқ жавоб, Фақат сақламоғинг керак қалб қўрин. Мен сизни севаман!” Шоир одамларни сева олган кишигина ўзини одам санашга, чинакам умр кечирдим деб ҳисоблашга ҳақли эканини:
Қуёш ботиб борар
Қайда бергум жон,
Уммонми, саҳрода ёки самода,
Менга берилди-ку
Бир буюк имкон,
Мен сизни севолдим ушбу дунёда
тарзида ифода этади. Лирик қаҳрамон қаерда, қандай яшаш ва ҳаётининг қаерда, қандай якун топишини ўйлашдан кўра, одамларга севги улашишни муҳим ҳисоблайди. Зеро, ҳаётдан кетиш-кетмаслик ихтиёри одамнинг ўзида эмас, аммо ўзгаларни севиш, уларга эзгулик қилиш имконидан фойдаланиш-фойдаланмаслик унинг қўлидадир. Шеърнинг “Мен ҳеч ким эмасман Ўзимдан бўлак” тарзидаги қаноат билан якунланиши ўзи бўлолган кишигина эзгуликларга қодир шахсдир деган қараш ифодасидир.
Халқ руҳини, тилини, қадриятларини чуқур туядиган ва акс эттира биладиган шоир Азим Суюн бу йил етмиш ёшга кирди. Оқсоқоллар қаторига кираётган шоиримиз ярим асрдан кўпроқ вақт мобайнида гўзал бир поэтик чаманзорда ифорли чечаклар ундирди. Ўйлаймизки, бу гулзор бадиий таровати билан Сизнинг кўнглингизга эзгулик олиб киради. Ўзлигига собит шоирнинг самимий битиклари сизнида ўзингизу кўнглингизга ёвуқлаштиради.
Азим СУЮН
ЭСКИ ВА ЯНГИ ДАФТАРЛАРДАН
ИЗМИДА
Боғларни тутган ислар далли сабо измида,
Кўкларда учган қушлар оби-ҳаво измида.
Саҳроларда адашиб қолиб кетган йўловчи
Йироқдан келаётган имдод-садо измида.
Очиқ чеҳрали кундан ёғилган ёғдуларнинг
Умрлари бешафқат тундек қаро измида.
Ошиқ Мажнун ҳолига кулиб қарама, кўнглим,
Унинг изни асрлар маъшуқ Лайло измида.
Эгри бир кун албатта ўз заволин топқуси
Ва лекин давронимда тўғри жазо измида.
“Азим Суюн ёзиғинг қўлимда”, — деди кўп кас,
Билмасларки, тақдиринг ёлғиз олло измида.
НАВОИЙДАН ТОПДИМ
Неки бир сўз изладим — Навоийдан топдим,
Қалб муродин кўзладим — Навоийдан топдим.
Тополмадим ота-онам ҳаққига жонсўз,
Навоийдан сўзладим — Навоийдан топдим.
Ватан надир? — Ўз уйинг ёки башар мулки?
Кўкламладим, кузладим — Навоийдан топдим.
Айтмоқ истадим дўст-ёронга ҳикмат ё байт,
Кўзгуни кўзгуладим — Навоийдан топдим.
Ёрга ошиқ бўлиб, битолмадим ишқ хатин,
Ойладим, юлдузладим — Навоийдан топдим.
Комил сўзу комил амал — комил тарбият,
Ибратини бўзладим — Навоийдан топдим.
Замон борки, бор риёкор золиму фосиқ,
Қамчиладим, тузладим — Навоийдан топдим.
Не туйғу ҳолати йўқ, демак, у асли йўқ,
Азимин азизладим — Навоийдан топдим.
ИҚРОР
Қандай йигит эдик биз,
Ақлимиз учдими, ҳей.
Келиб-келиб шу қизга
Ишқимиз тушдими, ҳей.
Қамишдек қадди бўлса,
Сал тегса — сингидайин.
Кўзлари чашма суви —
Бир улгу — тингидайин.
Қулупнайдек лаб-оғзи,
Нафасинг етса — қонар.
Ким билсин, аччиқ, ширин
Кўксидаги жуфт анор.
Сочлари қирқта ўрим —
Қирқта ингичка илон.
Тунлар қўрқитса керак
Ўрмалаб у ён, бу ён.
Қошлари қора қуюқ,
Бу эркак зотин шўри.
Ахир қайда қўйлар кўп,
Шунда изғийди бўри.
Тишлари-чи, тишлари
Пишган тутдек оқ-оппоқ.
О, уларга лаб боссанг
Қақраб битар-ку томоқ.
Киприкларига қараб
Титраб турар юлдузлар.
Тун бағрига киролмай
Анқаяди кундузлар.
Замонга ярашиқми
Белини қисган нимча.
Боласи қайда турар
Бу дунёга келгунча.
Шундай қиз, қиз бўптими,
Юришларига қаранг.
Қарайман, деб тўқнашар
Эркак-аёл, ёш-яланг.
Қандай йигит эдик биз,
Ақлимиз учдими, ҳей.
Келиб-келиб шу қизга
Ишқимиз тушдими, ҳей.
О, ишқ дарди — тиш оғриқ,
Жонимизни куйдирди.
Ростин айтмай илож йўқ,
Шу қиз бизни ўлдирди…
КЕЛИНЧАГИМ
Бир сулувни севган эдим куйиб-ёниб,
Биттасига тегиб кетди мендан тониб.
Анча бўлди, эсламайман бевафони,
Бир бошимга солган эди кўп жафони.
Бугун уйда тебратади беланчагин —
Ота-онам олиб берган келинчагим.
Ёшлик экан, чиройига учибман мен,
Давраларда белларидан қучибман мен.
Карашма-ю нозларига минг инониб,
Ўйнатибман тоғлар томон олиб бориб.
Боғларимда бугун яшнар ҳур чечагим —
Ота-онам олиб берган келинчагим.
Бу гапларни аламидан айтар деманг,
Илк севгани қайтса агар, қайтар деманг.
Куйган кўнгил кул бўлгайдир, айтмагайдир,
Қафасидан қутулган қуш қайтмагайдир.
Бугун уйда тебратади беланчагин —
Ота-онам олиб берган келинчагим.
О, гоҳ фақат кўкламнинг илк кечалари,
Эсга тушиб қолар шўхлик нечалари.
Шунда Азим бир тебраниб кулиб қўяр,
Келинчагин ундан ортиқ суюб қўяр.
Боғларимда бугун яшнар ҳур чечагим —
Ота-онам олиб берган келинчагим.
ШАДДОД ҚИЗ
Эй, шаддод қиз, чақноқ қиз,
Кўкдан тушган чақмоқ қиз,
Муродингиз ёқмоқ қиз,
Биз юрибмиз сарғайиб.
Қўлингизда тол барги,
Ям-яшил унинг ранги,
Ўйнаб қиласиз кулги,
Биз юрибмиз сарғайиб.
Шафтолилар гуллади,
Ифорларин йўллади,
Кўзларингиз кулади,
Биз юрибмиз сарғайиб.
О, кўклам кечалари,
Ўнар юлдузчалари,
Ўтиб бормоқда бари,
Биз юрибмиз сарғайиб.
Қирқим қир қия-қия,
Боқасиз қиё-қиё,
Бир гапингиз борку-я,
Азим юрар сарғайиб.
КАМБАҒАЛЛАР ВА БОЙЛАР
(Ҳазил)
Ҳой, бу элнинг бойлари,
Тўлиб-тошган сойлари.
Муродига етганлар,
Бизни ташлаб кетманглар.
Пиёда биз, отда сиз,
Йўқ, қолдирманг ортда сиз.
Не дер бегона-ётлар,
Бизни ташлаб кетманглар.
Қўлимиз калта бугун,
Ой гоҳ ярим, гоҳ бутун.
Қисмат дея айтманглар,
Бизни ташлаб кетманглар.
Дўст-хешингиз бўлайлик,
Ёнингизда турайлик.
Юртни ёрти этманглар,
Бизни ташлаб кетманглар.
Бизни кўзга илсангиз,
Ғоз юрасиз элларда.
Ахир, қайда бўлсангиз,
Биз ҳам ўша ерларда…
ГУЛНУР
Тунлар ичра бу тун бўлакча,
Шийпон олди кумуш — ариқча,
Ой нурлари жамдир бу кеча.
Атиргуллар ичида Гулнур
Севиб-суйди мени тонггача.
Бу кечам на тушдир, на сароб,
Ҳузур қилиб, гоҳ ичдим шароб,
Бўса бўлди менга шакароб.
Нигоҳлари билан Гулнурой
Гоҳо ойдир, гоҳида офтоб.
Қўриқчидай атрофда тоғлар,
Арчазорлар, хазонли боғлар,
Жаннатда ҳам топилмас чоғлар.
Бу дунёни унутиб Гулнур
Гоҳо қўйиб, гоҳо қучоқлар.
Майдончада рақслар тушдик,
Икки соя — бир бўлиб учдик,
Тошсупада ўтирдик қушдек.
Афсунгардай жилмаяр Гулнур,
У қўшиқлар куйлади тушдек.
Қўшиқлари фироқ ҳақида,
Ғаму ғусса — титроқ ҳақида,
Сарғайган бир япроқ ҳақида.
Япроқ каби титради Гулнур,
Сўнгги япроқ — дарахт шохида.
Бир сайёҳдай ҳориб-толибман,
Тиззасига бошим қўйиб ман
Ғафлат босиб ухлаб қолибман.
Турганимда йўқ эди Гулнур,
Шундан буён далли-ғарибман.
Тоғу тошдан ахтардим уни,
Оёқ-бошдан ахтардим уни,
Киприк, қошдан ахтардим уни.
Бир қатим нур каби йўқ Гулнур,
Кўзу ёшдан ахтардим уни.
Қандай келди ва кетди қандай,
Бу не ёзиқ — бир сирли найдай,
Умрим ўтиб боради тундай.
Тушларимга киради Гулнур,
Бир ялт этиб учган чақиндай.
ОШИҚЛИК
Сиз ошиқсиз булбул каби чаманзорга,
Биз ошиқмиз чаманзорга кўнгли ёрга.
Сиз ошиқсиз чаманзорнинг лоласига,
Биз ошиқмиз ул лоланинг воласига.
Чаманзорга бўйларингиз хўп ярашиқ,
Биз паналаб ортингиздан юрган ошиқ.
Лолаларни бағрингизга босасиз сиз,
Биз билмаймиз қайси лола, қайси бу қиз.
Йўлимиз бир, ҳайратимиз бошқа-бошқа,
Сиз лолага термуласиз, биз-чи қошга…
Қошларингиз қоп-қорадир, қоп-қорадир,
Биз қараймиз, қарамайсиз, дил порадир.
Аммо-лекин барчасини биламиз биз,
Шоир Азим ошиқлигин биласиз сиз.
Сиз ошиқсиз булбул каби чаманзорга,
Биз ошиқмиз чаманзорга кўнгли ёрга.
ЧЕГАРА
Ер шарининг асл чегараси бор,
Фазовий чегара, самовий сархад.
Инсоният унинг ичида пайдор,
Орзу, ўй, идроки билмагайдир хад.
Не тафаккур қилди, етгай қўллари,
Коинот оралаб юрибди бугун.
Чегара билмайди унинг йўллари,
Лекин Ер шарида чегара нечун?
Нечун бу сархадлар, деворлар нега?
Сим ўрамалар – жазойи ўлим?
Тангрим! Ёвузликка тортгил чегара,
Разолат йўлига тортгил, девор-сим!
Инсон қалбин эркин сақлагил, бироқ,
Қабоҳат тиғларин чиқарма қиндан.
Залолат – чегара билмас бир ботқоқ,
Ботқоқ ҳам қуригай, интилсанг чиндан!
Чегара нелигин билмайди қушлар,
Чегара нимадир азим дарёга?
Чегара тортасан бунчалар башар
Ер шари аталмиш кўҳна дунёга?
Биламан, ҳар халқнинг ўз Ватани бор,
Ҳар миллат Ватани ўзига жаннат.
Бас, улар яшасин, дўсту биродар,
Ахир, деворларга эрур на ҳожат?!
Энг буюк хазина – кўзлар тўқлиги,
Одамзод кўзларин тўқ қилгил, Тангрим!
Миллатхўр зўравон йўл-йўриқлигин
Бесархад дунёдан йўқ қилгил, Тангрим!
Чегара… чегара… қўзғар нафратим
Мен озод бир қушман, учмоқ истайман.
Дунёда билмайин сархад нелигин,
Она-Заминимни қучмоқ истайман!
Менинг шоирона орзуларим мўл,
Оппоқ булутларни қилурман гилам.
Қондош бўл, қурдош бўл, аввал Инсон бўл,
Ер шари бўлгайдир деворсиз Олам!
ВATAH
Ўзимни танидим, кўкларда учдим,
Момиқ булутларнинг ҳавосин ичдим –
Кўзларим тўймади, кўзлардан кечдим.
Ватан! Онт ичмайман, қасам ичмайман,
Лекин икки дунё сендан кечмайман!
Олис денгизларда суздим балиқдай,
Офатижон соҳил, юрдим холиқдай,
Денгизим йўқ гарчи, бездим, толиқдим,
Ватан! Онт ичмайман, қасам ичмайман,
Лекин икки дунё сендан кечмайман!
Мен кезмаган жаннат боғлар қолдими?
Оёғим етмаган тоғлар қолдими?
Улар жодусига жон бойландими?
Ватан! Онт ичмайман, қасам ичмайман,
Лекин икки дунё сендан кечмайман!
Айтиб бўлмас экан дунёлар сирин,
Қалбда бир япон қиз исми яширин.
Тожмаҳалда кўзёш тўкканларим чин.
Ватан! От ичмайман, қасам ичмайман,
Лекин икки дунё сендан кечмайман!
Оҳ-оҳ, айланайин бўйингдан ўзим,
Юзим ўзингдирсан, ўзингсан кўзим.
Сенга қўшиқларим кўп эрур менинг.
Ўлсам, қучоғингда ўлурман сенинг!
Ватан! Онт ичмайман, қасам ичмайман,
Лекин икки дунё сендан кечмайман!
ҚАЙГА КЕЛДИМ
Қайга келдим, тўрт томон яшил.
Ям-яшиллик аро чечаклар –
Қизил, сариқ, оқ капалаклар,
Менга айтар унсиз эртаклар.
Қайга келдим, тўрт томон яшил.
Кўзларимда оҳанглар оқар,
Тарам-тарам шойи оҳанглар.
Шомги, тонгги ойли оҳанглар,
Оҳанглар ё афсунгар ранглар?
Кўзларимда рангларми оқар?
Қайга келдим, тўрт томон яшил,
Қирқим-қирқим қояларми-о.
Билиб бўлмас яшиллик аро,
Яшил наво, о, яшил наво!
Қайга келдим, тўрт томон яшил.
Бу туғдона, бу заранг дарахт.
Улар кўкдан қочган чақмоқлар,
Қочиб бунда қотган чақмоқлар,
Не дардларни тотган чақмоқлар!
Бу туғдона, бу заранг дарахт.
Қайга келдим, дунё ям-яшил.
Мени чорлар қай бир жаранглар,
Жарангларда илкис оҳанглар,
Камалаклар, камалак ранглар!
Қайга келдим, дунё ям-яшил.
Sahifa shoir Azim Suyun tavalludining 70 yilligiga bag‘ishlanadi
Fikrlash tarzi va ifoda yo‘sinidagi xalqchillik bilan adabiyotimizda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan shoir Azim Suyunning she’rlari – xalq aytimlari kabi sodda, teran va yuqumli. Bitiklarida og‘zaki poeziyaning kuchli ta’siri sezilib turganiga qaramay, o‘z ijodiy qiyofasiga ega ijodkor birovni takrorlamaydi. Azim Suyunning muhabbat lirikasi ham o‘zgalarning bitiklaridan bu muqaddas tuyg‘uga tom o‘zbekcha yondashilgani bilan ajralib turadi.
KO‘NGILGA YAQIN SHE’RIYAT
Qozoqboy Yo‘ldoshev
ped. fanlari doktori, professor
Fikrlash tarzi va ifoda yo‘sinidagi xalqchillik bilan adabiyotimizda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan shoir Azim Suyunning she’rlari – xalq aytimlari kabi sodda, teran va yuqumli. Bitiklarida og‘zaki poeziyaning kuchli ta’siri sezilib turganiga qaramay, o‘z ijodiy qiyofasiga ega ijodkor birovni takrorlamaydi. Azim Suyunning muhabbat lirikasi ham o‘zgalarning bitiklaridan bu muqaddas tuyg‘uga tom o‘zbekcha yondashilgani bilan ajralib turadi. Uning kechagina yozilgan muhabbat she’rlarida ham xuddi qadim og‘zaki lirikadagi kabi turg‘un ma’naviy o‘zlik, an’anaviy badiiy vositalar, sobit milliy ruh aks etadi. Shoir muhabbatni ortiqcha jimjimalarsiz yozadi. Ifodalar yorqin, kechinmalar butun, tuyg‘ular yombi, sezimlar o‘zbekcha, tuyg‘ular qo‘l bilan tutgudek aniq.
“Seni tanidim-u, muhabbat…”
“Seni tanidim–u…” she’rida sevgi ifodasini berishga xizmat qiladigan an’anaviy va xalqona “gullar isi”, “bulbullar navosi”, “ko‘z yoshlar savdosi” singari tushunchalar lirik qahramonda paydo qilgan tuyg‘u haqida teranroq o‘ylashga da’vat etadi. She’rning:
“Seni tanidimu, muhabbat,
Qarg‘adim ortdagi umrimni.
Seni tanidimu, muhabbat,
Qiziq… yashamagan edimmi?”,
tarzidagi misralari zamirida muhabbatsiz o‘tgan umrini qarg‘ab, uni yashalmagan yillar sanagan kishi ruhiy holati ifodasi ko‘ngilni tozartirib, o‘qirmanni shaxslik taraqqiyotining ruhoniy hissiyotlarni anglaydigan bosqichiga yuksaltiradi.
She’rdagi: “Bildim: suv, o‘t, havoman” tarzidagi iqrorda sevgining insonga tuganmas qudrat bera olishi tasvirlanadi. Sevgi og‘ushidagi oshiq o‘zini bir vaqtning o‘zida bir-birini inkor etadigan xislatlarga ega sezishi mumkinligi to‘rttagina so‘z orqali ifoda etiladi. Axir, suvlik o‘tlikni ham, havolikni ham inkor qiladi. Lekin chinakam ishq egasi bir vaqtning o‘zida hamma narsa va har kim bo‘la oladi. Lirik qahramon bildirgan: “Sevinchman, bemorman, davoman” yo‘sinidagi o‘zaro zid, poyma-poyday ko‘ringan chigal holatlar ifodasida muhabbatday nomuayyan tuyg‘u g‘oyat ta’sirli tasvirlangan. Sevgi tuyg‘usi bir vaqtning o‘zida kishiga ham sevinch beradi, ham uni ishq kasali bilan bemor qiladi, ham ishqsizlik xastaligidan davolaydi. She’r so‘ngida: “Seni tanidimu muhabbat, Tanidim, tanidim o‘zimni” tarzidagi xulosa o‘zlikka kelish yo‘li faqat sevgi degan tuyg‘u orqali ekanini anglatishi bilan xotiraga mixlanib qoladi. Sevmagan odam o‘zini, o‘zligini tanimagan baxtsiz kimsadir. Shu sabab muhabbatga yo‘liqqan oshiq o‘zini taniganidan xushvaqt.
A.Suyunning “Go‘zal” she’rida ham insondagi eng sirli va sohir tuyg‘u aks etgan. She’rning birinchi bandidagi “Ko‘ksimda qiqirlar sevgi” misrasida ishq lirik qahramonning kun, tun, tonglarinigina emas, balki g‘amlaru munglarini ham go‘zal qilib yuborgani g‘oyat samimiy ifoda qilingan. Shu ifoda she’rxonni g‘am bilan mung qanday qilib go‘zal bo‘lishi mumkinligi va bu tasvirda nima ko‘zda tutilayotgani borasida o‘ylashga chorlaydi.
Shoir tabiat hodisalarini o‘z ko‘ngil holatiga muvofiq tasvirlaydi:
“Qip-qirmizi zardolilar,
Sevgi olovidan yonar.
Bog‘ chetida oshiq anor
Ishq zo‘ridan tars yorilar”,
satrlaridagi o‘rikning qirmizligi yaproqlari qizarganidan emas, balki muhabbat olovida yonayotganidan, anorning yorilishi ishqning zo‘ridan ekani borasidagi betakror tasvir o‘qirmanni hayratga soladi. Bular shunchaki o‘xshatishlar emas, balki o‘tkir shoirona nigoh bilan ilg‘ab olingan tengsiz go‘zalliklardir. Chindan ham yaproqlari qip-qirmizi bo‘lib olovlangan o‘rik og‘ochi gurillab yonayotgan gulxanga o‘xshaydi. Yorilgan anorning esa, ishqini vujudiga sig‘dira olmagan yurakni eslatishi tabiiy. Zero, anor ko‘rinishi va rangi bilan yurakka o‘xshab ham ketadi. She’rda o‘rinli qo‘llanilgan tashxis, jonlantirish san’ati favqulodda katta badiiy qimmati bilan e’tibor tortadi.
Odam shunday ijtimoiy-biologik hodisaki, uning tuyg‘ulari muvozanatdan chiqib, hissiyoti junbushga kelganda olamni o‘z kayfiyatiga uyg‘un yo yorug‘lik ichida yoki zulmat og‘ushida ko‘radi. She’rdagi: “Kunbotarlar to‘lqin-to‘lqin, Soy taratar inja yolqin, Kun bo‘larmi shunday yorqin?!” satrlarida oshiq yigit kayfiyati tufayli dunyo unga o‘zgacha tarovat va yog‘duga ega bo‘lib ko‘rinayotgani aks etgan. Kunbotarni to‘lqinlangan, soyni inja yog‘du taratgan, kunni odatdan tashqari yolqinli holatda ko‘rish uchun odam favqulodda go‘zal tuyg‘ularga esh bo‘lishi kerak. Har band so‘ngida takrorlanib kelgan: “Ko‘ksimda qiqirlar sevgi” misrasi ifoda ta’sirchanligini oshirgan.
“Muhabbat” deb nomlangan she’rning birinchi bandida bir-biriga zid, yonma-yon turishi mumkin bo‘lmagan tushunchalar ustalik bilan o‘rinlashtirishi natijasida dunyoga sig‘may ketayotgan oshiq yigit hayajoni aks etgan. Shoirning mahorati sabab “Dashtlarda yonguday kuylar zarg‘aldoq”day inert tasvir ko‘ngil holati dinamikasini anglatishga xizmat qiladi. Sevgining zarg‘aldoqday parrandani yonar holatga tushira olishi mumkinligini to‘g‘ri ilg‘ash o‘qirmanning ma’naviy o‘sishida muhim o‘rin tutadi.
She’rdagi: “Tog‘ni yorib chiqqan giyohni ko‘rdim, Dengizni ko‘targan qiyoqni ko‘rdim” tarzidagi kutilmagan poetik kashfiyotlari inson ko‘ngli, tafakkuri va badiiy didi o‘sishida ulkan ahamiyatga egadir. Chindan ham yashashga bo‘lgan adoqsiz muhabbati sabab aslida salgina epkinga tebranib ketadigan darajadagi ojiz giyoh toshning bag‘rini teshib chiqadi. Tiriklikka, yorug‘likka ishqi tufayli tubsiz dengiz qa’ridagi qiyoq millionlab tonna suvni ko‘tarib o‘saveradi. Hisobsiz og‘irlik mangu bosib tursa-da, yashashga intilaveradi. She’r¬dagi “Suyib yelgan yel”, “Kuyib kulgan kul” tashbihlarining hayotiy hamda estetik ma’nolarini anglashga urinish she’rxonda badiiy did va shaxslik sifatlarini qaror topdiradi. Sevgi hamma narsaga ezgu mohiyat ato qiladi. Yelishning ham, kuyishning ham sababkori muhabbat bo‘lgani bois “suyib yelgan yel” tanlarga orom baxsh etishi aks etsa, “kuyib kulgan kul” ishqdan kuyaturib kulishga kuch topgan kulni bildiradi. She’r bandlarining yakunlovchi misrasi bo‘lib kelgan “O‘ldirsang ham o‘zing o‘ldir, muhab¬bat!” tarzidagi xitobning asar umumiy ruhi va oshiq holatini berishdagi o‘rni alohidadir.
Shoirning “Oqshom. Oq shom. Katta bog‘” misrasi bilan boshlanadigan she’ri yengil havolarda bitilgan. O‘ynoqi ohangga ega, toza ruhdan bino bo‘lgan bu she’rda chin oshiqning kayfiyati g‘oyat jonli aks ettirilgan. O‘n beshgina so‘zdan iborat birinchi to‘rtlikning o‘zida to‘qqizta atov gap ishlatilgan. Telegraf uslubini eslatuvchi bu so‘z-gap¬lar yonginasidagi ma’shuqasiga qanday yondashishni bilmay elovsirayotgan oshiq holatini aks ettiradi. Azim Suyun o‘zbek sevgi lirikasiga voqeabandlik olib kirgan shoirdir. Uning eng ichkin ishqiy yoki tom manzara she’rlari ham qandaydir bir hayotiy voqeadan suvlanadi. Shoir har lahzada o‘zgaraveradigan chigal tuyg‘ular tasviridan ko‘ra ko‘proq muayyan hayotiy voqea og‘ushida harakatlanayotgan qahramonning ruhiy holatini ko‘rsatadi.
She’rda oshiqning o‘ta murakkab vaziyatdagi ruhiyati hayotiy va ta’sirchan aks ettiriladi. Katta bog‘ qo‘ynida yori bilan yolg‘iz qolgan oshiqning ma’shuqasi ko‘ngliga qanday yo‘l topishni bilmay qiynalayotgani: “Quchib olishga seni Yetmas menda jasorat, Yonginamda iymanib Tursang hamki, muhabbat” tarzida ifoda etiladi. Bu satrlarda o‘zi va suyuklisi taqdirini o‘zgartirib yuboradigan jur’atli harakat qilishni istayotgan, ammo bunga yuragi dov bermayotgan oshiq holati aks etadi. Keyingi banddagi: “Osmon chetida chaqmoq Nogoh unsiz yarq etdi” tasviri uning yorni quchoqlashiga bahona bo‘lishi go‘zal tasvirlangan. Birgina himoga mahtal suyukli chaqmoqdan qo‘rqib, oshiq quchog‘iga o‘zini otishi, yor visoliga erishgan oshiq ko‘ziga hovuzdagi suvning “Hovuz to‘la oq boda” bo‘lib ko‘rinishi tasvirida tabiiylik bor. Chunki hovuzda oynaday bo‘lib yoyilgan to‘lin oyning visoldan mast oshiq ko‘ziga ulkan piyolaga quyilgan oq boda bo‘lib ko‘rinishi ruhiy jihatdan asosli.
Azim Suyunning “Ohu” she’rida ma’shuqasida uning tuyg‘ulariga mo¬yillik borligini bilgan oshiq holati juda samimiy ifoda etilgan. “Hayot go‘yo abadul abad. Zulumot yo‘q, bor faqat yog‘du” satrlarida yuksak baxt og‘ushidagi yigit ruhiyati aks etgan. Ko‘tarinki kayfiyat tufayli tun yog‘duga to‘lishi, qahraton sovuq harorat baxsh etishi tabiiy. She’rdagi yengil ohang shoirning: “Umr – o‘lja, bu dunyo – sayyod” shaklidagi o‘ta mahzun xulosasiga ham nekbin yorug‘lik baxsh etadi. Bu she’rdagi tamomila bir-biriga zid ma’nolar birvarakayiga aks etgan “Ham shafqatsan, hamda beshafqat. Yashamoq – bol, yashamoq – og‘u” misralari she’rxonga tiyrak fikr, o‘tkir estetik nazar beradi. Bunday nazar yordamida “shafqat”, beshafqat”, “bol”, “og‘u” kabi zid tushunchalarining lug‘aviy hamda badiiy ma’nolari tushunib yetiladi. She’rning har uch bandida takrorlanib kelgan va har bandda alohida xulosa chiqarishga asos bo‘lgan holat ifodasini topib, izohlash o‘qirmanni ma’naviy va intellektual jihatdan o‘stiradi.
Azim Suyun muqaddas tuyg‘u bo‘lmish muhabbat jo‘nida yonib kuylaydi. U ishq tuyg‘usiga o‘ta umidbaxshlik bilan yondashib, uni ne’mat hisoblaydi. Odam muhabbat tuyg‘usi tufayligina odam sanalishini, shu tuyg‘u uni yuksaltirishini tasvirlaydi. Sevgan odamning ko‘ziga olam o‘zgacha ko‘rinishi shoirning bir she’ridagi: “Oqqush kabi oy suzdi, Oqqush kabi oy suzdi. Sakraganda baliqlar, Oyning patlari to‘zdi” satrlarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Bu satrlardagi chinakam poeziyaning nurli yog‘dulariga chulg‘angan timsollar o‘qirman ko‘nglini sururga to‘ldiradi. Shoir ko‘kdagi to‘lin oyning sezilmas harakatini suvda viqor bilan suzayotgan oqqushga o‘xshatib, uni osmondan yerga tushiradi va o‘qirmanga yaqinlashtiradi. Shunchalar yaqinlashtiradiki, kutilmaganda sakragan baliqlar oyning patlarini to‘zitib yuborgani o‘qirmanga ham ko‘ringanday bo‘ladi. Tasvir mahorati yuksakdan pastga enmaydigan oy timsolini oqqush vositasida she’rxonga yovuq¬lashtirgan bo‘lsa, keyingi ikki qatorda aks etgan timsollar bu tasvirni o‘qirman ruhiyatiga ko‘chirib, ko‘kka o‘rlatadi.
“Burgut mening ajdodim…”
Azim Suyun lirikasida intim shaxsiylik da’vatkor ijtimoiylik bilan, sodda hayrat donishmandlarcha hikmat bilan yonma-yon keladi. Shoirning “Ovchining o‘limi” she’rida shaxsiyatida erk va mardlik sifatlari hukmron yirik inson tuyg‘ulari aks etgan. Voqea asosiga qurilgan she’rda “O‘limdan titragan zot Titragaydir hayotda! Ularga men hamma vaqt Qarab keldim nafrat-la!”, – deydigan shaxs ruhiyatining jilvalari tas¬virlangan. Qo‘rquv nimaligini bilmay umr kechirgan Qodir ovchi o‘z tirikligiga sharaf bilan nuqta qo‘ya oladigan burgutday mardona o‘la olishni orzulaydi:
Burgut degan bir qush bor
Titramaydi o‘limdan,
Dolg‘a kabi shiddatkor.
So‘nggi damin sezsa u
Qoyaga urar o‘zin.
Uning olov patlari
Havoda ketar to‘zib.
O, ular tushmas yerga,
Yerda nima – boylanib,
Shu zahot uchar ko‘kda
Burgutlarga aylanib…
Burgut mening ajdodim…
Harorat bilan bitilgan ushbu satrlarda shoirning tasvir mahorati birgina “o” tovushiga ham hayrat, ham quvonch, ham hasrat singari bir ko‘p ma’nolarni yuklay olgani va ayni vaqtda ifoda mavzunligini buzmaslikka erishganida ko‘rinadi. Bu she’rda mute’larcha tirik yurishdan g‘ururli o‘limni ortiq bilgan shaxs sezimlari aks etadi. Unda ulug‘lik ulug‘likdan paydo bo‘lishi borasidagi haqiqat o‘zini qoyaga urib halok bo‘lgan burgut patlaridan burgutchalar dunyoga kelishi to‘g‘risidagi tasvirda, ayniqsa, yaqqol namoyon bo‘ladi. Shoir she’rxonni shu tarzda yuksaklikka undaydi. Unda baland ma’naviy sifatlar bo‘lishini orzulaydi. Ifodaning beqiyos jozibasi she’rni o‘qirman xotirasiga mixlab qo‘yadi.
She’rda Qodir ovchiga muayyan darajada zid qo‘yib tasvirlangan lirik qahramonning: “Kelar-ketar bu davron, Men-chi titrayman hamon!” tarzidagi iqrorida zamondosh tuyg‘ulari aks etadi. Shoir keyingi tasvir nishonini bevosita o‘qirmanga qaratib, unga: “Siz-chi, siz ham titraysiz, Titrab, qaqshab yashaysiz! Zamon, zamon, zamonmi, Yo so‘zlarim yolg‘onmi?”- deya tikkalay xitob qiladiki, she’rning qudratli ta’sir kuchi, shaksiz, o‘qirmanni o‘z vijdoni, ichki dunyosi bilan yuzma-yuz qoldirib uning ma’naviy yuksalishga xizmat qiladi.
Azaldan yurtsuyar san’atkor Azim Suyun ijodida Vatan tushunchasi keyingi paytda bir qadar yangilandi. Shoirning oldingi she’rlarida vatan tushunchasi tug‘ilgan yoki yashayotgan makonni anglatgan bo‘lsa, egamanlikdan keyingi she’rlarida vatan jug‘rofiy anglamdan ruhiy-ma’naviy maskanga ko‘chdi. Qizig‘i shundaki, shoir she’rlarida otamakon moddiylikdan yiroqlashib, ma’naviy mohiyat kasb etishi bilan yanada konkretlashadi. Endilikda Azim Suyun uchun Vatan tashqaridagi tog‘u tosh, tuproqdan iborat moddiylik emas, balki ko‘ngildan joy olgan ma’naviy-ruhiy mohiyatdir. Shoirning vataniy lirikasi uchun Vatan, birinchi navbatda, ruhiy-ma’naviy qadriyat. Unda “yurt” “el”dan ayro tasavvur qilinmaydi. Otamakon ruhiyatga ko‘chirilgani uchun ham shoir bitiklarida quruq chaqiriq yo‘q. U otamakonni ko‘ngil ko‘zi bilan ko‘radi.
Azim Suyun – qismda butunni, tomchida daryoni, qatim nurda quyoshni aks ettiradigan nazarkarda shoir. Uning ijodidagi shu jihat “Ko‘pkari” she’ridagi: “Charsillar chavandozlar, Charsillaydi xaloyiq” satrlarida yaqqol ko‘rinadi. Bu tasvirlar o‘zbekning ruhiyatini aks ettirishi, vatanning belgilarini ko‘rsatishi jihatidan betakrordir. Ularda bedovlar tanasi va havoda charsillayotgan qamchilarning, qamchilardan-da qattiqroq charsillab borayotgan asab¬larning kardiogrammasi aks etgan.
Azim Suyunning vatansuyarlik lirikasida “Sog‘inch qo‘shig‘i” she’ri muhim o‘rin tutadi. Shoir yurtda turib, uni sog‘inayotgan kishi tuyg‘ularini ta’sirli aks ettiradi. Unda ko‘ngilga yaqin, asl sezimlarni qo‘zg‘aydigan narsalarga bo‘lgan tabiiy sog‘inchni tasvirlash orqali otamakon qadri teran ifoda etiladi. Shoirning: “Assalomu alaykum, otamdan qolgan chorbog‘, Assalomu alaykum, bobomeros yong‘oqzor. Assalomu alaykum, jonalari qorli tog‘, Tug‘ilib o‘sgan yerim, assalomu alaykum” tarzidagi xitobida kindik qoni to‘kilgan joyni astoydil sog‘inib, qo‘msab, unga chin dildan intilgan kishi ruhiyati aks etgan. Shoirning tuyg‘ularida soxtalik, o‘rinsiz ko‘tarinkilik va sun’iy ruhvorlik yo‘q. She’rdagi har bir timsol shoir shaxsiga, uning ko‘ngliga doir bo‘lganidan ifoda serbo‘yoq hamda ta’sirli: “Qirrador qoyalarning bag‘ridagi toshkulbam, Qaldirg‘och uyasiday turibsan hamon-hamon. Keng dunyoga yo‘llagan, o, suyumli bosh kulbam, Bir umr ta’zimdaman, assalomu alaykum”. Shoir samimiyati olis bolalikning osmon, cho‘qqi, burgut, kaklik, sor singari jonli-jonsiz yo‘ldoshlariga murojaatida yorqin namoyon bo‘ladi:
Bormisiz burgutlarim, oshyoningiz omonmi?
Osmonlarda nima gap, cho‘qqilarda ne gaplar?
Siz-chi, hey kakliklarim, sorlar hamon yomonmi?
Mo‘minning kuni qursin, assalomu alaykum…
Shoirning sog‘inchlari ifodasida chin insoniy mehr balqib turibdi. U go‘zal, ammo ojiz kaklikka achinadi. Lekin u burgutni ham yov deb bilmaydi. Faqat sertashvish ochunda hamisha ojizning kuni og‘irligidan ozurdajon, xolos. Yengilgina yozilgan she’rga olamiy og‘riq shu tariqa joylanadi.
Yoshlikka xos yuksak va pokiza tuyg‘ular yorqin tasvirlanadi: “O‘, mening oq bulog‘im, qani u qo‘shni qizlar, Suvga chiqishlarini men qanday poylar edim. Qayga ketdi sochilib bo‘yingizdan yulduzlar, Yulduzlar bosgan izlar, assalomu alaykum”. Ushbu ifodalar aniqligi, serqatlam va tagdor ekani bilan o‘qirmanni lol qoldiradi. O‘zbek yuzi issiq qizlarni yulduzga o‘xshatadi. Yulduz – ko‘kka mansub, unga munosib va shu bois yuksakdan joy olgan yaratiq. Buloqda osmon aks etadi. Binobarin, uning bag‘rida yulduzlar ham. Ammo buloq bo‘yidagi yulduzlar, ya’ni yoshlikdagi qizlar ko‘kdagi yulduzlardan ko‘ra yorqinroq, issiqroq, chaqnoqroq… Afsuski, endilikda ular bosgan izlar shoir ko‘ngligagina muhrlanib qolgan.
Yurt tushunchasi tilidagina bo‘lib qolmay, ko‘ngliga ko‘chib, ruhini to‘liq egallagan ijodkor nima haqda yozsa ham vatanni tasvirlayotgan bo‘lib chiqaveradi. Chunki u o‘z ichki olamini ifoda etadi. Ichki olami esa, vatanga tegishli va undan iborat. Negaki, vatan shoirning ichidadir, ichkarisidir. Azim Suyunning “Shom shafag‘i” asari ham, bunday qaraganda, vatan haqida emas, undagi bir manzara aks etgan she’r. Ammo qish chillasi qo‘ynidagi tog‘ qishlog‘i manzarasi shunday chizilganki, unda O‘zbekyurt butun jilvalari bilan namoyon bo‘ladi:
Shom shafag‘i tog‘larni quchmish,
Tun qo‘yniga kirar dala, qir.
Daralarda chirsillaydi qish,
Ko‘z tindirib yaltirar o‘ngir.
Bunda to‘xtab qolgan jilg‘alar,
To‘nib qolgan yulduzlar ko‘kda.
Shoda sirg‘a taqqan jing‘illar,
Bukchayishib turar oq yukdan.
Dilga hadik solar sukunat,
Bosib kelar qandaydir vahm.
Ko‘pdan qo‘noq qorli saltanat,
Sukutida bir sirli qahr.
Shoir g‘oyat tiniq bu prelyudiyadan so‘ng chillada masiqqan bo‘ri galasining qishloq yonidagi do‘nglikka chiqib namoyishkorona o‘yini qo‘zg‘agan dahshat tasvirini beradi. She’rda bo‘rilar chizgisi aniqlashgan sari misralar shiddati, holat dramatizmi ortib boradi: “O‘ynar-o‘ynar horib-tolgancha, So‘ng o‘yinlar joniga tegib, O‘qday ko‘zlar porlab yongancha Qaylargadir qolar sanchilib”. Kishining tani va ruhiga titroq solguvchi bu tasvirdan so‘ng shoir jo‘ngina bir axborot kabi “Go‘daklarin bosib bag‘riga Xavotirda mudraydi qishloq” degan ikki satrni keltiradiki, nazarimda, vatan timsoli ayni shu serhadik misralarda namoyon. She’r satrlarining qatidan, Vatan hamisha seni panohiga oladi va, ayni vaqtda, u doim sening himoyangga muhtoj ham degan ma’no balqib turadi.
“Men hech kim emasman O‘zimdan bo‘lak….”
Odam hayotidagi asl ma’ni o‘zlikni topishda namoyon bo‘ladi. Hayotning ayovsiz sinovlaridan qiyofasini yo‘qotmay o‘tgan, o‘zi bo‘lolgan shaxs odam atalishga loyiqdir. Chunki o‘zini topgan odamgina hayotning chin ma’nosini anglaydi. Shoirning “Men sizni sevaman” she’rining so‘nggi misrasi bo‘lgan bu qanoat Azim Suyun ijodi va shaxsining mohiyatini ifodalashi bilan diqqatga loyiqdir. Ushbu she’rda yuragiga olam va odamlar dardini joylagan shoir ahli basharga bo‘lgan muhabbati ifodalagan. Unda odamlar hayotini o‘zaro muhabbat asosida yo‘lga qo‘yish istagi, o‘zaro munosabatlarni chigallik va tushunmaslikdan xalos etish dardi aks etgan. Shoirning: “Do‘stlarim ko‘p mening Raqiblarim ham, Raqiblarim meni anglamagan do‘st!” tarzidagi iqrori bilan boshlangan she’rda o‘zgalarni tushunishga intilgan olijanob ko‘ngil egasining sezimlari tasvirlanadi. Odamlarning bir-birini tushunishi orzulab yozilgan bu she’rda tuyg‘ular samimiy bo‘lgandagina odamlararo munosabatlarda ezgulik qaror topishi mumkinligi aks etadi: “Siz yig‘lang, bir yig‘lang Daryoday toshib, Yuragingiz axir yig‘iga to‘la. O, siz meni shunda Anglaysiz shoshib, To‘lgan oy singari butun bir yo‘la. Men sizni sevaman!” – deydi shoir. Bu satrlarda mehrsizlik, o‘zgani tushunishga urinmaslik tufayli toshga aylangan yuraklar yig‘i bilan eritib yuborilsagina kishida atrofidagilarga muhabbat uyg‘onishi mumkinligi ifodalangan. Shoir odamni sevish uni anglashdan, anglash esa tinglashdan boshlanishini aytadi. Ko‘kdagi to‘lin oy butunicha idrok etilgani kabi odam ham boricha qabul qilingandagina uni anglash va sevish mumkin bo‘lishi tasvirlanadi.
Adoqsiz ziddiyatlar, sanoqsiz topishu yo‘qotishlardan iborat dunyoda o‘zligiga sobit qolib, qiyofasidan kechmagan, tikonday sanchilguvchilarni-da sevishga kuch topolgan kishigina yashashga munosib ekani ta’kidlanadi:
Topdimu yo‘qotdim,
Yo‘qotdim topdim,
Kutib oldim barin bir-bir xotirjam,
Seni sevishlarin istasang, do‘stim,
Avvalo sen sevgin tikonlarni ham.
Men sizni sevaman!
Shoir ana shu ma’naviy qoidalarni hayotiy aqida, tiriklikka asos deb biladi. U: “Qonunlar himoya qilsa bo‘rini Xabar oldim qo‘ylar – qo‘rqoqlarimdan”,- deya olishi bilan baxtiyor.
Lirik qahramon – zimmasidagi insoniy missiyani halol bajarishga urinayotgan shaxs. U katta maqsadlar, toza niyatlar bilan yashab, o‘tkinchi mayda manfaatlar iskanjasida qolmaganidan masrur: “Alhaq hayot mangu Soyamga qarab Aslo o‘lchamadim umrim mazmunin. Mangulik mangu sir, Unga yo‘q javob, Faqat saqlamog‘ing kerak qalb qo‘rin. Men sizni sevaman!” Shoir odamlarni seva olgan kishigina o‘zini odam sanashga, chinakam umr kechirdim deb hisoblashga haqli ekanini:
Quyosh botib borar
Qayda bergum jon,
Ummonmi, sahroda yoki samoda,
Menga berildi-ku
Bir buyuk imkon,
Men sizni sevoldim ushbu dunyoda
tarzida ifoda etadi. Lirik qahramon qayerda, qanday yashash va hayotining qayerda, qanday yakun topishini o‘ylashdan ko‘ra, odamlarga sevgi ulashishni muhim hisoblaydi. Zero, hayotdan ketish-ketmaslik ixtiyori odamning o‘zida emas, ammo o‘zgalarni sevish, ularga ezgulik qilish imkonidan foydalanish-foydalanmaslik uning qo‘lidadir. She’rning “Men hech kim emasman O‘zimdan bo‘lak” tarzidagi qanoat bilan yakunlanishi o‘zi bo‘lolgan kishigina ezguliklarga qodir shaxsdir degan qarash ifodasidir.
Xalq ruhini, tilini, qadriyatlarini chuqur tuyadigan va aks ettira biladigan shoir Azim Suyun bu yil yetmish yoshga kirdi. Oqsoqollar qatoriga kirayotgan shoirimiz yarim asrdan ko‘proq vaqt mobaynida go‘zal bir poetik chamanzorda iforli chechaklar undirdi. O‘ylaymizki, bu gulzor badiiy tarovati bilan Sizning ko‘nglingizga ezgulik olib kiradi. O‘zligiga sobit shoirning samimiy bitiklari siznida o‘zingizu ko‘nglingizga yovuqlashtiradi.
Azim SUYUN
ESKI VA YANGI DAFTARLARDAN
IZMIDA
Bog‘larni tutgan islar dalli sabo izmida,
Ko‘klarda uchgan qushlar obi-havo izmida.
Sahrolarda adashib qolib ketgan yo‘lovchi
Yiroqdan kelayotgan imdod-sado izmida.
Ochiq chehrali kundan yog‘ilgan yog‘dularning
Umrlari beshafqat tundek qaro izmida.
Oshiq Majnun holiga kulib qarama, ko‘nglim,
Uning izni asrlar ma’shuq Laylo izmida.
Egri bir kun albatta o‘z zavolin topqusi
Va lekin davronimda to‘g‘ri jazo izmida.
“Azim Suyun yozig‘ing qo‘limda”, — dedi ko‘p kas,
Bilmaslarki, taqdiring yolg‘iz ollo izmida.
NAVOIYDAN TOPDIM
Neki bir so‘z izladim — Navoiydan topdim,
Qalb murodin ko‘zladim — Navoiydan topdim.
Topolmadim ota-onam haqqiga jonso‘z,
Navoiydan so‘zladim — Navoiydan topdim.
Vatan nadir? — O‘z uying yoki bashar mulki?
Ko‘klamladim, kuzladim — Navoiydan topdim.
Aytmoq istadim do‘st-yoronga hikmat yo bayt,
Ko‘zguni ko‘zguladim — Navoiydan topdim.
Yorga oshiq bo‘lib, bitolmadim ishq xatin,
Oyladim, yulduzladim — Navoiydan topdim.
Komil so‘zu komil amal — komil tarbiyat,
Ibratini bo‘zladim — Navoiydan topdim.
Zamon borki, bor riyokor zolimu fosiq,
Qamchiladim, tuzladim — Navoiydan topdim.
Ne tuyg‘u holati yo‘q, demak, u asli yo‘q,
Azimin azizladim — Navoiydan topdim.
IQROR
Qanday yigit edik biz,
Aqlimiz uchdimi, hey.
Kelib-kelib shu qizga
Ishqimiz tushdimi, hey.
Qamishdek qaddi bo‘lsa,
Sal tegsa — singidayin.
Ko‘zlari chashma suvi —
Bir ulgu — tingidayin.
Qulupnaydek lab-og‘zi,
Nafasing yetsa — qonar.
Kim bilsin, achchiq, shirin
Ko‘ksidagi juft anor.
Sochlari qirqta o‘rim —
Qirqta ingichka ilon.
Tunlar qo‘rqitsa kerak
O‘rmalab u yon, bu yon.
Qoshlari qora quyuq,
Bu erkak zotin sho‘ri.
Axir qayda qo‘ylar ko‘p,
Shunda izg‘iydi bo‘ri.
Tishlari-chi, tishlari
Pishgan tutdek oq-oppoq.
O, ularga lab bossang
Qaqrab bitar-ku tomoq.
Kipriklariga qarab
Titrab turar yulduzlar.
Tun bag‘riga kirolmay
Anqayadi kunduzlar.
Zamonga yarashiqmi
Belini qisgan nimcha.
Bolasi qayda turar
Bu dunyoga kelguncha.
Shunday qiz, qiz bo‘ptimi,
Yurishlariga qarang.
Qarayman, deb to‘qnashar
Erkak-ayol, yosh-yalang.
Qanday yigit edik biz,
Aqlimiz uchdimi, hey.
Kelib-kelib shu qizga
Ishqimiz tushdimi, hey.
O, ishq dardi — tish og‘riq,
Jonimizni kuydirdi.
Rostin aytmay iloj yo‘q,
Shu qiz bizni o‘ldirdi…
KЕLINCHAGIM
Bir suluvni sevgan edim kuyib-yonib,
Bittasiga tegib ketdi mendan tonib.
Ancha bo‘ldi, eslamayman bevafoni,
Bir boshimga solgan edi ko‘p jafoni.
Bugun uyda tebratadi belanchagin —
Ota-onam olib bergan kelinchagim.
Yoshlik ekan, chiroyiga uchibman men,
Davralarda bellaridan quchibman men.
Karashma-yu nozlariga ming inonib,
O‘ynatibman tog‘lar tomon olib borib.
Bog‘larimda bugun yashnar hur chechagim —
Ota-onam olib bergan kelinchagim.
Bu gaplarni alamidan aytar demang,
Ilk sevgani qaytsa agar, qaytar demang.
Kuygan ko‘ngil kul bo‘lgaydir, aytmagaydir,
Qafasidan qutulgan qush qaytmagaydir.
Bugun uyda tebratadi belanchagin —
Ota-onam olib bergan kelinchagim.
O, goh faqat ko‘klamning ilk kechalari,
Esga tushib qolar sho‘xlik nechalari.
Shunda Azim bir tebranib kulib qo‘yar,
Kelinchagin undan ortiq suyub qo‘yar.
Bog‘larimda bugun yashnar hur chechagim —
Ota-onam olib bergan kelinchagim.
SHADDOD QIZ
Ey, shaddod qiz, chaqnoq qiz,
Ko‘kdan tushgan chaqmoq qiz,
Murodingiz yoqmoq qiz,
Biz yuribmiz sarg‘ayib.
Qo‘lingizda tol bargi,
Yam-yashil uning rangi,
O‘ynab qilasiz kulgi,
Biz yuribmiz sarg‘ayib.
Shaftolilar gulladi,
Iforlarin yo‘lladi,
Ko‘zlaringiz kuladi,
Biz yuribmiz sarg‘ayib.
O, ko‘klam kechalari,
O‘nar yulduzchalari,
O‘tib bormoqda bari,
Biz yuribmiz sarg‘ayib.
Qirqim qir qiya-qiya,
Boqasiz qiyo-qiyo,
Bir gapingiz borku-ya,
Azim yurar sarg‘ayib.
KAMBAG‘ALLAR VA BOYLAR
(Hazil)
Hoy, bu elning boylari,
To‘lib-toshgan soylari.
Murodiga yetganlar,
Bizni tashlab ketmanglar.
Piyoda biz, otda siz,
Yo‘q, qoldirmang ortda siz.
Ne der begona-yotlar,
Bizni tashlab ketmanglar.
Qo‘limiz kalta bugun,
Oy goh yarim, goh butun.
Qismat deya aytmanglar,
Bizni tashlab ketmanglar.
Do‘st-xeshingiz bo‘laylik,
Yoningizda turaylik.
Yurtni yorti etmanglar,
Bizni tashlab ketmanglar.
Bizni ko‘zga ilsangiz,
G‘oz yurasiz ellarda.
Axir, qayda bo‘lsangiz,
Biz ham o‘sha yerlarda…
GULNUR
Tunlar ichra bu tun bo‘lakcha,
Shiypon oldi kumush — ariqcha,
Oy nurlari jamdir bu kecha.
Atirgullar ichida Gulnur
Sevib-suydi meni tonggacha.
Bu kecham na tushdir, na sarob,
Huzur qilib, goh ichdim sharob,
Bo‘sa bo‘ldi menga shakarob.
Nigohlari bilan Gulnuroy
Goho oydir, gohida oftob.
Qo‘riqchiday atrofda tog‘lar,
Archazorlar, xazonli bog‘lar,
Jannatda ham topilmas chog‘lar.
Bu dunyoni unutib Gulnur
Goho qo‘yib, goho quchoqlar.
Maydonchada raqslar tushdik,
Ikki soya — bir bo‘lib uchdik,
Toshsupada o‘tirdik qushdek.
Afsungarday jilmayar Gulnur,
U qo‘shiqlar kuyladi tushdek.
Qo‘shiqlari firoq haqida,
G‘amu g‘ussa — titroq haqida,
Sarg‘aygan bir yaproq haqida.
Yaproq kabi titradi Gulnur,
So‘nggi yaproq — daraxt shoxida.
Bir sayyohday horib-tolibman,
Tizzasiga boshim qo‘yib man
G‘aflat bosib uxlab qolibman.
Turganimda yo‘q edi Gulnur,
Shundan buyon dalli-g‘aribman.
Tog‘u toshdan axtardim uni,
Oyoq-boshdan axtardim uni,
Kiprik, qoshdan axtardim uni.
Bir qatim nur kabi yo‘q Gulnur,
Ko‘zu yoshdan axtardim uni.
Qanday keldi va ketdi qanday,
Bu ne yoziq — bir sirli nayday,
Umrim o‘tib boradi tunday.
Tushlarimga kiradi Gulnur,
Bir yalt etib uchgan chaqinday.
OSHIQLIK
Siz oshiqsiz bulbul kabi chamanzorga,
Biz oshiqmiz chamanzorga ko‘ngli yorga.
Siz oshiqsiz chamanzorning lolasiga,
Biz oshiqmiz ul lolaning volasiga.
Chamanzorga bo‘ylaringiz xo‘p yarashiq,
Biz panalab ortingizdan yurgan oshiq.
Lolalarni bag‘ringizga bosasiz siz,
Biz bilmaymiz qaysi lola, qaysi bu qiz.
Yo‘limiz bir, hayratimiz boshqa-boshqa,
Siz lolaga termulasiz, biz-chi qoshga…
Qoshlaringiz qop-qoradir, qop-qoradir,
Biz qaraymiz, qaramaysiz, dil poradir.
Ammo-lekin barchasini bilamiz biz,
Shoir Azim oshiqligin bilasiz siz.
Siz oshiqsiz bulbul kabi chamanzorga,
Biz oshiqmiz chamanzorga ko‘ngli yorga.
ChЕGARA
Yer sharining asl chegarasi bor,
Fazoviy chegara, samoviy sarxad.
Insoniyat uning ichida paydor,
Orzu, o‘y, idroki bilmagaydir xad.
Ne tafakkur qildi, yetgay qo‘llari,
Koinot oralab yuribdi bugun.
Chegara bilmaydi uning yo‘llari,
Lekin Yer sharida chegara nechun?
Nechun bu sarxadlar, devorlar nega?
Sim o‘ramalar – jazoyi o‘lim?
Tangrim! Yovuzlikka tortgil chegara,
Razolat yo‘liga tortgil, devor-sim!
Inson qalbin erkin saqlagil, biroq,
Qabohat tig‘larin chiqarma qindan.
Zalolat – chegara bilmas bir botqoq,
Botqoq ham qurigay, intilsang chindan!
Chegara neligin bilmaydi qushlar,
Chegara nimadir azim daryoga?
Chegara tortasan bunchalar bashar
Yer shari atalmish ko‘hna dunyoga?
Bilaman, har xalqning o‘z Vatani bor,
Har millat Vatani o‘ziga jannat.
Bas, ular yashasin, do‘stu birodar,
Axir, devorlarga erur na hojat?!
Eng buyuk xazina – ko‘zlar to‘qligi,
Odamzod ko‘zlarin to‘q qilgil, Tangrim!
Millatxo‘r zo‘ravon yo‘l-yo‘riqligin
Besarxad dunyodan yo‘q qilgil, Tangrim!
Chegara… chegara… qo‘zg‘ar nafratim
Men ozod bir qushman, uchmoq istayman.
Dunyoda bilmayin sarxad neligin,
Ona-Zaminimni quchmoq istayman!
Mening shoirona orzularim mo‘l,
Oppoq bulutlarni qilurman gilam.
Qondosh bo‘l, qurdosh bo‘l, avval Inson bo‘l,
Yer shari bo‘lgaydir devorsiz Olam!
VATAH
O‘zimni tanidim, ko‘klarda uchdim,
Momiq bulutlarning havosin ichdim –
Ko‘zlarim to‘ymadi, ko‘zlardan kechdim.
Vatan! Ont ichmayman, qasam ichmayman,
Lekin ikki dunyo sendan kechmayman!
Olis dengizlarda suzdim baliqday,
Ofatijon sohil, yurdim xoliqday,
Dengizim yo‘q garchi, bezdim, toliqdim,
Vatan! Ont ichmayman, qasam ichmayman,
Lekin ikki dunyo sendan kechmayman!
Men kezmagan jannat bog‘lar qoldimi?
Oyog‘im yetmagan tog‘lar qoldimi?
Ular jodusiga jon boylandimi?
Vatan! Ont ichmayman, qasam ichmayman,
Lekin ikki dunyo sendan kechmayman!
Aytib bo‘lmas ekan dunyolar sirin,
Qalbda bir yapon qiz ismi yashirin.
Tojmahalda ko‘zyosh to‘kkanlarim chin.
Vatan! Ot ichmayman, qasam ichmayman,
Lekin ikki dunyo sendan kechmayman!
Oh-oh, aylanayin bo‘yingdan o‘zim,
Yuzim o‘zingdirsan, o‘zingsan ko‘zim.
Senga qo‘shiqlarim ko‘p erur mening.
O‘lsam, quchog‘ingda o‘lurman sening!
Vatan! Ont ichmayman, qasam ichmayman,
Lekin ikki dunyo sendan kechmayman!
QAYGA KЕLDIM
Qayga keldim, to‘rt tomon yashil.
Yam-yashillik aro chechaklar –
Qizil, sariq, oq kapalaklar,
Menga aytar unsiz ertaklar.
Qayga keldim, to‘rt tomon yashil.
Ko‘zlarimda ohanglar oqar,
Taram-taram shoyi ohanglar.
Shomgi, tonggi oyli ohanglar,
Ohanglar yo afsungar ranglar?
Ko‘zlarimda ranglarmi oqar?
Qayga keldim, to‘rt tomon yashil,
Qirqim-qirqim qoyalarmi-o.
Bilib bo‘lmas yashillik aro,
Yashil navo, o, yashil navo!
Qayga keldim, to‘rt tomon yashil.
Bu tug‘dona, bu zarang daraxt.
Ular ko‘kdan qochgan chaqmoqlar,
Qochib bunda qotgan chaqmoqlar,
Ne dardlarni totgan chaqmoqlar!
Bu tug‘dona, bu zarang daraxt.
Qayga keldim, dunyo yam-yashil.
Meni chorlar qay bir jaranglar,
Jaranglarda ilkis ohanglar,
Kamalaklar, kamalak ranglar!
Qayga keldim, dunyo yam-yashil.
