Шаҳодат УЛУҒ
АДА ДЕ БРАУН
“Эмилига мактублар” туркумидан
Эмили, афғонингизмиди бу?
Дардчил фиғон тутиб кетди бу тумонат дунёни, сўнг муттасил оқдилар оҳингиз булутларда.
Қайғуингизга шерикман.
Бардам бўлинг, азизам!
Энди бошқа чақмоқ чақмасин, қўшилиб ёнманг сиз қасирғаларда…
Билсангиз, мен ҳам худди сиз каби Аданинг суратига кўз тика-тика, номангизга жавоб битаётирман.
Ёза-ёза маржондай ситилиб кетяпман, чунки муттасил ўйлар ичимни тўкиб ташлади.
“Роттердамда, кейинги ҳафта кўришайлик”, дебсиз. Яқинда Люксембургдан қайтдик. Ҳадеб у ёқ-бу ёққа кетаверсам, иш қолиб кетмайдими, дугонам?!
“Шаҳодат, аслида Адани менга сиз таништиргандингиз! Қаранг, унинг суқротона суҳбатига сомеъ тушибман-у, бироқ шахсий ҳаётига ҳеч қизиқмабман. Бу ёғини асти сўраманг! Бошимдан ҳушим учиб, бошқача бўлиб қолдим! Бахти қаро дугонамиз Ада дунёни бу қадар тез тарк этади, дея ўйламагандим. Нима қилай, чидай олмай сизга ёзяпман; туфроққа қорила-қорила Ада ҳам қаро ернинг тубига тушди. Қабристондагилар энди ўликлар, бироқ марҳумлардан қолган хотиралар барибир ҳамон тирик. Нима қилсам экан? Ўксиётган кўнглимга таскин бўлармикан, дейман-да. Унинг ҳақида билганларингизни менга сўзлаб бермайсизми, азизам ”, дея ёзибсиз.
Майли, Ада де Браун ҳақида бор билганларимни сизга айтиб берай, гиргиттон!
Ҳаёт, фақат кулфат кули сепилган шудгормас, асло. Ёки хушбўй гулғунчага тўлиқ гулистон ҳам эмас-да. Ҳаёт — одам боласига берилган катта бир имкон. Уни қандай яшаб ўтиш одамнинг ўзига боғлиқ. Биз дунёни булғаб эмас, уни тоза тутиб, эркин яшагани келганмиз. Бизга қасдлашганларга асло пастлашмаймиз!
Тун тезроқ чекилса эди, рўшноликка осонроқ етишармидик шунда, дея кўпам куннинг дийдорига ошиқавермайлик. Қаро тунда, тўпланган дилсиёҳ хаёлларни маҳкам йўргаклаб қўяйлик.
Бу ўткинчи дунёсида жонни ҳалак этмайлик бошқа.
Дунёмизни қутқарайлик, жамики чиркинликдан, асло бевақт кесилмасин ларзон-ларзон нафасимиз.
Узилмасин қилдан-да бу ингичка жонимиз.
Нобуд бўлган кўсакдай, навбаҳорида кузак кўрпасига ёпиниб, сўлиб-сарғайганлар озмунчамиди, айтинг! Уни ҳам нарига сурайлик, деймиз-у, бироқ ҳали баҳорини яшамай туриб, зимистоннинг алангали ўчоғига тушган Аданинг қисмати эсимга тушавериб, юрагим ўртаниб кетади. Барибир шунда ҳам вақтни шоширма, кўпам ошиқма, тин ол, дея овунтирамиз ўзни. Нима қилайлик бошқа? Сўнг аста-аста умид туғиларкан, фақат бунинг ўзи камлиқ қиларкан озурда кўнглимизга. Кўксимизда бонг уриб турган Юракни авайлайлик! Ва ўзни шайтон шевасидан узоқ тутайлик. Этак қоқайлик! Ёниқ шамни пана-пастқам, чиркин ерга ташлаб қўймайлик. Нурдан баҳра олайлик.
Гузарон эканмиз! Зотан шундай экан, виждонимизга асло қарши бормайлик! Эшитяпсизми, азиз дугонам!
***
Эмили, сизга айтар бўлсам, Ада ўз ҳудудини қўрий олган, тийнати тоза, кўп маҳкам аёл эди. Тағин бир нимани эслатсам; буни мендан кўра сиз яхшироқ биласиз, зотан. Йўлга чиққан одам тобланаркан, балатиндай мустаҳкам бўларкан! Ада кўзга яқин, кўҳлик бўлса-да, бироқ заррача мастоналик йўқ эди унда. Бўлмаса эри ўлганида атиги ўттиз тўртга кирганмасмиди! Ёсуман атридан сепиб, ўзини тарозига солмади. Бозорга ташлаб, малак сиймосини кўз-кўз қилмади.
Анави гармселли, жазира кунлар осуда иқлимни безор қилмасинлар! Булғамасинлар! Сокин тонгнинг муздек ҳовури кетгач, жазира жазиллаб қоларкан. Бироқ вақтнинг салқин шамоли етиб келади. Бу ҳаётда ҳар кимса ўз тийнатида яшайди. Покиза тийнатида яшайди, шундай бўлса-да, мукаммал руҳимиз қаршисида номукаммалмиз!
Биз мусофирчиликда, буткул ёт одамлар орасида гузарон эканмиз, бир кун тақдир мени Ада де Браунга рўбарў қилди.
Ўша куни кетаётсам, рўпарамда кучук етаклаб келаётган бир ойимтилла кўринди. Итини айтаман, тап тортмай худди устимга бостириб келаётгандай. Шошдим-қолдим. Мундоқ қарасам, иқболимга нарида ёғоч ўриндиқ турибди денг, бора-сола ўтириб олдим. Ойимча ёнимдан ўтаётган чоғ, “итингиз жуда ҳушёр экан”, дедим. Бироқ у гапимни киноя деб тушундими, ҳар тугул ўпкаланган оҳангда “ақлли қилиб тарбиялаганман-да”, дея ўтиб кетди. Худди шу пайт бир аёл йўлни кесиб ўтди-ю, келиб ёнимга ўтирди. У билан саломлашдим. Бир қўлида сумка, бошқасида эса уч торли чолғуси бор эди унинг. Кейинчалик уйига ҳар борганимда у ўша чолғуда куй чалиб берадиган бўлди. Қандай ажойиб эди-я! Бир борганимда Ада “Тунгги бедорлик”ни чалди, ўша афғон ҳалиям қулоқларим остида янграгани-янграган.
Хуллас, ўриндиқда ўтирарканмиз, икков бир пасда танишиб олдик. Мен чолғуга ишора қилиб:
— Бирор нима чалиб бермайсизми, — дедим.
— Бажонидил, бироқ бу ердамас, уйимга борганингизда, — деди у.
Шундан сўнг бир-биримизникига борди-келди қиладиган бўлдик. Мен унга раҳнамом-эрим, болаларим ҳамда туғилиб ўсган Ватаним, туғишганларим ҳақида гапириб бердим. Ада кўнгил етар меҳрибонимга айланди.
Одам боласи қаерда бўлмасин, ёлғизланиб қолмаскан, унга мусофир юртда кўнгил етар бир меҳрибон топиларкан. Йўқса, у кимсасиз, кўнгли сағир қолиб кетмасмиди? Ўша куни у ҳам ўзининг ҳаёти ҳақида менга сўзлаб берди.
Ада тиббиёт олийгоҳини тугатиб, болалар дўхтири бўлиб ишлаган экан. Эрини у “Олижанобим-Томасим”, дея хотирларди мудом.
Унинг касби адвокат экан. Иттифоқо, Шеффилддаги бир компания Томасни ишга таклиф этади. Шундан сўнг келин-куёв Британияга кўчиб кетишади ва тўққиз йил ўша Шеффилдда яшашади. Аммо бахтларига бад назар тегадими, ҳар тугул Томас ўз жонига қасд қилади.
Томаснинг худкуш заволидан сўнг Аданинг ўзига келиши осон кечмади. Аттанг!
Шўри қуриб бошқа бировга кўнгил бермади у. Шундай, шўри қуриб бошқага кўнгил қўёлмади сира!
— Ким билсин, менинг Томасим ўзига азоб бераётган миясидаги адоқсиз ўйлардан қутилиш учун жонига қасд қилмадимикан, дея кўп ўйланаман. Ўйланавераман. Чунки Томаснинг отаси ва тағин бир опаси ҳам ўз жонига қасд қилиб, эрта завол топгандилар, афсус. Бироқ берган саволимга ҳеч жавоб тополмайман. Наҳотки менинг шўрлик Томасим ўзига оғриқ бераётган азобдан қутилиш чорасини тополмай, ўлимни танлаган бўлса! Наҳот, у худди отаси-ю опасидай ожиз бўлиб қолди… Оҳ, Шаҳодат! Нимасини айтай! Менинг олижанобим Томас, бир пайтлар томирларида шижоат тошиб қайнаган ўт эди, олов эди. Мен уни жондан ортиқ севгандим. Аслида уни ҳозир ҳам севаман, — дея ўзини отиб йиғлади…
Ишқ!
Ҳамиша кўнгилнинг меҳмони — Ишқ,
Дилнинг ҳукмрони — Ишқ!
Не кўйларга солмайди у одам боласин!
Боқсам, Ада қоқигулдай титилиб кетди…
Бахти қаро дугонам кўз ўнгимда мунчоқдай ситилиб кетди…
***
Ўша куни аёзли эди. Ранги қувдай ўчган Аданинг ёнига бордим. У мақсадсиз уйидан чиқиб, ўтирганди дафна тубида.
Ҳолига боқиб, жуда ачиниб кетдим. “Ўзингизга қарамай қўйибсиз”, десам ранжиб қолмасин, дея индамадим. Нима қилишни билмай бошим қотиб:
-Ада, нима қилиб ўтирибсиз?-сўрадим ниҳоят ундан.
-Ўтирмасдан нима қилардим? Ё, югурмасам, вақт ташлаб кетармиди мени? Юрсам-чи! Ёки шунчаки турсам-чи, дунё мендан юз ўгирармиди? Мен муcтар қолиб кетаманми шунда?- деса бўладими! Унга тикила-тикила, тилим кесилиб, мум тишлаб қолдим ўшанда.
У тағин гапида давом этди:
— Ёмон ўй тутди мени, бироқ жин урсин буларнинг барини, баъзан юравериш ҳам жонга тегади! Ўтираверишдан эса чарчаб кетасан, -деди у ниҳоят овозига бироз майинлик қўшиб.
Ада кўзимга хаёллари тўзғиган, ҳоли эса паришон кўринди. Унга боқа-боқа ўйланиб қолдим. Ҳозир кўнглида нималар кечаётган бўлса? Билмасдим. Чунки, агар ўзи айтмаса, ундан ҳеч нарсани сўрамасдим.
— Юринг, уйга кетайлик, — дедим.
— Бизникига бора қолсак-чи, — дея уйига таклиф қилди мени.
— Майлингиз.
Verbondskerk ёнидан ўтиб, чапга қайрилдик. Бир пайт ресторан-кафенинг биқинида Аданинг таниши бўлган Карин уч-тўртта шериги билан вайсаб турганига кўзимиз тушди.
Карин жизғанаги чиқиб, Сарага сачради, сўнг тўполон кўтариб, шаллақиликка ўтди.
Ада тисарилди ва бирдан кўзларидан учқун чақнади. Мен унинг тирсагидан тортдим.
Биз индамай ўтиб кетдик.
Йўлда кетаётиб Ада мендан сўради:
— Шаҳодат, сизнинг Ўзбекистондаям шундай тупроғи енгиллар борми? Бизда бўлса тупроғи енгилиям, шаллақисиям, гиж-гижловчи шайтониям тўлиб ётипти, кўрдингиз…
Бирдан шарақлаб кулиб юбордим.
— Нега куляпсиз? — дейди у менга қараб.
“Тупроғи енгиллар” деганингизга кулгим келди. Ундайлар бизда ҳам бижиб ётипти. Лекигин, айнави иборайиз бизда ҳам бор. Жуда жонли ибора ҳамда топиб айтилган…
— Ҳа, ҳа! Шу денг, ўтган ҳафта Hoofddorpда, касалхонада анализ топшириб чиқаётсам, боя кўрганимиз Карин дугонаси Ҳилде билан турган экан. “Сара яхши юрибдими?” сўрайди мендан. Сара менга қўшнимасми, “ҳа”, дедим.
Карин бўлса: “Ҳеч йўлимдан чиқмаяпти, унга бир-икки оғиз ширин гапим бор эди… Ҳали қараб турсин, ўйиб оламан”, дейди.
— Қўй, Сара билан чиқишмай қолган бўлсанг, бўлиб туради. Чиқишадиган дугоналаринг бор-ку, ўзингга ўхшаган. Сидирим юрсанг-чи!
— Нега экан? — дейди иршайиб.
— Хўп, ўзинг тезоб хотинсан, Сара эса босиқ аёл. Ўзингнинг тупроғинг енгил бўлса, ростини айтганимга тутама лекин. Хўп майли, Сарани гап билан ўйиб олдинг ҳам, дейлик. Нима ўзгаради? Сен — сенсан, Сара эса — Сара-да, — дедим.
— Бўш келма унга, — дейди ёнидаги дугонаси. — Бопла, пачағини чиқар, — дейди гиж-гижлаб.
— Топишибсизлар. Сизларга халақит бермайин, — дедим-да, бурилиб кетдим.
Кўрмайсизми, Шаҳодат, ҳодисани Карин бугунга режалаштирган экан…. Кўчага чиқволиб, дод-вой солганига юмалаб қоласан.
— Ўзи баъзилар шунақа экан, ғавғо чиқаргиси келиб туракан. Покдомонни бадном қилиш, дегани бу!
— Ҳофддорпда учратганимда ўзимам айтгандим-ов! Фитна қўзиб, жанжал чиқариши тайин эди. Товба, товба! Ҳа, сенинг тупроғинг енгил бўлса, чангиб юрсанг мудом. Ўзингга боқсанг-чи. Нега нуқул покдомонни булғашни истайсан, десангиз, қутуради. Фобия, невроз!
— Бир матал эсимга тушди, — дедим Адага қараб. — Ҳозир уни айтиб бераман! Сиз айтмоқчи тупроғи енгилнинг мудом чанги чиқиб ётаркан. Ҳадеб менинг ерим чангийверадими, боғнинг ҳам, ҳеч йўқ, шивири чиқсин-да, дея аввал муштини кўрсатиб, маломат тошин отибди. Боғ унга парво қилмай, гаплашмай, индамай қўйибди. Кўзлари сузик шайтон буни сезиб, шамолга шипшиб, фитна қўзғаш учун унинг қўли билан шона-тароқда ҳодиса қўзғабди. Шундай қилиб, палаги тоза Боғга қарши учлик сулҳи тузилибди. Можаро чиқариш учун фитна қўзғаб турадиган ўшалар экан аслида… Вақти-вақти билан тўзон кўтариларкан. Бу шунчаки шайтоний фитна эканини ҳамма билиб тураркан. Ажабо! Ким кўп қилса зўрликни, қаттиқ тортар хўрликни.
— Шаҳодат, узр лекин, оғзингиздан гапингизни олдим. Айтмасам эсимдан чиқиб кетади-да. Ҳозир эшитганимни менга янаям тушунтириброқ айтмайсизми, — дейди у.
Ким кўп қилса зўрликни, қаттиқ тортар хўрликни.
Мен Нидерланд тилида ҳижжалаб тушунтирдим.
— Шайтон, Ҳийла ва Макр вақти-вақти билан Ҳаловатга фитна уюштираркан. Инсоннинг покиза шаънини булғаш учун сулҳ бекорга тузилмайди, ахир. Бекорга “Ҳай, баракалла”, дейилмайди.
Мен буни кўриб, ёмон топишибсизлар-эй, дея шарақлаб кулиб юбордим.
— Мен сизга айтсам, Ада, менинг меним менига буйруқ берганида, ўзим ўзининг ўрнини билади. Бундай чоғларда менинг меним ўзини бошқача яхши кўради. Пинак бузмай, сўз қотмай, индамай кетади….
— Менга қаранг, Шаҳодат, шу десайиз, сўрайман дейман, кейин бошқа гапга нуқул чалғиб кетаман. Сиз мабодо тайёргарликдан ўтмаганмисиз? Ўзингизни аяйсиз. Ҳар кўчага бош суқмайсиз! Тош отишса, индамай кетасиз! Мабодо тайёргарликдан ўтмаганмисиз?
— Бу нима деганингиз? — ажабланиб қарадим унга.
— Вилдани биласиз-ку, унинг эри нозик жойда ишлайди, буни сизга айтганман. Одатда нозик жойда ишловчиларнинг оиласи, ҳатто фарзандлариям махсус тайёрланадилар, Вилда ана шундай тайёргарликдан неча бор ўтган. Мабодо сиз ҳам шундай тайёргарликдан ўтмаганмисиз, дейман-да…
— Қўйсангиз-чи, Ада!
— Шуни айтаман-да… Бироқ шундай тиниқ фикрлайсиз-ки! Одам боласини бадном этиш учун шайтон васвасасига йўлиққанлар нега ва қай шаклда фитналар уюштириб, тошлар отишганида, ҳечам пинак бузмайсиз! Бироқ ёмонам анализ қилиб қўясиз-эй! Қоқиб ташлайсиз. Адашмайсиз, ҳайратланаман… Ё махсус курсларда ўқиганмисиз? Шундай курслар бор лекигин!
— Э-э! Қўйинг-эй! — деганча уни қучоқлаб, шарақлаб кулиб юбордим. — Худодан қолмайлик, Худодан!
***
Адани кўргани шифохонага ўтдим.
— Кийим кийилмасдан жавонда қолиб кетмасин сира. Бироқ, ортиқча кийим юк бўлармиди ҳеч, дея асраб қўямиз, асқотади, деймиз-да. Янги кийимларсиз йилларинг кечарку-я, аммо емаксиз бир кунинг ўтармиди ҳеч? Сиз ёмғирда ҳам рақс туша оласиз! Ва ҳаттоки кези келса, сукунатни синдириб, ўкириб йиғлаб юборасиз! Нега одамнинг истаги бошқа-ю, бироқ у инон-ихтиёрига зид, банди жисмини судраб юргани-юрган?!
— Ўзи истагандай яшаса бўлмайдими? — дейман ўйланиб.
— Менам шуни айтаман. Инсонмиз-да, ўйга толамиз нуқул! — Ада сўзлай-сўзлай шифохона шифтига тикилиб қолди.
— Ҳаётни қийинлаштирмайлик, — дедим мен унга қараб. — Яшаса бўлади, қийналмай яшай десангиз, виждонингизга қарши бормайсиз-да, Ада! Хўрликларга бериб қўймайсиз ўзни. Ҳатто бутун дунё сизга қарши оёққа турсаям, — дедим. — Буни сизга айтишнинг ҳеч ҳожати йўқ, аслида. Масалан, сиз ўз кўнглингизга, виждонингизга қарши бормадингиз-ку! -Унинг бармоғида товланиб турган никоҳ узугига ишора қилдим. — Содиқ қолдингиз-ку! Ана, кўчада тиқилиб ётипти… шайтонга қуллар. Бўлмаса шуларнинг оиласи, улғайган болалари бор! — дедим куюниб.
У индамай қолди. Шунда мен яна сўзландим:
— Бир танишим бор, бу ёғини айтсам. Баъзи одамларнинг кўзини қуйдириб, рақс тушиб яшайман, дейди. Эшитяпсизми, Ада? Мен унинг бахтини ҳеч тушунолмайман. Одам боласи қандай қилиб бировларга қасдма-қасд яшайди-а? Ўзини банди қилиб… Йўқ, Ада, менга айтинг сиз! Қандай қилиб бир одам бошқасига қасдлашиб яшай олади. Ахир у бировга душманлик қилиб, озод бўлолмайди-ку! Қасдлашганлар шу тариқа пастлашадилар! Ҳа, индамай кетовур! Шунинг учун улар ҳеч эркин юролмайдилар. Бундайларни кўп кўрдим. Ер ҳаммага етарли-ку! Мазза қилиб яшасанг-чи, ҳаётнинг неъматларидан баҳра оли-иб!
Ада бир нима демоқчи бўлиб, қўлларини азот кўтарди. Кейин пешонамга унинг овози урилди:
— “Нур зулматда порлайди, Зулмат эса нурни қоплай олмагай.” – деди ҳаяжони зўридан.
Бу ”Юҳанно баён этган Муқаддас Хушхабар” эди. Мен бу инжилий оятни йиллар муқаддам дугонам Моникадан эшитгандим.
Шундан сўнг Ада менга Инжилдан “Янги Аҳд”ни ёдаки айта бошлади… Димоғи чоғ Ада узра эса оппоқ булутлар сузиб юрарди…
Шу дам менинг ҳам тилимдан Муқаддас Калом ояти учди:
“У туғмаган ва туғилмагандир!”
***
Эмили, инсон баъзида худди эртанги куннинг тезроқ келишини кутиб яшаётганга ўхшайди. Бироқ, эртага қадар инсон яшаши керак-ку! Баъзида сукутингиз сиздаги сабрни синдириб, йўлга отланади. Шунда кўрасизки, ой ҳам, қуёш ҳам, тун ҳам, кун ҳам галма-гал келаверишин.
Ўткинчи умрнинг бир ёниқ парчасин узиб-тортқилаб, қуёш ҳам чўкяпти… Буни англамай қолганимизни кўринг, Аданинг ўлими эса буни бизга уқдириб кетгандай худди.
Эмили, мени эшитяпсизми? Аданинг уйғоқ қалби бор эди. Буни илк бор у менга “Тунги бедорлик”ни ижро этганида англаганман. У сизга кўзларини тика-тика, қалбингиз тубидаги силсилани англай оларди. Суҳбатлашаётиб, кўнглингиз чигилини ёзарди. Шундан сўнг одам бирдан руҳан енгил тортиб, қалбдаги бор ғуборлари тарқаб кетарди.
Кеча унинг синглиси билан кўришдим. Вилдани назарда тутяпман, верандада ўтириб опасининг суратларига боқа-боқа, ҳўнграб юборса бўладими! Йиғлайверганидан ёқалари ҳўл бўлиб кетди шўрликнинг. Қани энди, сиз ёрдамга келсангиз эди шу он! Юрагим ўртанди. Нима қилсам экан-а, сира дош беролмадим. Далда бўлмоққа бир сўз тополмадим. Кейин Вилдага қўшилиб мен ҳам йиғладим.
Бир пайт Вилда кўзларини артиб, ўрнидан турди ва жовонда турган икки қутини олиб келди-да:
— Узукларнинг бири Томасники, иккинчи эса опамники, — деди.
Ада ўлимидан олдин бармоғидаги узукни ечиб, Вилдага тутган экан.
“Буни Томас менга таққанди. Уни сенга бериб кетаман. Мени қачон соғинсанг, силаб қўярсан ва шунда таскин топасан», деганмиш.
Кейин бошқасини тутиб айтганмишки, “Томасники эди бу. Уни укаси Якобга бериб қўйсанг».
— Суриштирсам, Якоб беш йилдан буён Австрияда яшаётганмиш. Акасининг омонатини унга бермагунимча, ҳеч тинчимайман, — деди Вилда ёшли кўзларини менга қадаб. – Опам ўзига берилган неъматдан баҳоли қудрат татиб, ҳаётини яшаб ўтди. Ошиғи унга чиндан ортиқча эди.
Мен иккала узукдан кўзларимни узмай, қараб қолдим.
***
Уйга келсам, сиздан менга хат келибди. Эмили, эшитяпсизми, худди шу тоб, шу сонияда Ада бир нима демоқчи бўлиб, қўлларини азот кўтарди, сўнг пешонамга шўрликнинг овози урилди:
“Нур зулматда порлайди, Зулмат эса нурни қоплай олмагай.”
Димоғи чоғ Ада узра эса оппоқ булутлар сузиб юрарди…
Менинг эса тилимдан Муқаддас Калом ояти учди:
“У туғмаган ва туғилмагандир!”
Эмили, кайфиятим сабаб сизга бошқа ёзолмайман. Кўришгунча, азизам!
7 июн, 2024 йил.
Odam bolasi qayerda bo‘lmasin, yolg‘izlanib qolmaskan, unga musofir yurtda ko‘ngil yetar bir mehribon topilarkan. Yo‘qsa, u kimsasiz, ko‘ngli sag‘ir qolib ketmasmidi? O‘sha kuni u ham o‘zining hayoti haqida menga so‘zlab berdi…
Shahodat ULUG‘
ADA DЕ BRAUN
“Emiliga maktublar” turkumidan
Shahodat Ulug‘ (Ulug‘ova) – 1970 yilda Nurota shahrida tug‘ilgan. O‘rta maktabni tamomlagach, ToshDU jurnalistika fakultetida tahsil olgan. Uning «Qayta tug‘ilish» (1997) va «G‘animatim» (2004) kabi hikoya va qissalardan iborat to‘plamlari, Xorazmshohlar saltanati tarixidan, ulug‘ sarkarda Jaloliddin Manguberdi hayotidan hikoya etuvchi «Jayxun epkinlari» (2014), “Xaloskor sulton Sayfiddin Qutuz” (2022) nomli tarixiy romanlari va boshqa bir qator nasriy kitoblari chop etilgan.
Emili, afg‘oningizmidi bu?
Dardchil fig‘on tutib ketdi bu tumonat dunyoni, so‘ng muttasil oqdilar ohingiz bulutlarda.
Qayg‘uingizga sherikman.
Bardam bo‘ling, azizam!
Endi boshqa chaqmoq chaqmasin, qo‘shilib yonmang siz qasirg‘alarda…
Bilsangiz, men ham xuddi siz kabi Adaning suratiga ko‘z tika-tika, nomangizga javob bitayotirman.
Yoza-yoza marjonday sitilib ketyapman, chunki muttasil o‘ylar ichimni to‘kib tashladi.
“Rotterdamda, keyingi hafta ko‘rishaylik”, debsiz. Yaqinda Luksemburgdan qaytdik. Hadeb u yoq-bu yoqqa ketaversam, ish qolib ketmaydimi, dugonam?!
“Shahodat, aslida Adani menga siz tanishtirgandingiz! Qarang, uning suqrotona suhbatiga some’ tushibman-u, biroq shaxsiy hayotiga hech qiziqmabman. Bu yog‘ini asti so‘ramang! Boshimdan hushim uchib, boshqacha bo‘lib qoldim! Baxti qaro dugonamiz Ada dunyoni bu qadar tez tark etadi, deya o‘ylamagandim. Nima qilay, chiday olmay sizga yozyapman; tufroqqa qorila-qorila Ada ham qaro yerning tubiga tushdi. Qabristondagilar endi o‘liklar, biroq marhumlardan qolgan xotiralar baribir hamon tirik. Nima qilsam ekan? O‘ksiyotgan ko‘nglimga taskin bo‘larmikan, deyman-da. Uning haqida bilganlaringizni menga so‘zlab bermaysizmi, azizam ”, deya yozibsiz.
Mayli, Ada de Braun haqida bor bilganlarimni sizga aytib beray, girgitton!
Hayot, faqat kulfat kuli sepilgan shudgormas, aslo. Yoki xushbo‘y gulg‘unchaga to‘liq guliston ham emas-da. Hayot — odam bolasiga berilgan katta bir imkon. Uni qanday yashab o‘tish odamning o‘ziga bog‘liq. Biz dunyoni bulg‘ab emas, uni toza tutib, erkin yashagani kelganmiz. Bizga qasdlashganlarga aslo pastlashmaymiz!
Tun tezroq chekilsa edi, ro‘shnolikka osonroq yetisharmidik shunda, deya ko‘pam kunning diydoriga oshiqavermaylik. Qaro tunda, to‘plangan dilsiyoh xayollarni mahkam yo‘rgaklab qo‘yaylik.
Bu o‘tkinchi dunyosida jonni halak etmaylik boshqa.
Dunyomizni qutqaraylik, jamiki chirkinlikdan, aslo bevaqt kesilmasin larzon-larzon nafasimiz.
Uzilmasin qildan-da bu ingichka jonimiz.
Nobud bo‘lgan ko‘sakday, navbahorida kuzak ko‘rpasiga yopinib, so‘lib-sarg‘ayganlar ozmunchamidi, ayting! Uni ham nariga suraylik, deymiz-u, biroq hali bahorini yashamay turib, zimistonning alangali o‘chog‘iga tushgan Adaning qismati esimga tushaverib, yuragim o‘rtanib ketadi. Baribir shunda ham vaqtni shoshirma, ko‘pam oshiqma, tin ol, deya ovuntiramiz o‘zni. Nima qilaylik boshqa? So‘ng asta-asta umid tug‘ilarkan, faqat buning o‘zi kamliq qilarkan ozurda ko‘nglimizga. Ko‘ksimizda bong urib turgan Yurakni avaylaylik! Va o‘zni shayton shevasidan uzoq tutaylik. Etak qoqaylik! Yoniq shamni pana-pastqam, chirkin yerga tashlab qo‘ymaylik. Nurdan bahra olaylik.
Guzaron ekanmiz! Zotan shunday ekan, vijdonimizga aslo qarshi bormaylik! Eshityapsizmi, aziz dugonam!
***
Anavi garmselli, jazira kunlar osuda iqlimni bezor qilmasinlar! Bulg‘amasinlar! Sokin tongning muzdek hovuri ketgach, jazira jazillab qolarkan. Biroq vaqtning salqin shamoli yetib keladi. Bu hayotda har kimsa o‘z tiynatida yashaydi. Pokiza tiynatida yashaydi, shunday bo‘lsa-da, mukammal ruhimiz qarshisida nomukammalmiz!
Biz musofirchilikda, butkul yot odamlar orasida guzaron ekanmiz, bir kun taqdir meni Ada de Braunga ro‘baro‘ qildi.
O‘sha kuni ketayotsam, ro‘paramda kuchuk yetaklab kelayotgan bir oyimtilla ko‘rindi. Itini aytaman, tap tortmay xuddi ustimga bostirib kelayotganday. Shoshdim-qoldim. Mundoq qarasam, iqbolimga narida yog‘och o‘rindiq turibdi deng, bora-sola o‘tirib oldim. Oyimcha yonimdan o‘tayotgan chog‘, “itingiz juda hushyor ekan”, dedim. Biroq u gapimni kinoya deb tushundimi, har tugul o‘pkalangan ohangda “aqlli qilib tarbiyalaganman-da”, deya o‘tib ketdi. Xuddi shu payt bir ayol yo‘lni kesib o‘tdi-yu, kelib yonimga o‘tirdi. U bilan salomlashdim. Bir qo‘lida sumka, boshqasida esa uch torli cholg‘usi bor edi uning. Keyinchalik uyiga har borganimda u o‘sha cholg‘uda kuy chalib beradigan bo‘ldi. Qanday ajoyib edi-ya! Bir borganimda Ada “Tunggi bedorlik”ni chaldi, o‘sha afg‘on haliyam quloqlarim ostida yangragani-yangragan.
Xullas, o‘rindiqda o‘tirarkanmiz, ikkov bir pasda tanishib oldik. Men cholg‘uga ishora qilib:
— Biror nima chalib bermaysizmi, — dedim.
— Bajonidil, biroq bu yerdamas, uyimga borganingizda, — dedi u.
Shundan so‘ng bir-birimiznikiga bordi-keldi qiladigan bo‘ldik. Men unga rahnamom-erim, bolalarim hamda tug‘ilib o‘sgan Vatanim, tug‘ishganlarim haqida gapirib berdim. Ada ko‘ngil yetar mehribonimga aylandi.
Odam bolasi qayerda bo‘lmasin, yolg‘izlanib qolmaskan, unga musofir yurtda ko‘ngil yetar bir mehribon topilarkan. Yo‘qsa, u kimsasiz, ko‘ngli sag‘ir qolib ketmasmidi? O‘sha kuni u ham o‘zining hayoti haqida menga so‘zlab berdi.
Ada tibbiyot oliygohini tugatib, bolalar do‘xtiri bo‘lib ishlagan ekan. Erini u “Olijanobim-Tomasim”, deya xotirlardi mudom.
Uning kasbi advokat ekan. Ittifoqo, Sheffilddagi bir kompaniya Tomasni ishga taklif etadi. Shundan so‘ng kelin-kuyov Britaniyaga ko‘chib ketishadi va to‘qqiz yil o‘sha Sheffildda yashashadi. Ammo baxtlariga bad nazar tegadimi, har tugul Tomas o‘z joniga qasd qiladi.
Tomasning xudkush zavolidan so‘ng Adaning o‘ziga kelishi oson kechmadi. Attang!
Sho‘ri qurib boshqa birovga ko‘ngil bermadi u. Shunday, sho‘ri qurib boshqaga ko‘ngil qo‘yolmadi sira!
— Kim bilsin, mening Tomasim o‘ziga azob berayotgan miyasidagi adoqsiz o‘ylardan qutilish uchun joniga qasd qilmadimikan, deya ko‘p o‘ylanaman. O‘ylanaveraman. Chunki Tomasning otasi va tag‘in bir opasi ham o‘z joniga qasd qilib, erta zavol topgandilar, afsus. Biroq bergan savolimga hech javob topolmayman. Nahotki mening sho‘rlik Tomasim o‘ziga og‘riq berayotgan azobdan qutilish chorasini topolmay, o‘limni tanlagan bo‘lsa! Nahot, u xuddi otasi-yu opasiday ojiz bo‘lib qoldi… Oh, Shahodat! Nimasini aytay! Mening olijanobim Tomas, bir paytlar tomirlarida shijoat toshib qaynagan o‘t edi, olov edi. Men uni jondan ortiq sevgandim. Aslida uni hozir ham sevaman, — deya o‘zini otib yig‘ladi…
Ishq!
Hamisha ko‘ngilning mehmoni — Ishq,
Dilning hukmroni — Ishq!
Ne ko‘ylarga solmaydi u odam bolasin!
Boqsam, Ada qoqigulday titilib ketdi…
Baxti qaro dugonam ko‘z o‘ngimda munchoqday sitilib ketdi…
***
O‘sha kuni ayozli edi. Rangi quvday o‘chgan Adaning yoniga bordim. U maqsadsiz uyidan chiqib, o‘tirgandi dafna tubida.
Holiga boqib, juda achinib ketdim. “O‘zingizga qaramay qo‘yibsiz”, desam ranjib qolmasin, deya indamadim. Nima qilishni bilmay boshim qotib:
-Ada, nima qilib o‘tiribsiz?-so‘radim nihoyat undan.
-O‘tirmasdan nima qilardim? Yo, yugurmasam, vaqt tashlab ketarmidi meni? Yursam-chi! Yoki shunchaki tursam-chi, dunyo mendan yuz o‘girarmidi? Men muctar qolib ketamanmi shunda?- desa bo‘ladimi! Unga tikila-tikila, tilim kesilib, mum tishlab qoldim o‘shanda.
U tag‘in gapida davom etdi:
— Yomon o‘y tutdi meni, biroq jin ursin bularning barini, ba’zan yuraverish ham jonga tegadi! O‘tiraverishdan esa charchab ketasan, -dedi u nihoyat ovoziga biroz mayinlik qo‘shib.
Ada ko‘zimga xayollari to‘zg‘igan, holi esa parishon ko‘rindi. Unga boqa-boqa o‘ylanib qoldim. Hozir ko‘nglida nimalar kechayotgan bo‘lsa? Bilmasdim. Chunki, agar o‘zi aytmasa, undan hech narsani so‘ramasdim.
— Yuring, uyga ketaylik, — dedim.
— Biznikiga bora qolsak-chi, — deya uyiga taklif qildi meni.
— Maylingiz.
Verbondskerk yonidan o‘tib, chapga qayrildik. Bir payt restoran-kafening biqinida Adaning tanishi bo‘lgan Karin uch-to‘rtta sherigi bilan vaysab turganiga ko‘zimiz tushdi.
Karin jizg‘anagi chiqib, Saraga sachradi, so‘ng to‘polon ko‘tarib, shallaqilikka o‘tdi.
Ada tisarildi va birdan ko‘zlaridan uchqun chaqnadi. Men uning tirsagidan tortdim.
Biz indamay o‘tib ketdik.
Yo‘lda ketayotib Ada mendan so‘radi:
— Shahodat, sizning O‘zbekistondayam shunday tuprog‘i yengillar bormi? Bizda bo‘lsa tuprog‘i yengiliyam, shallaqisiyam, gij-gijlovchi shaytoniyam to‘lib yotipti, ko‘rdingiz…
Birdan sharaqlab kulib yubordim.
— Nega kulyapsiz? — deydi u menga qarab.
“Tuprog‘i yengillar” deganingizga kulgim keldi. Undaylar bizda ham bijib yotipti. Lekigin, aynavi iborayiz bizda ham bor. Juda jonli ibora hamda topib aytilgan…
— Ha, ha! Shu deng, o‘tgan hafta Hoofddorpda, kasalxonada analiz topshirib chiqayotsam, boya ko‘rganimiz Karin dugonasi Hilde bilan turgan ekan. “Sara yaxshi yuribdimi?” so‘raydi mendan. Sara menga qo‘shnimasmi, “ha”, dedim.
Karin bo‘lsa: “Hech yo‘limdan chiqmayapti, unga bir-ikki og‘iz shirin gapim bor edi… Hali qarab tursin, o‘yib olaman”, deydi.
— Qo‘y, Sara bilan chiqishmay qolgan bo‘lsang, bo‘lib turadi. Chiqishadigan dugonalaring bor-ku, o‘zingga o‘xshagan. Sidirim yursang-chi!
— Nega ekan? — deydi irshayib.
— Xo‘p, o‘zing tezob xotinsan, Sara esa bosiq ayol. O‘zingning tuprog‘ing yengil bo‘lsa, rostini aytganimga tutama lekin. Xo‘p mayli, Sarani gap bilan o‘yib olding ham, deylik. Nima o‘zgaradi? Sen — sensan, Sara esa — Sara-da, — dedim.
— Bo‘sh kelma unga, — deydi yonidagi dugonasi. — Bopla, pachag‘ini chiqar, — deydi gij-gijlab.
— Topishibsizlar. Sizlarga xalaqit bermayin, — dedim-da, burilib ketdim.
Ko‘rmaysizmi, Shahodat, hodisani Karin bugunga rejalashtirgan ekan…. Ko‘chaga chiqvolib, dod-voy solganiga yumalab qolasan.
— O‘zi ba’zilar shunaqa ekan, g‘avg‘o chiqargisi kelib turakan. Pokdomonni badnom qilish, degani bu!
— Hofddorpda uchratganimda o‘zimam aytgandim-ov! Fitna qo‘zib, janjal chiqarishi tayin edi. Tovba, tovba! Ha, sening tuprog‘ing yengil bo‘lsa, changib yursang mudom. O‘zingga boqsang-chi. Nega nuqul pokdomonni bulg‘ashni istaysan, desangiz, quturadi. Fobiya, nevroz!
— Bir matal esimga tushdi, — dedim Adaga qarab. — Hozir uni aytib beraman! Siz aytmoqchi tuprog‘i yengilning mudom changi chiqib yotarkan. Hadeb mening yerim changiyveradimi, bog‘ning ham, hech yo‘q, shiviri chiqsin-da, deya avval mushtini ko‘rsatib, malomat toshin otibdi. Bog‘ unga parvo qilmay, gaplashmay, indamay qo‘yibdi. Ko‘zlari suzik shayton buni sezib, shamolga shipshib, fitna qo‘zg‘ash uchun uning qo‘li bilan shona-taroqda hodisa qo‘zg‘abdi. Shunday qilib, palagi toza Bog‘ga qarshi uchlik sulhi tuzilibdi. Mojaro chiqarish uchun fitna qo‘zg‘ab turadigan o‘shalar ekan aslida… Vaqti-vaqti bilan to‘zon ko‘tarilarkan. Bu shunchaki shaytoniy fitna ekanini hamma bilib turarkan. Ajabo! Kim ko‘p qilsa zo‘rlikni, qattiq tortar xo‘rlikni.
— Shahodat, uzr lekin, og‘zingizdan gapingizni oldim. Aytmasam esimdan chiqib ketadi-da. Hozir eshitganimni menga yanayam tushuntiribroq aytmaysizmi, — deydi u.
Kim ko‘p qilsa zo‘rlikni, qattiq tortar xo‘rlikni.
Men Niderland tilida hijjalab tushuntirdim.
— Shayton, Hiyla va Makr vaqti-vaqti bilan Halovatga fitna uyushtirarkan. Insonning pokiza sha’nini bulg‘ash uchun sulh bekorga tuzilmaydi, axir. Bekorga “Hay, barakalla”, deyilmaydi.
Men buni ko‘rib, yomon topishibsizlar-ey, deya sharaqlab kulib yubordim.
— Men sizga aytsam, Ada, mening menim meniga buyruq berganida, o‘zim o‘zining o‘rnini biladi. Bunday chog‘larda mening menim o‘zini boshqacha yaxshi ko‘radi. Pinak buzmay, so‘z qotmay, indamay ketadi….
— Menga qarang, Shahodat, shu desayiz, so‘rayman deyman, keyin boshqa gapga nuqul chalg‘ib ketaman. Siz mabodo tayyorgarlikdan o‘tmaganmisiz? O‘zingizni ayaysiz. Har ko‘chaga bosh suqmaysiz! Tosh otishsa, indamay ketasiz! Mabodo tayyorgarlikdan o‘tmaganmisiz?
— Bu nima deganingiz? — ajablanib qaradim unga.
— Vildani bilasiz-ku, uning eri nozik joyda ishlaydi, buni sizga aytganman. Odatda nozik joyda ishlovchilarning oilasi, hatto farzandlariyam maxsus tayyorlanadilar, Vilda ana shunday tayyorgarlikdan necha bor o‘tgan. Mabodo siz ham shunday tayyorgarlikdan o‘tmaganmisiz, deyman-da…
— Qo‘ysangiz-chi, Ada!
— Shuni aytaman-da… Biroq shunday tiniq fikrlaysiz-ki! Odam bolasini badnom etish uchun shayton vasvasasiga yo‘liqqanlar nega va qay shaklda fitnalar uyushtirib, toshlar otishganida, hecham pinak buzmaysiz! Biroq yomonam analiz qilib qo‘yasiz-ey! Qoqib tashlaysiz. Adashmaysiz, hayratlanaman… Yo maxsus kurslarda o‘qiganmisiz? Shunday kurslar bor lekigin!
— E-e! Qo‘ying-ey! — degancha uni quchoqlab, sharaqlab kulib yubordim. — Xudodan qolmaylik, Xudodan!
***
Adani ko‘rgani shifoxonaga o‘tdim.
— Kiyim kiyilmasdan javonda qolib ketmasin sira. Biroq, ortiqcha kiyim yuk bo‘larmidi hech, deya asrab qo‘yamiz, asqotadi, deymiz-da. Yangi kiyimlarsiz yillaring kecharku-ya, ammo yemaksiz bir kuning o‘tarmidi hech? Siz yomg‘irda ham raqs tusha olasiz! Va hattoki kezi kelsa, sukunatni sindirib, o‘kirib yig‘lab yuborasiz! Nega odamning istagi boshqa-yu, biroq u inon-ixtiyoriga zid, bandi jismini sudrab yurgani-yurgan?!
— O‘zi istaganday yashasa bo‘lmaydimi? — deyman o‘ylanib.
— Menam shuni aytaman. Insonmiz-da, o‘yga tolamiz nuqul! — Ada so‘zlay-so‘zlay shifoxona shiftiga tikilib qoldi.
— Hayotni qiyinlashtirmaylik, — dedim men unga qarab. — Yashasa bo‘ladi, qiynalmay yashay desangiz, vijdoningizga qarshi bormaysiz-da, Ada! Xo‘rliklarga berib qo‘ymaysiz o‘zni. Hatto butun dunyo sizga qarshi oyoqqa tursayam, — dedim. — Buni sizga aytishning hech hojati yo‘q, aslida. Masalan, siz o‘z ko‘nglingizga, vijdoningizga qarshi bormadingiz-ku! -Uning barmog‘ida tovlanib turgan nikoh uzugiga ishora qildim. — Sodiq qoldingiz-ku! Ana, ko‘chada tiqilib yotipti… shaytonga qullar. Bo‘lmasa shularning oilasi, ulg‘aygan bolalari bor! — dedim kuyunib.
U indamay qoldi. Shunda men yana so‘zlandim:
— Bir tanishim bor, bu yog‘ini aytsam. Ba’zi odamlarning ko‘zini quydirib, raqs tushib yashayman, deydi. Eshityapsizmi, Ada? Men uning baxtini hech tushunolmayman. Odam bolasi qanday qilib birovlarga qasdma-qasd yashaydi-a? O‘zini bandi qilib… Yo‘q, Ada, menga ayting siz! Qanday qilib bir odam boshqasiga qasdlashib yashay oladi. Axir u birovga dushmanlik qilib, ozod bo‘lolmaydi-ku! Qasdlashganlar shu tariqa pastlashadilar! Ha, indamay ketovur! Shuning uchun ular hech erkin yurolmaydilar. Bundaylarni ko‘p ko‘rdim. Yer hammaga yetarli-ku! Mazza qilib yashasang-chi, hayotning ne’matlaridan bahra oli-ib!
Ada bir nima demoqchi bo‘lib, qo‘llarini azot ko‘tardi. Keyin peshonamga uning ovozi urildi:
— “Nur zulmatda porlaydi, Zulmat esa nurni qoplay olmagay.” – dedi hayajoni zo‘ridan.
Bu ”Yuhanno bayon etgan Muqaddas Xushxabar” edi. Men bu injiliy oyatni yillar muqaddam dugonam Monikadan eshitgandim.
Shundan so‘ng Ada menga Injildan “Yangi Ahd”ni yodaki ayta boshladi… Dimog‘i chog‘ Ada uzra esa oppoq bulutlar suzib yurardi…
Shu dam mening ham tilimdan Muqaddas Kalom oyati uchdi:
“U tug‘magan va tug‘ilmagandir!”
***
Emili, inson ba’zida xuddi ertangi kunning tezroq kelishini kutib yashayotganga o‘xshaydi. Biroq, ertaga qadar inson yashashi kerak-ku! Ba’zida sukutingiz sizdagi sabrni sindirib, yo‘lga otlanadi. Shunda ko‘rasizki, oy ham, quyosh ham, tun ham, kun ham galma-gal kelaverishin.
O‘tkinchi umrning bir yoniq parchasin uzib-tortqilab, quyosh ham cho‘kyapti… Buni anglamay qolganimizni ko‘ring, Adaning o‘limi esa buni bizga uqdirib ketganday xuddi.
Emili, meni eshityapsizmi? Adaning uyg‘oq qalbi bor edi. Buni ilk bor u menga “Tungi bedorlik”ni ijro etganida anglaganman. U sizga ko‘zlarini tika-tika, qalbingiz tubidagi silsilani anglay olardi. Suhbatlashayotib, ko‘nglingiz chigilini yozardi. Shundan so‘ng odam birdan ruhan yengil tortib, qalbdagi bor g‘uborlari tarqab ketardi.
Kecha uning singlisi bilan ko‘rishdim. Vildani nazarda tutyapman, verandada o‘tirib opasining suratlariga boqa-boqa, ho‘ngrab yuborsa bo‘ladimi! Yig‘layverganidan yoqalari ho‘l bo‘lib ketdi sho‘rlikning. Qani endi, siz yordamga kelsangiz edi shu on! Yuragim o‘rtandi. Nima qilsam ekan-a, sira dosh berolmadim. Dalda bo‘lmoqqa bir so‘z topolmadim. Keyin Vildaga qo‘shilib men ham yig‘ladim.
Bir payt Vilda ko‘zlarini artib, o‘rnidan turdi va jovonda turgan ikki qutini olib keldi-da:
— Uzuklarning biri Tomasniki, ikkinchi esa opamniki, — dedi.
Ada o‘limidan oldin barmog‘idagi uzukni yechib, Vildaga tutgan ekan.
“Buni Tomas menga taqqandi. Uni senga berib ketaman. Meni qachon sog‘insang, silab qo‘yarsan va shunda taskin topasan», deganmish.
Keyin boshqasini tutib aytganmishki, “Tomasniki edi bu. Uni ukasi Yakobga berib qo‘ysang».
— Surishtirsam, Yakob besh yildan buyon Avstriyada yashayotganmish. Akasining omonatini unga bermagunimcha, hech tinchimayman, — dedi Vilda yoshli ko‘zlarini menga qadab. – Opam o‘ziga berilgan ne’matdan baholi qudrat tatib, hayotini yashab o‘tdi. Oshig‘i unga chindan ortiqcha edi.
Men ikkala uzukdan ko‘zlarimni uzmay, qarab qoldim.
***
Uyga kelsam, sizdan menga xat kelibdi. Emili, eshityapsizmi, xuddi shu tob, shu soniyada Ada bir nima demoqchi bo‘lib, qo‘llarini azot ko‘tardi, so‘ng peshonamga sho‘rlikning ovozi urildi:
“Nur zulmatda porlaydi, Zulmat esa nurni qoplay olmagay.”
Dimog‘i chog‘ Ada uzra esa oppoq bulutlar suzib yurardi…
Mening esa tilimdan Muqaddas Kalom oyati uchdi:
“U tug‘magan va tug‘ilmagandir!”
Emili, kayfiyatim sabab sizga boshqa yozolmayman. Ko‘rishguncha, azizam!
7 iyun, 2024 yil.
Ассалому алайкум ҳурматли Хуршид ака.
Ёзганларимни маъқул кўриб, хос кутубхонангизда нашр этганингиз учун раҳматларимни айтаман.Меҳрибон Худо Сизга ўз икромини тугал этиб, азиз умрингизни узун, тўрт мучангизни бутун қилсин.