ШЕЪРИЯТ ТАХТИНИНГ ИККИ СУЛТОНИ
Нодира АФОҚОВА
филология фанлари доктори
Иккисиям мутафаккир ва шоир. Иккисиям кўп қиррали истеъдод ва фаолият соҳиби. Темурийлар салтанатининг икки буюк арбоби – бири шоҳ, бири вазири аъзам.
Қисмат икки сиймода бир тақдирни такрорлагандай:
Алишер ҳам, Заҳириддин Муҳаммад ҳам 11-12 ёшларда отадан етим қолиб, тож-тахт низолари авж олган таҳликали муҳитларда яшаб ўтдилар. Хиёнат, мунофиқлик, қатл ва бемаҳал ўлимлар, азиз инсонлардан айрилиқда яшаш уларнинг шоир қалбига бот-бот ўзининг аччиқ аламларини солиб турди. Кези келдики, нотавон кимсалар унисининг ҳам, бунисининг ҳам емиш таомига заҳар қўшдилар.
Заҳириддин Бобур сиймоси бизнинг тасаввуримизда ҳамиша Ватан ҳижрони ила вобаста гавдаланади. У Ҳинд сори юзланиб, юртига қайта олмай, сўнг нафаси қадар Андижон соғинчида яшади ва дийдор орзусини ўзи билан бирга олиб кетди. Баъзан ҳазрат Навоийнинг “Ғурбатта ғариб шодмон бўлмас эмиш”и ва мана бу рубоийси ҳам Бобур учун, Бобур тилидан ёзилган каби туюлади менга:
Ўлсам, ясаманг мунда мозоримни менинг,
Юклаб элитинг жисми фигоримни менинг.
Ўтру чиқариб аҳли диёримни менинг,
Кўйида қўюнг танни низоримни менинг.
Дарвоқе, бу изтироб ҳазрат Навоийга ҳам бегона бўлмади. Бўяб-бежамай айтганда, том маънода сургун мазмунига эга бўлган Самарқанд ва Астрободдаги истиқомат Навоий томонидан Ватан ғурбати, ададсиз мусибат ўлароқ қабул қилинди.
Ҳатто йўқсиллик ва ноҳақлик, адолатсизлик, ҳақсизлик сингари ижтимоий кулфатлар-да бири шаҳаншоҳи замон, бири вазири кабир бўлган бу икки муҳтарам инсон қисматини четлаб ўтмади. Шу қаро кечмишлар хусусда ўйлаганда: “Юз жавру ситам кўрган, минг меҳнату ғам кўрган, Осойиши кам кўрган, мендек яна бир борму?”, “Қай сориға юзлансам ўтрумға келур қайғу…” сингари мисралар Навоийга мансубмиди, Бобургами?” деб ўйлаб қоласан киши…
Шунисиям борки, энг юксак мартабаларнинг, беҳадду беҳисоб бойликларнинг соҳиби эсалар-да, мансаб ва мол-мулкка меҳру рағбат уларга буткул бегона эди – иккиси ҳам ҳамиша руҳан дарвешона ҳурриятни соғиниб яшадилар. Шу важҳдан бўлса керак, Навоий уч бора ҳам давлат хизматидан ўз ихтиёри ила кетди. Мирзо Бобур кўзи очиқлигида тахтни ўғли Ҳумоюнга топшириб, дунё ҳукмдорлиги солномасини нодир саҳифа ила безади. Уларнинг шиорлари шундай эди:
… фақр мулкин тут ғанимат зинҳор
Ким, ғинову салтанатнинг кўп эрур дарди сари (Алишер НАВОИЙ) .
Ҳазрат Навоий тоқ яшаб ўтгани, шоирнинг умр маҳрами ёлғизлик бўлгани ҳаммамизга маълум. Шоҳ Бобур эса оила қурдилар, оталик шарафига муяссар бўлдилар. Аммо… улар ҳам ҳазрат Навоий сингари кўнгил мулкида, ўзлари кўтарилган руҳий юксакликда ёлғиз, қалбан ёлғиз эдилар! “Жонимдин ўзга ёри вафодор топмадим, кўнглимдин ўзга маҳрами асрор топмадим” (Заҳириддин Бобур) қабилидаги сўзона байтларнинг сирру асрори мана шунда.
Ҳар икковларида ҳам Сўзнинг кучи Амал ила собит эди.
Яна бир қизиқ ҳолки, улар икковлариям бу дунёда қанча яшашларини башорат қилган каби. Ҳазрат Навоий инсон умрини фаслларга бўлиб, унинг ҳаддини 60 ёш деб белгиладилар. Дариғоки, ўзлари ҳам айнан 60 ёшда бу фоний ҳаётни тарк этдилар.
Заҳириддин Бобур бир ғазалида:
Ўтти эл бўлмоқдин ул ёш, мен қариғум ишқида,
Ўлганим яхши бу навъ ар ўтса элликдин ёшим, —
деб ёзади ва, ажабки, 47ёшда унинг ҳам умр йўли якун топади.
Ҳа, бу икки тақдир такрор каби эди. Аммо бу – такрор садафидаги бетакрорлик дурри эди. Табиат Навоий ва Бобур сиймосида зўр жозиб кучга эга бўлган беназир икки шахс ва руҳиятни яратди.
“Бобурнома”да Алишер Навоий таърифида “Алишербекнинг мизожи нозук била машҳурдир… ” дейилади. Албатта-да. Шоир киши, ахир! Табъи ва кўнгли ниҳоятда нозик бўлган шундай бир кишининг ўлим ваҳмидан заррача қўрқмай, қилич кўтариб саф олдида бориши эса ғаройиб бир ҳолдир!
Зайниддин Восифийнинг “Бадойеъ ул-вақойеъ” китобида ҳикоя қилинишича, ҳали ёш пайтида Ҳусайн Бойқаро не бир сабаб ила пойтахтдан ташқарига чиқадию, Ёдгор Муҳаммад тахтни эгаллайди. Ҳиротга қайтган Бойқаро саройга киролмайди. Аҳллар маслаҳатлашиб, исёнкорга эрта тонгда ҳужум қилмоққа келишадилар. Саройга биринчи бўлиб ким киради? Кутиб турган ажалга ким биринчи рўпара бўлади? – ана шундай таҳликали вазиятда ҳазрат Алишер Навоий қўлларига қилич олиб, сафнинг олдига тушадилар ва ҳужумни бошлайдилар. Тангри таолонинг инояти ила ғалаба шу куни Султон Ҳусайнга насиб этади… Бу ҳикоят – қалби ниҳоят даражада нозик бўлган шоирнинг на аскарни, на ажални писанд қилмас даражада қўрқмас ва жасур, диловар шахс эканининг очиқ мисолидир. Фақат бугина эмас. Ҳазрат Навоий Шарқона ҳукмдорлик муҳитида ҳақиқатни айтиш баъзан инсон ҳаёти баҳосига тенг бўлишлигини била туриб-да, қуйидаги сингари байтларни битганларки, бу ҳам бор бўй-басти ила шоён жасоратдир:
Шоҳнинг мунглуғ мушаввашлар била не нисбати,
Комронларнинг балокашларга қайдин улфати.
Улки қаҳр этса, қиличидин дамо-дам қон томар,
Бағридин қон томгучилар бирла не жинсияти.
***
Шаҳ сипаҳ чекса, фақир аҳволига етмас футур,
Бу вале чеккач нафас, барбод ўлур ҳашмат анга.
Мирзо Бобур ҳам мард ва жасур, матонатли, баҳодир киши бўлган. Тарихчилар унинг 200 кишилик отряди билан Шайбонийхон ҳамда 15 минг аскар жойлашиб олган қалъага ҳужум қилгани ва уларни ҳайдаб юборганини ёзиб қолдиришган. Яна бир мисол: у сарсон-сарсаргардонлик кунларининг бирида дарё музини ёради ва шу сувга шўнғиб, ювинади. 12 минг аскари билан 100 минг кишилик Иброҳим Лўдига қарши майдонга тушган ва уни тор-мор қилган ҳам ана шу диловар Бобурдир!
Арслон юракли, метин иродали Бобурнинг ниҳоятда кўнгли нозик, шикастадил бир инсон бўлганлиги ҳам ҳақиқатдир. Сафдоши, биродари Нўён кўкалдош ҳийла билан ўлдирилган кунлари “Бир ҳафта, ўн кунгача ҳамиша йиглардим…” деб ўзи ёзиб қолдирмаганда, бундай маълумотни ўрта аср тарихчисининг шарқона лутфи деб ўйлаш мумкин эди. Юртидан келтирилган қовунни тановул қила туриб аччиқ кўз ёш тўккан ҳам шу – буюк ҳукмдор Бобур эди. У ҳам ўзига етганча мизожи нозик эди:
Улфатим эл бирла оздур, кўпдур эл жаври манга,
Не менинг таврим ёқар элга, не эл таври манга.
Алишер Навоий ва Заҳириддин Муҳаммад Бобур.
Бири шоҳ, бири вазири аъзам.
Жасурлик ва табъинозиклик бирида яширин, бирида ошкор.
Ижодда ҳам худди шундай ҳол. Мавзуда, услубда, ифодада Бобурнинг Навоийга издошлиги очиқ-ёрқин кўринади. Бу бир қатор жиддий илмий тадқиқотларда очиб берилган. Аммо чуқурроқ қарасак, мутлақо бошқа манзара намоён.
Алишер Навоий туркий шеърият тажрибаларини такомиллаштириб, адабий канон – қатъий қоидалар даражасига кўтарди. Заҳириддин Бобурда эса чекловларга сиғмаслик, уларни бузишга мойиллик кўринишидаги сарбастлик сезилиб туради. Биргина мисол: Атоий байтини “қофиясида айбғинаси бор” дея танқид қилган Навоий бир хил туркумдаги сўзларни қофиялашдан иборат араб-форс назариясини қатъий талабга айлантирди. Бобур эса дадиллик билан “ғурбатта”ни – “албатта”га; “пайғомин”ни – “зомин”га; “жондин”ни – “қилғондин”га; “туфроғим”ни – “ёлбормоғим”га қофия қилади.
Алишер Навоий олдида туркий тил имкониятларини очиш ва туркий адабиётнинг юксаклигини исботлаш вазифаси бор эди. Шу сабабдан Навоийда лексика ҳам, синтаксис ҳам мураккаб ва ҳашаматли. Мавзу ва ғоя талқини мажоз пардаларига қаттиқ ўралган. Зукко олим Ёқубжон Исҳоқов бу услубни “олий навоиёна услуб” деб атайди.
Адабиётни кўпроқ кўнгил маҳрами, сирдоши, ёлғизликдаги суҳбатдош деб билган Бобур эса ифода ва услубда анча содда. Қомусий илм соҳиби сифатида Навоийдан ҳеч бир қолишмаган Бобур шеърларидан, хусусан, “Бобурнома”дан кундалик турмушнинг, оддий инсоний қайғу-дардларнинг ошно нафаси уфуриб туради. Устозлардан бири андак мутойиба аралаш лутф қилганлари каби, Навоий туркий тилни келинчак сингари ясантириб чиққан бўлса, Бобур шу келинчакнинг қўлига супурги тутқазди.
Навоий “Мезон ул-авзон”да аруз тизимининг амалда қўлланган вазнларини умумлаштирган бўлса, Бобур “Мухтасар”да имконият ҳолида турган, қўл урилмаган вазнларни ҳам кўрсатиб ўтди…
Алишер Навоий ва Заҳириддин Муҳаммад Бобур.
Бири шоҳ, бири вазири аъзам.
“Нисбат йўқ деб ҳеч ижтиноб айла”мангким, Ҳазрат Навоий – сўз мулкининг султони, Мавлоно Бобур – вазири аъзамдирлар. Ва яна буким, тақдир тақозоси ила улар бир маконда, бир замонда яшаганларида, “Бобурнома”дай мисли кўрилмаган ростгўй ва жозибали, тозаруҳ асар учун ҳазрат Навоий Мирзо Бобурни ўзларининг оппоқ отларига ўтқазтирган ва жиловдорлик қилган бўлардилар. Шак-шубҳасиз.
Мақола муаллифи: Нодира Афоқова 1966 йилда Бухорода туғилган. Бухоро университетида таҳсил олган. “Баҳорнинг бошланиши”, “Аросат фасли”, “Кўнгил шеваси”, “Сўз айвони”, “Қора наво”, “Ватан дарслари” каби тўпламлари нашр этилган. “Фитратнинг тушлари”, “Жазо” достони; “Муҳаммад (с.а.в) дедилар…”, “Хайём чодиринда”, “Муҳаббатнома”, “Фақат Сен билурсан”, “Ҳазрат Навоийнинг етти гўзали” шеърий туркумлари муаллифи. Алишер Навоийнинг “Руҳ ул-қудс” қасидасини форсийдан; Леонид Андреевнинг “Яҳудо Искариот” қиссаси, Ги де Мопассан, Константин Паустовский ҳикоялари ҳам Михаил Лермонтов, Марина Цветаева шеърларини рус тилидан ўзбек тилига ўгирган.
«Xurshid Davron kutubxonasi» Alisher Navoiy va Mirzo Bobur bobolarimizni nafaqat tavallud ayyomlarida balki muntazam idroku tadqiq etishni lozim deb biladi va ikki ulug’ zotga bag’ishlangan maqola va she’rlarni taqdim etishni davom etadi.
SHE’RIYAT TAXTINING IKKI SULTONI
Nodira AFOQOVA
filologiya fanlari doktori
Ikkisiyam mutafakkir va shoir. Ikkisiyam ko’p qirrali iste’dod va faoliyat sohibi. Temuriylar saltanatining ikki buyuk arbobi – biri shoh, biri vaziri a’zam.
Qismat ikki siymoda bir taqdirni takrorlaganday:
Alisher ham, Zahiriddin Muhammad ham 11-12 yoshlarda otadan yetim qolib, toj-taxt nizolari avj olgan tahlikali muhitlarda yashab o’tdilar. Xiyonat, munofiqlik, qatl va bemahal o’limlar, aziz insonlardan ayriliqda yashash ularning shoir qalbiga bot-bot o’zining achchiq alamlarini solib turdi. Kezi keldiki, notavon kimsalar unisining ham, bunisining ham yemish taomiga zahar qo’shdilar.
Zahiriddin Bobur siymosi bizning tasavvurimizda hamisha Vatan hijroni ila vobasta gavdalanadi. U Hind sori yuzlanib, yurtiga qayta olmay, so’ng nafasi qadar Andijon sog’inchida yashadi va diydor orzusini o’zi bilan birga olib ketdi. Ba’zan hazrat Navoiyning “G’urbatta g’arib shodmon bo’lmas emish”i va mana bu ruboiysi ham Bobur uchun, Bobur tilidan yozilgan kabi tuyuladi menga:
O’lsam, yasamang munda mozorimni mening,
Yuklab eliting jismi figorimni mening.
O’tru chiqarib ahli diyorimni mening,
Ko’yida qo’yung tanni nizorimni mening.
Darvoqe, bu iztirob hazrat Navoiyga ham begona bo’lmadi. Bo’yab-bejamay aytganda, tom ma’noda surgun mazmuniga ega bo’lgan Samarqand va Astroboddagi istiqomat Navoiy tomonidan Vatan g’urbati, adadsiz musibat o’laroq qabul qilindi.
Hatto yo’qsillik va nohaqlik, adolatsizlik, haqsizlik singari ijtimoiy kulfatlar-da biri shahanshohi zamon, biri vaziri kabir bo’lgan bu ikki muhtaram inson qismatini chetlab o’tmadi. Shu qaro kechmishlar xususda o’ylaganda: “Yuz javru sitam ko’rgan, ming mehnatu g’am ko’rgan, Osoyishi kam ko’rgan, mendek yana bir bormu?”, “Qay sorig’a yuzlansam o’trumg’a kelur qayg’u…” singari misralar Navoiyga mansubmidi, Boburgami?” deb o’ylab qolasan kishi…
Shunisiyam borki, eng yuksak martabalarning, behaddu behisob boyliklarning sohibi esalar-da, mansab va mol-mulkka mehru rag’bat ularga butkul begona edi – ikkisi ham hamisha ruhan darveshona hurriyatni sog’inib yashadilar. Shu vajhdan bo’lsa kerak, Navoiy uch bora ham davlat xizmatidan o’z ixtiyori ila ketdi. Mirzo Bobur ko’zi ochiqligida taxtni o’g’li Humoyunga topshirib, dunyo hukmdorligi solnomasini nodir sahifa ila bezadi. Ularning shiorlari shunday edi:
… faqr mulkin tut g’animat zinhor
Kim, g’inovu saltanatning ko’p erur dardi sari (Alisher NAVOIY) .
Hazrat Navoiy toq yashab o’tgani, shoirning umr mahrami yolg’izlik bo’lgani hammamizga ma’lum. Shoh Bobur esa oila qurdilar, otalik sharafiga muyassar bo’ldilar. Ammo… ular ham hazrat Navoiy singari ko’ngil mulkida, o’zlari ko’tarilgan ruhiy yuksaklikda yolg’iz, qalban yolg’iz edilar! “Jonimdin o’zga yori vafodor topmadim, ko’nglimdin o’zga mahrami asror topmadim” (Zahiriddin Bobur) qabilidagi so’zona baytlarning sirru asrori mana shunda.
Har ikkovlarida ham So’zning kuchi Amal ila sobit edi.
Yana bir qiziq holki, ular ikkovlariyam bu dunyoda qancha yashashlarini bashorat qilgan kabi. Hazrat Navoiy inson umrini fasllarga bo’lib, uning haddini 60 yosh deb belgiladilar. Darig’oki, o’zlari ham aynan 60 yoshda bu foniy hayotni tark etdilar.
Zahiriddin Bobur bir g’azalida:
O’tti el bo’lmoqdin ul yosh, men qarig’um ishqida,
O’lganim yaxshi bu nav’ ar o’tsa ellikdin yoshim, —
deb yozadi va, ajabki, 47yoshda uning ham umr yo’li yakun topadi.
Ha, bu ikki taqdir takror kabi edi. Ammo bu – takror sadafidagi betakrorlik durri edi. Tabiat Navoiy va Bobur siymosida zo’r jozib kuchga ega bo’lgan benazir ikki shaxs va ruhiyatni yaratdi.
“Boburnoma”da Alisher Navoiy ta’rifida “Alisherbekning mizoji nozuk bila mashhurdir… ” deyiladi. Albatta-da. Shoir kishi, axir! Tab’i va ko’ngli nihoyatda nozik bo’lgan shunday bir kishining o’lim vahmidan zarracha qo’rqmay, qilich ko’tarib saf oldida borishi esa g’aroyib bir holdir!
Zayniddin Vosifiyning “Badoye’ ul-vaqoye’” kitobida hikoya qilinishicha, hali yosh paytida Husayn Boyqaro ne bir sabab ila poytaxtdan tashqariga chiqadiyu, Yodgor Muhammad taxtni egallaydi. Hirotga qaytgan Boyqaro saroyga kirolmaydi. Ahllar maslahatlashib, isyonkorga erta tongda hujum qilmoqqa kelishadilar. Saroyga birinchi bo’lib kim kiradi? Kutib turgan ajalga kim birinchi ro’para bo’ladi? – ana shunday tahlikali vaziyatda hazrat Alisher Navoiy qo’llariga qilich olib, safning oldiga tushadilar va hujumni boshlaydilar. Tangri taoloning inoyati ila g’alaba shu kuni Sulton Husaynga nasib etadi… Bu hikoyat – qalbi nihoyat darajada nozik bo’lgan shoirning na askarni, na ajalni pisand qilmas darajada qo’rqmas va jasur, dilovar shaxs ekanining ochiq misolidir. Faqat bugina emas. Hazrat Navoiy Sharqona hukmdorlik muhitida haqiqatni aytish ba’zan inson hayoti bahosiga teng bo’lishligini bila turib-da, quyidagi singari baytlarni bitganlarki, bu ham bor bo’y-basti ila shoyon jasoratdir:
Shohning munglug’ mushavvashlar bila ne nisbati,
Komronlarning balokashlarga qaydin ulfati.
Ulki qahr etsa, qilichidin damo-dam qon tomar,
Bag’ridin qon tomguchilar birla ne jinsiyati.
***
Shah sipah cheksa, faqir ahvoliga yetmas futur,
Bu vale chekkach nafas, barbod o’lur hashmat anga.
Mirzo Bobur ham mard va jasur, matonatli, bahodir kishi bo’lgan. Tarixchilar uning 200 kishilik otryadi bilan Shayboniyxon hamda 15 ming askar joylashib olgan qal’aga hujum qilgani va ularni haydab yuborganini yozib qoldirishgan. Yana bir misol: u sarson-sarsargardonlik kunlarining birida daryo muzini yoradi va shu suvga sho’ng’ib, yuvinadi. 12 ming askari bilan 100 ming kishilik Ibrohim Lo’diga qarshi maydonga tushgan va uni tor-mor qilgan ham ana shu dilovar Boburdir!
Arslon yurakli, metin irodali Boburning nihoyatda ko’ngli nozik, shikastadil bir inson bo’lganligi ham haqiqatdir. Safdoshi, birodari No’yon ko’kaldosh hiyla bilan o’ldirilgan kunlari “Bir hafta, o’n kungacha hamisha yiglardim…” deb o’zi yozib qoldirmaganda, bunday ma’lumotni o’rta asr tarixchisining sharqona lutfi deb o’ylash mumkin edi. Yurtidan keltirilgan qovunni tanovul qila turib achchiq ko’z yosh to’kkan ham shu – buyuk hukmdor Bobur edi. U ham o’ziga yetgancha mizoji nozik edi:
Ulfatim el birla ozdur, ko’pdur el javri manga,
Ne mening tavrim yoqar elga, ne el tavri manga.
Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Bobur.
Biri shoh, biri vaziri a’zam.
Jasurlik va tab’inoziklik birida yashirin, birida oshkor.
Ijodda ham xuddi shunday hol. Mavzuda, uslubda, ifodada Boburning Navoiyga izdoshligi ochiq-yorqin ko’rinadi. Bu bir qator jiddiy ilmiy tadqiqotlarda ochib berilgan. Ammo chuqurroq qarasak, mutlaqo boshqa manzara namoyon.
Alisher Navoiy turkiy she’riyat tajribalarini takomillashtirib, adabiy kanon – qat’iy qoidalar darajasiga ko’tardi. Zahiriddin Boburda esa cheklovlarga sig’maslik, ularni buzishga moyillik ko’rinishidagi sarbastlik sezilib turadi. Birgina misol: Atoiy baytini “qofiyasida aybg’inasi bor” deya tanqid qilgan Navoiy bir xil turkumdagi so’zlarni qofiyalashdan iborat arab-fors nazariyasini qat’iy talabga aylantirdi. Bobur esa dadillik bilan “g’urbatta”ni – “albatta”ga; “payg’omin”ni – “zomin”ga; “jondin”ni – “qilg’ondin”ga; “tufrog’im”ni – “yolbormog’im”ga qofiya qiladi.
Alisher Navoiy oldida turkiy til imkoniyatlarini ochish va turkiy adabiyotning yuksakligini isbotlash vazifasi bor edi. Shu sababdan Navoiyda leksika ham, sintaksis ham murakkab va hashamatli. Mavzu va g’oya talqini majoz pardalariga qattiq o’ralgan. Zukko olim Yoqubjon Ishoqov bu uslubni “oliy navoiyona uslub” deb ataydi.
Adabiyotni ko’proq ko’ngil mahrami, sirdoshi, yolg’izlikdagi suhbatdosh deb bilgan Bobur esa ifoda va uslubda ancha sodda. Qomusiy ilm sohibi sifatida Navoiydan hech bir qolishmagan Bobur she’rlaridan, xususan, “Boburnoma”dan kundalik turmushning, oddiy insoniy qayg’u-dardlarning oshno nafasi ufurib turadi. Ustozlardan biri andak mutoyiba aralash lutf qilganlari kabi, Navoiy turkiy tilni kelinchak singari yasantirib chiqqan bo’lsa, Bobur shu kelinchakning qo’liga supurgi tutqazdi.
Navoiy “Mezon ul-avzon”da aruz tizimining amalda qo’llangan vaznlarini umumlashtirgan bo’lsa, Bobur “Muxtasar”da imkoniyat holida turgan, qo’l urilmagan vaznlarni ham ko’rsatib o’tdi…
Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Bobur.
Biri shoh, biri vaziri a’zam.
“Nisbat yo’q deb hech ijtinob ayla”mangkim, Hazrat Navoiy – so’z mulkining sultoni, Mavlono Bobur – vaziri a’zamdirlar. Va yana bukim, taqdir taqozosi ila ular bir makonda, bir zamonda yashaganlarida, “Boburnoma”day misli ko’rilmagan rostgo’y va jozibali, tozaruh asar uchun hazrat Navoiy Mirzo Boburni o’zlarining oppoq otlariga o’tqaztirgan va jilovdorlik qilgan bo’lardilar. Shak-shubhasiz.
Maqola muallifi: Nodira Afoqova 1966 yilda Buxoroda tug’ilgan. Buxoro universitetida tahsil olgan. “Bahorning boshlanishi”, “Arosat fasli”, “Ko’ngil shevasi”, “So’z ayvoni”, “Qora navo”, “Vatan darslari” kabi to’plamlari nashr etilgan. “Fitratning tushlari”, “Jazo” dostoni; “Muhammad (s.a.v) dedilar…”, “Xayyom chodirinda”, “Muhabbatnoma”, “Faqat Sen bilursan”, “Hazrat Navoiyning yetti go’zali” she’riy turkumlari muallifi. Alisher Navoiyning “Ruh ul-quds” qasidasini forsiydan; Leonid Andreyevning “Yahudo Iskariot” qissasi, Gi de Mopassan, Konstantin Paustovskiy hikoyalari ham Mixail Lermontov, Marina Svetayeva she’rlarini rus tilidan o’zbek tiliga o’girgan.
