Эрих Фромм китобларининг бирида: “Инсон ўзининг мавжудлиги ўзи учун муаммо бўлган оламдаги ягона махлуқдир: у бу муаммони ечмоғи лозим, бундан ҳеч қаерга қочиб қутила олмайди”, деганди. Файласуфдан қолган катта илмий-ижодий мерос ана шу улкан муаммони ечиш йўлидаги жиддий уринишлардан ҳисобланадики, уни идрок этиш омма маърифатини юксалтиришга ҳам беминнат хизмат қилиши тайин.

Эрих Фроммнинг “Инсон қалби” номли китобидан адабиёт табиати билан узвий боғлиқ бўлган – туш ҳақидаги бобларини Абдунаби Абдуқодиров таржимасида тақдим этмоқдамиз.

Раҳмон Қўчқор
ҚАЛБ ИЛМИ ЭГАСИ

Мавжудотларнинг энг мукаммали, шарифи саналган, бошқа бирор махлуққа ато этилмаган ақл ва идрок, онг ва тил соҳиби бўлмиш инсоният томонидан ХХ асрда бир эмас, иккита жаҳон уруши содир этилди. Бу шафқатсиз муҳорабаларда умумий ҳисобда 80 миллиондан ортиқроқ айнан шу “мукаммал, шариф зот” вакиллари ўз қавмдошлари томонидан аёвсиз маҳв этилди. 1914 йилда бошланган 1-жаҳон уруши ваҳшатларини ўз кўзи билан кўрган ўспирин Эрих Фромм:”Шу нарса мумкинми? Алоҳида сўралса, бирорта одам яқинига йўламайдиган, демакки, ҳеч қачон ўзини қурбон қилмайдиган қандайдир хаёлий мақсадлар ёки сиёсий мулоҳаза-манфаатлар учун миллионлаб одамлар бир-бирини ўлдириши… Яъни ҳам сиёсий, ҳам психологик нуқтаи назардан урушни қандай изоҳлаш мумкин? Одамни қандай куч бошқараяпти ўзи?” дея даҳшатга тушган эди.

Назаримизда, ана шу икки уруш, ундан кейин эса узоқ муддат ҳукм сурган “совуқ уруш” таҳликалари ХХ аср фалсафаси одам ва олам тўғрисидаги қарашларнинг табиатини, илмий-ижодий изланишларнинг устувор йўналиши ва моҳиятини белгилаб берди. Худди шу воқеликлар Ғарб дунёси фани, адабиёти ва санъатида “абсурдизм” оқимининг кенг ёйилишига, инсоннинг “абадий ёлғизлиги”, “лаънатлангани”, “ўзидан бегоналашуви” тўғрисидаги тушкун мулоҳазаларнинг, ҳатто (астағфируллоҳ!) “Худо ўлди” деган қарашларнинг урчишига ҳам кучли туртки бўлди. Бу тенденциялар ХХ асрда яшаб ижод этган Ғарб жамиятшунослари, сиёсатшунослари, эстетлари, ахлоқшунослари, ёзувчи ва адабиётшунослари, файласуфлари яратган асарлар номига-да қизамиқдай қалқиб чиқди: “Европа шоми” (О. Шпенглер), “Ижодкор масъулияти” (Ж. Маритен), “Гўрков” (Г. К. Честертон), “Санъат дегуманизацияси” (Ортега-и-Гассет), “Санъатнинг ўлими” (В. Вейдле), “Келажак билан тўқнашув” (О. Тоффлер), “Цивилизациялар тўқнашуви” (С. Хантингтон), “Ғарбга қарши исён” (Х. Булл), “Ғарбнинг ўлими” (П. Бьюкенен) ва бошқалар.

…Ота-боболари яҳудий динининг оташин тарғиботчилари – раввинлар бўлган ёш Эрих ҳам Фроммлар оиласи анъанасига содиқ қолиб, шу йўлни давом эттириши, умрини руҳонийлик ва савдогарликка бахш этиши лозим эди. У ўзи туғилиб ўсган муҳит, Баварияда кичкинагина дўкони бўлган бобоси тўғрисида, жумладан, шундай ҳикоя қилганди: “Бобом умрини кун бўйи дўконда ўтириб, Талмуд мутолааси билан ўтказарди. Агар харидор келиб безовта қилса, жаҳл ила китобдан бош кўтариб: “Нима, атрофда бошқа дўкон қуриб қоптими?” дея норози бўларди…”

Э. Фромм ХХ аср тонгида – 1900 йилнинг 23 мартида Германиянинг Майндаги Франкфурт шаҳрида, айтилганидек, художўй яҳудийлар оиласида дунёга келган. У аввал Франкфурт, кейин эса замонасининг таниқли файласуфлари Макс Вебер ҳамда Карл Ясперслар дарс берган Ҳайдельберг университетларида таҳсил олади. 22 ёшида Альфред Вебер раҳбарлигида ёзган диссертацияси учун фалсафа доктори илмий даражасига эга бўлади. Ўз изланишларини мустақил давом эттирган Э. Фромм, Берлиндаги психоанализ интитутига ишга кириб, ўша даврда ҳамманинг эътиборини ўзига жалб этган фрейдизм таълимотини чуқур ўрганади, амалиётда синовдан ўтказади. Мана шу тажрибалар асносида у Зигмунд Фрейд назарияси ҳам беқусур эмаслиги, жумладан, инсонда юз берадиган руҳий эврилишлар, айнишлар фақат табиий-туғма омиллар, инстинктлар натижаси бўлмаслиги ҳақидаги хулосаларга келади.

1930 йилдан Фромм Франкфуртдаги ижтимоий тадқиқотлар институтига жойлашади ҳамда М. Хоркхаймер, Т. Адорно, Г. Маркузе сингари замонасининг таниқли олимлари билан биргаликда кейинчалик “Франкфурт мактаби” номини олган машҳур илмий тўгаракнинг фаол аъзосига айланади. 1933 йилда Германияда ҳокимият тепасига Адольф Гитлер бошчилигидаги миллатчи социалистлар (нацистлар) келгач, Франкфурт институти АҚШга кўчишга мажбур бўлади. Нью-Йоркда олиб борилган “Обрў-эътибор ва оила” номли дастурий изланишлар натижасида 1941 йилда Э. Фроммнинг “Эркинликдан қочиш” номли дастлабки китоби дунё юзини кўради.

Шуни таъкидлаш керакки, барча истеъдодли олимлар сингари, Э. Фромм ҳам ўзига қадар ва ҳатто ён-атрофида изланиш олиб бораётган сафдош олимларнинг аксарият қарашлари билан келишмаган, унинг иқтидори илмда янги йўналиш кашф этишга даъват этган. Э. Фромм 40-йилларга келиб Франкфурт мактабидан йироқлашади, индивидуал тарзда илмий изланишларга, ўқитувчилик ва жамоат фаолиятига берилади. Кўпдан-кўп мижозлари билан олиб борган руҳий таҳлиллари олимни замонавий жамиятда кўпайиб-кучайиб бораётган руҳий хасталиклар – неврозлар фақат биологик сабабга эмас, балки чуқур ижтимоий илдизларга бориб тақалиши тўғрисидаги хулосага олиб келади.

Дарҳақиқат, Фроммнинг илк устозларидан бири Зигмунд Фрейд инсонни ўзига хос ёпиқ тизим (“нарса ўзида”) деб ҳисоблаган, унинг аксарият ҳаракатлари биологик асослардан туртки олиши тўғрисидаги таълимотни олға сурганди. Э. Фромм эса табиий инстинктлар билан бирга, ижтимоий-тарихий омиллар одам боласи руҳиятида муҳим ўрин тутишини исботлаб берди. Унингча, инсон тадқиқида шахснинг дунёга, бошқа кишиларга, табиатга ва энг асосийси – ўзига бўлган муносабатини ўрганиш бош масала ҳисобланади. Агар З. Фрейд одам табиати азалданоқ бузилган, айниган, унинг аксарият интилишлари шахсий-шаҳвоний лаззатга эришиш, табиий истакларни қондиришга йўналган бўлади, деб ҳисобласа, Э. Фромм инсон ўзининг биологик, ҳиссий истаклар қобиғини ёриб чиқиб, онгли умрини ҳақиқат ва адолатни излаш, эркинлик ва мукаммаллик сари интилишга бағишлаши зарурлиги тўғрисида гапиради. Зеро, инсон ташқи муҳитнинг ўзгаришига бефарқ бўлиши, унга мос тарзда ўзи ҳам ўзгармаслиги мумкин эмас. (Бу гапнинг “буқаламунлик”ка ҳеч қандай алоқаси йўқлигини таъкидлаб ўтиришимиз шарт бўлмаса керак.) Олимлар, шу маънода, Э. Фроммнинг инсоншунослик илми олдидаги хизматларини унинг психоанализ фанига гуманистик руҳ бахш этганида ҳам, деб билишади.

1949 йилдан то 1969 йилгача Э. Фромм Мексикада яшайди, шу ерда илмий изланишларини давом эттиради. Худди шу йиллари у ўзи умргузаронлик қилаётган янги замон табиатини, ўтмишда ўтказилган ва ўша йиллари ҳаётга татбиқ этилаётган турли ижтимоий дастурлар, миллионлар тақдири устида кечаётган сиёсий-мафкуравий экспериментлар моҳиятини чуқур ўрганиш, уларни ўзаро солиштириш, умумий хулосалар чиқариш имкониятига эга бўлади. Айни даврда ёзган “Соғлом жамият” асарида капиталистик тузумнинг салбий жиҳатларини кўплаб мисол ва далиллар асосида ишонарли танқид қилади.

Эрих Фромм тоталитар жамият табиати, уни тарих саҳнасига олиб чиқувчи омиллар, ҳаракатга келтирувчи механизмлар тўғрисида ҳам чуқур таҳлиллар олиб борган. Унинг ишларида нафақат фашистик режим, балки казармача социализм тузуми, бу тарихий айнишлар омма психологиясида пайдо қилган ўта салбий эврилишлар кенг ёритилганди. Демак, у “жувонмарг одам”га (А. Орипов) недир фариштадек ёндашиш тамойилидан ҳам мутлақо йироқ бўлган. Файласуф инсон боласига хос бўлган аянчли қусурлар, табиий ва ижтимоий иллатлар илдизига тик қарашдан, одамдаги эгоизм, эгоцентризм, “нарциссизм” (“ўз-ўзига маҳлиёлик”), устози З. Фрейд кашф этган “Эдип комплекси”, биофилия (“ҳаётсеварлик”)нинг зидди бўлган некрофилия (“ўлимсеварлик”) сингари кўпдан-кўп руҳий оғишлар касофатини шафқатсиз анализ қилишдан чўчимайди. Бу жиҳатдан унинг “Инсон қалби”, “Адольф Гитлер: некрофилиянинг клиник кўриниши”, “Иллюзиялар қуршовида” сингари асарлари, айниқса, эътиборлидир.

Э. Фромм, яна кўпчилик олимлардан фарқ қилароқ, фақат назарий масалалар билан чекланиб қолмаган, балки ижтимоий-сиёсий ҳаётга фаол аралашган. Жумладан, у жамиятнинг турли қатламлари қаршисида оммабоп тилда маърузалар қилар, намойишларда қатнашарди, ҳатто 1962 йилда қуролсизланиш бўйича Москвада ўтган халқаро конференцияда кузатувчи сифатида иштирок этганди.

1968 йилда олимнинг юраги биринчи марта кучли хуруж қилади ва узоқ даволанишдан сўнг у 1969 йилда Швейцарияга кўчиб келади. Умрининг қолган қисмини Э. Фромм мана шу юртда ўтказган.

Афсуски, 1977 йилда – ўзининг “Эга бўлиш ёки мавжуд бўлиш” асарини ёзиб тугатганидан сўнг файласуф иккинчи, яна бир йилдан кейин эса учинчи инфарктни ҳам бошдан кечиради. Ниҳоят, 1980 йилнинг 18 март куни – саксон ёшга киришига 5 кун қолганида, Э. Фромм дунёдан кўз юмди.

Эрих Фроммнинг жаҳон психонализ фанига, умуман, олам ва одам тўғрисидаги фалсафий илмга қўшган ҳиссаси шу қадар кўп қирралики, ҳозир уларнинг барчасига тўхтаб ўтиш имкондан ташқаридаги иш, албатта. У китобларининг бирида: “Инсон ўзининг мавжудлиги ўзи учун муаммо бўлган оламдаги ягона махлуқдир: у бу муаммони ечмоғи лозим, бундан ҳеч қаерга қочиб қутила олмайди”, деганди. Файласуфдан қолган катта илмий-ижодий мерос ана шу улкан муаммони ечиш йўлидаги жиддий уринишлардан ҳисобланадики, уни идрок этиш омма маърифатини юксалтиришга ҳам беминнат хизмат қилиши тайин.

Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2013–3

Эрих ФРОММ
ҚАЛБ ИЛМИ

Унутилган тил[1]

Тушлар, эртаклар ва миф (афсона)ларни тушуниш фанига муқаддима

Мавҳум туш ўқилмаган мактубга ўхшайди.

Талмуд[2]

Туш ўзининг очиқ-ойдинлиги билан бизни чўчитиб қўяди ва ҳар қандай истагимиз воқеликка айланишга шошилади. Тажрибали одам ўзлигини англаш учун уни тушунишга интилади, тўла тушунмаса ҳам моҳиятини пайқаб қолади.

Эмерсон[3]

Ақлли инсон ҳайратланиш қобилиятига эга бўлиши керак. Агар шу гап рост бўлса, ҳозирги замон одамининг ақлий ҳолатига ачинса бўлади. Юксак даражада маълумотли ва билимли бўлишимизга қарамасдан, Худо берган бу неъматни – ҳайратланиш қобилиятини йўқотиб қўйдик. Гўё ҳамма нарса маълум, биз билмаган нарсаларни эса айрим мутахассислар билиши шарт. Ҳақиқатан ҳам, ҳайратланиш ноқулайлик туғдиради. Атрофдагилар бундай одамни ақл-идроки паст, деб ўйлайдилар. Ҳатто болалар ҳам камроқ ҳайратга тушишади, ҳеч бўлмаганда, буни намойиш қилгиси келмайди – вақт ўтган сари эса бундай қобилият йўқола боради. Унга тўғри жавоб топиш муҳимроқ, савол беришнинг эса унчалик аҳамияти йўқ, деб ҳисоблаймиз.

Балки масалани бундай қўйиш, ҳаётимизнинг ажиб ҳодисаларидан бўлса-да, тушга унчалик аҳамият бермаслигимиз ва бу борада камроқ саволлар келиб чиқишидадир. Ҳаммамиз ҳам туш кўрамиз, моҳиятини эса тушунмаймиз. Уйғоқ пайтимизда ўзимизни хавф-хатарсиз сезамиз, чунки мантиқан ва мақсад сари ҳаракат қиламиз. Уйғоқлигимизда ҳаракатчанмиз ва ўйлаб иш қиламиз, мақсадга интиламиз, керак бўлса, ўзимизни ҳимоя қиламиз. Ҳаракатларимиз давомида нарсаларни кузатамиз, уларга четдан назар соламиз, гўё ўзимизникидек уларни турли кўйларга соламиз, лекин кузатганимизнинг туб моҳиятига етиб бора олмасак керак. Кўпинча тасаввуримиз етишмайди, болалар ва шоиртабиат одамларни ҳисобга олмаганда, айримларимиз камдан-кам ҳоллардагина воқеа-ҳодисаларни кузатишда тўплаган тажрибаларимиз доирасидан чиқамиз. Ўзимизни тутишимиз бир хил, қайсидир маънода зерикарли. Ўнгимизда кўрганларимизни “реал воқелик” деб ҳисоблаймиз, бундан ўзимизча фахрланиб қўямиз ва уларни оқилона бошқарамиз.

Тушимизда мавжудликнинг ўзга шаклига кириб, гўё бедор бўламиз. Тушимизда кўрганларимиз ҳаётимизда умуман содир бўлмаган бўлса-да, тасаввуримизда турли воқеаларни ўйлаб топамиз. Тушимизда баъзан ўзимизни қаҳрамонлардек кўрамиз, баъзан эса аблаҳ қиёфасида, айрим ҳолларда гўзал манзаралар қуршовида ўзимизни бахтли ҳис қилсак, айрим ҳолларда даҳшатга тушамиз. Лекин ўзимизни қандай ҳис қилмайлик, у бизники, муаллифи ўзимиз, сюжети ҳам.

Кўпчилик тушларда алоҳида бир умумийлик бор – улар реал воқеликдаги мантиқ қонуниятларига бўйсунмайди. Замон ва макон тушунчасининг аҳамияти йўқ. Аллақачон вафот этган одамларни тирик ҳолда кўрамиз, ўтиб кетган ва биз кўрмаган воқеа-ҳодисаларнинг гувоҳига айланамиз. Тушимизда бир вақтнинг ўзида содир бўлаётган икки воқеа ҳаётда ҳеч қачон бирга юз бермайди. Макон ва унда ҳаракатланиш қонунларига аҳамият бермаймиз. Бир лаҳзада осонгина узоқ масофаларга кўчамиз ёки айни бир маҳалда икки жойда пайдо бўламиз, икки одам биттага айланади ёки ўзга одамга айланиб қолади. Тушимизда гўё янги бир олам яратамиз, ўнгимиздаги замон ва макон қонунлари у ерда амал қилмайди.

Тушга оид яна бир алоҳида ажойиб хусусият бор. Гарчи ўнгимизда эсга олмасак-да, кўп йиллар кўришмаган, деярли унут бўлиб кетган одамлар ва воқеалар ҳақида ўйлаймиз. Улар эски танишлардек бизга намоён бўлади. Тушдаги ҳаётимиз ўнгимизда хаёлимизга келмаган тажриба ва хотираларни уйғотади.

Ажабланарли бўлишига қарамасдан, тушлар худди ўнгимиздаги реал воқеалардек туюлади. Тушда “гўёки” деган тушунча йўқ. Туш кўриш – ҳақиқий ҳаётимиз. У шунчалик реал воқеаки, олдимизда икки савол кўндаланг туради: воқелик нима ўзи? Тушимизда кўраётганимиз воқелик эмас, ўнгимизда кўраётганимиз воқелик, деган тушунчани биз қаердан олдик? Бу фикрни бир хитой шоири ўринлатиб тушунтирган: “Ўтган тунда туш кўрибман: Мен капалак эмишман. Энди билолмай қолдим. Тушимда капалакка айланган одамманми ёки одамга айланган капалакманми?”

Тушимизда кўрган аниқ-тиниқ кечмишлар ҳам уйғонганимизда йўқ бўлади ёки аранг ёдга тушади. Кўп тушлар мутлақо унут бўлади. Айримлари уйғонганимизда элас-элас ёдга тушади. Аммо тез орада улар ҳам мутлақо унутилади. Фақат оз миқдордаги тушларгина ёдда қолади: айнан ана шулар ҳақидагина “туш кўрибман”, деб айта оламиз. Гўё тунда эзгу ёки ёвуз ниятли руҳлар келган-у, тонг отган заҳоти йўқ бўлган. Уларни бу ерда бўлганликлари, биз билан мулоқот қилганликлари эса мутлақо эсдан чиқади.

Энг ажабланарлиси шуки, уйқудаги онгимиз маҳсули бўлган тушлар инсониятнинг энг қадимий кашфиётларидан бўлмиш афсоналарга ўхшаб кетади.

Ҳозирги замонда афсоналар бизни ҳайратга солмайди. Диний тушунчалар билан йўғрилган афсоналар биз учун қадрли, урф-одатларимизга айланган афсоналарга ҳам ҳурмат билан риоя қиламиз, лекин фақат сиртимизда, бошқа афсоналарни эса болаларча тасаввурга эга бўлган оми одамлар тўқиган, деб ҳисоблаймиз. Уларга нисбатан тушунчамиз қандай бўлишидан қатъи назар, уларни тафаккуримизга ёт бўлган бошқа бир олам маҳсули, деб ҳисоблаймиз. Шунга қарамасдан, кўпчилик тушларда шакл ва мазмун жиҳатидан ўхшашлик бор ва бедорлигимизда улар бизга қанчалик ғалати ва бегона туюлмасин, тунда афсона тўқиш қобилиятига эга бўлаверамиз.

Худди тушимиздагидек, афсоналарда ҳам воқеа-ҳодисалар реал ҳаётдаги макон ва замон қоидаларига бўйсунмайди: қаҳрамонлар дунёни қутқариш учун ўзини ҳар ёнга уради, юртидан қочади, улкан балиқ ютиб юборади, ўлади, тирилади, афсонавий қуш ёниб кетади, янада гўзаллашиб қайта тирилади ва ҳ. к.

Турли одамлар турлича туш кўрганидек, афсоналар ҳам турлича яратилган. Шунга қарамай, уларда умумийлик бор – улар рамзий тилда “яратилган”.

Бобилликлар, ҳиндулар, мисрликлар, яҳудийлар, греклар яратган афсоналар худди ашанти ва труклар (Африка халқлари) афсоналари каби айнан бир хил тилда яратилган.

Ҳозирги пайтда яшаётган қандайдир бир нью-йорклик ёки парижлик одамнинг туши бундан бир неча минг йил олдин яшаб ўтган афиналик ёки қуддуслик одам кўрган тушига ўхшаб кетишига далиллар бор.

Қадимги ва ҳозирги замон одамларининг тушлари ва афсоналари тарихий давр бошланишидаги одамларнинг туш ва афсоналари каби рамзий тилда ифодаланган.

Рамзий тил – инсоннинг ички кечинмалари, ҳиссиётлари ва фикрлари, ташқи оламдаги воқеа-ҳодисаларни сезги орқали қабул қилиш ва ифодалаш шаклидир. Бу тил биз яшаётган оламдаги замон ва макон қонунларига мантиқан тўғри келмайди, балки ўзининг шиддати ва бирикиш хусусияти билан фарқ қилади. Бу тил инсоният томонидан кашф қилинган тарихимиздаги барча маданиятлар, халқларга тааллуқли универсал тилдир. Унинг ўзига хос грамматикаси ва синтаксиси бор. Агар афсоналар, эртаклар ва тушларнинг мазмунини билмоқчи бўлсанг, шуларни ўрган.

Ҳозирги замон одами бу тилни аллақачон унутиб юборган. Тўғри, фақат бедорлигида, ўнгида ҳам уларни тушуниш муҳиммикан?

Ўтмишдаги одамлар, Шарқданми, Ғарбданми – қайси маданиятга тааллуқли эканлигидан қатъи назар, бу саволга бир хил жавоб беришган. Улар учун тушлар ва афсоналар энг муҳим дил изҳори бўлиб хизмат қилган, тушунмаганларни эса оми одам ҳисоблашган. Фақат сўнгги бир неча аср давомида Ғарб маданияти бу тушунчани ўзгартирди.

Туш масаласи бундан-да ёмон. Ҳозирги замон маданияти нуқтаи назаридан уларни ақлга тўғри келмайдиган нарса, жиддий иш билан, яъни техника тараққиёти билан шуғулланаётган, вояга етган, ўзларини “реалист” деб ҳисоблаётган одамлар бундай бемаъни нарсаларга чалғиши керак эмас. Бундай одамлар турли қалб кечинмаларини биргина “севги” сўзига жо қиладилар.

Агар барча тушларимизда орзу-истакларимиз амалга ошиб, ўзимизни қувонч ва бахт оғушида кўрганимизда, балки унга нисбатан муносабатимиз яхшироқ бўлармиди. Аммо, кўпинча, тушимизда даҳшатга тушамиз, уйғонгач, “ҳайрият, туш экан”, дея ўзимизни юпатамиз. Баъзан кўрган тушларимиз туфайли хотиржамлигимизни йўқотамиз, чунки ўзимиз ҳақимиздаги тасаввурларимизга тўғри келмайди. Ҳаётда яхши кўрган одамларимизга нисбатан баъзан тушимизда нафрат ҳис қиламиз ва аксинча. Бедорлигимизда ўзимизни камтарона тутсак, тушимизда жиззаки бўлиб қоламиз, эркин одам кимгадир тобе бўлиб қолади. Энг ёмони, биз тушда кўрганларимизни мутлақо тушунмаймиз. Ўнгимизда биз тушунмайдиган нарса йўқ, деб ҳисоблаймиз, гўё бунинг учун бироз фикр юритсак, бас. Ақлимиз етмаганлигини тан олгимиз келмайди, аммо рад этиб бўлмайдиган ҳолатдан қочиб, тушлар бемаъни, деб қўя қоламиз.

Кейинги бир неча ўн йилликлар давомида афсоналар ва тушларга бўлган муносабат ўзгарди. Бунга Фрейднинг[4] қилган ишлари туртки бўлди. Невроз касаллигидан азоб чекаётганларга ёрдам бериш, касалликнинг келиб чиқиш сабабларини аниқлаш мақсадида барча инсонларга хос бўлган тушни таҳлил қилишга киришди. Унинг фикрича, тушларни афсона ва эртаклардан деярли фарқи йўқ экан – бирининг тилини тушунадиган одам кейингиларини ҳам тушуна биларкан. Антропологлар (Ғарб олимлари бу терминни кенг маънода ишлатадилар – фақат одамнинг пайдо бўлиши ва тузилишинигина эмас, балки урф-одатлари, диний эътиқодини ҳам ўрганадилар) афсоналарни ўрганишга киришдилар. Бу борада Бахофен масалани янгича ёритиб берди ва инсоният қадимий тарихида янги саҳифа очди.

Афсоналар ва тушлар ҳақидаги фан ҳали жуда ёш. У турли тўсиқларга дуч келмоқда. Бир томондан, маълум маънодаги ақидапарастлик (консерватизм), яъни турли йўналишдаги психоанализ мактаблари. Унинг тарафдорлари фақат ўз йўналишларинигина рамзий тил борасида ягона, деб ҳисоблайдилар. Оқибатда, бу тилни ҳар томонлама ўрганиш ўрнига уни бир андозага солиб қўйилди.

Бошқа томондан, тушлар таъбири билан фақат неврозларни даволовчи психиатрлар шуғулланишлари керак, деган тушунча. Мен эса рамзий тилни, худди чет тили каби, барча ўрганиши керак, деб ҳисоблайман. Бу тилни билиш ўз шахсимизни, донолик манбаи бўлмиш афсоналарни чуқурроқ тушунишда беқиёсдир. Қолаверса, бу билим инсон қалбининг турли қатламларини ўрганишга ёрдам беради. Маъно ва моҳият жиҳатидан эса бу – умуминсоний муаммо.

Талмудда шундай дейилади: “Моҳияти тушунарсиз бўлган туш очиб ўқилмаган мактубга ўхшайди”. Ҳақиқатан ҳам, тушлар ва афсоналар ўзимиздан чиқиб, яна ўзимизга қайтадиган сир-асрорлар ўртасидаги алоқа воситасидир. Агар бу тилни биз тушунмасак, дунё ташвишларидан ҳоли бўлган пайтимизда ўзимиз билган ва билмаган нарсалар ҳақида ўзимизга берган саволлар жавобсиз қолаверади.

Рамзий тил хусусиятлари

Айтайлик, сиз кимгадир оқ вино билан қизил вино таъмидаги фарқни тушунтирмоқчисиз. Бир қарашда бу жуда осон. Сиз бу фарқни яхши биласиз; нима сабабдан бу фарқни ўзгача тушунтириш осон эмас экан? Шунга қарамасдан, буни оғзаки тушунтириш жуда қийин. Охири, сабрингиз чидамасдан: “Сенга тушунтира олмаяпман, яхшиси, олдин қизил винони, кейин оқини татиб кўр. Ўшанда фарқига борасан”, дейишдан бошқа иложингиз қолмайди. Энг мураккаб машиналар тузилишини тушунтириб бера оласиз, лекин энг оддий таъмни тушунтириш учун айтганларингиз бекор кетади.

Ҳиссиётларингизни сўз билан ифодалаш қийин эканлигига дуч келганмисиз? Масалан, хаёлингиз паришон бўлиб, тушкунликка тушганингизда дунё кўзингизга қоронғу бўлиб кетади, амалда эса қўрқадиган ҳеч нарса йўқ. Ушбу ҳолатни дўстингизга айтгингиз келади, аммо ифода қилиш учун сўз тополмайсиз, қийналасиз, охири, ўзингиз ҳам амин бўласизки, айтганларингиз, бошдан кечирган ҳиссиётларингизга сира ўхшамайди, унинг нозик томонларини умуман тушунтира олмайсиз.

Кечаси уйқуда туш кўрамиз. Аллақандай катта шаҳар чеккасида турибсиз, тонг ёришмоқда, кўчалар кимсасиз, фақат сут ташувчи аравалар ўтмоқда, атрофдаги уйлар хароб ва бегона, таниш жойларга, келган манзилингизга қайтишнинг иложи йўқ. Уйғонгач, кўрган тушингиз ёдингизга тушади, дўстингизга тушунтирмоқчи бўлган ҳолатни эслайсиз. Қандайдир лаҳза орасида сизга ушбу кўриниш намоён бўлади. Кўрганларингиз у ҳақда эшитганларингиздан кўра ёрқинроқ таассурот қолдиради. Айнан ўша тушда кўрганларингиз ҳиссиётларингиз рамзи ҳисобланади.

Рамз нима ўзи? Кўпинча у “бошқа нарсаларга ишора” сифатида ишлатилади. Бу ўхшатиш қониқарсиз бўлса-да, шунга қарамасдан, агар гап кўриш, эшитиш, ҳид билиш, сезиш органларимиз билан боғлиқ ҳиссиётларимизни, фикрларимизни “бирор нарса” билан белгилаш ҳақида кетганда, қўлласа бўлади. Ушбу рамз ички оламимизнинг ташқаридаги қандайдир ифодаси. Рамзий тил шундай тилки, унинг ёрдамида ички ҳиссиётларимизни, кечинмаларимизни, нималар қилмоқчи эканлигимизни, нималар содир бўлаётганлигини моддий оламга билдирамиз.

Агар рамз “бошқа нарсаларга ишора қилувчи бошқа нарса” бўлса, принципиал савол туғилади: рамз билан уни ифодаловчи нарса ўртасида ўзига хос қандай алоқа бор?

Бу саволга жавоб беришдан олдин рамзларни уч турга ажратиш мумкин: шартли, тасодифий ва универсал. Улардан охирги иккитасигина ҳиссиёт органларимиз томонидан қабул қилинган ҳолатимизни ифода қилади, фақат улардагина рамзий тил элементлари бўлиши мумкин. Ҳозир буни тушуниб оласиз.

Шартли рамзлар улар ичидаги барчага маълум бўлгани, чунки уни оддий тилда ҳам ишлатамиз. Агар биз “стол” сўзини кўрсак ёки эшитсак, с, т, о, л ҳарфлари эса бошқа нарсаларни билдиради. Улар буюмни, яъни кўриш, ушлаш, фойдаланиш мумкин бўлган нарсани англатади. “Стол” сўзи билан буюм – “стол” ўртасида қандай алоқа бор? Қандайдир ички алоқа борми? Кўриниб турибдики – йўқ. Буюмнинг ўзи “стол” сўзини айтганда чиққан овозлар бирикувига алоқаси йўқ, фақат ана шу буюмни шундай сўз билан ифодалаш ҳақида шартли келишув бор, холос, яъни шу сўз рамз сифатида ишлатилади. Биз буни болаликдан бошлаб билиб олганмиз, эшитавериб ўрганиб, унга фикран боғланиб қолганмиз. Буюмни кўрганимизда, эшитганимизда ўйлаб ўтирмасдан қандай номланишини топиб оламиз.

Айни пайтда, шундай сўзлар борки, улар фақат шартли равишда фикрий тасаввурнигина қўзғотмайди. Масалан, “фу-у” деганимизда гўё лабларимиз билан бадбўй ҳидни ҳайдаймиз. Оғзимиз ёрдамида жирканишни ифодалаймиз. Ҳавони ўзимиздан узоқлаштириб, гўё нохуш нарсалардан қутулмоқчидек бўламиз. Бу ерда ҳам рамзий ҳаракатимиз ички ҳиссиёт билан боғлиқ. Агар барча сўзларнинг рамз сифатида ўзи ифодалаган нарса билан боғланиши бор экан, демак, биз тилни эгалаб олдик, тилни билгач, кўп сўзлар биз учун аҳамиятини йўқотади.

Сўзлар қанчалик даражада маълум ва кенг тарқалган бўлмасин, шартли рамзларнинг ягона намунаси эмас. Образлар ҳам шартли рамз бўлиши мумкин. Масалан, байроқ қайсидир мамлакатнинг рамзи, лекин ундаги алоҳида рангнинг эса ўша мамлакат билан боғлиқ жойи йўқ. Ранг шартли равишда мамлакатни билдирувчи белги сифатида қабул қилинган, биз эса уни кўргач, шартли тасаввуримизни жамлаб, ўша мамлакат тушунчасига эга бўламиз.

Айрим образ – рамзларни бутунлай шартли, деб бўлмайди. Масалан, хоч. Хоч шунчаки насронийлар черковининг шартли рамзи ва шу маънода байроқдан фарқ қилади. Бу образнинг ўзига хос маъноси унинг Исо пайғамбар ўлими билан боғлиқ эканлигида. Бундан ташқари, икки жиҳатдан бирлашган кўчма маъно бор: ҳам моддий, ҳам руҳий. Улар шунчаки оддий шартли белгилар эмас.

Тасодифий рамз шартли рамзнинг тамомила акси, аммо уларда рамз билан уни ифодаловчи нарса ўртасида битта умумийлик бор. Айтайлик, ким биландир, қайси бир шаҳарда кўнгилсизлик содир бўлган. Ўша шаҳар номини эшитган заҳоти унда ўша кўнгилсиз воқеалар жонланади ва аксинча, хурсандчилик билан боғлиқ кечинмалар бўлса, улар ёдга тушади. Аслида, у шаҳарда на ташвишга соладиган, на хурсанд қиладиган нарса бор. Шу шаҳар билан боғлиқ шахсий кечинмаларгина ўша одамда шаҳар номини рамзий белгига айлантирган.

Худди шундай таъсир қандайдир уй, кўча, манзара, кийим-кечак ва бошқа нарсалар билан ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Тушда қандайдир шаҳарга бориб қолганимизни кўришимиз мумкин. Тушда кўрган шаҳар билан алоҳида кайфиятимиз орасида ҳеч қандай алоқа йўқ. Биз нафақат кўчаларни кўрдик, балки шаҳар номини ҳам билармиз, лекин нега шу шаҳар тушимизга кирди? Балки уйқудан олдин унинг рамзий белгиларига ўхшаш ҳиссиётларни эслагандирмиз. Тушда кўринган образ кайфиятимиз билан боғлиқ шаҳар “белгиси”, яъни рамз билан рамзий маъно ўртасидаги алоқа тасодифийдир. Шартли рамздан фарқли ўлароқ, тасодифий рамз турли одамларда турлича бўлади, чунки бўлиб ўтган ҳодиса билан рамз ўртасидаги алоқани ҳар ким ўзича белгилайди. Шунинг учун рамзий тилда ифодаланган афсоналар, эртаклар ва бадиий асарларда тасодифий рамзлар камроқ ишлатилади, чунки уларда маълумот кам, ифода қилмоқчи бўлган муаллиф эса ҳар бирини алоҳида шарҳлаши керак. Тушларда эса тасодифий рамзлар кўпроқ учрайди, уларни қуйироқда тушунтираман.

Универсал рамз деганда, рамз билан уни ифодаловчи нарса ўртасида ички боғланиш бўлган рамзларни тушунмоқ керак. Мисол тариқасида ўзини шаҳар чеккасида кўриш тушини келтирдик. Ўзини кимсасиз, нотаниш, ғариб жойда кўргандаги ҳиссиёт ҳақиқатан ҳам ўнгдаги шундай ҳолат билан боғлиқ. Агар тушда шаҳар четида бўлмаганимизда биз уни рамз билан боғлай олмаган бўлардик, худди столни умуман кўрмаганимизда уни стол рамзи билан боғлай олмагандек. Бу рамз фақат шаҳарда яшовчилар учунгина маъно касб этади, шаҳарни умуман билмайдиганлар учун эмас. Шу аснода кўп универсал рамзлар асосида ҳар бир одамнинг шахсий кечинмалари ётади. Масалан, олов билан боғлиқ рамзлар. Ёнаётган оловга биз ҳайрат билан боқамиз ва у бизга маълум хусусиятлари билан таъсир қилади. Аввало, унинг ҳаракатчанлиги. У доим ҳаракатда, ўзгариб туради, айни пайтда, унда доимийлик мавжуд. Тўхтовсиз турланиб туради, аммо ўзгармас. У ўзининг куч-қуввати, нафислиги, енгил ҳаракати билан таассурот қолдиради. У гўё рақсга тушади, туганмас қувватга эга. Оловдан рамз сифатида фойдалансак, унинг юқоридаги барча хусусиятларини ички ҳиссиётларимизга кўчириб тавсифлаймиз. Шунда гоҳ у элементи, гоҳ буниси устун келади.

Сув, яъни денгиз ва дарё билан боғлиқ рамзлар қайсидир маънода унга ўхшаш, айни пайтда, кескин фарқланади. Бу ерда ҳам ҳаракатчанлик, ўзгарувчанлик ва доимийлик уйғунлиги бор. Узлуксизлик, серҳаракатлилик, куч-қувватни ҳам кўрамиз. Фарқи эса, оловда – жасорат, тезлик, ҳаяжон акс этса, сувда – осойишталик, барқарорлик, шошилмаслик мавжуд. Оловда – тасодиф, сувда олдиндан белгилаш элементлари бор. Сувдаги ҳаракатчанлик белгиси “оғирроқ”, “босиқроқ” – улар “ҳаяжонга”, балки “осойишталикка” ундайди.

Моддий оламда содир бўлаётган воқеа-ҳодисалар ички ҳолатимизга мос акс этиши – руҳий оламнинг рамзи сифатида хизмат қилиши мумкинлигига ажабланмаса ҳам бўлади. Жисмимизда ички ҳолатимиз намоён бўлиши барчага маълум – ғазабланганимизда қонимиз қайнаб, қизариб кетамиз, қўрққанимизда аксинча, хафа бўлганимизда эса бутунлай бошқача. Юз ифодаларимиз, хатти-ҳаракатларимиз, имо-ишораларимиз ички ҳолатимизни шу даражада ифодалайдики, атрофимиздагилар буларни сўзсиз тушунадилар. Ҳақиқатан ҳам, жисмимиз ички ҳолатимизни акс эттирувчи рамз, аллегория (мажоз) эмас. Ҳақиқий ички ҳиссиётимиз, ҳатто фикримиз ҳам вужудимизда акс этади. Руҳий ҳолатимиз билан жисмоний ҳолатимиз ўртасида бундай алоқа универсал рамзларга хос. Айрим жисмоний хатти-ҳаракатлар ўз хусусиятига кўра маълум ҳиссиёт ва фикрларни уйғотади ва кечинмаларимизни жисмоний ҳолатимиз орқали, яъни рамзий ифодалайди.

Универсал рамз ўзи англаётган нарса моҳияти билан узвий боғлиқ, у тасодифий эмаслиги билан бошқа турдаги рамзлардан фарқ қилувчи ягона турдаги рамздир. Бунда ҳис-туйғуларимиз, фикримиз билан жисмоний ҳолатимиз ўртасида узвий боғланган сезги ётади. Ундаги универсаллик шундан иборатки, у барча одамлар томонидан бир хил қабул қилинган. Индивидуал хусусиятга эга бўлган тасодифий ва бир гуруҳ томонидан қабул қилинган шартли рамзлардан шу жиҳатдан фарқ қилади. Универсал рамзда вужудимиздаги ҳар бир одамга хос бўлган хусусиятлар ётади, алоҳида шахс ёки гуруҳ билан чекланмаган. Универсал рамз инсоният учун умумий шартли тилга айланиши керак эди, лекин биз уни унутиб қўйдик.

Бу рамзнинг универсал хусусиятларини тушунтириш учун шахснинг наслий белгилари ҳақида гапиришга ҳожат йўқ. Барча одамларнинг вужуди ва онги бир хил “тузилган” ва ана шу умуминсонийлик хусусияти туфайли рамзларни тушуниш қобилиятига эга. Кўнглимиз бузилганда йиғлашни, жаҳлимиз чиққанда қизариб кетишни бизга биров ўргатмаган, бунга ҳожат ҳам йўқ. Бундай таъсирланиш инсоннинг миллати, ирқи ва бошқа алоҳида хусусиятларига боғлиқ эмас. Рамзлар тили ҳам шундай: унга ўргатиш шарт эмас, у алоҳида бир гуруҳлар билан чекланмаган. Ибтидоий даврдан бошлаб, то юқори ривожланган қадимий Миср ва Юнон маданиятлари томонидан яратилган барча афсоналар, худди шундай тушлар ҳам, ана шу тилда яратилганлиги бунга гувоҳ бўла олади. Бундан ташқари, турли маданиятлар томонидан фойдаланилаётган бу рамзий тилларнинг ажойиб ўхшашлиги бор, чунки уларнинг асоси сезгиларимиз ва таъсирчанлигимизга бориб тақалади. Яна бир мисол. Яқинда ўтказилган тажрибалар натижаси шуни кўрсатадики, туш таъбири назариясидан узоқ бўлган одамлар гипноз таъсирида ҳеч қандай қийинчиликсиз тушлар рамзини таърифлаб беришди. Гипноз ҳолатидан чиққанларидан сўнг бу ҳақда сўраганларида: “Булар беҳуда гаплар, бўлиши мумкин эмас”, дея олдилар, холос. Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда яна бир қўшимча қилиш мумкин. Айрим рамзларнинг маъноси реал ҳаётдаги турли маданиятларда, аслида, турлича аҳамият касб этишига қараб фарқ қилади. Масалан, қуёшнинг вазифаси ва аҳамияти шимолда ва тропик мамлакатларда ўзгача. Сув кўп бўлган шимолда барча тирик нарсаларни ривожланиши қуёш нурига боғлиқ. Қуёш уларни ҳимоя қилади, иситади, ҳаёт бағишлайди, шунинг учун уни ардоқлашади. Жанубда эса қуёш ҳаддан зиёд қиздиргани учун ундан ўзини ҳимоя қилишади, ҳатто у хавф туғдиради, сув эса тирик жон учун ҳаёт манбаи. Бир нарсанинг ҳаёт шароитига бўлган турлича таъсирини универсал рамзлар тилининг диалекти деб ҳам аташ мумкин. Айрим рамзлар турли минтақаларда турлича талқин қилинишини шу билан тушунтириш мумкин.

Рамзий тилларнинг яна бир ўзгача хусусияти шундан иборатки, ҳиссиётимиз қабул қилишига қараб айни бир ҳодиса турлича талқин қилинади. Яна оловни билдирувчи рамзга қайтамиз. Ўчоқдаги олов – ҳаётни ҳис қилиш, илиқлик ва ҳузур-ҳаловат рамзи. Лекин уй-жой ёки ўрмонни олов қуршовида кўрсак, у қўрқув, хавф-хатар туғдиради ва биз ўзимизни ожиз ҳис қиламиз. Шундай қилиб, олов рамзий маънода ҳам ҳаётни, қувончни билдирса, ҳам қўрқувни, ожизликни ёки инсонни вайронагарчиликка бўлган мойиллигини акс эттиради. Сув билан боғлиқ рамзлар ҳам шунга ўхшаш. Тошқин пайтида ҳаммаёқни сув босиб, вайронагарчилик олиб келади. У даҳшат, алғов-далғов келтирувчи ёвуз куч рамзини ҳам, шунингдек, осойишталик ва хотиржамликни билдирувчи рамзни ҳам ифодалаши мумкин.

Бундай принципни намойиш қилиш учун водийни билдирувчи рамзни ҳам олиш мумкин. Тоғлар қуршовидаги водий хавфсизлик, осойишталик, ташқи хатарлардан ҳимоя маъносини билдирса, айни пайтда, атрофи ўтиб бўлмас тўсиқлар билан ўралган, қочишнинг иложи йўқ бўлган тутқунликни билдиради. Ҳар бир рамзнинг конкрет маъноси ундан фойдаланувчининг умумий ҳолатда қабул қилган кечинмаларидаги вазият устунлигига боғлиқ.

Тушларнинг рамзий хусусиятларини кўриб чиқаётганда бу масалага яна қайтамиз.

Универсал рамзлар функциясига мисол қилиб Ғарб маданиятидан хабардор ҳар бир одамга маълум бўлган рамзий тилда ёзилган Иона ҳикоясини келтириш мумкин. Унга Худодан ваҳий келади. Унга кўра Иона Ниневияга бориши ва халқидан ёвузликни тўхтатишни, акс ҳолда, халқ ҳалок бўлиши мумкинлигини айтиши керак эди. Иона пайғамбар бўлгани учун ваҳийни эшитмаслиги мумкин эмасди. Лекин у ўз иродасига қарши бориб, ваҳий қилинганларни бажаришдан ўзини олиб қочади. Бу одам ўзгаларнинг дардига бефарқ қаровчидир. У қонун-қоидани бажонидил қабул қилади-ю, аммо меҳр-муҳаббат кўрсатишга қобилияти йўқ. Ионанинг қалбида содир бўлаётган нарсалар “Библия”да қандай акс эттирилган?

Иона Иоппияга келгач, Фарсисга кетаётган кемага ўтиради. Очиқ денгизда бирдан кучли бўрон туриб, кемадагиларни қўрқув босади. Иона эса кеманинг ички хоналарига кириб қаттиқ уйқуга толади. Кемадагилар: “Орамиздан кимдир Худонинг қаҳрига учраган, келган бало-қазо шунга бўлса керак”, деб Ионани уйғотишади. У эса Худонинг амрини бажармасдан қочмоқчи бўлганлигини айтади. Ўзини денгизга улоқтириб юборишларини, шунда бўрон ҳам тинишини билдиради. Денгизчилар (унга раҳмлари келган бўлса-да, бошқа иложини тополмай) уни денгизга улоқтиргач, бўрон тиниб қолади. Ионани катта бир кит ютиб юборади, у ерда уч кечаю уч кундуз қолиб кетади. У Худога ёлбориб, асирликдан қутқаришни илтижо қилади ва Худонинг иродаси билан кит уни қуруқликка чиқариб ташлайди. Иона Ниневияга бориб Худонинг амрини бажаради ва бу билан шаҳар аҳолисини қутқаради.

Ҳикоя шундай ёзилганки, гўё ундаги воқеалар ҳақиқатан ҳам бўлиб ўтгандек туюлади. Шунга қарамасдан, у рамзий тилда ёзилган, ундаги воқеалар қаҳрамоннинг ички ҳолатини билдирувчи рамзлардир. Бу ерда рамзий ҳаракатлар занжир каби бир-бирига уланиб кетган: кемага чиқиш, ички қисмига кириб олиш, ухлаш, денгизга чўкиш ва кит қорнига тушиб қолиш. Бу ердаги барча рамзлар ички ҳолатни билдиради: ҳимоя ва сақланиш, ўзгалардан қутулиш – нажот. Бу рамзий маъноларни ўзгача рамз билан ҳам ифодалаш мумкин: она қорнидаги ҳомила тарзида. Реал воқеликда эса улар турли-туман ҳодисалар.

Ҳикоядаги ташқи воқеалар олдиндан макон ва замонда ривожлана боради. Иона кеманинг трюм (ички қисм)ига тушади, кейин ухлаб қолади. Кейин уни денгизга улоқтиришади, кейин кит ютиб юборади. Воқеалар кетма-кет содир бўлса-да, айримлари ҳақиқатга тўғри келмайди. Лекин замон ва маконда уйғун. Агар биз муаллифнинг воқеалар кетма-кетлигини эмас, балки инсоннинг ички ҳолатини тасвирламоқчи бўлганини пайқаган бўлсак, виждон амри ва ундан халос бўлиш истаги ўртасида узилишни англашимиз, турли воқеаларнинг кетма-кет келиши, воқеалар ривожи замон доирасида содир бўлаётгани, айнан бир ҳиссиёт кучайиб бораётганлигини билдиради. Ўз яқинларига бўлган бурчини адо этишдан бош тортаётган Иона бошқалардан ажрала боради ва охири китнинг қорнига тушиб қолади. Энди у ҳимоя остида эмас, балки тутқунлик ҳолатида. Ўз истаги билан тушган ҳолатидан қутулиш учун у энди Худога ёлборади, илтижо қилади. (Бундай ҳолат неврозларга хос. Улар қандайдир хавфдан қутулиш учун ҳимоя қидиради, топганда эса ҳимоя воситаси ўз функциясини ўзгартиради ва ундан қутулиш чораларини излаб невроз ҳолатига тушади.) Ионанинг одамлардан қутулиш истаги чорасизликка олиб келади ва у ўз ҳаётини бошқатдан, ҳимоя қидиришдан олдинги ҳолатидан бошлайди.

Ҳикоядаги ошкора ва яширин мантиқ ўртасида яна бир фарқ бор. Бу – ошкора мантиқ асосида ташқи воқеаларнинг сабабий боғланиши. Денгиз томон йўл олишига Худодан қочиш сабаби, уйқуга кетишда чарчоқлик сабаби, денгизга улоқтиришда – бўронга сабабчи бўлганлигида, китнинг ютиб юборишида – денгизда одамхўр китлар борлиги сабаб. Ҳар бир ҳодиса олдингиси билан боғлиқ. (Ҳикоянинг хулосаси реал эмас, лекин мантиқ бор.) Ҳодисаларнинг яширин мантиғи бошқача. Турли ҳодисалар бирикмаси ички ҳолат билан боғлиқ. Кўриниб турган ташқи ҳодисаларнинг сабабий-натижавий боғланиши бўлиб туюлгани, аслида, бу ўзаро боғланган руҳий ҳолат билан ўзаро алоқада ўзгариб туриш ифодаси. Ички узвий алоқа, воқеанинг кетма-кетлиги каби мантиқийдир, лекин бу мантиқ бошқача. Бу мантиқ моҳиятини рамзлар тили мантиқий бўлган тушлар хусусиятларини таҳлил қилгач, яққолроқ кўра оламиз.

III. Туш хусусиятлари

Асрлар ва маданиятлар оша туш хусусиятларига бўлган муносабатлар кескин ўзгарди. Одамлар тушларни уйқуда жисмимиздан ажралган руҳимизда содир бўладиган реал воқелик, деб ҳисоблайдими ёки Худонинг иродаси билан ёхуд ёвуз кучлар томонидан ўтказилган таъсир натижаси, деб ишонишадими? Тушимизда жиловлаб бўлмас эҳтирослар ўйини гавдаланадими ёхуд юксак ўй-хаёллар, ахлоқий кучлар акс этадими? Уларнинг муҳим аҳамияти ва маъноси бор, деб тушунамиз. Маъно деганда, унда яширин хабар борлиги ва таъбирини тўғри қилсак, уни тушуна олишимиз, муҳим аҳамияти деганда эса, тушимизга кирган, гарчи майда-чуйда нарсалар бўлса ҳам, муҳим аҳамиятга эга бўлган яширин маъно ётишлигини назарда тутамиз.

Охирги юз йилликда тушлар ҳақидаги тасаввурлар кескин ўзгарди. Тушлар таъбири хурофотга тенглаштирилиб, ўқимишли одамлар – олим бўладими-йўқми, уларга ишонмай қўйди. Тушлар шунчаки миянинг маъно ва мазмунсиз бир фаолияти, нари борса, жисмимиз сезгисига жавобан мия фаолиятининг реакцияси, деб ҳисобланмоқда. Фақат ХХ аср бошларига келиб Фрейд тушлар ҳақидаги олдинги тасаввурларни тўғри, деб тасдиқлади ва унга кўра тушлар маъно ва моҳиятга эга: ички оламимизда муҳим бўлмаган нарсаларни акс эттирмайди, таъбирини тўғри топсак, маъно ва моҳиятига етиб борамиз. Туш таъбири бу – viaregiya (лотинча “қироллар йўли”) бўлиб, онгимиздаги англашилмаган фикрларни, патологик ва нормал ҳолатимиздаги, хатти-ҳаракатларимизга кучли туртки бўлган сабабларни тушунишимиздаги бош йўлдир. Фрейд нафақат туш хусусиятларини аниқлаб берди, балки сабот-матонат ва қатъият билан туш ҳақидаги қадимий тасаввурни ҳам тиклади. Унга кўра, тушлар ўнгимизда тийиб келаётган ақл бовар қилмас истакларимизнинг рўёбга чиқишидир.

Тушлар ҳақидаги Фрейднинг фикрлари ва бошқа дастлабки назарияларни ҳозир кўриб чиқмоқчи эмасман, бунга кейинги бобларда қайтамиз. Ҳозир эса Фрейднинг тажрибалари ва уларни қандай тушуниб етганим, қолаверса, туш кўриб уларнинг таъбири билан шуғулланувчи бир одам сифатида ўз тажрибаларимдан келиб чиққан ҳолда, бу масалани муҳокама қилмоқчиман.

Агар мия фаолияти барча кўрган тушларимизда ўзлигини намоён қилишини ҳисобга олсак, у ҳолда, туш хусусиятлари ва моҳиятини тушуниш уни кенг маънода тушимизда содир бўлаётган воқеаларни мия фаолияти билан боғлиқ ҳолда ўрганиш керак, деб ҳисоблайман.

Бу жуда кенг тушунча, уни қўллаш учун даставвал “тушимизда”нинг маъно ва моҳиятини, унинг ақлий фаолиятимизга бўлган алоҳида таъсирини билишимиз керак. Ана шу таъсирнинг моҳиятини билиб олсак, туш хусусиятларини ҳам кенгроқ тушуниб оламиз.

Уйқудаги жисмоний ҳолатимиз организмда содир бўлаётган кимёвий реакциялар, куч-қувват тикланиши учун бир шароит, лекин, айни пайтда, организмимиз ҳаракат қилмайди, ҳатто ҳиссиётларимиз ҳам деярли узилиб қолган. Психологик маънода бедорликка хос бўлган бош функциямиз – ташқи таъсирни сезиш ва шунга яраша жавоб қайтариш уйқудаги ҳолатимизда умуман тўхтаб қолади.

Бедорликдаги ва уйқудаги бу биологик фарқларни моҳиятан инсоннинг икки биологик ҳолатларидаги фарқи, дейиш мумкин.

Уйқу ҳолатининг миядаги жараёнларга бўлаётган таъсирини баҳолаш учун, аввало, умумий муаммони, яъни инсоннинг иш фаолияти билан фикрлаш жараёнининг ўзаро боғлиқлиги масаласини кўриб чиқиш лозим. Фикрлаш тарзимиз кўпинча иш фаолиятимиз ва унинг натижаларидан манфаатдорлигимизга боғлиқ. Бу дегани, манфаатдорлик фикримиз тарзини бутунлай ўзгартириб юборади, дегани эмас. У шунчаки маълум даражада таъсир қилади, холос.

Масалан, ўрмонга бўлган муносабат одамларда қандай? Ўрмонга келган рассом гўзал манзара излайди, унинг эгаси эса ундан кўпроқ фойда олишни истайди, ҳарбий одам тактик усулларни қўллаш, ҳимояланиш машқларини кўзлайди, саёҳатчи табиат қўйнида дам олиш учун қулайликлар қидиради – ҳар бирининг тасаввури турлича. Рассом учун энг муҳими – ташқи кўриниш ва ранг, ишбилармон учун дарахтларнинг кўплиги, катталиги ва сифати, зобит учун кузатиш ва яшириниш қулайликлари, саёҳатчи учун сўқмоқни аниқлаш ва мўлжални тўғри олиш. Уларга ёлғондан ўрмон четида турганлигини айтсангиз, чиндан ишонишади, чунки ўрмоннинг кўриниши уларнинг касбига боғлиқ ҳолда турлича.

Уйқу ва бедорликнинг биологик ва физиологик вазифалари иш фаолиятидаги фарқларга нисбатан муҳимроқ, бинобарин, инсоннинг икки ҳолатидаги атрофи оламни идрок қилиш усули ҳам кескин фарқ қилади.

Уйғоқликда фикру зикримиз, ҳиссиётимиз ташқаридан олинадиган сигналларга жавоб беришдан иборат бўлади. Инсон теварак-атрофда бўлаётган воқеаларни бошқариши, ўзгартириши ва ўзини ҳимоя қилиши зарур. Бедорликдаги одамнинг вазифаси атроф-муҳит қонунларига риоя қилган ҳолда ҳаётни сақлашидир. Бу унинг замон ва макон даражасида фикрлаб, улардаги мантиқ қоидаларига риоя қилиши демакдир.

Ухлаётганимизда ташқи оламни ўз эҳтиёжларимизга мослаштиришнинг ҳожати йўқ. Уйқуда ҳимоясизмиз, бекорга “уйқу – ўлим билан баробар”, дейилмаган. Айни пайтда, биз эркин ҳолатдамиз. Ишимиз билан боғлиқ ташвишлар, кимдандир ҳимояланиш ёки тажовуз қилиш хавфи, воқеликни кузатиш, вазиятни эгаллаш, тазйиқ ўтказиш зарурати йўқ. Ташқи оламни кузатмаймиз, у билан ишимиз йўқ, фақат ички оламимиз билан бандмиз. Уйқудаги одам ҳолатини муртак[5] билан ёки ўлим билан, ёки бўлмаса, воқеликдаги қонунларга бўйсунмайдиган фариштага ҳам қиёслаш мумкин. Зарурият олами ўрнини эркинлик олами эгаллаган, яъни фикр ва ҳиссиётларимиз “мен”га бориб тақалади.

Уйқудаги ақлий фаолиятимиз мантиқан уйғоқлигимиздаги ҳолатимиздан фарқ қилади. Бедорликда муҳим бўлган воқеликни қабул қилишдаги фазилатларга эътибор бермаймиз. Масалан, агар мен бирорта одамни қўрқоқ, деб ҳисобласам, тушимда у қуёнга айланиб қолиши мумкин. У одамга нисбатан бўлган муносабатим нуқтаи назаридан олганда, тушимдаги ўзгариш мантиқан тўғри, ташқи оламни қабул қилишимга қаратилган (уйғоқликда у одамни бундай қилмаган бўлардим) муносабатда эса мантиқсиздир. Тушимизда содир бўлаётган воқеаларни, умуман, мантиқсиз деб ҳам бўлмайди, фақат у ердаги мантиқ алоҳида ҳолатимиздаги қонунларга бўйсунади.

Уйқу ва бедорлик инсон мавжудлигининг икки қутби. Бедорликдаги вазифамиз ҳаракатимизда, уйқуда эса ундан холимиз. Уйқудаги вазифа ўзлигимизни идрок қилиш билан боғлиқ. Уйғонгач, биз дарҳол ҳаракатга тушамиз, ҳолатга қараб хотирамиз тикланади, замон ва макон қонуниятлари асосида фикр юритамиз. Уйқудаги олам йўқолади. Тушимизни қийинчилик билан эслаймиз. Бундай ҳолат кўпчилик халқларнинг эртакларида тимсоллар билан ифодаланган: тунда қандайдир ёқимли ёки ёвуз шарпалар ва руҳлар ҳаракат қилишади, тонг отгач эса улардан асар ҳам қолмайди.

Ушбу мулоҳазалардан онгости хусусиятлари ҳақида бир неча хулоса келиб чиқади.

Онгости – Юнг ўйлаганидек, генетик тажрибадан келиб чиққан асоссиз хулоса эмас ёки Фрейд фараз қилгандек, ақлга сиғмайдиган либидо[6] тўпланувчи куч ҳам эмас. Уни тушуниш учун “фикримиз ва ҳиссиётларимиз биз бажараётган иш билан боғлиқ”, деган принципга амал қилишимиз керак.

Онг бу – биз ташқи дунё билан қилаётган муомаламиз, ҳаракатларимиз билан боғлиқ бўлган миямиз фаолиятидир. Онгости – ташқи дунё билан алоқамиз тўхтаганда “ишлайдиган”, ўзимизни англашга қаратилган миямиз фаолиятидир, бинобарин, унинг хусусияти эгаллаб турган ҳолатимизга боғлиқ.

Онгости фақат бедорликда “нормал” ҳолатдаги хатти-ҳаракатларимизга нисбатангина англашилмаган. Онгости деганда, ҳаракатларимизни бошқариб турган мия фаолиятимиздан ташқарида содир бўлаётган қандайдир нарсани назарда тутамиз, яъни биз учун бегона, шарпага ўхшаш, тутқич бермас, эслаш қийин бўлган нарсани. Уйқуда кундузги реал олам онгостига ўтади, яъни уйқудаги миямиз фаолияти бедорликдаги онгимизга нисбатан онгостига айланади. Онгости ибораси, одатда, фақат кундузги ҳаётимизга нисбатан берилгандагина ишлатилади, шунинг учун унда бўлган воқеалар акс этмайди, балки жисмоний ҳолатимиз билан боғлиқ бўлган ички ҳолатимизнинг турли кўринишлари акс этади, холос.

Уйғоқлигимизда фикр ва ҳиссиётларимиз замон ва макон категориялари билан узил-кесил чекланмаган, тасаввуримизда ўтмиш ва келажак воқеаларини ҳам, олисдаги нарсаларни ҳам кўз олдимизда тургандек яққол кўрамиз. Уларни замон ва маконга боғлаб бўлмайди. Бу ердаги замон ва маконни инкор қилиш эса бедор эмаслигимиздан дарак бермайди, балки ҳаракат қилмасак-да, фикрлаётганимиз, ҳис қилаётганимизни билдиради, деб менга эътироз билдиришлари мумкин. Бу эътирозга бажонидил жавоб бераман, чунки бу масаланинг яна бир муҳим жиҳатини тушунишга ёрдам беради.

Фикрлаш жараёнининг мазмуни билан, уни бошқараётган мантиқ категориясини фарқлай билишимиз керак. Уйғоқлигимиздаги фикрларимиз мазмуни замон ва макон билан чекланмаган экан, айни пайтда, уларнинг мантиқ категорияси ўткинчи – макон хусусиятига эга. Масалан, отам ҳақида ўйлар эканман, айрим ҳолатларда унинг фикрлаш ва ҳаракат усуллари меникига ўхшаб кетишини айтишим мумкин. Бу – мантиқан тўғри. Бошқа томондан олганда, агар “мен айнан отамнинг ўзиман”, деб айтсам, бу “мантиқсиз” бўлади, чунки унинг жисмоний ҳолати нуқтаи назаридан тушуниб бўлмайди. Шунга қарамасдан, ички кечинмаларим нуқтаи назаридан айтганларим мантиқан тўғри: отамга ўхшашлигимни ҳис қиляпман. Уйғоқлигимиздаги мантиқий фикрлаш алоҳида категорияга бўйсунади. Унинг асосида мавжудликнинг алоҳида шакли ётади. Биз унда реал воқеликка ўз ҳаракатларимизни акс эттирувчи тушунча билан боғланамиз. Ҳар қандай ҳаракатдан холи бўлган уйқу пайтида эса, ўзимизни англашга қаратилган мантиқ категорияси ишга тушади. Ҳиссий идрокда ҳам худди шундай. Йигирма йилдан бери кўрмаган одам ҳақида бедорликда ўйласам, унинг бу ерда йўқлигини сезиб тураман. Агар уни тушимда кўрсам, гўё ёнимда тургандек бўлади. “Гўё ёнимда тургандек” ибораси “кундузги” мантиқ категорияси бўйича менинг идроким ифодаси. Тушда “гўёки” деган нарса йўқ, у одам ҳақиқатан ҳам ёнингда бор бўлган.

Юқорида мен уйқу ҳолати ва тушдаги ҳаракатларнинг ўзига хос хусусиятларини тушунтиришга ҳаракат қилдим. Энди ушбу ҳодисани чуқурроқ тушуниш учун унинг муҳим таркибий қисмларидан бирини ўрганамиз. Тушимизда ташқи оламда бўлаётган ҳодисаларга аралашмаймиз, деб айтгандик. Биз уларни англамаймиз ҳам, таъсир ҳам қилмаймиз ва ўзимиз ҳам улар таъсиридан холимиз. Бундан келиб чиқадики, воқеликдан бундай тарзда чекиниш, ўша воқелик сифатига қараб ўзига таъсир ўтказади. Агар воқеликдаги атроф-муҳит яхши таъсир ўтказса, унинг йўқлиги мия фаолиятимизга таъсир қилиб, тушимизда ўнгимиздан “ёмонроқ” ҳолатга тушиб қолишимиз мумкин, чунки бедорлигимизда ташқаридан келадиган яхши таъсирга “эшикларимиз очиқ”.

Ташқи муҳит доимо яхши таъсир қилади, деб фараз қилиш тўғри бўлармикан? Бу таъсир носоғлом бўлиши мумкин эмасми? У ҳолда, таъсирнинг йўқлиги яхши фазилатларнинг келиб чиқишига туртки бўлмасмикан?

Атрофимиздаги реал воқелик деганда, албатта, фақат табиатни назарда тутмаймиз. Табиат ўз ҳолича яхши ҳам эмас, ёмон ҳам. У фойдали ёки хавфли бўлиши мумкин. Биз уни ҳиссиёт орқали қабул қилиш қобилиятини йўқотсак, у ҳолда, унга нисбатан бўлган мажбуриятимиздан ёки ундан ўзимизни ҳимоя қилишдан озод бўламиз, лекин бу билан ақллироқ ёки аҳмоқроқ, яхшироқ ёки ёмонроқ бўлиб қолмаймиз. Гап инсон қўли билан яратилган буюм ёки у яшаётган маданий муҳит ҳақида кетганда, иш сал бошқачароқ. Гарчи бу маданий муҳит инсон фаровонлиги учун яратилган бўлса-да, унинг таъсири турлича.

Ҳақиқатан ҳам, маданий муҳит инсонга самарали таъсир қилади, деган фикр исбот талаб қилмайди. Айнан инсоннинг маданият яратиш қобилияти уни бошқа жонзотлар оламидан ажратиб туради. Маданиятнинг ривожланиш босқичларига қараб инсоннинг тараққиёт даражаси белгиланади. Инсоннинг ҳар қандай фаолияти учун зарур бўлган шароит, маданиятнинг асосий элементи бўлган тилдир. Рамзлар мажмуи бўлмиш тил бўлмаса, гаплаша олмасак, инсон деган номга нолойиқ бўлардик. Инсон қандай вазифани бажармасин, унинг фаолияти ташқи олам билан бўладиган алоқасига боғлиқ. Атрофимиздаги одамларни кузатиб, улардан фикрлашни ўрганамиз. Жамиятда тўпланган билим, бадиий қадриятлар таъсирида ҳис-туйғуларимиз, ақл-онгимиз ва бадиий қобилиятимиз ривожлана боради. Атрофдагилар билан мулоқотда бўлиб, улардан меҳр-муҳаббат, ғамхўрликни ўрганамиз. Душманлик кайфиятидан, худбинлик каби иллатлардан қутилишни, ўзгага меҳр қўйишни, ҳеч бўлмаганда, ўзимиздаги қўрқоқликни енгишни ўрганамиз.

Инсон яратган бундай маданий муҳит бизни ривожланишга етаклар экан, у ҳолда, бундай муҳитдан ажралиб қолсак, аста-секин яна орқага қайтиб, таназзулга юз тутиб, ибтидоий шароитга, ҳайвон даражасига тушиб қолмасмиканмиз? Бунинг эҳтимоли борлиги ҳақида узоқ гапириш мумкин. Афлотундан тортиб, то Фрейдгача тушларни тадқиқ қилувчилар, уйқу ҳолати шундай таназзулга яқин хусусиятларга эга эканлигини тан олганлар. Ушбу мулоҳазага таянадиган бўлсак, демак, тушларда бизнинг ақлга сиғмайдиган даражадаги ибтидоий истак-хоҳишларимиз акс этади. Тушларни эслаб қололмаслигимиз сабаби эса улардаги носоғлом, ақл бовар қилмас даражадаги истаклардан уялганимиз, чунки улар жамиятда ижтимоий назорат остида. Туш ҳақидаги бундай тушунча тўғри бўлса керак: қуйироқда буни кўриб чиқиб, мисоллар келтирамиз. Бу тушунча ягона тўғри йўлмикан ёки жамиятнинг бизга салбий таъсири натижасимикан, деган саволга жавобни тушлардаги мантиқсиз, бир-бирига қарама-қарши ҳолатларга тушиш сабабларидан қидириш керакмикан? Тушда ақл билан иш тутмаймиз, ахлоқсизликка йўл қўямиз, баъзан, аксинча, ўта нозиктаъб, ақлли, қобилиятли бўлиб қоламиз. Дарҳақиқат, инсоннинг ақл-онги, руҳияти ривожланишига маданиятнинг нафақат фойдали, балки зарарли таъсири ҳам бор. Инсон бир-бирига боғланган, бир-бирига муҳтож. Инсоният тарихига, ҳозирги кунга қадар ўзига хос бир хусусият таъсир қилиб келади – унинг зарур эҳтиёжини қондирадиган моддий ишлаб чиқаришнинг етишмаслиги. Ҳаммага ҳам дастурхон ёзилавермайди, тўйиб овқатланиш учун ҳамманинг ҳам имконияти йўқ. Кучи етганларгина дастурхон атрофидан жой олади, демак, бошқаларга ўрин йўқ. Барча пайғамбарлар, Исо Масиҳ ва Будда истаганларидек, агар улар яқинларига меҳр-оқибатли бўлганларида эди, дастурхонини улар билан бўлишган бўларди. Балки меҳр-муҳаббат инсоният қийинчилик билан етишган буюк ютуқлардан бўлгани учун улар ҳаёт қувончларидан лаззатланиб дастурхонини бошқалар билан бўлишгиси келмас, бу имтиёзлардан фойдаланишга халақит бераётганлар, хавф туғдирганлар устидан ҳукмрон бўлиш учун интилишга мажбур бўлсалар керак. Кўпинча бундай ҳукмронликка босқинчилик йўли билан эришилган ва кўпчилик бунга кўникишга, тақдирга тан беришга мажбур эди. Бош кўтармасликлари учун уларни нафақат жисмонан, балки ақлан ҳам бўйсундириш керак эди. Одамларнинг ақл-онги, ҳис-туйғулари устидан ўрнатилган бундай назорат, озчилик қўлида бўлган имтиёзларни сақлаб қолишга имконият яратади. Аммо бу ерда нафақат кўпчиликнинг, балки ўша озчиликнинг ҳам ақл-онгига шикаст етади. Тутқунни қўриқлаётган назоратчининг аҳволи уникидин яхши эмас. “Имтиёзсизлар” устидан назорат ўрнатишга мажбур бўлган имтиёзлилар ўз мақсадларининг қулига айланиб қолишади. Шундай қилиб, ҳукмдорларнинг ҳам, уларга тобе бўлганларнинг ҳам ақл-онги тубанлашиб, ҳақиқий инсоний хусусиятлари – яхшилик, мулоҳазакорлик, яқинларига меҳр-муҳаббат каби хислатлари йўқола боради – руҳан мажруҳ бўлиб қоладилар.

Ҳақиқий инсоний фазилатлардан четга чиқиш ва уларни бузиш инсоннинг феъл-атворига ҳам таъсир этади. Бундай вазиятда инсоннинг ҳақиқий орзу-истаклари моҳиятига зид бўлган мақсадлар етакчилик қилади. Яқинларига меҳр-муҳаббат кўрсатиб, улар билан яхши ниятда аҳил бўлиб бирлашиш истаги, улар устидан ҳукмронлик қилиш истагига айланади. Ички оламида ўрнатган ҳимоя иш бермай қолади, улар ўрнини тўлдириш учун шон-шуҳрат ва обрў-эътиборга қараб интилади. Ўз қадрини билиш ҳисси ва қадриятларини йўқота боради, ўз нафсининг қулига айланади, ўзини-ўзи ҳурмат қилиш деганда, эришган ютуқларига таянади. Шундай қилиб, биз нафақат ҳақиқатни, балки сохталикни ҳам ўрганиб оламиз. Биз яхшиликни қабул қиламиз-у, аммо ўзимиз доимо ёмон таъсирлар остида бўламиз.

Бу нарса қатъий қонун-қоидалари ва урф-одатлар талаблари билан бошқарилаётган ибтидоий қабилаларга ҳам, бундай талаблардан ўзларини озод, деб эълон қилган демократик тамойилларни намойиш қилаётган ҳозирги замон жамиятларига ҳам хос. Саводхонлик ва оммавий ахборот воситаларининг кенг тарқалиши оммага таъсир ўтказишнинг турли усулларини самарали қўллашга имкон берди. Ҳозирги замон кишиси деярли тўхтовсиз “янграётган” радио, телевидение, кино, эълон ва рекламалар таъсиридан ҳимоясиз бўлиб қолган. Улар маърифат тарқатиш ўрнига онгимизни заҳарлайди. Улар “ҳалоллик ва реализм” ниқоби остида ёлғонни рост деб, бемаъни нарсаларни қадриятлар деб тарғиб қилишади, ўзингни қўярга жой тополмайсан. Хурофот ва бидъат деб аталмиш ибтидоий жамоа ва аждодларимиз маданиятидан устун эканлигимизни ҳис қиламиз-у, амалда ҳар қадамда фаннинг сўнгги ютуқлари ниқоби остида уларга дуч келамиз. Ҳайрон бўласан, булар йўналишимизга берилган ҳам оқ фотиҳа, ҳам қарғиш эмасми? Уйқумизда, кундузги шовқин-сурондан безор бўлиб, ўзимиз билан танҳо қолганда, шууримизга чуқурроқ кириб бориб, қалбимизда, ҳиссиётларимизда ҳақиқатан нималар борлигини билиш имкониятига эга бўлганимизга ҳайрон бўлишнинг ҳожати бўлмаса керак?

Демак, уйқу ҳолатининг икки хил вазифаси бор, деган хулосага келдик. Маданий ҳаётдан узилиб қолганимизда ёмон томонимиз ҳам, яхши томонимиз ҳам намоён бўлади: тушимизда доно бўлиб кетишимиз ҳам, унчалик бўлмаслигимиз ҳам ёки одобсиз бўлиб қолишимиз ҳам мумкин, лекин бедорлигимиздан кўра яхшироқ, донороқ бўла оламиз.

Бу ерда мураккаб савол туғилади: тушимизда яхшироқ ёки ёмонроқ кўринаётганимизни қандай қилиб биламиз? Бу саволга жавоб топишда қандайдир ўлчов, асос борми?

Унга жавоб бериш учун умумий мулоҳазалардан бироз четга чиқиб, масаланинг моҳиятига чуқурроқ киришимиз, тушлардан яққол мисолларни кўриб чиқишимиз лозим.

Бир киши “жуда нуфузли одам” билан учрашгандан сўнг туш кўрибди. Ўша “катта одам” ақлли, раҳмдил одам экан. Туш кўрган одам унинг ҳузурига шундай яхши таассуротлар билан борган.

Мана ўша туш: “Тушимда жаноб Х (ўша “нуфузли одам”)ни кўрдим. Мен кеча кўрган одамга сира ўхшамасди. Нигоҳлари совуқ, қимтилган лабларида бераҳмлик аломатлари кўринарди. Бир бечора бева аёлнинг охирги бир неча цент (инглиз майда пул бирлиги) пулини алдаб-сулдаб олиб қўйганлигини кимгадир кулиб гапириб бераяпти, мени нафрат чулғаб олди”.

Ўша одамдан кўрган туши ҳақидаги фикрни сўраганларида, хонага кириб жаноб Х нинг кўзига кўзим тушгач, ундан ихлоси қайтган одамдек, тутқич бермас ҳиссиётни туйганлигини, лекин жаноб Х худди дўстлардек муомала бошлагач, бу ҳиссиёт йўқ бўлганлигини билдирган.

Бу тушни қандай тушуниш мумкин? Балки у одам жаноб Х нинг шон-шуҳратига ҳасад қилар, шу сабабли уни ёқтирмас? У ҳолда, туш кўрган одамнинг туйган яширин мантиқсиз нафрати ўзи билмаган ҳолда тушида акс этгандир? Лекин бу ерда иш сал бошқачароқ. Туш туфайли жаноб Х нинг яхши хислатларига шубҳа билан қараган бу одам, у билан бўлган кейинги учрашувларда диққат билан уни кузата бошлаган ва ҳақиқатан ҳам унда, худди тушидагидек, қандайдир бераҳмлик аломатлари борлигига ишона бошлаган. Жамоатчилик фикри бўйича жуда яхши хислатларга эга бўлган бу одам ҳақида гумон қилишга журъати етган яна бир неча киши бу фикрга қўшилган. Шубҳалар ҳаётдаги далиллар билан ўз тасдиғини топди. Гарчи даҳшатли даражада бўлмаса-да, шунга ўхшаш жиҳатлар тушда ўз аксини топган.

Шундай қилиб, кўриб турганимиздек, одам тушида ўнгидагидан кўра сезгирроқ бўлиб, жаноб Х характерининг ҳақиқий моҳиятига етиб борган. Жаноб Х нинг яхши одам эканлиги ҳақидаги жамоатчилик “фикри” унинг дастлабки танқидий идрокини тушуниб етишига халал берган. Туш кўргач эса, ялт этган шубҳа ва ишончсизлик ёдига тушган. Тушида у ташқи олам шовқинидан холи бўлиб, ўз таассуротлари ва ҳиссиётлари билан ёлғиз қолгач, аниқ ва тўғри мулоҳаза юритган.

Барча тушлар каби бу тушда ҳам ақлга тўғри келадиган ёки келмайдиган эҳтирослар акс этган-этмаганлигини аниқлаш учун туш кўрувчининг шахси, уйқудан олдинги кайфияти, тушга асос бўлган реал ҳолатларни ҳисобга олиш керак. Бу тушнинг таъбири бир қатор фактларга асосланган. У одам дастлабки лаҳзадаги таассуротини – ёқтирмаслик ҳиссини эслаган. Х ни ёқтирмасликка унда сабаб бўлмаган. Х ҳақидаги маълумотлар, уни кузатиш натижалари тушидаги таассуротларни тасдиқлади. Юқоридаги ҳолатлар бўлмаганида, тушнинг таъбири бошқачароқ бўларди. Масалан, туш кўрган одам ҳасадгўй, эл ичида машҳур бўлганида, Х ҳақидаги фикрларини ҳеч ким тасдиқламаганида, Х ни дастлаб кўрган заҳоти пайдо бўлган ҳиссиётини эсламаганида, бу туш ҳиссиёт сезгисини эмас, балки асоссиз нафратни акс эттирган, деб тахмин қилган бўлардик.

Ички ҳис билан сезиш (интуиция) – келажакни башорат қилиш қобилияти билан боғлиқ. Башорат – ҳодисаларнинг келажакдаги ривожини, айни пайтда, бошқараётган кучларнинг йўналиши ва шиддатини кузатишга асосланади. Ҳаракатлантирувчи кучлар ҳақида чуқурроқ билимга эга бўлиш, башорат қилишга имкон беради. Эътибор қилишга арзийдиган ҳар қандай башорат ана шундай билимга асосланиши керак. Кўпинча воқеалар ривожи биз айтгандек бўлиб чиқишига ҳайрон бўлишнинг ҳожати йўқ. Башорат берувчи кўп тушлар ҳеч қандай телепатия (фикр ва туйғуларни узоқдан туриб бошқа кишига юбориш)сиз ҳам тўғри чиқади. Шундай кароматли тушлардан бири Юсуф алайҳиссаломга кўринган тушдир. Юсуф алайҳиссалом бир кун туш кўриб, уни акаларига айтиб берди: “Тушимда бизлар экинзорда буғдойларни ғарам қилиб боғлаётган эканмиз. Қарасам, менинг боғлаётган ғарамим ердан кўтарилиб, тик турган экан, сизлар боғлаган ғарамларингиз эса давра олиб, менинг ғарамларимга таъзим қилаётган эмиш”. Юсуфнинг акалари унга: “Наҳотки, сен бизнинг устимиздан подшоҳ ёки ҳукмрон бўлмоқчисан?” – дейишди. Кўрган туши ва айтганлари туфайли уни янада ёмон кўриб қолишди.

Кейин Юсуф яна бошқа бир туш кўрди ҳамда уни отаси ва акаларига айтиб берди: “Мен яна туш кўрдим. Тушимда қуёш ва ой ҳамда ўн битта юлдуз менга таъзим қилаётган эмиш”. Отаси уни койиб: “Бу кўрган тушинг қандай туш экан? Наҳотки, мен, онанг ва акаларинг сенинг оёқларингга йиқилиб таъзим қилсак?” – деди. Акаларига бу гаплар алам қилди, отаси эса ўйланиб қолди.

“Қадимги Аҳд”дан келтирилган бу сюжетга кўра, у даврларда ҳар қандай оми одам ҳам тушлар моҳиятини осонгина тушуна олган, таъбирчига мурожаат қилишга ҳожат бўлмаган. (Мураккаб тушларни ечиш билан махсус таъбирчилар шуғулланганлар; Фиръавн кўрган туши ҳақидаги ҳикояда келтирилишича, унинг тушини сарой таъбирчилари ҳам ечиб бера олмагач, Юсуфни таклиф қилишган). Юсуфнинг отаси ва акаларидан ҳам юқорилаб кетиши, уни иззат-ҳурмат қилишлари ҳақидаги орзуси тушида акс этганини акалари дарҳол тушунишди. Шубҳасиз, бу туш Юсуфнинг юксакликка интилиши ифодаси. Интилиши бўлмаганда, унга етиша олмасди. Туши ҳам, башорати ҳам тўғри чиқиб, у ўз мақсадига эришди. У қандай қилиб башорат қила олди? “Библия”да келтирилишича, Юсуф фақат шуҳратпараст бўлиб қолмай, жуда истеъдодли ҳам бўлган. Ўғилларнинг энг кичиги бўлиб, ўзини ожиз ҳис қилса-да, тушида ана шу Худо берган неъматни яққолроқ ҳис қилган. Шуҳратпарастликка бўлган кучли интилиши сезгирлиги билан бирлашиб истеъдодини амалда ҳис қилган ва қўллаган, акс ҳолда, туши тўғри чиқмаган бўларди.

Келажакни олдиндан кўришга мисол қилиб қуйидаги тушни ҳам келтириш мумкин. А билан Б учрашиб, келгусида иш бўйича ҳамкорлик қилишни муҳокама қилишган; Б А да яхши таассурот қолдирган ва А уни шерик қилиб олишга қарор қилган. Учрашувдан сўнг у кечаси туш кўрган: “Тушимда Б идорамизда ўтирганмиш. У қандайдир қоғозларни ковлаштириб, йирик маблағни талон-тарож қилганлигини яшириш учун ҳужжатларни сохталаштираётган эмиш”.

Кўрган тушларини эътиборсиз қолдирмасликка ўрганиб қолган А уйғонгач, ташвишга тушиб қолган. Тушлар доимо ғайришуурий истакларнинг ифодаси, деб ишонган А ўзича рақибларимга нисбатан бўлган душманлик кайфиятим бошқаларга нисбатан ҳам ўтган бўлса керак, Б ни ўғри, деб хаёлан шубҳага борганим натижаси, деб ўйлайди. Тушни ўзи билганча тушунган А шубҳага чек қўйган. Б билан биргаликда иш бошлашгач, уни яна шубҳага солган бир неча воқеа бўлиб ўтади. Аммо туши ва асоссиз шубҳаларини эслаб, бу воқеаларга унчалик аҳамият бермайди. Орадан бир йил ўтгач, ҳақиқатан ҳам Б сохта ҳужжатлардан фойдаланиб йирик миқдордаги маблағларни ўзлаштириб олганлигини аниқлайди. Тушида кўрганлари ўнгида амалга ошади.

А билан бўлган воқеа таҳлил қилиб кўрилганда, биринчи учрашувда пайдо бўлган сезги орқали Б нинг характерини англамаганлиги, тушида ички ҳиссиёти унинг ҳақиқий мақсад-моҳиятини очиб берганлигини кўрсатди. Қандайдир бир лаҳза ичида одамларни ҳар томонлама кузатиш натижасини англаб етмаймиз, аммо сезгимизда нимадир қолади, худди шунинг учун А Б нинг ҳалол эмаслигини сезган, аммо бошқа “далиллар” бўлмагани учун ўзидаги бу таассуротни сўндирган, фикридан чиқариб, ўйламай қўйган. Тушида белги берган бўлса-да, гумонларини ўзи тарқатиб юборган, эсда қолдирмаган. Тушида аниқ кўрган ҳолатни ички ҳиссиёти орқали юзага чиқарганда эди, содир бўлган кўнгилсизликларга дуч келмаган бўларди. Тушини нотўғри талқин қилганлиги, тушунмаганлиги оқибати бу, ҳатто иш давомида кузатганларига ҳам эътибор бермаган, чунки тушда кўрганлари хомхаёл, деган тушунчага қаттиқ ишонарди.

Этика (одоб-ахлоқ) муаммоларини тушида ҳал қилиш мумкинлигига мисол қилиб бир ёзувчи билан бўлган воқеани келтирамиз. Унга бир иш таклиф қилишган. Унга кўра ҳозирги иш ҳақидан бир неча баробар юқори маош олиши керак, аммо буюртма бўйича ёзиши, яъни ҳақиқий ижодкорликни сохтасига алмаштириши, ижодкор сифатида ўз шахсини барбод қилиши керак. Аммо таклиф пул ва обрў-эътибор маъносида жуда қизиқарли эдики, уни рад қиламан, деб ўйламаганди. Бу ҳақда у одатдагидек жуда кўп мулоҳаза қилди. Балки ёмон фикрга бориш керак эмасдир, мен нимани ҳам йўқотардим, деб ўйларди. Бир-икки йил ишлаб берсам, нима бўпти, айтганларини бажараман, эвазига яхши пул ишлаб оламан, кейин ўз хоҳишим билан ишлайман. Бу таклифни қабул қилиш менинг маънавий бурчим, ахир қариндошларим, дўстларимга ҳам ёрдамим тегиб қолар, агар йўқ десам, бу худбинликка киради, деган фикрга борди. Лекин ўзи келтирган далиллардан биронтаси ҳам уни қониқтирмади ва то қуйидаги тушни кўрмагунча иккиланиб, узил-кесил қарорга кела олмади:

“Баланд бир тоғ этагида ўз машинамда ўтирганмишман. Тиккасига тоққа қараб кетган йўл то чўққигача кўтарилиб кетганмиш. Чиқайми-чиқмайми, деб шубҳаланиб турганмишман. Йўл анча хавфли кўринармиш. Машинам ёнида турган одам қўрқмасдан чиқаверинг, деб айтаётганмиш. Унинг маслаҳатига қулоқ солиб, чиқишга қарор қилдим. Тепага кўтарилган сари хавф-хатар ортиб борармиш. Лекин машинани тўхтата олмадим, ортга қайрилишга ҳам имконият йўқ эди. Чўққига етай деганда мотор ўчиб қолди, тормоз ҳам ишламади ва машина орқасига юриб, тубсиз жарликка қулаб тушди. Даҳшатдан уйғониб кетдим”.

Туш маъносига етиб бориш учун унга узвий боғланган яна бир нарсани айтиш лозим. Ёзувчи айтишича, тушида унга маслаҳат берган одам ўзининг собиқ рассом дўсти бўлиб, виждонини “сотган” – пул ишлаб топишга берилиб, “портрет устаси” сифатида ном қозонган, ҳақиқий ижоди қолиб кетган. Омади чопганлигига қарамасдан у бахтсиз яшаётганлиги, “сотқинлиги” учун ўзини кечира олмаган, азоб чекиб юрганлиги ёзувчига маълум эди.

Туш таъбирини ечиш қийин эмас. Баланд тоғ – омад чўққиси. Чўққига чиқиш хавфли эканлиги тушида аён бўлган. Таклифни қабул қилса, аҳволи дўстиникига ўхшаш бўлади – дўстликка путур етгандек, уни ҳам ёмон кўриб қолишади, тушидагидек ҳалокатга етаклайди. Тушдаги ҳалокат, унинг жисмоний “мен”лигининг барбод бўлиши, ақл-заковат эгаси сифатида руҳан ҳалок бўлишининг рамзий ифодаси.

Тушда масала кўндаланг турган, ёзувчи икки йўлдан бирини танлаш зарурлигини тушуниб етган: ё омад келтирувчи таклифни қабул қилиш, ё ўзлигини шахс сифатида барбод қилмасдан бахтли бўлиш – таклифни рад этиш. Нотўғри қарор қабул қилган тақдирда, бошига қандай кулфат тушишини кўрган. Бедорликда мақбул йўлни топа олмаган, атрофдаги “шовқин” халақит берган, таклифни қабул қилмаса, болаларча мулоҳаза юритгандек бўлиб туюлган, “маъқул” бўладиган йўлни қидирган, одатда одамлар қўллайдиган “виждон амри”га бўйсунмаслик учун уни “босиб” турган, баҳона излаган. Тушимизда, кўпинча, баъзи нарсалар очиқ-ойдин намоён бўлишини ёзувчи тушуниб етган, тушида кўрганлари буни яққол кўрсатган, иккиланиш йўқолиб, тўғри йўл танлаган.

Тушимизда атрофдагилар билан бўлган муносабатларнинг моҳиятига чуқурроқ кириб борамиз, соғлом фикр юритамиз, келажакни яққолроқ кўра оламиз, миямиз бедорлигимиздагига нисбатан фаолроқ ишлайди. Ажабланарли жойи йўқ, чунки сезгирлик диққатни жамлашни тақозо қилади, тушимизда шундай қобилиятга эга бўламиз, бедорликда ундан мосувомиз. Бунга яққол мисол қилиб бензол ҳалқасини кашф қилган олимнинг тушини келтириш мумкин. Узоқ вақт шуғулланган олим бензолнинг кимёвий формуласини топа олмаган ва бир кун тушида кўз олдида шундоққина формула кўринган. Омади бор экан, уйғониши биланоқ ёдига тушган.

Иккинчи қисм

Унутилган тил

IV. Фрейд ва Юнг

енинг тушга берган таърифим, гарчи Фрейд назариясига асосланган бўлса-да, кўп жиҳатдан ундан фарқ қилади. Туш мия фаолиятининг энг қуйи иррационал1 вазифасини ҳам, энг олий даражадаги муҳим вазифасини ҳам ифодалаши мумкин, деб ҳисоблайман. Фрейд эса, ҳар қандай туш онгсизликда содир бўладиган ғайришуурий ифода, деб ҳисоблайди. Туш таъбирининг кўп асрлик тарихини кузатадиган бўлсак, ҳар учала нуқтаи назар алоҳида ёки биргаликда қўлланганлигини кўрамиз. Бу мавзуга қуйироқда яна қайтамиз. Фрейдгача бўлган бу уч назарий йўналишни муҳокама қилишдан олдин Фрейд назариясини кўриб чиқамиз. Чунки айнан Фрейд туш таъбири ҳақидаги ҳозирги замон фани ривожланишига улкан ҳисса қўшган.

Унинг туш ҳақидаги назарияси ҳам, ўзининг инсон психологияси назарияси асосига қурилган, яъни инсонни бошқараётган куч унинг англаб етмаган ҳиссиётлари, интилишлари ва истак-хоҳишларида ётади, деган тушунчага таянади. Бу интилишларни у “онг ости” (англашилмаган онг) деб атади. Уларни англашга биздаги ички “назорат” (цензор) йўл бермайди, демоқчи бўлади. Турли сабабларга кўра бундай истак-интилишларни тўсиб турамиз, энг асосийси, ота-онамиз, дўстларимиз ишончидан маҳрум бўлиш, истакларимизни ошкор қилиб қўйганимизда ўзимизни айбдордек ҳис қилишимиз, улар ишончини йўқотишдан қўрққанимиз учун уларни ички онгимизга ҳайдаб, “қамаб” қўямиз. Аммо истаклар бутунлай йўқолиб кетмайди. Амалда уларнинг таъсири кучли, улар турли шаклларда кўриниш беради, “эшикдан ҳайдасанг, тешикдан кириб келганини” англамай қоламиз. Онгимиз эса бундай номақбул сезги ва истаклардан қутулдим, деб ўйлайди: шундай нарса борлигининг ўзи унинг учун даҳшатлидир. Улар қайтиб келгач эса, шу даражада ўзгариб, таниб бўлмас даражада намоён бўладики, онгимиз уларни мутлақо тушунмайди.

Невроз ҳолатини тушунтирмоқчи бўлган Фрейд айнан шундай мулоҳаза юритади. Унинг фараз қилишича, “назоратчи” томонидан онг остига ҳайдалган кучли истак-хоҳиш невроз касаллигининг баъзи кўринишларида ўз аксини топади, лекин улар ниқоб остида бўлганликлари учун биз касаллик билан боғлиқ ўз азоб-уқубатларимизнигина кўра оламиз. Ўз ҳолига ташлаб қўйилган истаклар эса қониқмай қолаверади. Шундай қилиб, невроз касаллиги ички жараёнларимиз билан боғлиқ эканлигини, унда моҳият борлигини, уни тушуниб етиш учун эса махсус йўл излаш кераклигини биринчи бўлиб Фрейд аниқлаб берди.

Бундай хулосани мисол билан ойдинлаштириш мумкин. Бир аёлнинг шикоят қилишича, ҳар гал бирор нарсага тегиб кетганда қўлини ювиш эҳтиёжи туғилаверган. Бу табиий бир белги бўлса-да, уни жуда қийнаб юборган, нима иш қилмасин, шу истак унга халақит бераверган. Нима сабабдан шундай бўлаётганини у тушунмаган. У ўз аҳволини, агар шундай қилмасам, енгиб бўлмас хавотирга ўхшаш безовталик таъқибига тушиб қоламан, деб тушунтиришдан нарига ўтмаган. Бундай аҳволга ҳеч бир сабабсиз тушиб қолишининг ўзи уни янада қийнаб қўйган. Унинг орзу-хаёллари ва эркин мулоқотларини таҳлил қилиб, аёл ўзининг кучли даражадаги душманлик кайфияти билан курашаётганлигини аниқлаш мумкин. Касалликнинг бошланиши эри унга хиёнат қилган пайтга тўғри келди. У эрига доимо итоат қилиб келган, ҳеч қачон унинг истагига қарши чиқмаган, уни ёмонламаган, гап қайтармаган. Ҳатто уни ташлаб кетмоқчи эканлигини эшитганда ҳам бир оғиз таъна қилмаган, айбламаган. Касаллик айнан ана шу пайтдан бошланган. Кейинги таҳлиллардан маълум бўлишича, аёлнинг отаси шафқатсиз, золим одам бўлган, аёл болалигида унга гап қайтариш, ундан хафа бўлишдан қўрққан. Таҳлил яна шуни кўрсатадики, аёлнинг мулойимлиги, итоаткорлиги унинг ҳиссиётдан бегона эканлигини билдирмайди. Аксинча, унинг ички оламида нафрат тўпланаверган, хатти-ҳаракатларида эса буни билдирмаган: фақат ўй-хаёлларидагина отаси ўлганлигини, ўлдиришганини, мажруҳ қилишганини тасаввур қилган, холос. Нафрат ва ўч олиш истаги борган сари кучаяверган, лекин қўрқув ва виждон азоби бундай истакларни босиб турган. Эрининг қилмиши яширин ҳиссиётларини ловуллатиб юборган. Шундаям у истакларини юзага чиқармаган, нафратини сездирмаган. Душманлик кайфиятини англаб етганда эди, ҳеч бўлмаганда, эридан ўч олиш истаги пайдо бўлган, невроз авж олмаган бўларди. Аммо у ўзидаги душманлик кайфиятини англай олмаган.

Аёлдаги невроз касаллиги душманлик кайфиятига қарши жавоб тариқасида пайдо бўлди.

Бирор нарсага тегиб кетишни, ғайриихтиёрий равишда, уни йўқ қилишга қаратилган ҳаракат деб қабул қилган ва бундай “бузғунчилик”дан покланиш учун қўлини дарҳол ювган. Содир этган “жиноят”идан фориғ бўлиш учун миясида ўрнашиб қолган фикрдан қутула олмаган, бунинг сабабини билмаган. Онг остига киргачгина аёлнинг маъносиз ҳаракати аён бўлди. Англашилмаган бўлса-да, шу усулда аёл ўз нафрати билан курашган, айбдорлик ҳиссидан қутулмоқчи бўлган.

Онг остида содир бўлаётган жараёнларни тушунишни ўрганиб олган Фрейд янгилик кашф этди, бу кундалик турмушимиздаги айрим хатти-ҳаракатларимизга, масалан, кўп тадқиқотчиларнинг бошини қотириб қўйган ҳодисалар – хотирамиздаги баъзи нарсаларни тўсатдан йўқотишимиз, янглишиш каби ҳолатларни тушунишга ойдинлик киритди. Эскидан таниш бўлган одамнинг исмини бирдан унутиб қўйиш ҳолати барчамизга маълум. Албатта, бунинг сабаблари кўп бўлиши мумкин. Аммо Фрейднинг аниқлашича, кўпинча ичимиздаги аллақандай нарса ўша исм ҳақида ўйлагиси келмайди, бунга кўпинча ўша исмнинг қўрқув, нафрат ёки шунга ўхшаш ҳиссиётлар билан боғлиқ эканлиги сабаб бўлади. Бундай малол келадиган истакдан қутулиш ҳисси хотирамизга таъсир қилади-да, уни унутиб қўямиз. Бир гал Ницше айтганидек: “Хотирам шипшитганидек, мен у ишни бажарганман, ғурурим эса ундай бўлиши мумкин эмас, деяпти. Хотирам унга ён берди”.

Бундай тасодифий келишмовчиликларга доимо қўрқув ёки айбдорлик ҳисси сабаб бўлади, деб ҳам бўлмайди. Агар бирор киши ким биландир учрашиб “салом” дейиш ўрнига билмасдан “хайр” деб юборса, у ҳолда ўша киши ҳақиқий ҳиссини билдириб қўяди: у танишидан тезроқ қутулмоқчи ёки у билан кўришишни истамаган. Мавжуд қоидаларга кўра, у ўз ҳис-туйғусини очиқ айта олмайди, шунга қарамасдан, ўзи билмаган ҳолда уни ёқтирмаслиги ошкор бўлди, дилидаги тилига чиқди. Онгли ҳолатда у албатта саломлашган бўларди, кўришганидан хурсанд эканлигини айтарди.

Фрейднинг фикрича, туш кўриш онгсиз истакларимиз кўринишининг яна бир томонидир. Бедорликда назорат остида бўлган истакларимиз, онгсизлик остида, худди невроз ва янглишиш каби, тушларимизда намоён бўлади. Бостирилган ҳис-туйғуларимиз ва фикрларимизнинг уйқумизда кўринишини туш кўриш деб атаймиз.

Туш ҳақидаги умумий тушунчалардан бир қатор конкрет фаразлар келиб чиқади.

Тушимиз сабабчилари онгсизликдаги истакларимиздир. Бедорликда ўзимиз ҳам тан олишга журъат эта олмайдиган истакларимизга жон киради. Қонун-қоидаларга бўйсунмайдиган, бедорликда онгимиздан чиқариб ташланган нафрат, шуҳратпарастлик, рашк, ҳасад ва айниқса, ҳирсий майл-истаклар тушимизда намоён бўлишга йўл топади. Бундай онгсиз истаклар барчада ҳам мавжуд, деб ҳисоблайди Фрейд. Жамиятдаги қонун-қоидаларга бўйсуниб, уларни босиб турамиз, аммо улардан бутунлай қутула олмаймиз. Тушимизда эса онгимиз назорати пасайиб кетади. Шунинг учун улар ташқарига интилади ва тушимизда намоён бўлади.

Бу масалага Фрейд янада чуқурроқ кириб борди. Туш кўриш назариясини уйқунинг вазифаси билан боғлайди. Уйқу жисмоний эҳтиёж – вужудимиз иложи борича уни қўриқлайди. Тушдаги онгсиз истакларимиз кучли бўлганда эди, улар бизни безовта қилиб, уйғониб кетган бўлардик. Бундай истаклар, шубҳасиз, жисмоний эҳтиёжимиз бўлган уйқуга халал берган бўларди. Уйқу оромини сақлаш учун биз нима қилган бўлардик? Биз истагимиз қондирилди, деб хаёл қиламиз ва кўнглимиз жойига тушади, ўзимизни алданган деб ҳисобламаймиз, акс ҳолда безовта бўлардик.

Фрейд тушнинг моҳияти онгсиз истагимиз амалга ошди, деб қилган хаёлимиздадир, деган фикрга келади: яъни туш кўришнинг вазифаси уйқуни асраб қолишдир. Агар истагимиз онгсиз бўлмасдан, туш мазмуни бузилмасдан “одатдаги” тушлардан фарқ қилса буни осонгина тушуниш мумкин. Айтайлик, одам уйқудан олдин тўйиб шўр овқат еган. Туни билан сув ичгиси келади. У тушида сув қидириши ва қудуқни топгач, чанқоғини истаганча қондириши мумкин. Уйғониб, чанқоғини босиш ўрнига уйқудаги хомхаёл билан қаноатланади, бу эса уйқудан уйғонмасдан ундан тўла фойдаланишга имкон беради. Хаёлан қониқиш ҳаммамизга ҳам таниш: соат жиринглашидан уйғониб кетамиз. Шу аснода тушимизда черков қўнғироғи жаранглашини эшитамиз, бугун дам олиш куни деб ўйлаймиз ва эрта тургимиз келмайди. Бу ерда ҳам, тушимиз уйқумизни қўриқлаш вазифасини ўтайди. Истакларимизнинг бундай оддийгина амалга ошиши моҳиятан онгсизликни билдирмайди, деб ҳисоблайди Фрейд. Бундай воқеалар катталарда камроқ, болаларда кўпроқ учрайди ва асосан туш моҳияти ақл-идрок доирасидаги истакни эмас, балки бедорликда босиб турилган истакни билдиради, деб фараз қилади.

Фрейднинг иккинчи фарази шундан иборатки, тушдаги амалга ошмаган онгсиз истагимизнинг илдизи болалигимизга бориб тақалади. Болалигимизда аниқ бўлган, вақт ўтган сари ўз ҳолига ташлаб қўйилган истакларимиз энди тушимизда ўзини кўрсатмоқда.

Фрейднинг фаразича, бундай тасаввурлар асосида иррационалликдан иборат бўлган болаликнинг ўзи ётади.

Фрейднинг фикрича, бола феълида кўплаб ғайриижтимоий истаклар мавжуд. Уларни амалга ошириш учун унда жисмоний куч ҳам, билим ҳам етишмайди, шунинг учун ўзига зарар етказа олмайди, ундан ҳимояланиш зарурияти ҳам йўқ. Ниятларига эришганини эмас, балки уларнинг моҳиятини оладиган бўлсак, бола ғайриижтимоий ва ғайриахлоқий бир мавжудот. Биринчи навбатда бу нарса унинг жинсий майлларига тааллуқли. Катталарда меъёрдан четга чиқиш деб аталмиш майл болалардаги мўътадил жинсий ривожланишнинг асосий қисмини ташкил қилади. Чақалоқнинг жинсий куч-қуввати оғиз атрофида бўлади, кейин дефекация (бўшаниш) билан боғлиқ ҳолда жинсий аъзолари атрофида тўпланади. Ёш болаларда садизм2 ва мазохизмга3 мойиллик кўпроқ кузатилади. У тешикдан мўралашга ишқибоз, ўзини яхши кўради, яъни нарциссистик шахс хусусиятлари кўринади. У ўта рашкчи, рақибларини аямайди. Жазодан қўрқиш ҳисси унинг истакларини босиб туради. Отасининг буйруқ ва таъқиқлари остида унга бўлган нафрати аста-секин унга тақлид қилишга ўтади, отасига ўхшагиси келади. Виждоннинг шаклланиши “Эдип комплекси”4 кўринишининг натижасидир.

Фрейднинг бола ҳақидаги тасаввури муқаддас Августиннинг шу ҳақдаги тасаввурини эслатади. Августин инсондаги азалий гуноҳга мойилликни боланинг одобсизлигидан деб ҳисоблайди. Унинг мулоҳазасига кўра, бузуқлик азалдан одамнинг қонида бор, чунки боладаги иллатлар ҳали у жамият билан алоқа боғламасдан олдин пайдо бўлади. Фрейд ҳам Августин каби боладаги самимият, кўнгилчанлик, одамларни, уларнинг муносабатларини бехато тушуниш, уларнинг фарқига бориш қобилияти, атроф-оламни ўрганишга бўлган интилиш, қисқаси, ажабланишимизга сабаб бўлган хислатларига эътибор бермайди. Агар бундай сифатлар катта одамда бўлса эди, улар бебаҳо бойлик ҳисобланиб, эгасини кўкларга кўтарарди. Фрейд диққат марказини биринчи навбатда боладаги ёмон одатларга қаратишида сабаблар кўп. Улардан бири викториан даврида5 гўдакларнинг “бегуноҳ” эканлиги ҳақидаги ғоя, болада ёмон истаклар пайдо бўлмайди, деган тушунча ҳукмрон бўлганлиги эди. Фрейд умумжамият томонидан қабул қилинган бундай тасаввурга қарши чиққан. Кўпчилик оилада бола қадрини юқори қўйган давр учун бундай қарашлар бегуноҳ болага иснод келтирди, дея Фрейдни айблади. Бу курашда Фрейд ўзини “ўтдан олиб чўққа” солди, болани фақат бир ёқлама – ёмон томондан тасвирлади. Болага фақат салбий томондан баҳо беришнинг яна бир сабаби, Фрейднинг одамлардаги ахлоқсизлик, ғайриижтимоий истакларни босиб туриш, яхши хислатларни юзага чиқариш жамиятнинг вазифаси, ёвузликни эзгуликка айлантириш эса, Фрейд айтганидек, “таъсир жавобини шакллантириш” ва “сублимация”6 йўли билан эришишда, деб ҳисоблаганидадир. Масалан, садизмга ўхшаш ёмон ниятларни босиб туриш унинг акси бўлган меҳрибонлик сифатларини юзага чиқаради, ёмон иллатлар одамларнинг фикрларини, хатти-ҳаракатларини, ҳиссиётларини эгаллаб олмайди. Сублимация деганда, Фрейд инсондаги дастлабки ёмон истак ва ниятлар ўрнини юксак, жамият учун фойдали ниятлар эгаллаши ва инсоннинг шунга қараб интилишини тушунади. Ўзидаги бировга азоб бериш истагини енгиб, кейинчалик моҳир хирургга айланган одамни мисол сифатида келтириш мумкин. Фрейд инсондаги меҳрибонлик, мурувват, севги, яратувчанлик унинг азалий хусусияти эмас, балки дастлабки ёмон иллатларни енгиб ўтиш ва шу сифатларга эришиш натижасидир, деб ҳисоблайди. Унинг тасаввурича, маданият ҳам худди шу йўл билан эришилган натижадир.

Руссодан фарқли ўлароқ, Фрейд инсонни бошқараётган куч унинг азалий иллатларида, деб билади. Жамият ривожланган сари, инсонни бу иллатдан қутулишга мажбур қилади. Маданият қанчалик юқори даражада бўлса, иллатларни бостириш ҳам шунчалик юксак даражада бўлади. Лекин “таъсир жавобини шакллантириш” ва “сублимация” қобилияти чекланган бўлганлиги сабабли кўпинча мақсадни охирига етказиб бўлмайди. Азалий истакларни очиқ-ойдин қониқтириб бўлмаслиги унинг қайта пайдо бўлишига сабабчи бўлиб, оқибатда невроз хасталигига олиб келади. Фрейд инсон зиддиятлардан халос бўла олмайди, деб ҳисоблайди. Маданият ривожи қанчалик юқори бўлса, иллатларга босим ҳам кучаяверади, невроз касаллиги ҳам кўпаяверади.

У ҳолда бола то жамият назоратига дуч келмагунча ахлоқсиз бўлиб қолавериши мумкин, босиб турилган иллатлар эса йўқолиб кетмайди, аксинча, назоратдан чиқиб кетиши мумкин.

Фрейдни боланинг ўзбошимча эканлигини таъкидлашга мажбур қилган сабаблардан яна бири бор. Ҳайрон қоларли томони шундаки, ўз тушларини таҳлил қиларкан, ҳатто руҳий жиҳатдан рисоладагидек вояга етган одамларда ҳам нафрат, рашк, шуҳратпарастлик каби иллатларга тўла ҳиссиётлар бўларкан. XIX асрнинг охири – ХХ аср бошларида касал ва соғлом одам ўртасида аниқ чегара мавжуд, деб ҳисоблашган. Туппа-тузук одамнинг тушига “телба” истаклар киришига ишониш қийин. У одам ҳақидаги ижобий, соғлом фикрларимизни четга суриб тушини таҳлил қиламизми? Қийин бўлса ҳам Фрейд бунинг ечимини топди. У одамнинг болалик даврларида бу “истак”лари онг остига чўкиб қолган ва энди улар тушларида кўриниш бермоқда, тушида ҳам англашни истамаган бўлса-да, улар бузилган ва ниқобланган ҳолда бўлса ҳам, намоён бўлган, деб ҳисоблайди. Фрейд туш таъбири ҳақида ёзган китобида кўрган тушларидан бирини мисол қилиб келтиради.

“Тушим икки хил фикр ва икки сиймодан иборат. Унинг биринчи қисмини келтираман. Чунки иккинчисининг бу муҳокама мавзусига алоқаси йўқ.

Ҳамкасбим Р. – амаким бўлади. Унга меҳрим баланд.
У жуда ўзгариб кетди. Юзи чўзинчоқ бўлиб қолди, кўзимга унинг катта, сариқ соқоли кўринади.

Уйғонгач, тушимни эслаб, кулиб юбордим ва қандай бемаънилик, деб ўйладим. Кун бўйи ундан қутула олмадим, ёдимга тушаверди. Кечқурун ўзимга ўзим танбеҳ бердим: агар даволанувчиларингдан кимдир ўз туши ҳақида “бемаънилик” деб айтганда жаҳлинг чиққан бўларди ёки бу тушнинг ортида ўзи ҳам тан олгиси келмаётган нохуш фикр ётибди, деб ўйлаган бўлардинг. Сен ҳам худди унга ўхшаб тушни бемаъни деяпсан, демак, таҳлил қилишни истамаяпсан. Ўз ишончингга ўзинг қарши чиқаяпсан.

Тушни таъбирлашга киришдим. “Р. – амаким бўлади” – бу нимани англатади? Менинг бор-йўғи биргина амаким – Юсуф (Иосиф) амаким бор. У билан қайғули, фавқулодда воқеа содир бўлган. Бир кун (бунга ўттиз йилдан ошди) у нафс кўйига кириб, катта пул ишлаб олмоқ мақсадида қонунга хилоф иш қилган. Ғам-аламдан бир неча кун ичида сочлари оқариб кетган. Кейинчалик отам Юсуф амакинг ёмон одам эмас, шунчаки аҳмоқ, деб тез-тез таъкидлаб турарди. Агар ҳамкасбим Р. Юсуф амаким бўлса, балки уни аҳмоқ демоқчи бўлгандирман. Бу эҳтимолдан узоқ, ҳам жуда тушунарсиз. Шунда ёдимга тушимда кўрган узунчоқ юзли, сариқ соқолли одам тушди. Амаким ҳам чўзинчоқ юзли, оқиш малла соқолли эди. Ҳамкасбим Р. эса қорачадан келган бўлиб, унга ўхшаш одамларнинг сочи оқара бошласа, туси ўзгариб “мош-гуруч”га айланиб қолади, кейинчалик оқариб кетади. Ҳамкасбим Р. шу даражага етиб қолганди, қолаверса, ўзимнинг ҳам соқолим шунга ўхшаб қолганини яқинда билиб, хафа бўлиб кетгандим. Тушимда кўрган одамнинг юзи амакимни ҳам, ҳамкасбимни ҳам эслатарди. Шубҳага ўрин йўқ, деб ўйладим, ҳамкасбим ҳам амакимга ўхшаш аҳмоқ. Бундай ўхшатишдан ўзим ҳам норози эдим, лекин нима мақсадда шундай хаёлга борганимни тушунмасдим. Бу ўхшатиш шунчаки юзаки, чунки амаким жиноятчи, ҳамкасбим Р. нинг эса умуман судга иши тушмаган. У бир марта велосипедида бир болани уриб юборганлиги учун жавобгар бўлган, холос. Наҳотки, шу қилмиши таққослашга сабаб бўлса? У ҳолда кўрган тушим ҳақиқатан ҳам бемаъни бўлади. Тўсатдан худди шу мавзуда бошқа бир ҳамкасбим Н. билан суҳбатлашганим хаёлимга келди. Мен уни кўчада учратгандим. У ҳам профессорликка номзод бўлиб, менга қилинган худди шундай таклиф учун мени табриклаган эди. Унинг табригини рад қилдим. “Сиз бундай ҳазил қилмаслигингиз керак эди. Ахир, бундай таклифнинг нозиклиги сизга маълум-ку”, – дедим. Жавоб унчалик жиддий бўлмади: “Билмайсизми ахир, бир хоним бир вақтлар менга қарши судда иш қўзғатган. Энг тубан товламачилик эди бу. Кейинчалик у аёлни инсофсизлик билан қўйган айби учун суд жавобгарлигидан ўзим сақлаб қолганман. Балки, вазирликдагилар бундан хабар топишгандир. Сиз бундай ишларга ҳеч қачон аралашиб қолмагансиз”. Мана, қаршимда ўша “жиноятчи”, айни пайтда тушимнинг ечими ҳам ўзи. Амаким Юсуф профессорликка тайинланмаган икки ҳамкасбим сифатида намоён бўлди – бири “аҳмоқ”, бошқаси “жиноятчи”. Бу бирлашиш мақсадини энди тушундим. Ҳамкасбларим Р. ва Н. нинг тайинлашини кечиктириш уларнинг диний эътиқодидан келиб чиққан бўлса, у ҳолда менинг ҳам тасдиқдан ўтишим шубҳа остида. Агар менга алоқаси бўлмаган сабаб билан улар тасдиқдан ўтмаган бўлса, мен бундан умид қилишим мумкин. Кўрган тушим улардан бири бўлмиш Р. ни “аҳмоқ”қа айлантиради, мен униси ҳам, буниси ҳам эмасман. Ўртамиздаги манфаатлар умумийлигига путур етди, мени тайинлашади, деб хурсанд бўлишим мумкин. Ҳамкасбим Р. га юқори мартабали таниши нима деб жавоб берганлиги мени қизиқтирмайди. Тушимнинг таъбирини шу билан якунлайман. Ҳали етарли даражада аниқ эмас, ўз манфаатимни кўзлаб икки ҳурматли ҳамкасбимга нисбатан енгилтаклик билан қарашим ҳалиям мени безовта қилаяпти.

Ҳаракатларим нимани англатишини тушунгач, ўзимдан бўлган норозилигим бироз бўлса-да, пасайди. Ҳақиқатан ҳам ҳамкасбим Р. ни аҳмоқ деб ҳисоблаганимни қатъиян рад қиламан, ҳамкасбим Н. га қўйилган ноҳақ айбга мутлақо ишонмайман. Шунга қарамасдан, яна қайтараман, тушимнинг таъбири якунланмаган, уни давом эттириш керак, деб ҳисоблайман.

Туш кўришда яна бир унсур мавжудки, шу пайтгача таъбирчилар унга эътибор беришмаган. Тушимда амакимга нисбатан ёқимли ҳиссиёт туйганмишман. Бу ҳиссиёт кимга аталган экан? Юсуф амакимга нисбатан бундай ҳиссиёт ҳеч қачон бўлмаганди. Ҳамкасбим Р. ни қадрлайман, лекин бундай ҳиссиётни унга изҳор қилганимда, у ҳайрон бўлади. Ўзимга ҳам бундай ҳиссиёт сохта бўлиб туюларди. Масаланинг моҳиятини тушунгандек бўлдим. Тушимдаги нозик ҳиссиётлар унинг мазмунига алоқадор эмас, балки ундан ташқаридаги фикрларимга тааллуқли бўлиб, тушнинг ҳақиқий моҳияти мендан яширин. Туш талқинига истамайгина киришганим ёдимга тушди. Уни қанчалик пайсалга солмай, тушим бемаъни; психоаналитик машғулотларимдан маълумки, талқин қилишни истамасликнинг аҳамияти муҳим. Кўпчилик ҳолатларда унинг масала моҳиятига алоқаси йўқ, у ҳиссиётларимиз ифодаси, холос. Қизчам олма беришганда егиси келмаса, бу аччиқ, деб баҳона қилади, ваҳоланки, олмани татиб ҳам кўрмаган. Даволанувчи аёллар ўзларини худди қизчамдек тутса, биламанки, ёқимсиз тасаввурдан қутулиш учун баҳона қилишган. Кўрган тушим ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин. Тушимни таъбирлашни истамаганлигим унинг менга ёқимсиз эканлигидадир. Тушим таъбирини билгач, ҳамкасбим Р. ни “аҳмоқ” дейиш мен учун ёқимсиз эканлигини тушундим. Ҳамкасбим Р. га бўлган ёқимли ҳиссиётни туш мазмунига сингдира олмаганимда эмас, балки талқин қилишни истамаганимда. Тушимга яширилган фикрим мазмунан Р. га нисбатан туҳмат, гўё ўзим билмаган ҳолда тушда намоён бўлган қарама-қаршиликдир” (Фрейднинг “Туш талқини” китобидан).

“Шу ерда туш талқинини давом эттираман, ахир ундан амаким ҳақида қимматли хулоса чиқариб олдик-ку. Таъбир шуни кўрсатадики, унинг асосида, шубҳасиз, профессорликка тайинланиш истаги ётибди, тушимдаги Р. га бўлган ёқимли истагим эса ҳар икки ҳамкасбимга кўрсатилган ҳақоратга қарши норозилигини билдиради. Ўз тутумини таҳлил қилаётганим сабабли уни тўхтатмайман, чунки таҳлилдан қониқмадим. Туш мазмунини ташкил қилувчи ҳамкасбларим ҳақидаги мулоҳазаларим бутунлай бошқача. Профессорлик унвонига сазовор бўлиш истагим уларникига қарама-қарши бўлса ҳам, бунинг аҳамияти катта эмас, гарчи ўнгимдаги ва тушимдаги мулоҳазалар турлича бўлса-да. Агар бу унвонга эришиш истагим кучли бўлганда, бу шуҳратпарастлигимдан далолат берарди, лекин мен бундан узоқман. Дўстларим, танишларим бу ҳақда нима деб ўйлашлари менга номаълум. Балки мен шуҳратпарастдирман, лекин профессор бўлиш ҳақида гап кетганда унчалик эмасдир.

Тушимда менга ёпиштирилган шуҳратпарастлик қаёқдан келди? Эслашимча (болалигимда менга буни кўп гапиришган), туғилганимда бир қишлоқи кампир онамга боланг буюк одам бўлиб етишади, деб башорат қилган экан. Бу ерда ҳайрон қоларлик ҳеч нарса йўқ. Бундай башорат кўп оналарга маълум. Наҳотки, шуҳратпарастлигим шундан бўлса? Болалигим хотирасидан шунга ўхшаш яна бир таассуротни эсладим. Ота-онам кўпинча Пратердаги ресторанга олиб боришарди (бу вақтда ёшим ўн бир ёки ўн иккида эди). Бир кун кечқурун ўша ерда даврада юриб арзимаган пул эвазига яхшигина шеърлар тўқиган кишига кўзим тушди. Ота-онам уни ёнимизга таклиф қилиш учун мени юборишди. У киши ёнимизга келгач, менга мадҳия айтиб шеър тўқиди ва келажакда министр бўласан, деб башорат қилди. Мен буни яққол эслаб қолдим. Шу воқеа арафасида отам янги тайинланган министрлар портретларини олиб келганди. Улар орасида яҳудийлар ҳам бўлиб, омад кулиб боқади, деб ишонган болалар министр бўлишни орзу қилишарди. Бундан таъсирланиб, мен ҳатто юридик факультетга кирмоқчи ҳам бўлгандим, аммо кейин воз кечгандим. Министрлик мансаби медицина ходими учун етиб бўлмас амал, яна тушимга қайтамиз. Энди тушуниб етдим: туш мени қайғули воқеалардан болаликдаги орзумга эриштирди. Министр мансабини эгаллаб, ҳурматли ҳамкасбларим яҳудий бўлгани учун улардан бирини “аҳмоқ”, иккинчисини “жиноятчи” деб ҳақорат қилдим. Боплаб ўчимни олдим! Мени профессор лавозимига тайинламаганлари учун унинг ўрнини тушимда эгаллаб олдим”.

Иррационал шуҳратпарастликдан узоқ бўлган Фрейд учун бундай туш талқини ажойиб бир ўрнак бўлди. Лекин ўнгида буни қатъий инкор қилди. Ақл-идрок билан мулоҳаза қилди: “Агар унвонга интилишим кучли бўлганда шуҳратпарастлик касаллик сифатида намоён бўларди”. Шуҳратпарастликдан эса у “анча узоқ” эди. Атрофдагилар уни шуҳратпарастга чиқарганларида ҳам, бу нарса профессорлик унвони билан боғлиқ эмас, деган бўларди. Шундай қилиб, у шуҳратпарастлик ўзининг болалигидаги истагидан келиб чиққанлигини тан олди. Бундай истаклар бола феълининг шаклланиш даврига хос, аммо ёши улғайган одам ундан бутунлай қутула олиши қийин. Фрейд каби ақли расо шахслар бунинг фарқига боради, болаликдаги орзу-ҳаваслар билан катталар ҳаётидаги чегара ҳам ана шунда. Ҳозирги замонда бундай чегарани қатъий ўрнатиб бўлмайди, бунда Фрейднинг таъсири ҳам бор. Ақли расо одамларнинг тан олишларича, кўпчилик амалга ошмайдиган орзу-истакларга қараб интилади. Бу унинг истаги, лекин бунинг илдизи эрта болаликка бориб тақалади.

Шу пайтгача биз Фрейднинг туш назариясини бир томонлама муҳокама қилиб келдик. Унинг тушунчаси бўйича туш амалга ошмаган, сиқиб чиқарилган истакларнинг, айниқса, ҳиссий майлларнинг хаёлан амалга ошишидир. Бундай истаклар эрта болаликда пайдо бўлиб, инсон улғайгани ва шу баробарида ички назорат кучайгани сари бошқа бир истакка айланади, лекин батамом йўқ бўлиб кетмайди. Онгимиз назорати бўшашгач, улар тушда бўлса ҳам амалга ошади. Тушда намоён бўлган, сиқиб чиқарилган истаклар реал воқеаликда амалга ошганда эди, тушларимиз бу даражада мавҳум бўлмас эди, ўзимизни ноқулай сезмас эдик.

Баъзан тушимизда қотиллик ёки бошқа бир жиноятни содир этамиз, аммо бу бизга қувонч келтирмайди. Фрейднинг тушунтиришига кўра, уйқуда ички ахлоқий цензурамиз ҳам мудраб қолади, шу сабабли фикримиз ва фантазиямиз онгимизга кириб олади. Ички цензура ҳушёр бўлганда эди, бунга йўл қўймаган бўларди, унинг ҳушёрлиги эса таъқиқланган фикрларимизга очиқ-ойдин йўл бермайди. Агар тушнинг вазифаси уйқудаги оромимизни қўриқлаш бўлса, онгимиздан сиқиб чиқарилган ва тушимизга кирган истаклар ниқоб остида кириб келган бўларди. Тушлар ҳам невроз касаллиги каби, босиб турган истагимиз билан “ўзлигимизни” босувчи кучлар қоришувидан иборат.

Баъзан қоришувлардан иборат ниқоб механизми етарли ишламайди ва тушимиз очиқ ҳолда қолгач, биз уйғониб кетамиз. Бинобарин, Фрейд фикрича, тушнинг асосий белгиси унинг ниқобида ва онгсиз истакларнинг бузуқ ҳолда кўринишида. Ана шунда биз уйқу оромидан маҳрум бўлмаймиз. Бундай тасаввур Фрейднинг рамзлар аҳамиятини тушунишига жиддий таъсир қилди. Унинг фикрича, рамзларнинг асосий вазифасини тушунишга айнан шу тушунча ёрдам берди. Рамзларнинг вазифаси яширин истак-хоҳишларни ниқоблаш ва бузиб кўрсатишдан иборат. Рамзлар тили қандайдир “сирли код”, туш таъбири эса уни ечиш усулидир.

Фрейд тушлар мазмуни ақлдан ташқаридаги нарса, у болаликдаги ҳолатимиз билан боғлиқ бўлиб, айни пайтда ниқоб вазифасини ҳам ўтайди, деган хулосага келиб, унинг тилини рамзлар тилига кўчирди. Бу тил ҳар қандай ҳиссиётни эмас, балки оддий туғма ҳиссиётларнигина ифода қилиши мумкин.

Туш талқинида Фрейд кўпинча универсал рамзлардан кўра кўпроқ тасодифий рамзларни қўллайди. Ундаги ярим-чала мантиқли кетма-кетликни алоҳида қисмларга бўлиб талқин қилиш учун тушни бир неча қисмга бўлиш керак, деб ҳисоблайди. Туш кўрувчининг тушнинг ҳар бир қисми ҳақидаги фикрини билиш, ҳар бир фикр орқасидаги “ғаразли ниятларни” аниқлаш зарур. Агар уларни бирлаштирса, янги фикр келиб чиқиши, унинг ички мантиқан боғлиқлигига суяниб тушнинг моҳиятини билиш мумкин.

Тушларнинг сиқиб чиқарилган истакларни билдирувчи ҳақиқий мазмунини Фрейд “яширин моҳият” деб ҳисоблайди. Тушнинг ниқобланган вариантини “ҳақиқий моҳият” деб атаган бўлса, уни бузиб кўрсатиш ва ниқоблашни “тушнинг қилмиши” деб таърифлаган. Яширин моҳиятини очиб ташлаш механизми деганда уни бўрттириш, сиқиштириш, силжитиш, қайта ишлаш тушунилади. Бўрттириш деганда Фрейд уни қисқартиришни, яъни турли элементларнинг мазмуни биттасида акс этишини назарда тутди. Масалан, тушида кўринган, қўрқувни англатувчи эркакнинг сочи отасига, юз тузилиши мактаб ўқитувчисига, кийимлари бошлиғиникига ўхшаб кетиши мумкин. Чунки ўз вақтида улардан қўрққан ёки бир маҳаллар ёмон аҳволга, бахтсизликка тушган ҳолатига йўлиқса, тушида шуни эслатувчи жойларга бориб қолиши мумкин. Бундай унсурлар йиғиндиси битта образда ифодаланиши мумкин, улардаги ҳиссиётлар мазмунан бир-бирига ўхшаш. Рамзлар хусусиятини назарга олганда бўрттириш жараёнини тушуниш осон. Ташқи оламдаги реалликда икки одам ёки икки предмет ҳақида гап кетганда уларни алоҳида тушуниш муҳим, кичик воқеаликда эса бу унчалик муҳим эмас. Муҳими, уларнинг ўзаро боғлиқлигидир, чунки улар бир хил ҳиссиёт қўзғатади.

Силжитиш деганда Фрейд шундай ҳолатни назарда тутадики, кўпинча жуда муҳим, яширин маъноли англатувчи унсур, ўзига ўхшаш унсур орқали эмас, балки ундан узоқ бўлган, очиқ маънони англатувчи бошқа, аҳамиятсиз бир унсур орқали тушда намоён бўлади. Натижада психик аҳамияти қимматли бўлган унсур у қадар муҳим бўлмаган нарса билан ниқобланади.

Қайта ишлаш деганда эса Фрейд ниқоблаш жараёнининг якунланишини назарда тутган. Моҳиятнинг бўш жойларини тўлдириш, номувофиқликни тўғрилаш натижасида яхлит бир кўринишга эга бўлади, унинг ортида эса ҳаяжонга солувчи жиддий воқеа ва фожиа яширинган бўлиши мумкин.

Фрейд туш вазифасини бузиб юборувчи ва уни тушунишни қийинлаштирувчи яна икки омил ҳақида айтиб ўтади. Бир томондан, тушдаги айрим унсурлар ўзига зид маънони англатувчи кўринишда акс этади. Тушда кийинган ҳолда бўлсанг, яланғоч ҳолатни, бой бўлсанг, камбағалликни, меҳр-муҳаббат эса душманлик, нафратни билдиради. Бошқа томондан, тушдаги ошкора маъно айрим унсурлар орасидаги мантиқий алоқани билдиради. Тушда “аммо”, “чунки”, “нега деганда”, “агар” деган тушунчалар йўқ, лекин мантиқий боғланишлар образларнинг ўзаро муносабатида билинади. Масалан, одам тушида кимнингдир тураётганини, қўлларини кўтараётганини ва жўжага айланиб қолганини кўради. Оддий тилда жўжа нимжонлик ва қўрқоқлик аломати. Тушида кўринган киши ўзини ботир ва кучли қилиб кўрсатмоқчи, лекин амалда у жўжага ўхшаш кучсиз ва қўрқоқ. Тушнинг ошкора маъносида бундай мантиқий боғланиш икки образ орқали кўринган.

Фрейднинг туш ҳақидаги назариясини якунлар эканмиз, муҳим бир қўшимча қилиш лозим. Фрейд таъкидлаганидек, туш хусусиятларининг асосида болалик кечинмалари ётади, яъни ҳозирги кунни ўтмиш билан боғлайдиган ва бизда гўё шу кунларда бўлаётгандек таассурот қолдиради. Лекин, бу жудаям тўғри эмас. Фрейд фикрича, одатда туш кўришга уйқуга ётишдан аввалги янги таассуротлар туртки беради. Лекин туш рўй бериши фақат болалик тасаввурларига ва истакларига бориб тақалади. Унинг асосида болалик кечинмалари ётса-да, янги таассуротлар туртки бўлади. Буни оддий мисол билан тушунтириш мумкин. Ўз амрини ўтказувчи раҳбар қўлида ишлаган одам унинг олдида доим сабабсиз қўрқиб туради, чунки болалигида отасидан қўрққан. Бошлиғи унга танбеҳ берган куни кечаси тушида босинқираб, отасига ва айни пайтда бошлиғига ўхшаш одам уни ўлдирмоқчи бўлади. Агар болалигида отасидан шу даражада қўрқмаганида бошлиғининг танбеҳи унчалик қўрқувга солмаган бўларди. Бошлиқ унга дағдаға қилиб танбеҳ бермаганида, яширин қўрқув тушида кўриниш бермас эди.

[1] Таржимон Абдунаби Абдуқодиров таҳририятимиз таклифига кўра Эрих Фроммнинг “Инсон қалби” номли китобидан талай тадқиқот-мақолаларни ўзбекчага ўгирди. Биз шулардан адабиёт табиати билан узвий боғлиқ бўлган – туш ҳақидаги бобларини сиз азиз журналхонларга илиндик.
[2] Талмуд – яҳудийларнинг диний-ахлоқий китоби.
[3] Эмерсон (1803-1882) – америкалик файласуф-ёзувчи.
[4] Зигмунд Фрейд (1856-1939) – Австрия врач-психиатри, психолог, психоанализ асосчиси.
[5] Уруғ ичидаги униб чиқадиган ниҳолча.
[6] Либидо – инсоннинг психик ривожланиши унинг жинсий ҳис-туйғулари ривожланиш жараёнига боғлиқ, деган тушунча.

Рус тилидан Абдунаби АБДУҚОДИР таржимаси

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 2015–2

Erix Fromm kitoblarining birida: “Inson o‘zining mavjudligi o‘zi uchun muammo bo‘lgan olamdagi yagona maxluqdir: u bu muammoni yechmog‘i lozim, bundan hech qayerga qochib qutila olmaydi”, degandi. Faylasufdan qolgan katta ilmiy-ijodiy meros ana shu ulkan muammoni yechish yo‘lidagi jiddiy urinishlardan hisoblanadiki, uni idrok etish omma ma’rifatini yuksaltirishga ham beminnat xizmat qilishi tayin.

Rahmon Qo’chqor
QALB ILMI EGASI

Mavjudotlarning eng mukammali, sharifi sanalgan, boshqa biror maxluqqa ato etilmagan aql va idrok, ong va til sohibi bo‘lmish insoniyat tomonidan XX asrda bir emas, ikkita jahon urushi sodir etildi. Bu shafqatsiz muhorabalarda umumiy hisobda 80 milliondan ortiqroq aynan shu “mukammal, sharif zot” vakillari o‘z qavmdoshlari tomonidan ayovsiz mahv etildi. 1914 yilda boshlangan 1-jahon urushi vahshatlarini o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan o‘spirin Erix Fromm:”Shu narsa mumkinmi? Alohida so‘ralsa, birorta odam yaqiniga yo‘lamaydigan, demakki, hech qachon o‘zini qurbon qilmaydigan qandaydir xayoliy maqsadlar yoki siyosiy mulohaza-manfaatlar uchun millionlab odamlar bir-birini o‘ldirishi… Ya’ni ham siyosiy, ham psixologik nuqtai nazardan urushni qanday izohlash mumkin? Odamni qanday kuch boshqarayapti o‘zi?” deya dahshatga tushgan edi.

Nazarimizda, ana shu ikki urush, undan keyin esa uzoq muddat hukm surgan “sovuq urush” tahlikalari XX asr falsafasi odam va olam to‘g‘risidagi qarashlarning tabiatini, ilmiy-ijodiy izlanishlarning ustuvor yo‘nalishi va mohiyatini belgilab berdi. Xuddi shu voqeliklar G‘arb dunyosi fani, adabiyoti va san’atida “absurdizm” oqimining keng yoyilishiga, insonning “abadiy yolg‘izligi”, “la’natlangani”, “o‘zidan begonalashuvi” to‘g‘risidagi tushkun mulohazalarning, hatto (astag‘firulloh!) “Xudo o‘ldi” degan qarashlarning urchishiga ham kuchli turtki bo‘ldi. Bu tendensiyalar XX asrda yashab ijod etgan G‘arb jamiyatshunoslari, siyosatshunoslari, estetlari, axloqshunoslari, yozuvchi va adabiyotshunoslari, faylasuflari yaratgan asarlar nomiga-da qizamiqday qalqib chiqdi: “Yevropa shomi” (O. Shpengler), “Ijodkor mas’uliyati” (J. Mariten), “Go‘rkov” (G. K. Chesterton), “San’at degumanizatsiyasi” (Ortega-i-Gasset), “San’atning o‘limi” (V. Veydle), “Kelajak bilan to‘qnashuv” (O. Toffler), “Sivilizatsiyalar to‘qnashuvi” (S. Xantington), “G‘arbga qarshi isyon” (X. Bull), “G‘arbning o‘limi” (P. Byukenen) va boshqalar.

…Ota-bobolari yahudiy dinining otashin targ‘ibotchilari – ravvinlar bo‘lgan yosh Erix ham Frommlar oilasi an’anasiga sodiq qolib, shu yo‘lni davom ettirishi, umrini ruhoniylik va savdogarlikka baxsh etishi lozim edi. U o‘zi tug‘ilib o‘sgan muhit, Bavariyada kichkinagina do‘koni bo‘lgan bobosi to‘g‘risida, jumladan, shunday hikoya qilgandi: “Bobom umrini kun bo‘yi do‘konda o‘tirib, Talmud mutolaasi bilan o‘tkazardi. Agar xaridor kelib bezovta qilsa, jahl ila kitobdan bosh ko‘tarib: “Nima, atrofda boshqa do‘kon qurib qoptimi?” deya norozi bo‘lardi…”

E. Fromm XX asr tongida – 1900 yilning 23 martida Germaniyaning Mayndagi Frankfurt shahrida, aytilganidek, xudojo‘y yahudiylar oilasida dunyoga kelgan. U avval Frankfurt, keyin esa zamonasining taniqli faylasuflari Maks Veber hamda Karl Yasperslar dars bergan Haydelberg universitetlarida tahsil oladi. 22 yoshida Alfred Veber rahbarligida yozgan dissertatsiyasi uchun falsafa doktori ilmiy darajasiga ega bo‘ladi. O‘z izlanishlarini mustaqil davom ettirgan E. Fromm, Berlindagi psixoanaliz intitutiga ishga kirib, o‘sha davrda hammaning e’tiborini o‘ziga jalb etgan freydizm ta’limotini chuqur o‘rganadi, amaliyotda sinovdan o‘tkazadi. Mana shu tajribalar asnosida u Zigmund Freyd nazariyasi ham bequsur emasligi, jumladan, insonda yuz beradigan ruhiy evrilishlar, aynishlar faqat tabiiy-tug‘ma omillar, instinktlar natijasi bo‘lmasligi haqidagi xulosalarga keladi.

1930 yildan Fromm Frankfurtdagi ijtimoiy tadqiqotlar institutiga joylashadi hamda M. Xorkxaymer, T. Adorno, G. Markuze singari zamonasining taniqli olimlari bilan birgalikda keyinchalik “Frankfurt maktabi” nomini olgan mashhur ilmiy to‘garakning faol a’zosiga aylanadi. 1933 yilda Germaniyada hokimiyat tepasiga Adolf Gitler boshchiligidagi millatchi sotsialistlar (natsistlar) kelgach, Frankfurt instituti AQSHga ko‘chishga majbur bo‘ladi. Nyu-Yorkda olib borilgan “Obro‘-e’tibor va oila” nomli dasturiy izlanishlar natijasida 1941 yilda E. Frommning “Erkinlikdan qochish” nomli dastlabki kitobi dunyo yuzini ko‘radi.

Shuni ta’kidlash kerakki, barcha iste’dodli olimlar singari, E. Fromm ham o‘ziga qadar va hatto yon-atrofida izlanish olib borayotgan safdosh olimlarning aksariyat qarashlari bilan kelishmagan, uning iqtidori ilmda yangi yo‘nalish kashf etishga da’vat etgan. E. Fromm 40-yillarga kelib Frankfurt maktabidan yiroqlashadi, individual tarzda ilmiy izlanishlarga, o‘qituvchilik va jamoat faoliyatiga beriladi. Ko‘pdan-ko‘p mijozlari bilan olib borgan ruhiy tahlillari olimni zamonaviy jamiyatda ko‘payib-kuchayib borayotgan ruhiy xastaliklar – nevrozlar faqat biologik sababga emas, balki chuqur ijtimoiy ildizlarga borib taqalishi to‘g‘risidagi xulosaga olib keladi.

Darhaqiqat, Frommning ilk ustozlaridan biri Zigmund Freyd insonni o‘ziga xos yopiq tizim (“narsa o‘zida”) deb hisoblagan, uning aksariyat harakatlari biologik asoslardan turtki olishi to‘g‘risidagi ta’limotni olg‘a surgandi. E. Fromm esa tabiiy instinktlar bilan birga, ijtimoiy-tarixiy omillar odam bolasi ruhiyatida muhim o‘rin tutishini isbotlab berdi. Uningcha, inson tadqiqida shaxsning dunyoga, boshqa kishilarga, tabiatga va eng asosiysi – o‘ziga bo‘lgan munosabatini o‘rganish bosh masala hisoblanadi. Agar Z. Freyd odam tabiati azaldanoq buzilgan, aynigan, uning aksariyat intilishlari shaxsiy-shahvoniy lazzatga erishish, tabiiy istaklarni qondirishga yo‘nalgan bo‘ladi, deb hisoblasa, E. Fromm inson o‘zining biologik, hissiy istaklar qobig‘ini yorib chiqib, ongli umrini haqiqat va adolatni izlash, erkinlik va mukammallik sari intilishga bag‘ishlashi zarurligi to‘g‘risida gapiradi. Zero, inson tashqi muhitning o‘zgarishiga befarq bo‘lishi, unga mos tarzda o‘zi ham o‘zgarmasligi mumkin emas. (Bu gapning “buqalamunlik”ka hech qanday aloqasi yo‘qligini ta’kidlab o‘tirishimiz shart bo‘lmasa kerak.) Olimlar, shu ma’noda, E. Frommning insonshunoslik ilmi oldidagi xizmatlarini uning psixoanaliz faniga gumanistik ruh baxsh etganida ham, deb bilishadi.

1949 yildan to 1969 yilgacha E. Fromm Meksikada yashaydi, shu yerda ilmiy izlanishlarini davom ettiradi. Xuddi shu yillari u o‘zi umrguzaronlik qilayotgan yangi zamon tabiatini, o‘tmishda o‘tkazilgan va o‘sha yillari hayotga tatbiq etilayotgan turli ijtimoiy dasturlar, millionlar taqdiri ustida kechayotgan siyosiy-mafkuraviy eksperimentlar mohiyatini chuqur o‘rganish, ularni o‘zaro solishtirish, umumiy xulosalar chiqarish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ayni davrda yozgan “Sog‘lom jamiyat” asarida kapitalistik tuzumning salbiy jihatlarini ko‘plab misol va dalillar asosida ishonarli tanqid qiladi.

Erix Fromm totalitar jamiyat tabiati, uni tarix sahnasiga olib chiquvchi omillar, harakatga keltiruvchi mexanizmlar to‘g‘risida ham chuqur tahlillar olib borgan. Uning ishlarida nafaqat fashistik rejim, balki kazarmacha sotsializm tuzumi, bu tarixiy aynishlar omma psixologiyasida paydo qilgan o‘ta salbiy evrilishlar keng yoritilgandi. Demak, u “juvonmarg odam”ga (A. Oripov) nedir farishtadek yondashish tamoyilidan ham mutlaqo yiroq bo‘lgan. Faylasuf inson bolasiga xos bo‘lgan ayanchli qusurlar, tabiiy va ijtimoiy illatlar ildiziga tik qarashdan, odamdagi egoizm, egotsentrizm, “narsissizm” (“o‘z-o‘ziga mahliyolik”), ustozi Z. Freyd kashf etgan “Edip kompleksi”, biofiliya (“hayotsevarlik”)ning ziddi bo‘lgan nekrofiliya (“o‘limsevarlik”) singari ko‘pdan-ko‘p ruhiy og‘ishlar kasofatini shafqatsiz analiz qilishdan cho‘chimaydi. Bu jihatdan uning “Inson qalbi”, “Adolf Gitler: nekrofiliyaning klinik ko‘rinishi”, “Illyuziyalar qurshovida” singari asarlari, ayniqsa, e’tiborlidir.

E. Fromm, yana ko‘pchilik olimlardan farq qilaroq, faqat nazariy masalalar bilan cheklanib qolmagan, balki ijtimoiy-siyosiy hayotga faol aralashgan. Jumladan, u jamiyatning turli qatlamlari qarshisida ommabop tilda ma’ruzalar qilar, namoyishlarda qatnashardi, hatto 1962 yilda qurolsizlanish bo‘yicha Moskvada o‘tgan xalqaro konferensiyada kuzatuvchi sifatida ishtirok etgandi.

1968 yilda olimning yuragi birinchi marta kuchli xuruj qiladi va uzoq davolanishdan so‘ng u 1969 yilda Shveysariyaga ko‘chib keladi. Umrining qolgan qismini E. Fromm mana shu yurtda o‘tkazgan.

Afsuski, 1977 yilda – o‘zining “Ega bo‘lish yoki mavjud bo‘lish” asarini yozib tugatganidan so‘ng faylasuf ikkinchi, yana bir yildan keyin esa uchinchi infarktni ham boshdan kechiradi. Nihoyat, 1980 yilning 18 mart kuni – sakson yoshga kirishiga 5 kun qolganida, E. Fromm dunyodan ko‘z yumdi.

Erix Frommning jahon psixonaliz faniga, umuman, olam va odam to‘g‘risidagi falsafiy ilmga qo‘shgan hissasi shu qadar ko‘p qirraliki, hozir ularning barchasiga to‘xtab o‘tish imkondan tashqaridagi ish, albatta. U kitoblarining birida: “Inson o‘zining mavjudligi o‘zi uchun muammo bo‘lgan olamdagi yagona maxluqdir: u bu muammoni yechmog‘i lozim, bundan hech qayerga qochib qutila olmaydi”, degandi. Faylasufdan qolgan katta ilmiy-ijodiy meros ana shu ulkan muammoni yechish yo‘lidagi jiddiy urinishlardan hisoblanadiki, uni idrok etish omma ma’rifatini yuksaltirishga ham beminnat xizmat qilishi tayin.

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2013–3

Erix FROMM
QALB ILMI

Unutilgan til[1]

Tushlar, ertaklar va mif (afsona)larni tushunish faniga muqaddima

Mavhum tush o‘qilmagan maktubga o‘xshaydi.
Talmud[2]

Tush o‘zining ochiq-oydinligi bilan bizni cho‘chitib qo‘yadi va har qanday istagimiz voqelikka aylanishga shoshiladi. Tajribali odam o‘zligini anglash uchun uni tushunishga intiladi, to‘la tushunmasa ham mohiyatini payqab qoladi.

Emerson[3]

Aqlli inson hayratlanish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Agar shu gap rost bo‘lsa, hozirgi zamon odamining aqliy holatiga achinsa bo‘ladi. Yuksak darajada ma’lumotli va bilimli bo‘lishimizga qaramasdan, Xudo bergan bu ne’matni – hayratlanish qobiliyatini yo‘qotib qo‘ydik. Go‘yo hamma narsa ma’lum, biz bilmagan narsalarni esa ayrim mutaxassislar bilishi shart. Haqiqatan ham, hayratlanish noqulaylik tug‘diradi. Atrofdagilar bunday odamni aql-idroki past, deb o‘ylaydilar. Hatto bolalar ham kamroq hayratga tushishadi, hech bo‘lmaganda, buni namoyish qilgisi kelmaydi – vaqt o‘tgan sari esa bunday qobiliyat yo‘qola boradi. Unga to‘g‘ri javob topish muhimroq, savol berishning esa unchalik ahamiyati yo‘q, deb hisoblaymiz.

Balki masalani bunday qo‘yish, hayotimizning ajib hodisalaridan bo‘lsa-da, tushga unchalik ahamiyat bermasligimiz va bu borada kamroq savollar kelib chiqishidadir. Hammamiz ham tush ko‘ramiz, mohiyatini esa tushunmaymiz. Uyg‘oq paytimizda o‘zimizni xavf-xatarsiz sezamiz, chunki mantiqan va maqsad sari harakat qilamiz. Uyg‘oqligimizda harakatchanmiz va o‘ylab ish qilamiz, maqsadga intilamiz, kerak bo‘lsa, o‘zimizni himoya qilamiz. Harakatlarimiz davomida narsalarni kuzatamiz, ularga chetdan nazar solamiz, go‘yo o‘zimiznikidek ularni turli ko‘ylarga solamiz, lekin kuzatganimizning tub mohiyatiga yetib bora olmasak kerak. Ko‘pincha tasavvurimiz yetishmaydi, bolalar va shoirtabiat odamlarni hisobga olmaganda, ayrimlarimiz kamdan-kam hollardagina voqea-hodisalarni kuzatishda to‘plagan tajribalarimiz doirasidan chiqamiz. O‘zimizni tutishimiz bir xil, qaysidir ma’noda zerikarli. O‘ngimizda ko‘rganlarimizni “real voqelik” deb hisoblaymiz, bundan o‘zimizcha faxrlanib qo‘yamiz va ularni oqilona boshqaramiz.

Tushimizda mavjudlikning o‘zga shakliga kirib, go‘yo bedor bo‘lamiz. Tushimizda ko‘rganlarimiz hayotimizda umuman sodir bo‘lmagan bo‘lsa-da, tasavvurimizda turli voqealarni o‘ylab topamiz. Tushimizda ba’zan o‘zimizni qahramonlardek ko‘ramiz, ba’zan esa ablah qiyofasida, ayrim hollarda go‘zal manzaralar qurshovida o‘zimizni baxtli his qilsak, ayrim hollarda dahshatga tushamiz. Lekin o‘zimizni qanday his qilmaylik, u bizniki, muallifi o‘zimiz, syujeti ham.

Ko‘pchilik tushlarda alohida bir umumiylik bor – ular real voqelikdagi mantiq qonuniyatlariga bo‘ysunmaydi. Zamon va makon tushunchasining ahamiyati yo‘q. Allaqachon vafot etgan odamlarni tirik holda ko‘ramiz, o‘tib ketgan va biz ko‘rmagan voqea-hodisalarning guvohiga aylanamiz. Tushimizda bir vaqtning o‘zida sodir bo‘layotgan ikki voqea hayotda hech qachon birga yuz bermaydi. Makon va unda harakatlanish qonunlariga ahamiyat bermaymiz. Bir lahzada osongina uzoq masofalarga ko‘chamiz yoki ayni bir mahalda ikki joyda paydo bo‘lamiz, ikki odam bittaga aylanadi yoki o‘zga odamga aylanib qoladi. Tushimizda go‘yo yangi bir olam yaratamiz, o‘ngimizdagi zamon va makon qonunlari u yerda amal qilmaydi.

Tushga oid yana bir alohida ajoyib xususiyat bor. Garchi o‘ngimizda esga olmasak-da, ko‘p yillar ko‘rishmagan, deyarli unut bo‘lib ketgan odamlar va voqealar haqida o‘ylaymiz. Ular eski tanishlardek bizga namoyon bo‘ladi. Tushdagi hayotimiz o‘ngimizda xayolimizga kelmagan tajriba va xotiralarni uyg‘otadi.

Ajablanarli bo‘lishiga qaramasdan, tushlar xuddi o‘ngimizdagi real voqealardek tuyuladi. Tushda “go‘yoki” degan tushuncha yo‘q. Tush ko‘rish – haqiqiy hayotimiz. U shunchalik real voqeaki, oldimizda ikki savol ko‘ndalang turadi: voqelik nima o‘zi? Tushimizda ko‘rayotganimiz voqelik emas, o‘ngimizda ko‘rayotganimiz voqelik, degan tushunchani biz qayerdan oldik? Bu fikrni bir xitoy shoiri o‘rinlatib tushuntirgan: “O‘tgan tunda tush ko‘ribman: Men kapalak emishman. Endi bilolmay qoldim. Tushimda kapalakka aylangan odammanmi yoki odamga aylangan kapalakmanmi?”

Tushimizda ko‘rgan aniq-tiniq kechmishlar ham uyg‘onganimizda yo‘q bo‘ladi yoki arang yodga tushadi. Ko‘p tushlar mutlaqo unut bo‘ladi. Ayrimlari uyg‘onganimizda elas-elas yodga tushadi. Ammo tez orada ular ham mutlaqo unutiladi. Faqat oz miqdordagi tushlargina yodda qoladi: aynan ana shular haqidagina “tush ko‘ribman”, deb ayta olamiz. Go‘yo tunda ezgu yoki yovuz niyatli ruhlar kelgan-u, tong otgan zahoti yo‘q bo‘lgan. Ularni bu yerda bo‘lganliklari, biz bilan muloqot qilganliklari esa mutlaqo esdan chiqadi.

Eng ajablanarlisi shuki, uyqudagi ongimiz mahsuli bo‘lgan tushlar insoniyatning eng qadimiy kashfiyotlaridan bo‘lmish afsonalarga o‘xshab ketadi.

Hozirgi zamonda afsonalar bizni hayratga solmaydi. Diniy tushunchalar bilan yo‘g‘rilgan afsonalar biz uchun qadrli, urf-odatlarimizga aylangan afsonalarga ham hurmat bilan rioya qilamiz, lekin faqat sirtimizda, boshqa afsonalarni esa bolalarcha tasavvurga ega bo‘lgan omi odamlar to‘qigan, deb hisoblaymiz. Ularga nisbatan tushunchamiz qanday bo‘lishidan qat’i nazar, ularni tafakkurimizga yot bo‘lgan boshqa bir olam mahsuli, deb hisoblaymiz. Shunga qaramasdan, ko‘pchilik tushlarda shakl va mazmun jihatidan o‘xshashlik bor va bedorligimizda ular bizga qanchalik g‘alati va begona tuyulmasin, tunda afsona to‘qish qobiliyatiga ega bo‘laveramiz.

Xuddi tushimizdagidek, afsonalarda ham voqea-hodisalar real hayotdagi makon va zamon qoidalariga bo‘ysunmaydi: qahramonlar dunyoni qutqarish uchun o‘zini har yonga uradi, yurtidan qochadi, ulkan baliq yutib yuboradi, o‘ladi, tiriladi, afsonaviy qush yonib ketadi, yanada go‘zallashib qayta tiriladi va h. k.

Turli odamlar turlicha tush ko‘rganidek, afsonalar ham turlicha yaratilgan. Shunga qaramay, ularda umumiylik bor – ular ramziy tilda “yaratilgan”.

Bobilliklar, hindular, misrliklar, yahudiylar, greklar yaratgan afsonalar xuddi ashanti va truklar (Afrika xalqlari) afsonalari kabi aynan bir xil tilda yaratilgan.

Hozirgi paytda yashayotgan qandaydir bir nyu-yorklik yoki parijlik odamning tushi bundan bir necha ming yil oldin yashab o‘tgan afinalik yoki qudduslik odam ko‘rgan tushiga o‘xshab ketishiga dalillar bor.

Qadimgi va hozirgi zamon odamlarining tushlari va afsonalari tarixiy davr boshlanishidagi odamlarning tush va afsonalari kabi ramziy tilda ifodalangan.

Ramziy til – insonning ichki kechinmalari, hissiyotlari va fikrlari, tashqi olamdagi voqea-hodisalarni sezgi orqali qabul qilish va ifodalash shaklidir. Bu til biz yashayotgan olamdagi zamon va makon qonunlariga mantiqan to‘g‘ri kelmaydi, balki o‘zining shiddati va birikish xususiyati bilan farq qiladi. Bu til insoniyat tomonidan kashf qilingan tariximizdagi barcha madaniyatlar, xalqlarga taalluqli universal tildir. Uning o‘ziga xos grammatikasi va sintaksisi bor. Agar afsonalar, ertaklar va tushlarning mazmunini bilmoqchi bo‘lsang, shularni o‘rgan.

Hozirgi zamon odami bu tilni allaqachon unutib yuborgan. To‘g‘ri, faqat bedorligida, o‘ngida ham ularni tushunish muhimmikan?

O‘tmishdagi odamlar, Sharqdanmi, G‘arbdanmi – qaysi madaniyatga taalluqli ekanligidan qat’i nazar, bu savolga bir xil javob berishgan. Ular uchun tushlar va afsonalar eng muhim dil izhori bo‘lib xizmat qilgan, tushunmaganlarni esa omi odam hisoblashgan. Faqat so‘nggi bir necha asr davomida G‘arb madaniyati bu tushunchani o‘zgartirdi.

Tush masalasi bundan-da yomon. Hozirgi zamon madaniyati nuqtai nazaridan ularni aqlga to‘g‘ri kelmaydigan narsa, jiddiy ish bilan, ya’ni texnika taraqqiyoti bilan shug‘ullanayotgan, voyaga yetgan, o‘zlarini “realist” deb hisoblayotgan odamlar bunday bema’ni narsalarga chalg‘ishi kerak emas. Bunday odamlar turli qalb kechinmalarini birgina “sevgi” so‘ziga jo qiladilar.

Agar barcha tushlarimizda orzu-istaklarimiz amalga oshib, o‘zimizni quvonch va baxt og‘ushida ko‘rganimizda, balki unga nisbatan munosabatimiz yaxshiroq bo‘larmidi. Ammo, ko‘pincha, tushimizda dahshatga tushamiz, uyg‘ongach, “hayriyat, tush ekan”, deya o‘zimizni yupatamiz. Ba’zan ko‘rgan tushlarimiz tufayli xotirjamligimizni yo‘qotamiz, chunki o‘zimiz haqimizdagi tasavvurlarimizga to‘g‘ri kelmaydi. Hayotda yaxshi ko‘rgan odamlarimizga nisbatan ba’zan tushimizda nafrat his qilamiz va aksincha. Bedorligimizda o‘zimizni kamtarona tutsak, tushimizda jizzaki bo‘lib qolamiz, erkin odam kimgadir tobe bo‘lib qoladi. Eng yomoni, biz tushda ko‘rganlarimizni mutlaqo tushunmaymiz. O‘ngimizda biz tushunmaydigan narsa yo‘q, deb hisoblaymiz, go‘yo buning uchun biroz fikr yuritsak, bas. Aqlimiz yetmaganligini tan olgimiz kelmaydi, ammo rad etib bo‘lmaydigan holatdan qochib, tushlar bema’ni, deb qo‘ya qolamiz.

Keyingi bir necha o‘n yilliklar davomida afsonalar va tushlarga bo‘lgan munosabat o‘zgardi. Bunga Freydning[4] qilgan ishlari turtki bo‘ldi. Nevroz kasalligidan azob chekayotganlarga yordam berish, kasallikning kelib chiqish sabablarini aniqlash maqsadida barcha insonlarga xos bo‘lgan tushni tahlil qilishga kirishdi. Uning fikricha, tushlarni afsona va ertaklardan deyarli farqi yo‘q ekan – birining tilini tushunadigan odam keyingilarini ham tushuna bilarkan. Antropologlar (G‘arb olimlari bu terminni keng ma’noda ishlatadilar – faqat odamning paydo bo‘lishi va tuzilishinigina emas, balki urf-odatlari, diniy e’tiqodini ham o‘rganadilar) afsonalarni o‘rganishga kirishdilar. Bu borada Baxofen masalani yangicha yoritib berdi va insoniyat qadimiy tarixida yangi sahifa ochdi.

Afsonalar va tushlar haqidagi fan hali juda yosh. U turli to‘siqlarga duch kelmoqda. Bir tomondan, ma’lum ma’nodagi aqidaparastlik (konservatizm), ya’ni turli yo‘nalishdagi psixoanaliz maktablari. Uning tarafdorlari faqat o‘z yo‘nalishlarinigina ramziy til borasida yagona, deb hisoblaydilar. Oqibatda, bu tilni har tomonlama o‘rganish o‘rniga uni bir andozaga solib qo‘yildi.

Boshqa tomondan, tushlar ta’biri bilan faqat nevrozlarni davolovchi psixiatrlar shug‘ullanishlari kerak, degan tushuncha. Men esa ramziy tilni, xuddi chet tili kabi, barcha o‘rganishi kerak, deb hisoblayman. Bu tilni bilish o‘z shaxsimizni, donolik manbai bo‘lmish afsonalarni chuqurroq tushunishda beqiyosdir. Qolaversa, bu bilim inson qalbining turli qatlamlarini o‘rganishga yordam beradi. Ma’no va mohiyat jihatidan esa bu – umuminsoniy muammo.

Talmudda shunday deyiladi: “Mohiyati tushunarsiz bo‘lgan tush ochib o‘qilmagan maktubga o‘xshaydi”. Haqiqatan ham, tushlar va afsonalar o‘zimizdan chiqib, yana o‘zimizga qaytadigan sir-asrorlar o‘rtasidagi aloqa vositasidir. Agar bu tilni biz tushunmasak, dunyo tashvishlaridan holi bo‘lgan paytimizda o‘zimiz bilgan va bilmagan narsalar haqida o‘zimizga bergan savollar javobsiz qolaveradi.

Ramziy til xususiyatlari

Aytaylik, siz kimgadir oq vino bilan qizil vino ta’midagi farqni tushuntirmoqchisiz. Bir qarashda bu juda oson. Siz bu farqni yaxshi bilasiz; nima sababdan bu farqni o‘zgacha tushuntirish oson emas ekan? Shunga qaramasdan, buni og‘zaki tushuntirish juda qiyin. Oxiri, sabringiz chidamasdan: “Senga tushuntira olmayapman, yaxshisi, oldin qizil vinoni, keyin oqini tatib ko‘r. O‘shanda farqiga borasan”, deyishdan boshqa ilojingiz qolmaydi. Eng murakkab mashinalar tuzilishini tushuntirib bera olasiz, lekin eng oddiy ta’mni tushuntirish uchun aytganlaringiz bekor ketadi.

Hissiyotlaringizni so‘z bilan ifodalash qiyin ekanligiga duch kelganmisiz? Masalan, xayolingiz parishon bo‘lib, tushkunlikka tushganingizda dunyo ko‘zingizga qorong‘u bo‘lib ketadi, amalda esa qo‘rqadigan hech narsa yo‘q. Ushbu holatni do‘stingizga aytgingiz keladi, ammo ifoda qilish uchun so‘z topolmaysiz, qiynalasiz, oxiri, o‘zingiz ham amin bo‘lasizki, aytganlaringiz, boshdan kechirgan hissiyotlaringizga sira o‘xshamaydi, uning nozik tomonlarini umuman tushuntira olmaysiz.

Kechasi uyquda tush ko‘ramiz. Allaqanday katta shahar chekkasida turibsiz, tong yorishmoqda, ko‘chalar kimsasiz, faqat sut tashuvchi aravalar o‘tmoqda, atrofdagi uylar xarob va begona, tanish joylarga, kelgan manzilingizga qaytishning iloji yo‘q. Uyg‘ongach, ko‘rgan tushingiz yodingizga tushadi, do‘stingizga tushuntirmoqchi bo‘lgan holatni eslaysiz. Qandaydir lahza orasida sizga ushbu ko‘rinish namoyon bo‘ladi. Ko‘rganlaringiz u haqda eshitganlaringizdan ko‘ra yorqinroq taassurot qoldiradi. Aynan o‘sha tushda ko‘rganlaringiz hissiyotlaringiz ramzi hisoblanadi.

Ramz nima o‘zi? Ko‘pincha u “boshqa narsalarga ishora” sifatida ishlatiladi. Bu o‘xshatish qoniqarsiz bo‘lsa-da, shunga qaramasdan, agar gap ko‘rish, eshitish, hid bilish, sezish organlarimiz bilan bog‘liq hissiyotlarimizni, fikrlarimizni “biror narsa” bilan belgilash haqida ketganda, qo‘llasa bo‘ladi. Ushbu ramz ichki olamimizning tashqaridagi qandaydir ifodasi. Ramziy til shunday tilki, uning yordamida ichki hissiyotlarimizni, kechinmalarimizni, nimalar qilmoqchi ekanligimizni, nimalar sodir bo‘layotganligini moddiy olamga bildiramiz.

Agar ramz “boshqa narsalarga ishora qiluvchi boshqa narsa” bo‘lsa, prinsipial savol tug‘iladi: ramz bilan uni ifodalovchi narsa o‘rtasida o‘ziga xos qanday aloqa bor?

Bu savolga javob berishdan oldin ramzlarni uch turga ajratish mumkin: shartli, tasodifiy va universal. Ulardan oxirgi ikkitasigina hissiyot organlarimiz tomonidan qabul qilingan holatimizni ifoda qiladi, faqat ulardagina ramziy til elementlari bo‘lishi mumkin. Hozir buni tushunib olasiz.

Shartli ramzlar ular ichidagi barchaga ma’lum bo‘lgani, chunki uni oddiy tilda ham ishlatamiz. Agar biz “stol” so‘zini ko‘rsak yoki eshitsak, s, t, o, l harflari esa boshqa narsalarni bildiradi. Ular buyumni, ya’ni ko‘rish, ushlash, foydalanish mumkin bo‘lgan narsani anglatadi. “Stol” so‘zi bilan buyum – “stol” o‘rtasida qanday aloqa bor? Qandaydir ichki aloqa bormi? Ko‘rinib turibdiki – yo‘q. Buyumning o‘zi “stol” so‘zini aytganda chiqqan ovozlar birikuviga aloqasi yo‘q, faqat ana shu buyumni shunday so‘z bilan ifodalash haqida shartli kelishuv bor, xolos, ya’ni shu so‘z ramz sifatida ishlatiladi. Biz buni bolalikdan boshlab bilib olganmiz, eshitaverib o‘rganib, unga fikran bog‘lanib qolganmiz. Buyumni ko‘rganimizda, eshitganimizda o‘ylab o‘tirmasdan qanday nomlanishini topib olamiz.

Ayni paytda, shunday so‘zlar borki, ular faqat shartli ravishda fikriy tasavvurnigina qo‘zg‘otmaydi. Masalan, “fu-u” deganimizda go‘yo lablarimiz bilan badbo‘y hidni haydaymiz. Og‘zimiz yordamida jirkanishni ifodalaymiz. Havoni o‘zimizdan uzoqlashtirib, go‘yo noxush narsalardan qutulmoqchidek bo‘lamiz. Bu yerda ham ramziy harakatimiz ichki hissiyot bilan bog‘liq. Agar barcha so‘zlarning ramz sifatida o‘zi ifodalagan narsa bilan bog‘lanishi bor ekan, demak, biz tilni egalab oldik, tilni bilgach, ko‘p so‘zlar biz uchun ahamiyatini yo‘qotadi.

So‘zlar qanchalik darajada ma’lum va keng tarqalgan bo‘lmasin, shartli ramzlarning yagona namunasi emas. Obrazlar ham shartli ramz bo‘lishi mumkin. Masalan, bayroq qaysidir mamlakatning ramzi, lekin undagi alohida rangning esa o‘sha mamlakat bilan bog‘liq joyi yo‘q. Rang shartli ravishda mamlakatni bildiruvchi belgi sifatida qabul qilingan, biz esa uni ko‘rgach, shartli tasavvurimizni jamlab, o‘sha mamlakat tushunchasiga ega bo‘lamiz.

Ayrim obraz – ramzlarni butunlay shartli, deb bo‘lmaydi. Masalan, xoch. Xoch shunchaki nasroniylar cherkovining shartli ramzi va shu ma’noda bayroqdan farq qiladi. Bu obrazning o‘ziga xos ma’nosi uning Iso payg‘ambar o‘limi bilan bog‘liq ekanligida. Bundan tashqari, ikki jihatdan birlashgan ko‘chma ma’no bor: ham moddiy, ham ruhiy. Ular shunchaki oddiy shartli belgilar emas.

Tasodifiy ramz shartli ramzning tamomila aksi, ammo ularda ramz bilan uni ifodalovchi narsa o‘rtasida bitta umumiylik bor. Aytaylik, kim bilandir, qaysi bir shaharda ko‘ngilsizlik sodir bo‘lgan. O‘sha shahar nomini eshitgan zahoti unda o‘sha ko‘ngilsiz voqealar jonlanadi va aksincha, xursandchilik bilan bog‘liq kechinmalar bo‘lsa, ular yodga tushadi. Aslida, u shaharda na tashvishga soladigan, na xursand qiladigan narsa bor. Shu shahar bilan bog‘liq shaxsiy kechinmalargina o‘sha odamda shahar nomini ramziy belgiga aylantirgan.

Xuddi shunday ta’sir qandaydir uy, ko‘cha, manzara, kiyim-kechak va boshqa narsalar bilan ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Tushda qandaydir shaharga borib qolganimizni ko‘rishimiz mumkin. Tushda ko‘rgan shahar bilan alohida kayfiyatimiz orasida hech qanday aloqa yo‘q. Biz nafaqat ko‘chalarni ko‘rdik, balki shahar nomini ham bilarmiz, lekin nega shu shahar tushimizga kirdi? Balki uyqudan oldin uning ramziy belgilariga o‘xshash hissiyotlarni eslagandirmiz. Tushda ko‘ringan obraz kayfiyatimiz bilan bog‘liq shahar “belgisi”, ya’ni ramz bilan ramziy ma’no o‘rtasidagi aloqa tasodifiydir. Shartli ramzdan farqli o‘laroq, tasodifiy ramz turli odamlarda turlicha bo‘ladi, chunki bo‘lib o‘tgan hodisa bilan ramz o‘rtasidagi aloqani har kim o‘zicha belgilaydi. Shuning uchun ramziy tilda ifodalangan afsonalar, ertaklar va badiiy asarlarda tasodifiy ramzlar kamroq ishlatiladi, chunki ularda ma’lumot kam, ifoda qilmoqchi bo‘lgan muallif esa har birini alohida sharhlashi kerak. Tushlarda esa tasodifiy ramzlar ko‘proq uchraydi, ularni quyiroqda tushuntiraman.

Universal ramz deganda, ramz bilan uni ifodalovchi narsa o‘rtasida ichki bog‘lanish bo‘lgan ramzlarni tushunmoq kerak. Misol tariqasida o‘zini shahar chekkasida ko‘rish tushini keltirdik. O‘zini kimsasiz, notanish, g‘arib joyda ko‘rgandagi hissiyot haqiqatan ham o‘ngdagi shunday holat bilan bog‘liq. Agar tushda shahar chetida bo‘lmaganimizda biz uni ramz bilan bog‘lay olmagan bo‘lardik, xuddi stolni umuman ko‘rmaganimizda uni stol ramzi bilan bog‘lay olmagandek. Bu ramz faqat shaharda yashovchilar uchungina ma’no kasb etadi, shaharni umuman bilmaydiganlar uchun emas. Shu asnoda ko‘p universal ramzlar asosida har bir odamning shaxsiy kechinmalari yotadi. Masalan, olov bilan bog‘liq ramzlar. Yonayotgan olovga biz hayrat bilan boqamiz va u bizga ma’lum xususiyatlari bilan ta’sir qiladi. Avvalo, uning harakatchanligi. U doim harakatda, o‘zgarib turadi, ayni paytda, unda doimiylik mavjud. To‘xtovsiz turlanib turadi, ammo o‘zgarmas. U o‘zining kuch-quvvati, nafisligi, yengil harakati bilan taassurot qoldiradi. U go‘yo raqsga tushadi, tuganmas quvvatga ega. Olovdan ramz sifatida foydalansak, uning yuqoridagi barcha xususiyatlarini ichki hissiyotlarimizga ko‘chirib tavsiflaymiz. Shunda goh u elementi, goh bunisi ustun keladi.

Suv, ya’ni dengiz va daryo bilan bog‘liq ramzlar qaysidir ma’noda unga o‘xshash, ayni paytda, keskin farqlanadi. Bu yerda ham harakatchanlik, o‘zgaruvchanlik va doimiylik uyg‘unligi bor. Uzluksizlik, serharakatlilik, kuch-quvvatni ham ko‘ramiz. Farqi esa, olovda – jasorat, tezlik, hayajon aks etsa, suvda – osoyishtalik, barqarorlik, shoshilmaslik mavjud. Olovda – tasodif, suvda oldindan belgilash elementlari bor. Suvdagi harakatchanlik belgisi “og‘irroq”, “bosiqroq” – ular “hayajonga”, balki “osoyishtalikka” undaydi.

Moddiy olamda sodir bo‘layotgan voqea-hodisalar ichki holatimizga mos aks etishi – ruhiy olamning ramzi sifatida xizmat qilishi mumkinligiga ajablanmasa ham bo‘ladi. Jismimizda ichki holatimiz namoyon bo‘lishi barchaga ma’lum – g‘azablanganimizda qonimiz qaynab, qizarib ketamiz, qo‘rqqanimizda aksincha, xafa bo‘lganimizda esa butunlay boshqacha. Yuz ifodalarimiz, xatti-harakatlarimiz, imo-ishoralarimiz ichki holatimizni shu darajada ifodalaydiki, atrofimizdagilar bularni so‘zsiz tushunadilar. Haqiqatan ham, jismimiz ichki holatimizni aks ettiruvchi ramz, allegoriya (majoz) emas. Haqiqiy ichki hissiyotimiz, hatto fikrimiz ham vujudimizda aks etadi. Ruhiy holatimiz bilan jismoniy holatimiz o‘rtasida bunday aloqa universal ramzlarga xos. Ayrim jismoniy xatti-harakatlar o‘z xususiyatiga ko‘ra ma’lum hissiyot va fikrlarni uyg‘otadi va kechinmalarimizni jismoniy holatimiz orqali, ya’ni ramziy ifodalaydi.

Universal ramz o‘zi anglayotgan narsa mohiyati bilan uzviy bog‘liq, u tasodifiy emasligi bilan boshqa turdagi ramzlardan farq qiluvchi yagona turdagi ramzdir. Bunda his-tuyg‘ularimiz, fikrimiz bilan jismoniy holatimiz o‘rtasida uzviy bog‘langan sezgi yotadi. Undagi universallik shundan iboratki, u barcha odamlar tomonidan bir xil qabul qilingan. Individual xususiyatga ega bo‘lgan tasodifiy va bir guruh tomonidan qabul qilingan shartli ramzlardan shu jihatdan farq qiladi. Universal ramzda vujudimizdagi har bir odamga xos bo‘lgan xususiyatlar yotadi, alohida shaxs yoki guruh bilan cheklanmagan. Universal ramz insoniyat uchun umumiy shartli tilga aylanishi kerak edi, lekin biz uni unutib qo‘ydik.

Bu ramzning universal xususiyatlarini tushuntirish uchun shaxsning nasliy belgilari haqida gapirishga hojat yo‘q. Barcha odamlarning vujudi va ongi bir xil “tuzilgan” va ana shu umuminsoniylik xususiyati tufayli ramzlarni tushunish qobiliyatiga ega. Ko‘nglimiz buzilganda yig‘lashni, jahlimiz chiqqanda qizarib ketishni bizga birov o‘rgatmagan, bunga hojat ham yo‘q. Bunday ta’sirlanish insonning millati, irqi va boshqa alohida xususiyatlariga bog‘liq emas. Ramzlar tili ham shunday: unga o‘rgatish shart emas, u alohida bir guruhlar bilan cheklanmagan. Ibtidoiy davrdan boshlab, to yuqori rivojlangan qadimiy Misr va Yunon madaniyatlari tomonidan yaratilgan barcha afsonalar, xuddi shunday tushlar ham, ana shu tilda yaratilganligi bunga guvoh bo‘la oladi. Bundan tashqari, turli madaniyatlar tomonidan foydalanilayotgan bu ramziy tillarning ajoyib o‘xshashligi bor, chunki ularning asosi sezgilarimiz va ta’sirchanligimizga borib taqaladi. Yana bir misol. Yaqinda o‘tkazilgan tajribalar natijasi shuni ko‘rsatadiki, tush ta’biri nazariyasidan uzoq bo‘lgan odamlar gipnoz ta’sirida hech qanday qiyinchiliksiz tushlar ramzini ta’riflab berishdi. Gipnoz holatidan chiqqanlaridan so‘ng bu haqda so‘raganlarida: “Bular behuda gaplar, bo‘lishi mumkin emas”, deya oldilar, xolos. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda yana bir qo‘shimcha qilish mumkin. Ayrim ramzlarning ma’nosi real hayotdagi turli madaniyatlarda, aslida, turlicha ahamiyat kasb etishiga qarab farq qiladi. Masalan, quyoshning vazifasi va ahamiyati shimolda va tropik mamlakatlarda o‘zgacha. Suv ko‘p bo‘lgan shimolda barcha tirik narsalarni rivojlanishi quyosh nuriga bog‘liq. Quyosh ularni himoya qiladi, isitadi, hayot bag‘ishlaydi, shuning uchun uni ardoqlashadi. Janubda esa quyosh haddan ziyod qizdirgani uchun undan o‘zini himoya qilishadi, hatto u xavf tug‘diradi, suv esa tirik jon uchun hayot manbai. Bir narsaning hayot sharoitiga bo‘lgan turlicha ta’sirini universal ramzlar tilining dialekti deb ham atash mumkin. Ayrim ramzlar turli mintaqalarda turlicha talqin qilinishini shu bilan tushuntirish mumkin.

Ramziy tillarning yana bir o‘zgacha xususiyati shundan iboratki, hissiyotimiz qabul qilishiga qarab ayni bir hodisa turlicha talqin qilinadi. Yana olovni bildiruvchi ramzga qaytamiz. O‘choqdagi olov – hayotni his qilish, iliqlik va huzur-halovat ramzi. Lekin uy-joy yoki o‘rmonni olov qurshovida ko‘rsak, u qo‘rquv, xavf-xatar tug‘diradi va biz o‘zimizni ojiz his qilamiz. Shunday qilib, olov ramziy ma’noda ham hayotni, quvonchni bildirsa, ham qo‘rquvni, ojizlikni yoki insonni vayronagarchilikka bo‘lgan moyilligini aks ettiradi. Suv bilan bog‘liq ramzlar ham shunga o‘xshash. Toshqin paytida hammayoqni suv bosib, vayronagarchilik olib keladi. U dahshat, alg‘ov-dalg‘ov keltiruvchi yovuz kuch ramzini ham, shuningdek, osoyishtalik va xotirjamlikni bildiruvchi ramzni ham ifodalashi mumkin.

Bunday prinsipni namoyish qilish uchun vodiyni bildiruvchi ramzni ham olish mumkin. Tog‘lar qurshovidagi vodiy xavfsizlik, osoyishtalik, tashqi xatarlardan himoya ma’nosini bildirsa, ayni paytda, atrofi o‘tib bo‘lmas to‘siqlar bilan o‘ralgan, qochishning iloji yo‘q bo‘lgan tutqunlikni bildiradi. Har bir ramzning konkret ma’nosi undan foydalanuvchining umumiy holatda qabul qilgan kechinmalaridagi vaziyat ustunligiga bog‘liq.

Tushlarning ramziy xususiyatlarini ko‘rib chiqayotganda bu masalaga yana qaytamiz.

Universal ramzlar funksiyasiga misol qilib G‘arb madaniyatidan xabardor har bir odamga ma’lum bo‘lgan ramziy tilda yozilgan Iona hikoyasini keltirish mumkin. Unga Xudodan vahiy keladi. Unga ko‘ra Iona Nineviyaga borishi va xalqidan yovuzlikni to‘xtatishni, aks holda, xalq halok bo‘lishi mumkinligini aytishi kerak edi. Iona payg‘ambar bo‘lgani uchun vahiyni eshitmasligi mumkin emasdi. Lekin u o‘z irodasiga qarshi borib, vahiy qilinganlarni bajarishdan o‘zini olib qochadi. Bu odam o‘zgalarning dardiga befarq qarovchidir. U qonun-qoidani bajonidil qabul qiladi-yu, ammo mehr-muhabbat ko‘rsatishga qobiliyati yo‘q. Ionaning qalbida sodir bo‘layotgan narsalar “Bibliya”da qanday aks ettirilgan?

Iona Ioppiyaga kelgach, Farsisga ketayotgan kemaga o‘tiradi. Ochiq dengizda birdan kuchli bo‘ron turib, kemadagilarni qo‘rquv bosadi. Iona esa kemaning ichki xonalariga kirib qattiq uyquga toladi. Kemadagilar: “Oramizdan kimdir Xudoning qahriga uchragan, kelgan balo-qazo shunga bo‘lsa kerak”, deb Ionani uyg‘otishadi. U esa Xudoning amrini bajarmasdan qochmoqchi bo‘lganligini aytadi. O‘zini dengizga uloqtirib yuborishlarini, shunda bo‘ron ham tinishini bildiradi. Dengizchilar (unga rahmlari kelgan bo‘lsa-da, boshqa ilojini topolmay) uni dengizga uloqtirgach, bo‘ron tinib qoladi. Ionani katta bir kit yutib yuboradi, u yerda uch kechayu uch kunduz qolib ketadi. U Xudoga yolborib, asirlikdan qutqarishni iltijo qiladi va Xudoning irodasi bilan kit uni quruqlikka chiqarib tashlaydi. Iona Nineviyaga borib Xudoning amrini bajaradi va bu bilan shahar aholisini qutqaradi.

Hikoya shunday yozilganki, go‘yo undagi voqealar haqiqatan ham bo‘lib o‘tgandek tuyuladi. Shunga qaramasdan, u ramziy tilda yozilgan, undagi voqealar qahramonning ichki holatini bildiruvchi ramzlardir. Bu yerda ramziy harakatlar zanjir kabi bir-biriga ulanib ketgan: kemaga chiqish, ichki qismiga kirib olish, uxlash, dengizga cho‘kish va kit qorniga tushib qolish. Bu yerdagi barcha ramzlar ichki holatni bildiradi: himoya va saqlanish, o‘zgalardan qutulish – najot. Bu ramziy ma’nolarni o‘zgacha ramz bilan ham ifodalash mumkin: ona qornidagi homila tarzida. Real voqelikda esa ular turli-tuman hodisalar.

Hikoyadagi tashqi voqealar oldindan makon va zamonda rivojlana boradi. Iona kemaning tryum (ichki qism)iga tushadi, keyin uxlab qoladi. Keyin uni dengizga uloqtirishadi, keyin kit yutib yuboradi. Voqealar ketma-ket sodir bo‘lsa-da, ayrimlari haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi. Lekin zamon va makonda uyg‘un. Agar biz muallifning voqealar ketma-ketligini emas, balki insonning ichki holatini tasvirlamoqchi bo‘lganini payqagan bo‘lsak, vijdon amri va undan xalos bo‘lish istagi o‘rtasida uzilishni anglashimiz, turli voqealarning ketma-ket kelishi, voqealar rivoji zamon doirasida sodir bo‘layotgani, aynan bir hissiyot kuchayib borayotganligini bildiradi. O‘z yaqinlariga bo‘lgan burchini ado etishdan bosh tortayotgan Iona boshqalardan ajrala boradi va oxiri kitning qorniga tushib qoladi. Endi u himoya ostida emas, balki tutqunlik holatida. O‘z istagi bilan tushgan holatidan qutulish uchun u endi Xudoga yolboradi, iltijo qiladi. (Bunday holat nevrozlarga xos. Ular qandaydir xavfdan qutulish uchun himoya qidiradi, topganda esa himoya vositasi o‘z funksiyasini o‘zgartiradi va undan qutulish choralarini izlab nevroz holatiga tushadi.) Ionaning odamlardan qutulish istagi chorasizlikka olib keladi va u o‘z hayotini boshqatdan, himoya qidirishdan oldingi holatidan boshlaydi.

Hikoyadagi oshkora va yashirin mantiq o‘rtasida yana bir farq bor. Bu – oshkora mantiq asosida tashqi voqealarning sababiy bog‘lanishi. Dengiz tomon yo‘l olishiga Xudodan qochish sababi, uyquga ketishda charchoqlik sababi, dengizga uloqtirishda – bo‘ronga sababchi bo‘lganligida, kitning yutib yuborishida – dengizda odamxo‘r kitlar borligi sabab. Har bir hodisa oldingisi bilan bog‘liq. (Hikoyaning xulosasi real emas, lekin mantiq bor.) Hodisalarning yashirin mantig‘i boshqacha. Turli hodisalar birikmasi ichki holat bilan bog‘liq. Ko‘rinib turgan tashqi hodisalarning sababiy-natijaviy bog‘lanishi bo‘lib tuyulgani, aslida, bu o‘zaro bog‘langan ruhiy holat bilan o‘zaro aloqada o‘zgarib turish ifodasi. Ichki uzviy aloqa, voqeaning ketma-ketligi kabi mantiqiydir, lekin bu mantiq boshqacha. Bu mantiq mohiyatini ramzlar tili mantiqiy bo‘lgan tushlar xususiyatlarini tahlil qilgach, yaqqolroq ko‘ra olamiz.

III. Tush xususiyatlari

Asrlar va madaniyatlar osha tush xususiyatlariga bo‘lgan munosabatlar keskin o‘zgardi. Odamlar tushlarni uyquda jismimizdan ajralgan ruhimizda sodir bo‘ladigan real voqelik, deb hisoblaydimi yoki Xudoning irodasi bilan yoxud yovuz kuchlar tomonidan o‘tkazilgan ta’sir natijasi, deb ishonishadimi? Tushimizda jilovlab bo‘lmas ehtiroslar o‘yini gavdalanadimi yoxud yuksak o‘y-xayollar, axloqiy kuchlar aks etadimi? Ularning muhim ahamiyati va ma’nosi bor, deb tushunamiz. Ma’no deganda, unda yashirin xabar borligi va ta’birini to‘g‘ri qilsak, uni tushuna olishimiz, muhim ahamiyati deganda esa, tushimizga kirgan, garchi mayda-chuyda narsalar bo‘lsa ham, muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yashirin ma’no yotishligini nazarda tutamiz.

Oxirgi yuz yillikda tushlar haqidagi tasavvurlar keskin o‘zgardi. Tushlar ta’biri xurofotga tenglashtirilib, o‘qimishli odamlar – olim bo‘ladimi-yo‘qmi, ularga ishonmay qo‘ydi. Tushlar shunchaki miyaning ma’no va mazmunsiz bir faoliyati, nari borsa, jismimiz sezgisiga javoban miya faoliyatining reaksiyasi, deb hisoblanmoqda. Faqat XX asr boshlariga kelib Freyd tushlar haqidagi oldingi tasavvurlarni to‘g‘ri, deb tasdiqladi va unga ko‘ra tushlar ma’no va mohiyatga ega: ichki olamimizda muhim bo‘lmagan narsalarni aks ettirmaydi, ta’birini to‘g‘ri topsak, ma’no va mohiyatiga yetib boramiz. Tush ta’biri bu – viaregiya (lotincha “qirollar yo‘li”) bo‘lib, ongimizdagi anglashilmagan fikrlarni, patologik va normal holatimizdagi, xatti-harakatlarimizga kuchli turtki bo‘lgan sabablarni tushunishimizdagi bosh yo‘ldir. Freyd nafaqat tush xususiyatlarini aniqlab berdi, balki sabot-matonat va qat’iyat bilan tush haqidagi qadimiy tasavvurni ham tikladi. Unga ko‘ra, tushlar o‘ngimizda tiyib kelayotgan aql bovar qilmas istaklarimizning ro‘yobga chiqishidir.

Tushlar haqidagi Freydning fikrlari va boshqa dastlabki nazariyalarni hozir ko‘rib chiqmoqchi emasman, bunga keyingi boblarda qaytamiz. Hozir esa Freydning tajribalari va ularni qanday tushunib yetganim, qolaversa, tush ko‘rib ularning ta’biri bilan shug‘ullanuvchi bir odam sifatida o‘z tajribalarimdan kelib chiqqan holda, bu masalani muhokama qilmoqchiman.

Agar miya faoliyati barcha ko‘rgan tushlarimizda o‘zligini namoyon qilishini hisobga olsak, u holda, tush xususiyatlari va mohiyatini tushunish uni keng ma’noda tushimizda sodir bo‘layotgan voqealarni miya faoliyati bilan bog‘liq holda o‘rganish kerak, deb hisoblayman.

Bu juda keng tushuncha, uni qo‘llash uchun dastavval “tushimizda”ning ma’no va mohiyatini, uning aqliy faoliyatimizga bo‘lgan alohida ta’sirini bilishimiz kerak. Ana shu ta’sirning mohiyatini bilib olsak, tush xususiyatlarini ham kengroq tushunib olamiz.

Uyqudagi jismoniy holatimiz organizmda sodir bo‘layotgan kimyoviy reaksiyalar, kuch-quvvat tiklanishi uchun bir sharoit, lekin, ayni paytda, organizmimiz harakat qilmaydi, hatto hissiyotlarimiz ham deyarli uzilib qolgan. Psixologik ma’noda bedorlikka xos bo‘lgan bosh funksiyamiz – tashqi ta’sirni sezish va shunga yarasha javob qaytarish uyqudagi holatimizda umuman to‘xtab qoladi.

Bedorlikdagi va uyqudagi bu biologik farqlarni mohiyatan insonning ikki biologik holatlaridagi farqi, deyish mumkin.

Uyqu holatining miyadagi jarayonlarga bo‘layotgan ta’sirini baholash uchun, avvalo, umumiy muammoni, ya’ni insonning ish faoliyati bilan fikrlash jarayonining o‘zaro bog‘liqligi masalasini ko‘rib chiqish lozim. Fikrlash tarzimiz ko‘pincha ish faoliyatimiz va uning natijalaridan manfaatdorligimizga bog‘liq. Bu degani, manfaatdorlik fikrimiz tarzini butunlay o‘zgartirib yuboradi, degani emas. U shunchaki ma’lum darajada ta’sir qiladi, xolos.

Masalan, o‘rmonga bo‘lgan munosabat odamlarda qanday? O‘rmonga kelgan rassom go‘zal manzara izlaydi, uning egasi esa undan ko‘proq foyda olishni istaydi, harbiy odam taktik usullarni qo‘llash, himoyalanish mashqlarini ko‘zlaydi, sayohatchi tabiat qo‘ynida dam olish uchun qulayliklar qidiradi – har birining tasavvuri turlicha. Rassom uchun eng muhimi – tashqi ko‘rinish va rang, ishbilarmon uchun daraxtlarning ko‘pligi, kattaligi va sifati, zobit uchun kuzatish va yashirinish qulayliklari, sayohatchi uchun so‘qmoqni aniqlash va mo‘ljalni to‘g‘ri olish. Ularga yolg‘ondan o‘rmon chetida turganligini aytsangiz, chindan ishonishadi, chunki o‘rmonning ko‘rinishi ularning kasbiga bog‘liq holda turlicha.

Uyqu va bedorlikning biologik va fiziologik vazifalari ish faoliyatidagi farqlarga nisbatan muhimroq, binobarin, insonning ikki holatidagi atrofi olamni idrok qilish usuli ham keskin farq qiladi.

Uyg‘oqlikda fikru zikrimiz, hissiyotimiz tashqaridan olinadigan signallarga javob berishdan iborat bo‘ladi. Inson tevarak-atrofda bo‘layotgan voqealarni boshqarishi, o‘zgartirishi va o‘zini himoya qilishi zarur. Bedorlikdagi odamning vazifasi atrof-muhit qonunlariga rioya qilgan holda hayotni saqlashidir. Bu uning zamon va makon darajasida fikrlab, ulardagi mantiq qoidalariga rioya qilishi demakdir.

Uxlayotganimizda tashqi olamni o‘z ehtiyojlarimizga moslashtirishning hojati yo‘q. Uyquda himoyasizmiz, bekorga “uyqu – o‘lim bilan barobar”, deyilmagan. Ayni paytda, biz erkin holatdamiz. Ishimiz bilan bog‘liq tashvishlar, kimdandir himoyalanish yoki tajovuz qilish xavfi, voqelikni kuzatish, vaziyatni egallash, tazyiq o‘tkazish zarurati yo‘q. Tashqi olamni kuzatmaymiz, u bilan ishimiz yo‘q, faqat ichki olamimiz bilan bandmiz. Uyqudagi odam holatini murtak[5] bilan yoki o‘lim bilan, yoki bo‘lmasa, voqelikdagi qonunlarga bo‘ysunmaydigan farishtaga ham qiyoslash mumkin. Zaruriyat olami o‘rnini erkinlik olami egallagan, ya’ni fikr va hissiyotlarimiz “men”ga borib taqaladi.

Uyqudagi aqliy faoliyatimiz mantiqan uyg‘oqligimizdagi holatimizdan farq qiladi. Bedorlikda muhim bo‘lgan voqelikni qabul qilishdagi fazilatlarga e’tibor bermaymiz. Masalan, agar men birorta odamni qo‘rqoq, deb hisoblasam, tushimda u quyonga aylanib qolishi mumkin. U odamga nisbatan bo‘lgan munosabatim nuqtai nazaridan olganda, tushimdagi o‘zgarish mantiqan to‘g‘ri, tashqi olamni qabul qilishimga qaratilgan (uyg‘oqlikda u odamni bunday qilmagan bo‘lardim) munosabatda esa mantiqsizdir. Tushimizda sodir bo‘layotgan voqealarni, umuman, mantiqsiz deb ham bo‘lmaydi, faqat u yerdagi mantiq alohida holatimizdagi qonunlarga bo‘ysunadi.

Uyqu va bedorlik inson mavjudligining ikki qutbi. Bedorlikdagi vazifamiz harakatimizda, uyquda esa undan xolimiz. Uyqudagi vazifa o‘zligimizni idrok qilish bilan bog‘liq. Uyg‘ongach, biz darhol harakatga tushamiz, holatga qarab xotiramiz tiklanadi, zamon va makon qonuniyatlari asosida fikr yuritamiz. Uyqudagi olam yo‘qoladi. Tushimizni qiyinchilik bilan eslaymiz. Bunday holat ko‘pchilik xalqlarning ertaklarida timsollar bilan ifodalangan: tunda qandaydir yoqimli yoki yovuz sharpalar va ruhlar harakat qilishadi, tong otgach esa ulardan asar ham qolmaydi.

Ushbu mulohazalardan ongosti xususiyatlari haqida bir necha xulosa kelib chiqadi.

Ongosti – Yung o‘ylaganidek, genetik tajribadan kelib chiqqan asossiz xulosa emas yoki Freyd faraz qilgandek, aqlga sig‘maydigan libido[6] to‘planuvchi kuch ham emas. Uni tushunish uchun “fikrimiz va hissiyotlarimiz biz bajarayotgan ish bilan bog‘liq”, degan prinsipga amal qilishimiz kerak.

Ong bu – biz tashqi dunyo bilan qilayotgan muomalamiz, harakatlarimiz bilan bog‘liq bo‘lgan miyamiz faoliyatidir. Ongosti – tashqi dunyo bilan aloqamiz to‘xtaganda “ishlaydigan”, o‘zimizni anglashga qaratilgan miyamiz faoliyatidir, binobarin, uning xususiyati egallab turgan holatimizga bog‘liq.

Ongosti faqat bedorlikda “normal” holatdagi xatti-harakatlarimizga nisbatangina anglashilmagan. Ongosti deganda, harakatlarimizni boshqarib turgan miya faoliyatimizdan tashqarida sodir bo‘layotgan qandaydir narsani nazarda tutamiz, ya’ni biz uchun begona, sharpaga o‘xshash, tutqich bermas, eslash qiyin bo‘lgan narsani. Uyquda kunduzgi real olam ongostiga o‘tadi, ya’ni uyqudagi miyamiz faoliyati bedorlikdagi ongimizga nisbatan ongostiga aylanadi. Ongosti iborasi, odatda, faqat kunduzgi hayotimizga nisbatan berilgandagina ishlatiladi, shuning uchun unda bo‘lgan voqealar aks etmaydi, balki jismoniy holatimiz bilan bog‘liq bo‘lgan ichki holatimizning turli ko‘rinishlari aks etadi, xolos.

Uyg‘oqligimizda fikr va hissiyotlarimiz zamon va makon kategoriyalari bilan uzil-kesil cheklanmagan, tasavvurimizda o‘tmish va kelajak voqealarini ham, olisdagi narsalarni ham ko‘z oldimizda turgandek yaqqol ko‘ramiz. Ularni zamon va makonga bog‘lab bo‘lmaydi. Bu yerdagi zamon va makonni inkor qilish esa bedor emasligimizdan darak bermaydi, balki harakat qilmasak-da, fikrlayotganimiz, his qilayotganimizni bildiradi, deb menga e’tiroz bildirishlari mumkin. Bu e’tirozga bajonidil javob beraman, chunki bu masalaning yana bir muhim jihatini tushunishga yordam beradi.

Fikrlash jarayonining mazmuni bilan, uni boshqarayotgan mantiq kategoriyasini farqlay bilishimiz kerak. Uyg‘oqligimizdagi fikrlarimiz mazmuni zamon va makon bilan cheklanmagan ekan, ayni paytda, ularning mantiq kategoriyasi o‘tkinchi – makon xususiyatiga ega. Masalan, otam haqida o‘ylar ekanman, ayrim holatlarda uning fikrlash va harakat usullari menikiga o‘xshab ketishini aytishim mumkin. Bu – mantiqan to‘g‘ri. Boshqa tomondan olganda, agar “men aynan otamning o‘ziman”, deb aytsam, bu “mantiqsiz” bo‘ladi, chunki uning jismoniy holati nuqtai nazaridan tushunib bo‘lmaydi. Shunga qaramasdan, ichki kechinmalarim nuqtai nazaridan aytganlarim mantiqan to‘g‘ri: otamga o‘xshashligimni his qilyapman. Uyg‘oqligimizdagi mantiqiy fikrlash alohida kategoriyaga bo‘ysunadi. Uning asosida mavjudlikning alohida shakli yotadi. Biz unda real voqelikka o‘z harakatlarimizni aks ettiruvchi tushuncha bilan bog‘lanamiz. Har qanday harakatdan xoli bo‘lgan uyqu paytida esa, o‘zimizni anglashga qaratilgan mantiq kategoriyasi ishga tushadi. Hissiy idrokda ham xuddi shunday. Yigirma yildan beri ko‘rmagan odam haqida bedorlikda o‘ylasam, uning bu yerda yo‘qligini sezib turaman. Agar uni tushimda ko‘rsam, go‘yo yonimda turgandek bo‘ladi. “Go‘yo yonimda turgandek” iborasi “kunduzgi” mantiq kategoriyasi bo‘yicha mening idrokim ifodasi. Tushda “go‘yoki” degan narsa yo‘q, u odam haqiqatan ham yoningda bor bo‘lgan.

Yuqorida men uyqu holati va tushdagi harakatlarning o‘ziga xos xususiyatlarini tushuntirishga harakat qildim. Endi ushbu hodisani chuqurroq tushunish uchun uning muhim tarkibiy qismlaridan birini o‘rganamiz. Tushimizda tashqi olamda bo‘layotgan hodisalarga aralashmaymiz, deb aytgandik. Biz ularni anglamaymiz ham, ta’sir ham qilmaymiz va o‘zimiz ham ular ta’siridan xolimiz. Bundan kelib chiqadiki, voqelikdan bunday tarzda chekinish, o‘sha voqelik sifatiga qarab o‘ziga ta’sir o‘tkazadi. Agar voqelikdagi atrof-muhit yaxshi ta’sir o‘tkazsa, uning yo‘qligi miya faoliyatimizga ta’sir qilib, tushimizda o‘ngimizdan “yomonroq” holatga tushib qolishimiz mumkin, chunki bedorligimizda tashqaridan keladigan yaxshi ta’sirga “eshiklarimiz ochiq”.

Tashqi muhit doimo yaxshi ta’sir qiladi, deb faraz qilish to‘g‘ri bo‘larmikan? Bu ta’sir nosog‘lom bo‘lishi mumkin emasmi? U holda, ta’sirning yo‘qligi yaxshi fazilatlarning kelib chiqishiga turtki bo‘lmasmikan?

Atrofimizdagi real voqelik deganda, albatta, faqat tabiatni nazarda tutmaymiz. Tabiat o‘z holicha yaxshi ham emas, yomon ham. U foydali yoki xavfli bo‘lishi mumkin. Biz uni hissiyot orqali qabul qilish qobiliyatini yo‘qotsak, u holda, unga nisbatan bo‘lgan majburiyatimizdan yoki undan o‘zimizni himoya qilishdan ozod bo‘lamiz, lekin bu bilan aqlliroq yoki ahmoqroq, yaxshiroq yoki yomonroq bo‘lib qolmaymiz. Gap inson qo‘li bilan yaratilgan buyum yoki u yashayotgan madaniy muhit haqida ketganda, ish sal boshqacharoq. Garchi bu madaniy muhit inson farovonligi uchun yaratilgan bo‘lsa-da, uning ta’siri turlicha.

Haqiqatan ham, madaniy muhit insonga samarali ta’sir qiladi, degan fikr isbot talab qilmaydi. Aynan insonning madaniyat yaratish qobiliyati uni boshqa jonzotlar olamidan ajratib turadi. Madaniyatning rivojlanish bosqichlariga qarab insonning taraqqiyot darajasi belgilanadi. Insonning har qanday faoliyati uchun zarur bo‘lgan sharoit, madaniyatning asosiy elementi bo‘lgan tildir. Ramzlar majmui bo‘lmish til bo‘lmasa, gaplasha olmasak, inson degan nomga noloyiq bo‘lardik. Inson qanday vazifani bajarmasin, uning faoliyati tashqi olam bilan bo‘ladigan aloqasiga bog‘liq. Atrofimizdagi odamlarni kuzatib, ulardan fikrlashni o‘rganamiz. Jamiyatda to‘plangan bilim, badiiy qadriyatlar ta’sirida his-tuyg‘ularimiz, aql-ongimiz va badiiy qobiliyatimiz rivojlana boradi. Atrofdagilar bilan muloqotda bo‘lib, ulardan mehr-muhabbat, g‘amxo‘rlikni o‘rganamiz. Dushmanlik kayfiyatidan, xudbinlik kabi illatlardan qutilishni, o‘zgaga mehr qo‘yishni, hech bo‘lmaganda, o‘zimizdagi qo‘rqoqlikni yengishni o‘rganamiz.

Inson yaratgan bunday madaniy muhit bizni rivojlanishga yetaklar ekan, u holda, bunday muhitdan ajralib qolsak, asta-sekin yana orqaga qaytib, tanazzulga yuz tutib, ibtidoiy sharoitga, hayvon darajasiga tushib qolmasmikanmiz? Buning ehtimoli borligi haqida uzoq gapirish mumkin. Aflotundan tortib, to Freydgacha tushlarni tadqiq qiluvchilar, uyqu holati shunday tanazzulga yaqin xususiyatlarga ega ekanligini tan olganlar. Ushbu mulohazaga tayanadigan bo‘lsak, demak, tushlarda bizning aqlga sig‘maydigan darajadagi ibtidoiy istak-xohishlarimiz aks etadi. Tushlarni eslab qololmasligimiz sababi esa ulardagi nosog‘lom, aql bovar qilmas darajadagi istaklardan uyalganimiz, chunki ular jamiyatda ijtimoiy nazorat ostida. Tush haqidagi bunday tushuncha to‘g‘ri bo‘lsa kerak: quyiroqda buni ko‘rib chiqib, misollar keltiramiz. Bu tushuncha yagona to‘g‘ri yo‘lmikan yoki jamiyatning bizga salbiy ta’siri natijasimikan, degan savolga javobni tushlardagi mantiqsiz, bir-biriga qarama-qarshi holatlarga tushish sabablaridan qidirish kerakmikan? Tushda aql bilan ish tutmaymiz, axloqsizlikka yo‘l qo‘yamiz, ba’zan, aksincha, o‘ta nozikta’b, aqlli, qobiliyatli bo‘lib qolamiz. Darhaqiqat, insonning aql-ongi, ruhiyati rivojlanishiga madaniyatning nafaqat foydali, balki zararli ta’siri ham bor. Inson bir-biriga bog‘langan, bir-biriga muhtoj. Insoniyat tarixiga, hozirgi kunga qadar o‘ziga xos bir xususiyat ta’sir qilib keladi – uning zarur ehtiyojini qondiradigan moddiy ishlab chiqarishning yetishmasligi. Hammaga ham dasturxon yozilavermaydi, to‘yib ovqatlanish uchun hammaning ham imkoniyati yo‘q. Kuchi yetganlargina dasturxon atrofidan joy oladi, demak, boshqalarga o‘rin yo‘q. Barcha payg‘ambarlar, Iso Masih va Budda istaganlaridek, agar ular yaqinlariga mehr-oqibatli bo‘lganlarida edi, dasturxonini ular bilan bo‘lishgan bo‘lardi. Balki mehr-muhabbat insoniyat qiyinchilik bilan yetishgan buyuk yutuqlardan bo‘lgani uchun ular hayot quvonchlaridan lazzatlanib dasturxonini boshqalar bilan bo‘lishgisi kelmas, bu imtiyozlardan foydalanishga xalaqit berayotganlar, xavf tug‘dirganlar ustidan hukmron bo‘lish uchun intilishga majbur bo‘lsalar kerak. Ko‘pincha bunday hukmronlikka bosqinchilik yo‘li bilan erishilgan va ko‘pchilik bunga ko‘nikishga, taqdirga tan berishga majbur edi. Bosh ko‘tarmasliklari uchun ularni nafaqat jismonan, balki aqlan ham bo‘ysundirish kerak edi. Odamlarning aql-ongi, his-tuyg‘ulari ustidan o‘rnatilgan bunday nazorat, ozchilik qo‘lida bo‘lgan imtiyozlarni saqlab qolishga imkoniyat yaratadi. Ammo bu yerda nafaqat ko‘pchilikning, balki o‘sha ozchilikning ham aql-ongiga shikast yetadi. Tutqunni qo‘riqlayotgan nazoratchining ahvoli unikidin yaxshi emas. “Imtiyozsizlar” ustidan nazorat o‘rnatishga majbur bo‘lgan imtiyozlilar o‘z maqsadlarining quliga aylanib qolishadi. Shunday qilib, hukmdorlarning ham, ularga tobe bo‘lganlarning ham aql-ongi tubanlashib, haqiqiy insoniy xususiyatlari – yaxshilik, mulohazakorlik, yaqinlariga mehr-muhabbat kabi xislatlari yo‘qola boradi – ruhan majruh bo‘lib qoladilar.

Haqiqiy insoniy fazilatlardan chetga chiqish va ularni buzish insonning fe’l-atvoriga ham ta’sir etadi. Bunday vaziyatda insonning haqiqiy orzu-istaklari mohiyatiga zid bo‘lgan maqsadlar yetakchilik qiladi. Yaqinlariga mehr-muhabbat ko‘rsatib, ular bilan yaxshi niyatda ahil bo‘lib birlashish istagi, ular ustidan hukmronlik qilish istagiga aylanadi. Ichki olamida o‘rnatgan himoya ish bermay qoladi, ular o‘rnini to‘ldirish uchun shon-shuhrat va obro‘-e’tiborga qarab intiladi. O‘z qadrini bilish hissi va qadriyatlarini yo‘qota boradi, o‘z nafsining quliga aylanadi, o‘zini-o‘zi hurmat qilish deganda, erishgan yutuqlariga tayanadi. Shunday qilib, biz nafaqat haqiqatni, balki soxtalikni ham o‘rganib olamiz. Biz yaxshilikni qabul qilamiz-u, ammo o‘zimiz doimo yomon ta’sirlar ostida bo‘lamiz.

Bu narsa qat’iy qonun-qoidalari va urf-odatlar talablari bilan boshqarilayotgan ibtidoiy qabilalarga ham, bunday talablardan o‘zlarini ozod, deb e’lon qilgan demokratik tamoyillarni namoyish qilayotgan hozirgi zamon jamiyatlariga ham xos. Savodxonlik va ommaviy axborot vositalarining keng tarqalishi ommaga ta’sir o‘tkazishning turli usullarini samarali qo‘llashga imkon berdi. Hozirgi zamon kishisi deyarli to‘xtovsiz “yangrayotgan” radio, televideniye, kino, e’lon va reklamalar ta’siridan himoyasiz bo‘lib qolgan. Ular ma’rifat tarqatish o‘rniga ongimizni zaharlaydi. Ular “halollik va realizm” niqobi ostida yolg‘onni rost deb, bema’ni narsalarni qadriyatlar deb targ‘ib qilishadi, o‘zingni qo‘yarga joy topolmaysan. Xurofot va bid’at deb atalmish ibtidoiy jamoa va ajdodlarimiz madaniyatidan ustun ekanligimizni his qilamiz-u, amalda har qadamda fanning so‘nggi yutuqlari niqobi ostida ularga duch kelamiz. Hayron bo‘lasan, bular yo‘nalishimizga berilgan ham oq fotiha, ham qarg‘ish emasmi? Uyqumizda, kunduzgi shovqin-surondan bezor bo‘lib, o‘zimiz bilan tanho qolganda, shuurimizga chuqurroq kirib borib, qalbimizda, hissiyotlarimizda haqiqatan nimalar borligini bilish imkoniyatiga ega bo‘lganimizga hayron bo‘lishning hojati bo‘lmasa kerak?

Demak, uyqu holatining ikki xil vazifasi bor, degan xulosaga keldik. Madaniy hayotdan uzilib qolganimizda yomon tomonimiz ham, yaxshi tomonimiz ham namoyon bo‘ladi: tushimizda dono bo‘lib ketishimiz ham, unchalik bo‘lmasligimiz ham yoki odobsiz bo‘lib qolishimiz ham mumkin, lekin bedorligimizdan ko‘ra yaxshiroq, donoroq bo‘la olamiz.

Bu yerda murakkab savol tug‘iladi: tushimizda yaxshiroq yoki yomonroq ko‘rinayotganimizni qanday qilib bilamiz? Bu savolga javob topishda qandaydir o‘lchov, asos bormi?

Unga javob berish uchun umumiy mulohazalardan biroz chetga chiqib, masalaning mohiyatiga chuqurroq kirishimiz, tushlardan yaqqol misollarni ko‘rib chiqishimiz lozim.

Bir kishi “juda nufuzli odam” bilan uchrashgandan so‘ng tush ko‘ribdi. O‘sha “katta odam” aqlli, rahmdil odam ekan. Tush ko‘rgan odam uning huzuriga shunday yaxshi taassurotlar bilan borgan.

Mana o‘sha tush: “Tushimda janob X (o‘sha “nufuzli odam”)ni ko‘rdim. Men kecha ko‘rgan odamga sira o‘xshamasdi. Nigohlari sovuq, qimtilgan lablarida berahmlik alomatlari ko‘rinardi. Bir bechora beva ayolning oxirgi bir necha sent (ingliz mayda pul birligi) pulini aldab-suldab olib qo‘yganligini kimgadir kulib gapirib berayapti, meni nafrat chulg‘ab oldi”.

O‘sha odamdan ko‘rgan tushi haqidagi fikrni so‘raganlarida, xonaga kirib janob X ning ko‘ziga ko‘zim tushgach, undan ixlosi qaytgan odamdek, tutqich bermas hissiyotni tuyganligini, lekin janob X xuddi do‘stlardek muomala boshlagach, bu hissiyot yo‘q bo‘lganligini bildirgan.

Bu tushni qanday tushunish mumkin? Balki u odam janob X ning shon-shuhratiga hasad qilar, shu sababli uni yoqtirmas? U holda, tush ko‘rgan odamning tuygan yashirin mantiqsiz nafrati o‘zi bilmagan holda tushida aks etgandir? Lekin bu yerda ish sal boshqacharoq. Tush tufayli janob X ning yaxshi xislatlariga shubha bilan qaragan bu odam, u bilan bo‘lgan keyingi uchrashuvlarda diqqat bilan uni kuzata boshlagan va haqiqatan ham unda, xuddi tushidagidek, qandaydir berahmlik alomatlari borligiga ishona boshlagan. Jamoatchilik fikri bo‘yicha juda yaxshi xislatlarga ega bo‘lgan bu odam haqida gumon qilishga jur’ati yetgan yana bir necha kishi bu fikrga qo‘shilgan. Shubhalar hayotdagi dalillar bilan o‘z tasdig‘ini topdi. Garchi dahshatli darajada bo‘lmasa-da, shunga o‘xshash jihatlar tushda o‘z aksini topgan.

Shunday qilib, ko‘rib turganimizdek, odam tushida o‘ngidagidan ko‘ra sezgirroq bo‘lib, janob X xarakterining haqiqiy mohiyatiga yetib borgan. Janob X ning yaxshi odam ekanligi haqidagi jamoatchilik “fikri” uning dastlabki tanqidiy idrokini tushunib yetishiga xalal bergan. Tush ko‘rgach esa, yalt etgan shubha va ishonchsizlik yodiga tushgan. Tushida u tashqi olam shovqinidan xoli bo‘lib, o‘z taassurotlari va hissiyotlari bilan yolg‘iz qolgach, aniq va to‘g‘ri mulohaza yuritgan.

Barcha tushlar kabi bu tushda ham aqlga to‘g‘ri keladigan yoki kelmaydigan ehtiroslar aks etgan-etmaganligini aniqlash uchun tush ko‘ruvchining shaxsi, uyqudan oldingi kayfiyati, tushga asos bo‘lgan real holatlarni hisobga olish kerak. Bu tushning ta’biri bir qator faktlarga asoslangan. U odam dastlabki lahzadagi taassurotini – yoqtirmaslik hissini eslagan. X ni yoqtirmaslikka unda sabab bo‘lmagan. X haqidagi ma’lumotlar, uni kuzatish natijalari tushidagi taassurotlarni tasdiqladi. Yuqoridagi holatlar bo‘lmaganida, tushning ta’biri boshqacharoq bo‘lardi. Masalan, tush ko‘rgan odam hasadgo‘y, el ichida mashhur bo‘lganida, X haqidagi fikrlarini hech kim tasdiqlamaganida, X ni dastlab ko‘rgan zahoti paydo bo‘lgan hissiyotini eslamaganida, bu tush hissiyot sezgisini emas, balki asossiz nafratni aks ettirgan, deb taxmin qilgan bo‘lardik.

Ichki his bilan sezish (intuitsiya) – kelajakni bashorat qilish qobiliyati bilan bog‘liq. Bashorat – hodisalarning kelajakdagi rivojini, ayni paytda, boshqarayotgan kuchlarning yo‘nalishi va shiddatini kuzatishga asoslanadi. Harakatlantiruvchi kuchlar haqida chuqurroq bilimga ega bo‘lish, bashorat qilishga imkon beradi. E’tibor qilishga arziydigan har qanday bashorat ana shunday bilimga asoslanishi kerak. Ko‘pincha voqealar rivoji biz aytgandek bo‘lib chiqishiga hayron bo‘lishning hojati yo‘q. Bashorat beruvchi ko‘p tushlar hech qanday telepatiya (fikr va tuyg‘ularni uzoqdan turib boshqa kishiga yuborish)siz ham to‘g‘ri chiqadi. Shunday karomatli tushlardan biri Yusuf alayhissalomga ko‘ringan tushdir. Yusuf alayhissalom bir kun tush ko‘rib, uni akalariga aytib berdi: “Tushimda bizlar ekinzorda bug‘doylarni g‘aram qilib bog‘layotgan ekanmiz. Qarasam, mening bog‘layotgan g‘aramim yerdan ko‘tarilib, tik turgan ekan, sizlar bog‘lagan g‘aramlaringiz esa davra olib, mening g‘aramlarimga ta’zim qilayotgan emish”. Yusufning akalari unga: “Nahotki, sen bizning ustimizdan podshoh yoki hukmron bo‘lmoqchisan?” – deyishdi. Ko‘rgan tushi va aytganlari tufayli uni yanada yomon ko‘rib qolishdi.

Keyin Yusuf yana boshqa bir tush ko‘rdi hamda uni otasi va akalariga aytib berdi: “Men yana tush ko‘rdim. Tushimda quyosh va oy hamda o‘n bitta yulduz menga ta’zim qilayotgan emish”. Otasi uni koyib: “Bu ko‘rgan tushing qanday tush ekan? Nahotki, men, onang va akalaring sening oyoqlaringga yiqilib ta’zim qilsak?” – dedi. Akalariga bu gaplar alam qildi, otasi esa o‘ylanib qoldi.

“Qadimgi Ahd”dan keltirilgan bu syujetga ko‘ra, u davrlarda har qanday omi odam ham tushlar mohiyatini osongina tushuna olgan, ta’birchiga murojaat qilishga hojat bo‘lmagan. (Murakkab tushlarni yechish bilan maxsus ta’birchilar shug‘ullanganlar; Fir’avn ko‘rgan tushi haqidagi hikoyada keltirilishicha, uning tushini saroy ta’birchilari ham yechib bera olmagach, Yusufni taklif qilishgan). Yusufning otasi va akalaridan ham yuqorilab ketishi, uni izzat-hurmat qilishlari haqidagi orzusi tushida aks etganini akalari darhol tushunishdi. Shubhasiz, bu tush Yusufning yuksaklikka intilishi ifodasi. Intilishi bo‘lmaganda, unga yetisha olmasdi. Tushi ham, bashorati ham to‘g‘ri chiqib, u o‘z maqsadiga erishdi. U qanday qilib bashorat qila oldi? “Bibliya”da keltirilishicha, Yusuf faqat shuhratparast bo‘lib qolmay, juda iste’dodli ham bo‘lgan. O‘g‘illarning eng kichigi bo‘lib, o‘zini ojiz his qilsa-da, tushida ana shu Xudo bergan ne’matni yaqqolroq his qilgan. Shuhratparastlikka bo‘lgan kuchli intilishi sezgirligi bilan birlashib iste’dodini amalda his qilgan va qo‘llagan, aks holda, tushi to‘g‘ri chiqmagan bo‘lardi.

Kelajakni oldindan ko‘rishga misol qilib quyidagi tushni ham keltirish mumkin. A bilan B uchrashib, kelgusida ish bo‘yicha hamkorlik qilishni muhokama qilishgan; B A da yaxshi taassurot qoldirgan va A uni sherik qilib olishga qaror qilgan. Uchrashuvdan so‘ng u kechasi tush ko‘rgan: “Tushimda B idoramizda o‘tirganmish. U qandaydir qog‘ozlarni kovlashtirib, yirik mablag‘ni talon-taroj qilganligini yashirish uchun hujjatlarni soxtalashtirayotgan emish”.

Ko‘rgan tushlarini e’tiborsiz qoldirmaslikka o‘rganib qolgan A uyg‘ongach, tashvishga tushib qolgan. Tushlar doimo g‘ayrishuuriy istaklarning ifodasi, deb ishongan A o‘zicha raqiblarimga nisbatan bo‘lgan dushmanlik kayfiyatim boshqalarga nisbatan ham o‘tgan bo‘lsa kerak, B ni o‘g‘ri, deb xayolan shubhaga borganim natijasi, deb o‘ylaydi. Tushni o‘zi bilgancha tushungan A shubhaga chek qo‘ygan. B bilan birgalikda ish boshlashgach, uni yana shubhaga solgan bir necha voqea bo‘lib o‘tadi. Ammo tushi va asossiz shubhalarini eslab, bu voqealarga unchalik ahamiyat bermaydi. Oradan bir yil o‘tgach, haqiqatan ham B soxta hujjatlardan foydalanib yirik miqdordagi mablag‘larni o‘zlashtirib olganligini aniqlaydi. Tushida ko‘rganlari o‘ngida amalga oshadi.

A bilan bo‘lgan voqea tahlil qilib ko‘rilganda, birinchi uchrashuvda paydo bo‘lgan sezgi orqali B ning xarakterini anglamaganligi, tushida ichki hissiyoti uning haqiqiy maqsad-mohiyatini ochib berganligini ko‘rsatdi. Qandaydir bir lahza ichida odamlarni har tomonlama kuzatish natijasini anglab yetmaymiz, ammo sezgimizda nimadir qoladi, xuddi shuning uchun A B ning halol emasligini sezgan, ammo boshqa “dalillar” bo‘lmagani uchun o‘zidagi bu taassurotni so‘ndirgan, fikridan chiqarib, o‘ylamay qo‘ygan. Tushida belgi bergan bo‘lsa-da, gumonlarini o‘zi tarqatib yuborgan, esda qoldirmagan. Tushida aniq ko‘rgan holatni ichki hissiyoti orqali yuzaga chiqarganda edi, sodir bo‘lgan ko‘ngilsizliklarga duch kelmagan bo‘lardi. Tushini noto‘g‘ri talqin qilganligi, tushunmaganligi oqibati bu, hatto ish davomida kuzatganlariga ham e’tibor bermagan, chunki tushda ko‘rganlari xomxayol, degan tushunchaga qattiq ishonardi.

Etika (odob-axloq) muammolarini tushida hal qilish mumkinligiga misol qilib bir yozuvchi bilan bo‘lgan voqeani keltiramiz. Unga bir ish taklif qilishgan. Unga ko‘ra hozirgi ish haqidan bir necha barobar yuqori maosh olishi kerak, ammo buyurtma bo‘yicha yozishi, ya’ni haqiqiy ijodkorlikni soxtasiga almashtirishi, ijodkor sifatida o‘z shaxsini barbod qilishi kerak. Ammo taklif pul va obro‘-e’tibor ma’nosida juda qiziqarli ediki, uni rad qilaman, deb o‘ylamagandi. Bu haqda u odatdagidek juda ko‘p mulohaza qildi. Balki yomon fikrga borish kerak emasdir, men nimani ham yo‘qotardim, deb o‘ylardi. Bir-ikki yil ishlab bersam, nima bo‘pti, aytganlarini bajaraman, evaziga yaxshi pul ishlab olaman, keyin o‘z xohishim bilan ishlayman. Bu taklifni qabul qilish mening ma’naviy burchim, axir qarindoshlarim, do‘stlarimga ham yordamim tegib qolar, agar yo‘q desam, bu xudbinlikka kiradi, degan fikrga bordi. Lekin o‘zi keltirgan dalillardan birontasi ham uni qoniqtirmadi va to quyidagi tushni ko‘rmaguncha ikkilanib, uzil-kesil qarorga kela olmadi:

“Baland bir tog‘ etagida o‘z mashinamda o‘tirganmishman. Tikkasiga toqqa qarab ketgan yo‘l to cho‘qqigacha ko‘tarilib ketganmish. Chiqaymi-chiqmaymi, deb shubhalanib turganmishman. Yo‘l ancha xavfli ko‘rinarmish. Mashinam yonida turgan odam qo‘rqmasdan chiqavering, deb aytayotganmish. Uning maslahatiga quloq solib, chiqishga qaror qildim. Tepaga ko‘tarilgan sari xavf-xatar ortib borarmish. Lekin mashinani to‘xtata olmadim, ortga qayrilishga ham imkoniyat yo‘q edi. Cho‘qqiga yetay deganda motor o‘chib qoldi, tormoz ham ishlamadi va mashina orqasiga yurib, tubsiz jarlikka qulab tushdi. Dahshatdan uyg‘onib ketdim”.

Tush ma’nosiga yetib borish uchun unga uzviy bog‘langan yana bir narsani aytish lozim. Yozuvchi aytishicha, tushida unga maslahat bergan odam o‘zining sobiq rassom do‘sti bo‘lib, vijdonini “sotgan” – pul ishlab topishga berilib, “portret ustasi” sifatida nom qozongan, haqiqiy ijodi qolib ketgan. Omadi chopganligiga qaramasdan u baxtsiz yashayotganligi, “sotqinligi” uchun o‘zini kechira olmagan, azob chekib yurganligi yozuvchiga ma’lum edi.

Tush ta’birini yechish qiyin emas. Baland tog‘ – omad cho‘qqisi. Cho‘qqiga chiqish xavfli ekanligi tushida ayon bo‘lgan. Taklifni qabul qilsa, ahvoli do‘stinikiga o‘xshash bo‘ladi – do‘stlikka putur yetgandek, uni ham yomon ko‘rib qolishadi, tushidagidek halokatga yetaklaydi. Tushdagi halokat, uning jismoniy “men”ligining barbod bo‘lishi, aql-zakovat egasi sifatida ruhan halok bo‘lishining ramziy ifodasi.

Tushda masala ko‘ndalang turgan, yozuvchi ikki yo‘ldan birini tanlash zarurligini tushunib yetgan: yo omad keltiruvchi taklifni qabul qilish, yo o‘zligini shaxs sifatida barbod qilmasdan baxtli bo‘lish – taklifni rad etish. Noto‘g‘ri qaror qabul qilgan taqdirda, boshiga qanday kulfat tushishini ko‘rgan. Bedorlikda maqbul yo‘lni topa olmagan, atrofdagi “shovqin” xalaqit bergan, taklifni qabul qilmasa, bolalarcha mulohaza yuritgandek bo‘lib tuyulgan, “ma’qul” bo‘ladigan yo‘lni qidirgan, odatda odamlar qo‘llaydigan “vijdon amri”ga bo‘ysunmaslik uchun uni “bosib” turgan, bahona izlagan. Tushimizda, ko‘pincha, ba’zi narsalar ochiq-oydin namoyon bo‘lishini yozuvchi tushunib yetgan, tushida ko‘rganlari buni yaqqol ko‘rsatgan, ikkilanish yo‘qolib, to‘g‘ri yo‘l tanlagan.

Tushimizda atrofdagilar bilan bo‘lgan munosabatlarning mohiyatiga chuqurroq kirib boramiz, sog‘lom fikr yuritamiz, kelajakni yaqqolroq ko‘ra olamiz, miyamiz bedorligimizdagiga nisbatan faolroq ishlaydi. Ajablanarli joyi yo‘q, chunki sezgirlik diqqatni jamlashni taqozo qiladi, tushimizda shunday qobiliyatga ega bo‘lamiz, bedorlikda undan mosuvomiz. Bunga yaqqol misol qilib benzol halqasini kashf qilgan olimning tushini keltirish mumkin. Uzoq vaqt shug‘ullangan olim benzolning kimyoviy formulasini topa olmagan va bir kun tushida ko‘z oldida shundoqqina formula ko‘ringan. Omadi bor ekan, uyg‘onishi bilanoq yodiga tushgan.

Ikkinchi qism

UNUTILGAN TIL

IV. Freyd va Yung

ening tushga bergan ta’rifim, garchi Freyd nazariyasiga asoslangan bo‘lsa-da, ko‘p jihatdan undan farq qiladi. Tush miya faoliyatining eng quyi irratsional1 vazifasini ham, eng oliy darajadagi muhim vazifasini ham ifodalashi mumkin, deb hisoblayman. Freyd esa, har qanday tush ongsizlikda sodir bo‘ladigan g‘ayrishuuriy ifoda, deb hisoblaydi. Tush ta’birining ko‘p asrlik tarixini kuzatadigan bo‘lsak, har uchala nuqtai nazar alohida yoki birgalikda qo‘llanganligini ko‘ramiz. Bu mavzuga quyiroqda yana qaytamiz. Freydgacha bo‘lgan bu uch nazariy yo‘nalishni muhokama qilishdan oldin Freyd nazariyasini ko‘rib chiqamiz. Chunki aynan Freyd tush ta’biri haqidagi hozirgi zamon fani rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan.

Uning tush haqidagi nazariyasi ham, o‘zining inson psixologiyasi nazariyasi asosiga qurilgan, ya’ni insonni boshqarayotgan kuch uning anglab yetmagan hissiyotlari, intilishlari va istak-xohishlarida yotadi, degan tushunchaga tayanadi. Bu intilishlarni u “ong osti” (anglashilmagan ong) deb atadi. Ularni anglashga bizdagi ichki “nazorat” (senzor) yo‘l bermaydi, demoqchi bo‘ladi. Turli sabablarga ko‘ra bunday istak-intilishlarni to‘sib turamiz, eng asosiysi, ota-onamiz, do‘stlarimiz ishonchidan mahrum bo‘lish, istaklarimizni oshkor qilib qo‘yganimizda o‘zimizni aybdordek his qilishimiz, ular ishonchini yo‘qotishdan qo‘rqqanimiz uchun ularni ichki ongimizga haydab, “qamab” qo‘yamiz. Ammo istaklar butunlay yo‘qolib ketmaydi. Amalda ularning ta’siri kuchli, ular turli shakllarda ko‘rinish beradi, “eshikdan haydasang, teshikdan kirib kelganini” anglamay qolamiz. Ongimiz esa bunday nomaqbul sezgi va istaklardan qutuldim, deb o‘ylaydi: shunday narsa borligining o‘zi uning uchun dahshatlidir. Ular qaytib kelgach esa, shu darajada o‘zgarib, tanib bo‘lmas darajada namoyon bo‘ladiki, ongimiz ularni mutlaqo tushunmaydi.

Nevroz holatini tushuntirmoqchi bo‘lgan Freyd aynan shunday mulohaza yuritadi. Uning faraz qilishicha, “nazoratchi” tomonidan ong ostiga haydalgan kuchli istak-xohish nevroz kasalligining ba’zi ko‘rinishlarida o‘z aksini topadi, lekin ular niqob ostida bo‘lganliklari uchun biz kasallik bilan bog‘liq o‘z azob-uqubatlarimiznigina ko‘ra olamiz. O‘z holiga tashlab qo‘yilgan istaklar esa qoniqmay qolaveradi. Shunday qilib, nevroz kasalligi ichki jarayonlarimiz bilan bog‘liq ekanligini, unda mohiyat borligini, uni tushunib yetish uchun esa maxsus yo‘l izlash kerakligini birinchi bo‘lib Freyd aniqlab berdi.

Bunday xulosani misol bilan oydinlashtirish mumkin. Bir ayolning shikoyat qilishicha, har gal biror narsaga tegib ketganda qo‘lini yuvish ehtiyoji tug‘ilavergan. Bu tabiiy bir belgi bo‘lsa-da, uni juda qiynab yuborgan, nima ish qilmasin, shu istak unga xalaqit beravergan. Nima sababdan shunday bo‘layotganini u tushunmagan. U o‘z ahvolini, agar shunday qilmasam, yengib bo‘lmas xavotirga o‘xshash bezovtalik ta’qibiga tushib qolaman, deb tushuntirishdan nariga o‘tmagan. Bunday ahvolga hech bir sababsiz tushib qolishining o‘zi uni yanada qiynab qo‘ygan. Uning orzu-xayollari va erkin muloqotlarini tahlil qilib, ayol o‘zining kuchli darajadagi dushmanlik kayfiyati bilan kurashayotganligini aniqlash mumkin. Kasallikning boshlanishi eri unga xiyonat qilgan paytga to‘g‘ri keldi. U eriga doimo itoat qilib kelgan, hech qachon uning istagiga qarshi chiqmagan, uni yomonlamagan, gap qaytarmagan. Hatto uni tashlab ketmoqchi ekanligini eshitganda ham bir og‘iz ta’na qilmagan, ayblamagan. Kasallik aynan ana shu paytdan boshlangan. Keyingi tahlillardan ma’lum bo‘lishicha, ayolning otasi shafqatsiz, zolim odam bo‘lgan, ayol bolaligida unga gap qaytarish, undan xafa bo‘lishdan qo‘rqqan. Tahlil yana shuni ko‘rsatadiki, ayolning muloyimligi, itoatkorligi uning hissiyotdan begona ekanligini bildirmaydi. Aksincha, uning ichki olamida nafrat to‘planavergan, xatti-harakatlarida esa buni bildirmagan: faqat o‘y-xayollaridagina otasi o‘lganligini, o‘ldirishganini, majruh qilishganini tasavvur qilgan, xolos. Nafrat va o‘ch olish istagi borgan sari kuchayavergan, lekin qo‘rquv va vijdon azobi bunday istaklarni bosib turgan. Erining qilmishi yashirin hissiyotlarini lovullatib yuborgan. Shundayam u istaklarini yuzaga chiqarmagan, nafratini sezdirmagan. Dushmanlik kayfiyatini anglab yetganda edi, hech bo‘lmaganda, eridan o‘ch olish istagi paydo bo‘lgan, nevroz avj olmagan bo‘lardi. Ammo u o‘zidagi dushmanlik kayfiyatini anglay olmagan.

Ayoldagi nevroz kasalligi dushmanlik kayfiyatiga qarshi javob tariqasida paydo bo‘ldi.

Biror narsaga tegib ketishni, g‘ayriixtiyoriy ravishda, uni yo‘q qilishga qaratilgan harakat deb qabul qilgan va bunday “buzg‘unchilik”dan poklanish uchun qo‘lini darhol yuvgan. Sodir etgan “jinoyat”idan forig‘ bo‘lish uchun miyasida o‘rnashib qolgan fikrdan qutula olmagan, buning sababini bilmagan. Ong ostiga kirgachgina ayolning ma’nosiz harakati ayon bo‘ldi. Anglashilmagan bo‘lsa-da, shu usulda ayol o‘z nafrati bilan kurashgan, aybdorlik hissidan qutulmoqchi bo‘lgan.

Ong ostida sodir bo‘layotgan jarayonlarni tushunishni o‘rganib olgan Freyd yangilik kashf etdi, bu kundalik turmushimizdagi ayrim xatti-harakatlarimizga, masalan, ko‘p tadqiqotchilarning boshini qotirib qo‘ygan hodisalar – xotiramizdagi ba’zi narsalarni to‘satdan yo‘qotishimiz, yanglishish kabi holatlarni tushunishga oydinlik kiritdi. Eskidan tanish bo‘lgan odamning ismini birdan unutib qo‘yish holati barchamizga ma’lum. Albatta, buning sabablari ko‘p bo‘lishi mumkin. Ammo Freydning aniqlashicha, ko‘pincha ichimizdagi allaqanday narsa o‘sha ism haqida o‘ylagisi kelmaydi, bunga ko‘pincha o‘sha ismning qo‘rquv, nafrat yoki shunga o‘xshash hissiyotlar bilan bog‘liq ekanligi sabab bo‘ladi. Bunday malol keladigan istakdan qutulish hissi xotiramizga ta’sir qiladi-da, uni unutib qo‘yamiz. Bir gal Nitsshe aytganidek: “Xotiram shipshitganidek, men u ishni bajarganman, g‘ururim esa unday bo‘lishi mumkin emas, deyapti. Xotiram unga yon berdi”.

Bunday tasodifiy kelishmovchiliklarga doimo qo‘rquv yoki aybdorlik hissi sabab bo‘ladi, deb ham bo‘lmaydi. Agar biror kishi kim bilandir uchrashib “salom” deyish o‘rniga bilmasdan “xayr” deb yuborsa, u holda o‘sha kishi haqiqiy hissini bildirib qo‘yadi: u tanishidan tezroq qutulmoqchi yoki u bilan ko‘rishishni istamagan. Mavjud qoidalarga ko‘ra, u o‘z his-tuyg‘usini ochiq ayta olmaydi, shunga qaramasdan, o‘zi bilmagan holda uni yoqtirmasligi oshkor bo‘ldi, dilidagi tiliga chiqdi. Ongli holatda u albatta salomlashgan bo‘lardi, ko‘rishganidan xursand ekanligini aytardi.

Freydning fikricha, tush ko‘rish ongsiz istaklarimiz ko‘rinishining yana bir tomonidir. Bedorlikda nazorat ostida bo‘lgan istaklarimiz, ongsizlik ostida, xuddi nevroz va yanglishish kabi, tushlarimizda namoyon bo‘ladi. Bostirilgan his-tuyg‘ularimiz va fikrlarimizning uyqumizda ko‘rinishini tush ko‘rish deb ataymiz.

Tush haqidagi umumiy tushunchalardan bir qator konkret farazlar kelib chiqadi.

Tushimiz sababchilari ongsizlikdagi istaklarimizdir. Bedorlikda o‘zimiz ham tan olishga jur’at eta olmaydigan istaklarimizga jon kiradi. Qonun-qoidalarga bo‘ysunmaydigan, bedorlikda ongimizdan chiqarib tashlangan nafrat, shuhratparastlik, rashk, hasad va ayniqsa, hirsiy mayl-istaklar tushimizda namoyon bo‘lishga yo‘l topadi. Bunday ongsiz istaklar barchada ham mavjud, deb hisoblaydi Freyd. Jamiyatdagi qonun-qoidalarga bo‘ysunib, ularni bosib turamiz, ammo ulardan butunlay qutula olmaymiz. Tushimizda esa ongimiz nazorati pasayib ketadi. Shuning uchun ular tashqariga intiladi va tushimizda namoyon bo‘ladi.

Bu masalaga Freyd yanada chuqurroq kirib bordi. Tush ko‘rish nazariyasini uyquning vazifasi bilan bog‘laydi. Uyqu jismoniy ehtiyoj – vujudimiz iloji boricha uni qo‘riqlaydi. Tushdagi ongsiz istaklarimiz kuchli bo‘lganda edi, ular bizni bezovta qilib, uyg‘onib ketgan bo‘lardik. Bunday istaklar, shubhasiz, jismoniy ehtiyojimiz bo‘lgan uyquga xalal bergan bo‘lardi. Uyqu oromini saqlash uchun biz nima qilgan bo‘lardik? Biz istagimiz qondirildi, deb xayol qilamiz va ko‘nglimiz joyiga tushadi, o‘zimizni aldangan deb hisoblamaymiz, aks holda bezovta bo‘lardik.

Freyd tushning mohiyati ongsiz istagimiz amalga oshdi, deb qilgan xayolimizdadir, degan fikrga keladi: ya’ni tush ko‘rishning vazifasi uyquni asrab qolishdir. Agar istagimiz ongsiz bo‘lmasdan, tush mazmuni buzilmasdan “odatdagi” tushlardan farq qilsa buni osongina tushunish mumkin. Aytaylik, odam uyqudan oldin to‘yib sho‘r ovqat yegan. Tuni bilan suv ichgisi keladi. U tushida suv qidirishi va quduqni topgach, chanqog‘ini istagancha qondirishi mumkin. Uyg‘onib, chanqog‘ini bosish o‘rniga uyqudagi xomxayol bilan qanoatlanadi, bu esa uyqudan uyg‘onmasdan undan to‘la foydalanishga imkon beradi. Xayolan qoniqish hammamizga ham tanish: soat jiringlashidan uyg‘onib ketamiz. Shu asnoda tushimizda cherkov qo‘ng‘irog‘i jaranglashini eshitamiz, bugun dam olish kuni deb o‘ylaymiz va erta turgimiz kelmaydi. Bu yerda ham, tushimiz uyqumizni qo‘riqlash vazifasini o‘taydi. Istaklarimizning bunday oddiygina amalga oshishi mohiyatan ongsizlikni bildirmaydi, deb hisoblaydi Freyd. Bunday voqealar kattalarda kamroq, bolalarda ko‘proq uchraydi va asosan tush mohiyati aql-idrok doirasidagi istakni emas, balki bedorlikda bosib turilgan istakni bildiradi, deb faraz qiladi.

Freydning ikkinchi farazi shundan iboratki, tushdagi amalga oshmagan ongsiz istagimizning ildizi bolaligimizga borib taqaladi. Bolaligimizda aniq bo‘lgan, vaqt o‘tgan sari o‘z holiga tashlab qo‘yilgan istaklarimiz endi tushimizda o‘zini ko‘rsatmoqda.

Freydning farazicha, bunday tasavvurlar asosida irratsionallikdan iborat bo‘lgan bolalikning o‘zi yotadi.

Freydning fikricha, bola fe’lida ko‘plab g‘ayriijtimoiy istaklar mavjud. Ularni amalga oshirish uchun unda jismoniy kuch ham, bilim ham yetishmaydi, shuning uchun o‘ziga zarar yetkaza olmaydi, undan himoyalanish zaruriyati ham yo‘q. Niyatlariga erishganini emas, balki ularning mohiyatini oladigan bo‘lsak, bola g‘ayriijtimoiy va g‘ayriaxloqiy bir mavjudot. Birinchi navbatda bu narsa uning jinsiy mayllariga taalluqli. Kattalarda me’yordan chetga chiqish deb atalmish mayl bolalardagi mo‘tadil jinsiy rivojlanishning asosiy qismini tashkil qiladi. Chaqaloqning jinsiy kuch-quvvati og‘iz atrofida bo‘ladi, keyin defekatsiya (bo‘shanish) bilan bog‘liq holda jinsiy a’zolari atrofida to‘planadi. Yosh bolalarda sadizm2 va mazoxizmga3 moyillik ko‘proq kuzatiladi. U teshikdan mo‘ralashga ishqiboz, o‘zini yaxshi ko‘radi, ya’ni narsissistik shaxs xususiyatlari ko‘rinadi. U o‘ta rashkchi, raqiblarini ayamaydi. Jazodan qo‘rqish hissi uning istaklarini bosib turadi. Otasining buyruq va ta’qiqlari ostida unga bo‘lgan nafrati asta-sekin unga taqlid qilishga o‘tadi, otasiga o‘xshagisi keladi. Vijdonning shakllanishi “Edip kompleksi”4 ko‘rinishining natijasidir.

Freydning bola haqidagi tasavvuri muqaddas Avgustinning shu haqdagi tasavvurini eslatadi. Avgustin insondagi azaliy gunohga moyillikni bolaning odobsizligidan deb hisoblaydi. Uning mulohazasiga ko‘ra, buzuqlik azaldan odamning qonida bor, chunki boladagi illatlar hali u jamiyat bilan aloqa bog‘lamasdan oldin paydo bo‘ladi. Freyd ham Avgustin kabi boladagi samimiyat, ko‘ngilchanlik, odamlarni, ularning munosabatlarini bexato tushunish, ularning farqiga borish qobiliyati, atrof-olamni o‘rganishga bo‘lgan intilish, qisqasi, ajablanishimizga sabab bo‘lgan xislatlariga e’tibor bermaydi. Agar bunday sifatlar katta odamda bo‘lsa edi, ular bebaho boylik hisoblanib, egasini ko‘klarga ko‘tarardi. Freyd diqqat markazini birinchi navbatda boladagi yomon odatlarga qaratishida sabablar ko‘p. Ulardan biri viktorian davrida5 go‘daklarning “begunoh” ekanligi haqidagi g‘oya, bolada yomon istaklar paydo bo‘lmaydi, degan tushuncha hukmron bo‘lganligi edi. Freyd umumjamiyat tomonidan qabul qilingan bunday tasavvurga qarshi chiqqan. Ko‘pchilik oilada bola qadrini yuqori qo‘ygan davr uchun bunday qarashlar begunoh bolaga isnod keltirdi, deya Freydni aybladi. Bu kurashda Freyd o‘zini “o‘tdan olib cho‘qqa” soldi, bolani faqat bir yoqlama – yomon tomondan tasvirladi. Bolaga faqat salbiy tomondan baho berishning yana bir sababi, Freydning odamlardagi axloqsizlik, g‘ayriijtimoiy istaklarni bosib turish, yaxshi xislatlarni yuzaga chiqarish jamiyatning vazifasi, yovuzlikni ezgulikka aylantirish esa, Freyd aytganidek, “ta’sir javobini shakllantirish” va “sublimatsiya”6 yo‘li bilan erishishda, deb hisoblaganidadir. Masalan, sadizmga o‘xshash yomon niyatlarni bosib turish uning aksi bo‘lgan mehribonlik sifatlarini yuzaga chiqaradi, yomon illatlar odamlarning fikrlarini, xatti-harakatlarini, hissiyotlarini egallab olmaydi. Sublimatsiya deganda, Freyd insondagi dastlabki yomon istak va niyatlar o‘rnini yuksak, jamiyat uchun foydali niyatlar egallashi va insonning shunga qarab intilishini tushunadi. O‘zidagi birovga azob berish istagini yengib, keyinchalik mohir xirurgga aylangan odamni misol sifatida keltirish mumkin. Freyd insondagi mehribonlik, muruvvat, sevgi, yaratuvchanlik uning azaliy xususiyati emas, balki dastlabki yomon illatlarni yengib o‘tish va shu sifatlarga erishish natijasidir, deb hisoblaydi. Uning tasavvuricha, madaniyat ham xuddi shu yo‘l bilan erishilgan natijadir.

Russodan farqli o‘laroq, Freyd insonni boshqarayotgan kuch uning azaliy illatlarida, deb biladi. Jamiyat rivojlangan sari, insonni bu illatdan qutulishga majbur qiladi. Madaniyat qanchalik yuqori darajada bo‘lsa, illatlarni bostirish ham shunchalik yuksak darajada bo‘ladi. Lekin “ta’sir javobini shakllantirish” va “sublimatsiya” qobiliyati cheklangan bo‘lganligi sababli ko‘pincha maqsadni oxiriga yetkazib bo‘lmaydi. Azaliy istaklarni ochiq-oydin qoniqtirib bo‘lmasligi uning qayta paydo bo‘lishiga sababchi bo‘lib, oqibatda nevroz xastaligiga olib keladi. Freyd inson ziddiyatlardan xalos bo‘la olmaydi, deb hisoblaydi. Madaniyat rivoji qanchalik yuqori bo‘lsa, illatlarga bosim ham kuchayaveradi, nevroz kasalligi ham ko‘payaveradi.

U holda bola to jamiyat nazoratiga duch kelmaguncha axloqsiz bo‘lib qolaverishi mumkin, bosib turilgan illatlar esa yo‘qolib ketmaydi, aksincha, nazoratdan chiqib ketishi mumkin.

Freydni bolaning o‘zboshimcha ekanligini ta’kidlashga majbur qilgan sabablardan yana biri bor. Hayron qolarli tomoni shundaki, o‘z tushlarini tahlil qilarkan, hatto ruhiy jihatdan risoladagidek voyaga yetgan odamlarda ham nafrat, rashk, shuhratparastlik kabi illatlarga to‘la hissiyotlar bo‘larkan. XIX asrning oxiri – XX asr boshlarida kasal va sog‘lom odam o‘rtasida aniq chegara mavjud, deb hisoblashgan. Tuppa-tuzuk odamning tushiga “telba” istaklar kirishiga ishonish qiyin. U odam haqidagi ijobiy, sog‘lom fikrlarimizni chetga surib tushini tahlil qilamizmi? Qiyin bo‘lsa ham Freyd buning yechimini topdi. U odamning bolalik davrlarida bu “istak”lari ong ostiga cho‘kib qolgan va endi ular tushlarida ko‘rinish bermoqda, tushida ham anglashni istamagan bo‘lsa-da, ular buzilgan va niqoblangan holda bo‘lsa ham, namoyon bo‘lgan, deb hisoblaydi. Freyd tush ta’biri haqida yozgan kitobida ko‘rgan tushlaridan birini misol qilib keltiradi.

“Tushim ikki xil fikr va ikki siymodan iborat. Uning birinchi qismini keltiraman. Chunki ikkinchisining bu muhokama mavzusiga aloqasi yo‘q.

Hamkasbim R. – amakim bo‘ladi. Unga mehrim baland.
U juda o‘zgarib ketdi. Yuzi cho‘zinchoq bo‘lib qoldi, ko‘zimga uning katta, sariq soqoli ko‘rinadi.

Uyg‘ongach, tushimni eslab, kulib yubordim va qanday bema’nilik, deb o‘yladim. Kun bo‘yi undan qutula olmadim, yodimga tushaverdi. Kechqurun o‘zimga o‘zim tanbeh berdim: agar davolanuvchilaringdan kimdir o‘z tushi haqida “bema’nilik” deb aytganda jahling chiqqan bo‘lardi yoki bu tushning ortida o‘zi ham tan olgisi kelmayotgan noxush fikr yotibdi, deb o‘ylagan bo‘larding. Sen ham xuddi unga o‘xshab tushni bema’ni deyapsan, demak, tahlil qilishni istamayapsan. O‘z ishonchingga o‘zing qarshi chiqayapsan.

Tushni ta’birlashga kirishdim. “R. – amakim bo‘ladi” – bu nimani anglatadi? Mening bor-yo‘g‘i birgina amakim – Yusuf (Iosif) amakim bor. U bilan qayg‘uli, favqulodda voqea sodir bo‘lgan. Bir kun (bunga o‘ttiz yildan oshdi) u nafs ko‘yiga kirib, katta pul ishlab olmoq maqsadida qonunga xilof ish qilgan. G‘am-alamdan bir necha kun ichida sochlari oqarib ketgan. Keyinchalik otam Yusuf amaking yomon odam emas, shunchaki ahmoq, deb tez-tez ta’kidlab turardi. Agar hamkasbim R. Yusuf amakim bo‘lsa, balki uni ahmoq demoqchi bo‘lgandirman. Bu ehtimoldan uzoq, ham juda tushunarsiz. Shunda yodimga tushimda ko‘rgan uzunchoq yuzli, sariq soqolli odam tushdi. Amakim ham cho‘zinchoq yuzli, oqish malla soqolli edi. Hamkasbim R. esa qorachadan kelgan bo‘lib, unga o‘xshash odamlarning sochi oqara boshlasa, tusi o‘zgarib “mosh-guruch”ga aylanib qoladi, keyinchalik oqarib ketadi. Hamkasbim R. shu darajaga yetib qolgandi, qolaversa, o‘zimning ham soqolim shunga o‘xshab qolganini yaqinda bilib, xafa bo‘lib ketgandim. Tushimda ko‘rgan odamning yuzi amakimni ham, hamkasbimni ham eslatardi. Shubhaga o‘rin yo‘q, deb o‘yladim, hamkasbim ham amakimga o‘xshash ahmoq. Bunday o‘xshatishdan o‘zim ham norozi edim, lekin nima maqsadda shunday xayolga borganimni tushunmasdim. Bu o‘xshatish shunchaki yuzaki, chunki amakim jinoyatchi, hamkasbim R. ning esa umuman sudga ishi tushmagan. U bir marta velosipedida bir bolani urib yuborganligi uchun javobgar bo‘lgan, xolos. Nahotki, shu qilmishi taqqoslashga sabab bo‘lsa? U holda ko‘rgan tushim haqiqatan ham bema’ni bo‘ladi. To‘satdan xuddi shu mavzuda boshqa bir hamkasbim N. bilan suhbatlashganim xayolimga keldi. Men uni ko‘chada uchratgandim. U ham professorlikka nomzod bo‘lib, menga qilingan xuddi shunday taklif uchun meni tabriklagan edi. Uning tabrigini rad qildim. “Siz bunday hazil qilmasligingiz kerak edi. Axir, bunday taklifning nozikligi sizga ma’lum-ku”, – dedim. Javob unchalik jiddiy bo‘lmadi: “Bilmaysizmi axir, bir xonim bir vaqtlar menga qarshi sudda ish qo‘zg‘atgan. Eng tuban tovlamachilik edi bu. Keyinchalik u ayolni insofsizlik bilan qo‘ygan aybi uchun sud javobgarligidan o‘zim saqlab qolganman. Balki, vazirlikdagilar bundan xabar topishgandir. Siz bunday ishlarga hech qachon aralashib qolmagansiz”. Mana, qarshimda o‘sha “jinoyatchi”, ayni paytda tushimning yechimi ham o‘zi. Amakim Yusuf professorlikka tayinlanmagan ikki hamkasbim sifatida namoyon bo‘ldi – biri “ahmoq”, boshqasi “jinoyatchi”. Bu birlashish maqsadini endi tushundim. Hamkasblarim R. va N. ning tayinlashini kechiktirish ularning diniy e’tiqodidan kelib chiqqan bo‘lsa, u holda mening ham tasdiqdan o‘tishim shubha ostida. Agar menga aloqasi bo‘lmagan sabab bilan ular tasdiqdan o‘tmagan bo‘lsa, men bundan umid qilishim mumkin. Ko‘rgan tushim ulardan biri bo‘lmish R. ni “ahmoq”qa aylantiradi, men unisi ham, bunisi ham emasman. O‘rtamizdagi manfaatlar umumiyligiga putur yetdi, meni tayinlashadi, deb xursand bo‘lishim mumkin. Hamkasbim R. ga yuqori martabali tanishi nima deb javob berganligi meni qiziqtirmaydi. Tushimning ta’birini shu bilan yakunlayman. Hali yetarli darajada aniq emas, o‘z manfaatimni ko‘zlab ikki hurmatli hamkasbimga nisbatan yengiltaklik bilan qarashim haliyam meni bezovta qilayapti.

Harakatlarim nimani anglatishini tushungach, o‘zimdan bo‘lgan noroziligim biroz bo‘lsa-da, pasaydi. Haqiqatan ham hamkasbim R. ni ahmoq deb hisoblaganimni qat’iyan rad qilaman, hamkasbim N. ga qo‘yilgan nohaq aybga mutlaqo ishonmayman. Shunga qaramasdan, yana qaytaraman, tushimning ta’biri yakunlanmagan, uni davom ettirish kerak, deb hisoblayman.

Tush ko‘rishda yana bir unsur mavjudki, shu paytgacha ta’birchilar unga e’tibor berishmagan. Tushimda amakimga nisbatan yoqimli hissiyot tuyganmishman. Bu hissiyot kimga atalgan ekan? Yusuf amakimga nisbatan bunday hissiyot hech qachon bo‘lmagandi. Hamkasbim R. ni qadrlayman, lekin bunday hissiyotni unga izhor qilganimda, u hayron bo‘ladi. O‘zimga ham bunday hissiyot soxta bo‘lib tuyulardi. Masalaning mohiyatini tushungandek bo‘ldim. Tushimdagi nozik hissiyotlar uning mazmuniga aloqador emas, balki undan tashqaridagi fikrlarimga taalluqli bo‘lib, tushning haqiqiy mohiyati mendan yashirin. Tush talqiniga istamaygina kirishganim yodimga tushdi. Uni qanchalik paysalga solmay, tushim bema’ni; psixoanalitik mashg‘ulotlarimdan ma’lumki, talqin qilishni istamaslikning ahamiyati muhim. Ko‘pchilik holatlarda uning masala mohiyatiga aloqasi yo‘q, u hissiyotlarimiz ifodasi, xolos. Qizcham olma berishganda yegisi kelmasa, bu achchiq, deb bahona qiladi, vaholanki, olmani tatib ham ko‘rmagan. Davolanuvchi ayollar o‘zlarini xuddi qizchamdek tutsa, bilamanki, yoqimsiz tasavvurdan qutulish uchun bahona qilishgan. Ko‘rgan tushim haqida ham shunday deyish mumkin. Tushimni ta’birlashni istamaganligim uning menga yoqimsiz ekanligidadir. Tushim ta’birini bilgach, hamkasbim R. ni “ahmoq” deyish men uchun yoqimsiz ekanligini tushundim. Hamkasbim R. ga bo‘lgan yoqimli hissiyotni tush mazmuniga singdira olmaganimda emas, balki talqin qilishni istamaganimda. Tushimga yashirilgan fikrim mazmunan R. ga nisbatan tuhmat, go‘yo o‘zim bilmagan holda tushda namoyon bo‘lgan qarama-qarshilikdir” (Freydning “Tush talqini” kitobidan).

“Shu yerda tush talqinini davom ettiraman, axir undan amakim haqida qimmatli xulosa chiqarib oldik-ku. Ta’bir shuni ko‘rsatadiki, uning asosida, shubhasiz, professorlikka tayinlanish istagi yotibdi, tushimdagi R. ga bo‘lgan yoqimli istagim esa har ikki hamkasbimga ko‘rsatilgan haqoratga qarshi noroziligini bildiradi. O‘z tutumini tahlil qilayotganim sababli uni to‘xtatmayman, chunki tahlildan qoniqmadim. Tush mazmunini tashkil qiluvchi hamkasblarim haqidagi mulohazalarim butunlay boshqacha. Professorlik unvoniga sazovor bo‘lish istagim ularnikiga qarama-qarshi bo‘lsa ham, buning ahamiyati katta emas, garchi o‘ngimdagi va tushimdagi mulohazalar turlicha bo‘lsa-da. Agar bu unvonga erishish istagim kuchli bo‘lganda, bu shuhratparastligimdan dalolat berardi, lekin men bundan uzoqman. Do‘stlarim, tanishlarim bu haqda nima deb o‘ylashlari menga noma’lum. Balki men shuhratparastdirman, lekin professor bo‘lish haqida gap ketganda unchalik emasdir.

Tushimda menga yopishtirilgan shuhratparastlik qayoqdan keldi? Eslashimcha (bolaligimda menga buni ko‘p gapirishgan), tug‘ilganimda bir qishloqi kampir onamga bolang buyuk odam bo‘lib yetishadi, deb bashorat qilgan ekan. Bu yerda hayron qolarlik hech narsa yo‘q. Bunday bashorat ko‘p onalarga ma’lum. Nahotki, shuhratparastligim shundan bo‘lsa? Bolaligim xotirasidan shunga o‘xshash yana bir taassurotni esladim. Ota-onam ko‘pincha Praterdagi restoranga olib borishardi (bu vaqtda yoshim o‘n bir yoki o‘n ikkida edi). Bir kun kechqurun o‘sha yerda davrada yurib arzimagan pul evaziga yaxshigina she’rlar to‘qigan kishiga ko‘zim tushdi. Ota-onam uni yonimizga taklif qilish uchun meni yuborishdi. U kishi yonimizga kelgach, menga madhiya aytib she’r to‘qidi va kelajakda ministr bo‘lasan, deb bashorat qildi. Men buni yaqqol eslab qoldim. Shu voqea arafasida otam yangi tayinlangan ministrlar portretlarini olib kelgandi. Ular orasida yahudiylar ham bo‘lib, omad kulib boqadi, deb ishongan bolalar ministr bo‘lishni orzu qilishardi. Bundan ta’sirlanib, men hatto yuridik fakultetga kirmoqchi ham bo‘lgandim, ammo keyin voz kechgandim. Ministrlik mansabi meditsina xodimi uchun yetib bo‘lmas amal, yana tushimga qaytamiz. Endi tushunib yetdim: tush meni qayg‘uli voqealardan bolalikdagi orzumga erishtirdi. Ministr mansabini egallab, hurmatli hamkasblarim yahudiy bo‘lgani uchun ulardan birini “ahmoq”, ikkinchisini “jinoyatchi” deb haqorat qildim. Boplab o‘chimni oldim! Meni professor lavozimiga tayinlamaganlari uchun uning o‘rnini tushimda egallab oldim”.

Irratsional shuhratparastlikdan uzoq bo‘lgan Freyd uchun bunday tush talqini ajoyib bir o‘rnak bo‘ldi. Lekin o‘ngida buni qat’iy inkor qildi. Aql-idrok bilan mulohaza qildi: “Agar unvonga intilishim kuchli bo‘lganda shuhratparastlik kasallik sifatida namoyon bo‘lardi”. Shuhratparastlikdan esa u “ancha uzoq” edi. Atrofdagilar uni shuhratparastga chiqarganlarida ham, bu narsa professorlik unvoni bilan bog‘liq emas, degan bo‘lardi. Shunday qilib, u shuhratparastlik o‘zining bolaligidagi istagidan kelib chiqqanligini tan oldi. Bunday istaklar bola fe’lining shakllanish davriga xos, ammo yoshi ulg‘aygan odam undan butunlay qutula olishi qiyin. Freyd kabi aqli raso shaxslar buning farqiga boradi, bolalikdagi orzu-havaslar bilan kattalar hayotidagi chegara ham ana shunda. Hozirgi zamonda bunday chegarani qat’iy o‘rnatib bo‘lmaydi, bunda Freydning ta’siri ham bor. Aqli raso odamlarning tan olishlaricha, ko‘pchilik amalga oshmaydigan orzu-istaklarga qarab intiladi. Bu uning istagi, lekin buning ildizi erta bolalikka borib taqaladi.

Shu paytgacha biz Freydning tush nazariyasini bir tomonlama muhokama qilib keldik. Uning tushunchasi bo‘yicha tush amalga oshmagan, siqib chiqarilgan istaklarning, ayniqsa, hissiy mayllarning xayolan amalga oshishidir. Bunday istaklar erta bolalikda paydo bo‘lib, inson ulg‘aygani va shu barobarida ichki nazorat kuchaygani sari boshqa bir istakka aylanadi, lekin batamom yo‘q bo‘lib ketmaydi. Ongimiz nazorati bo‘shashgach, ular tushda bo‘lsa ham amalga oshadi. Tushda namoyon bo‘lgan, siqib chiqarilgan istaklar real voqealikda amalga oshganda edi, tushlarimiz bu darajada mavhum bo‘lmas edi, o‘zimizni noqulay sezmas edik.

Ba’zan tushimizda qotillik yoki boshqa bir jinoyatni sodir etamiz, ammo bu bizga quvonch keltirmaydi. Freydning tushuntirishiga ko‘ra, uyquda ichki axloqiy senzuramiz ham mudrab qoladi, shu sababli fikrimiz va fantaziyamiz ongimizga kirib oladi. Ichki senzura hushyor bo‘lganda edi, bunga yo‘l qo‘ymagan bo‘lardi, uning hushyorligi esa ta’qiqlangan fikrlarimizga ochiq-oydin yo‘l bermaydi. Agar tushning vazifasi uyqudagi oromimizni qo‘riqlash bo‘lsa, ongimizdan siqib chiqarilgan va tushimizga kirgan istaklar niqob ostida kirib kelgan bo‘lardi. Tushlar ham nevroz kasalligi kabi, bosib turgan istagimiz bilan “o‘zligimizni” bosuvchi kuchlar qorishuvidan iborat.

Ba’zan qorishuvlardan iborat niqob mexanizmi yetarli ishlamaydi va tushimiz ochiq holda qolgach, biz uyg‘onib ketamiz. Binobarin, Freyd fikricha, tushning asosiy belgisi uning niqobida va ongsiz istaklarning buzuq holda ko‘rinishida. Ana shunda biz uyqu oromidan mahrum bo‘lmaymiz. Bunday tasavvur Freydning ramzlar ahamiyatini tushunishiga jiddiy ta’sir qildi. Uning fikricha, ramzlarning asosiy vazifasini tushunishga aynan shu tushuncha yordam berdi. Ramzlarning vazifasi yashirin istak-xohishlarni niqoblash va buzib ko‘rsatishdan iborat. Ramzlar tili qandaydir “sirli kod”, tush ta’biri esa uni yechish usulidir.

Freyd tushlar mazmuni aqldan tashqaridagi narsa, u bolalikdagi holatimiz bilan bog‘liq bo‘lib, ayni paytda niqob vazifasini ham o‘taydi, degan xulosaga kelib, uning tilini ramzlar tiliga ko‘chirdi. Bu til har qanday hissiyotni emas, balki oddiy tug‘ma hissiyotlarnigina ifoda qilishi mumkin.

Tush talqinida Freyd ko‘pincha universal ramzlardan ko‘ra ko‘proq tasodifiy ramzlarni qo‘llaydi. Undagi yarim-chala mantiqli ketma-ketlikni alohida qismlarga bo‘lib talqin qilish uchun tushni bir necha qismga bo‘lish kerak, deb hisoblaydi. Tush ko‘ruvchining tushning har bir qismi haqidagi fikrini bilish, har bir fikr orqasidagi “g‘arazli niyatlarni” aniqlash zarur. Agar ularni birlashtirsa, yangi fikr kelib chiqishi, uning ichki mantiqan bog‘liqligiga suyanib tushning mohiyatini bilish mumkin.

Tushlarning siqib chiqarilgan istaklarni bildiruvchi haqiqiy mazmunini Freyd “yashirin mohiyat” deb hisoblaydi. Tushning niqoblangan variantini “haqiqiy mohiyat” deb atagan bo‘lsa, uni buzib ko‘rsatish va niqoblashni “tushning qilmishi” deb ta’riflagan. Yashirin mohiyatini ochib tashlash mexanizmi deganda uni bo‘rttirish, siqishtirish, siljitish, qayta ishlash tushuniladi. Bo‘rttirish deganda Freyd uni qisqartirishni, ya’ni turli elementlarning mazmuni bittasida aks etishini nazarda tutdi. Masalan, tushida ko‘ringan, qo‘rquvni anglatuvchi erkakning sochi otasiga, yuz tuzilishi maktab o‘qituvchisiga, kiyimlari boshlig‘inikiga o‘xshab ketishi mumkin. Chunki o‘z vaqtida ulardan qo‘rqqan yoki bir mahallar yomon ahvolga, baxtsizlikka tushgan holatiga yo‘liqsa, tushida shuni eslatuvchi joylarga borib qolishi mumkin. Bunday unsurlar yig‘indisi bitta obrazda ifodalanishi mumkin, ulardagi hissiyotlar mazmunan bir-biriga o‘xshash. Ramzlar xususiyatini nazarga olganda bo‘rttirish jarayonini tushunish oson. Tashqi olamdagi reallikda ikki odam yoki ikki predmet haqida gap ketganda ularni alohida tushunish muhim, kichik voqealikda esa bu unchalik muhim emas. Muhimi, ularning o‘zaro bog‘liqligidir, chunki ular bir xil hissiyot qo‘zg‘atadi.

Siljitish deganda Freyd shunday holatni nazarda tutadiki, ko‘pincha juda muhim, yashirin ma’noli anglatuvchi unsur, o‘ziga o‘xshash unsur orqali emas, balki undan uzoq bo‘lgan, ochiq ma’noni anglatuvchi boshqa, ahamiyatsiz bir unsur orqali tushda namoyon bo‘ladi. Natijada psixik ahamiyati qimmatli bo‘lgan unsur u qadar muhim bo‘lmagan narsa bilan niqoblanadi.

Qayta ishlash deganda esa Freyd niqoblash jarayonining yakunlanishini nazarda tutgan. Mohiyatning bo‘sh joylarini to‘ldirish, nomuvofiqlikni to‘g‘rilash natijasida yaxlit bir ko‘rinishga ega bo‘ladi, uning ortida esa hayajonga soluvchi jiddiy voqea va fojia yashiringan bo‘lishi mumkin.

Freyd tush vazifasini buzib yuboruvchi va uni tushunishni qiyinlashtiruvchi yana ikki omil haqida aytib o‘tadi. Bir tomondan, tushdagi ayrim unsurlar o‘ziga zid ma’noni anglatuvchi ko‘rinishda aks etadi. Tushda kiyingan holda bo‘lsang, yalang‘och holatni, boy bo‘lsang, kambag‘allikni, mehr-muhabbat esa dushmanlik, nafratni bildiradi. Boshqa tomondan, tushdagi oshkora ma’no ayrim unsurlar orasidagi mantiqiy aloqani bildiradi. Tushda “ammo”, “chunki”, “nega deganda”, “agar” degan tushunchalar yo‘q, lekin mantiqiy bog‘lanishlar obrazlarning o‘zaro munosabatida bilinadi. Masalan, odam tushida kimningdir turayotganini, qo‘llarini ko‘tarayotganini va jo‘jaga aylanib qolganini ko‘radi. Oddiy tilda jo‘ja nimjonlik va qo‘rqoqlik alomati. Tushida ko‘ringan kishi o‘zini botir va kuchli qilib ko‘rsatmoqchi, lekin amalda u jo‘jaga o‘xshash kuchsiz va qo‘rqoq. Tushning oshkora ma’nosida bunday mantiqiy bog‘lanish ikki obraz orqali ko‘ringan.

Freydning tush haqidagi nazariyasini yakunlar ekanmiz, muhim bir qo‘shimcha qilish lozim. Freyd ta’kidlaganidek, tush xususiyatlarining asosida bolalik kechinmalari yotadi, ya’ni hozirgi kunni o‘tmish bilan bog‘laydigan va bizda go‘yo shu kunlarda bo‘layotgandek taassurot qoldiradi. Lekin, bu judayam to‘g‘ri emas. Freyd fikricha, odatda tush ko‘rishga uyquga yotishdan avvalgi yangi taassurotlar turtki beradi. Lekin tush ro‘y berishi faqat bolalik tasavvurlariga va istaklariga borib taqaladi. Uning asosida bolalik kechinmalari yotsa-da, yangi taassurotlar turtki bo‘ladi. Buni oddiy misol bilan tushuntirish mumkin. O‘z amrini o‘tkazuvchi rahbar qo‘lida ishlagan odam uning oldida doim sababsiz qo‘rqib turadi, chunki bolaligida otasidan qo‘rqqan. Boshlig‘i unga tanbeh bergan kuni kechasi tushida bosinqirab, otasiga va ayni paytda boshlig‘iga o‘xshash odam uni o‘ldirmoqchi bo‘ladi. Agar bolaligida otasidan shu darajada qo‘rqmaganida boshlig‘ining tanbehi unchalik qo‘rquvga solmagan bo‘lardi. Boshliq unga dag‘dag‘a qilib tanbeh bermaganida, yashirin qo‘rquv tushida ko‘rinish bermas edi.

[1] Tarjimon Abdunabi Abduqodirov tahririyatimiz taklifiga ko‘ra Erix Frommning “Inson qalbi” nomli kitobidan talay tadqiqot-maqolalarni o‘zbekchaga o‘girdi. Biz shulardan adabiyot tabiati bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan – tush haqidagi boblarini siz aziz jurnalxonlarga ilindik.
[2] Talmud – yahudiylarning diniy-axloqiy kitobi.
[3] Emerson (1803-1882) – amerikalik faylasuf-yozuvchi.
[4] Zigmund Freyd (1856-1939) – Avstriya vrach-psixiatri, psixolog, psixoanaliz asoschisi.
[5] Urug‘ ichidagi unib chiqadigan niholcha.
[6] Libido – insonning psixik rivojlanishi uning jinsiy his-tuyg‘ulari rivojlanish jarayoniga bog‘liq, degan tushuncha.

Rus tilidan Abdunabi ABDUQODIR tarjimasi

М: “Sharq yulduzi” jurnali, 2015–2