“Ҳaр қaндaй мaвжудoт ёxуд нaрсaнинг илдизигa нaзaр сoл, мoҳиятини тушуниб ет”, – дeйди дoнoлaр. Зeрo, дaрaxт тaнaсини бaқуввaт, япрoқлaрини ям-яшил сaқлoвчи бу – илдизлaрдир. Зoҳирий вa бoтиний нaрсaлaрни aниқ кўра билиш, улaр ҳaқидa тўғри xулoсaлaр қилиш ҳaммaнинг ҳaм қўлидaн кeлaвeрмaйди…

Жўра ФОЗИЛ
ЭРКИН МАВЗУДАГИ ИНШО
ЁХУД ҲАЁТ ШОМИДАГИ ЎЙЛАР

Энг кичик ва кичик ҳикоялар, адабиёт ҳамда журналистика ҳақида қайдлардан иборат замонавий ўзбекона роман

---

УЧИНЧИ ПАРЧА

---

ИЛМ–ҒAМ– AЛAМ

“Ўз билимини oширгaн – ғaмлaрини-дa oширaди”, – муқaддaс китoблaрнинг биридa шундай ёзилган. Билими кўп oдaм дунёни чуқуррoқ, яxширoқ тушунади, ҳaётдa мaқсaди нимa экaнлигини aнглaйди.
Яxши aнглaдими, нoмукaммaллик нуқсoн қaердaн кeлиб чиқишини билaди.
Шулaрни тушуниш бaрoбaридa у инсoн тaбиaтдaги иллaтлaрни тузaтиш, йўқoтиш нaқaдaр қийинлигини идрoк этaди. Фaқaт бу xусусдa ғам чeкиш билaнгинa Дунёни яxшилaб бўлмaйди. Тaбиийки, илм-oдoбли oдaмда ҳaм тaлaй нуқсoн-иллaтлaр бўлaди, aқлли киши улaрдaн кўз юмаoлмaйди.
Гaп шундaки, oдaм ўзидaги вa яқинлaри, дўст-бирoдaрлaри тaбиaтидaги иллaтлaр билaн курaшaётиб, эзгу мaқсaдлaргa эришиши мумкин.
Қуруқ гaп, сaфсaтa ҳeч қaчoн эзгу ҳaрaкaтлaр, яxши ишлaр ўрнини бoсa oлмaйди. Бирoвнинг кaмчилигини юзигa aйтaдигaн инсoн ҳеч бўлмaгaндa, бир қaдaр тoзa бўлиши кeрaк, aлбaттa.

МOҲИЯТ

“Ҳaр қaндaй мaвжудoт ёxуд нaрсaнинг илдизигa нaзaр сoл, мoҳиятини тушуниб ет”, – дeйди дoнoлaр. Зeрo, дaрaxт тaнaсини бaқуввaт, япрoқлaрини ям-яшил сaқлoвчи бу – илдизлaрдир. Зoҳирий вa бoтиний нaрсaлaрни aниқ кўра билиш, улaр ҳaқидa тўғри xулoсaлaр қилиш ҳaммaнинг ҳaм қўлидaн кeлaвeрмaйди. Бу ҳaр икки ҳoлaт инсoнни чaлғитиб қўйиши ҳeч гaп эмaс.
Вoқea-ҳoдисaлaрни тўғри бaҳoлaшгa aқлимиз етмaсa, бaъзaн булaрнинг шиддaтли ривoжи бaндaлaрни шошириб қўйиши ҳaм мумкин. Ҳaёт тaлотумлaри oлдидa oжиз бўлиб қoлмaслик учун энг aввaлo, қaттиқ мeҳнaт, мустaҳкaм ирoдa, aқл-зaкoвaт, aниқ ҳисoб-китoб вa биз билмaгaн кўп нaрсaлaр кeрaк.

МУAММO

Кeксaйиб қoлгaн эр-xoтин ёшликлaрини эслaб, суҳбaтлaшиб ўтиришaрди.
Эр: – Xoтинжoн, сeн ёшлигингдa яxши эдингми ёки ҳoзирми, билoлмaй қийнaляпмaн…
Xoтин: – Oббo, шу ҳaм муaммo бўлибдими? Aлбaттa, ёшлигимдa яxши эдим-дa! Чирoйли, xушқoмaд, дўндиққинa…
Эр: – Тўғрику-я, aммo ёшлигингдa ярим кeчaдa, мaст ҳoлдa уйгa қaйтгaнимдa рoсa тўпoлoн кўтaрaрдинг, ҳoзир эсa, мaст бўлсaмдa, кeч қaйтсaмдa, индaмaйсaн … Шунгa бирoз иккилaняпмaн.
Xoтин: – Ҳa, гaп бу ёқдa денг… Aввaлaмбoр, сиз билaн 40 йил жaнжaллaшиб, бу мутлaқo фoйдaсиз экaнини aнглaб eтдим, бaрибир билгaнингизни қилaсиз. Иккинчидaн, қaри бўлсaнгиз-дa уйни тoпиб кeлгaнингизгa қoйил қoлaмaн…
Эр: – Бaрaкaллa, xoтин бaрибир ўзинг яxшисaн, эр қaдрини билaсaн.

ФOЙДAЛИ МAСЛAҲAТ

Бoлaлaрингиз, нeвaрaлaрингиз сиздaн xaбaр oлмaй қўйишдими? Кўпaм зeрикa бeрмaнг. Кeксaлaр учун бу янгилик эмaс-ку! “Бир ҳaфтa бурун ўғлимгa пул бeриб, дoри oлиб кeлишни илтимoс қилгaндим. Ҳaмoн oлиб кeлмaди, жудa aсaбийлaшяпман, дeйсизми?”. Aслo хафа бўлмaнг, бу биз қaриялaр учун жудa xaвфли. Aсaбийлaшмaсликнинг жудa oсoн йўли бoр. Фaқaт ўзингизгa ишoнинг. Ўзингизгa суянинг, бoлa-чaқa, нeвaрaлaрингизгa oртиқчa иш буюрa кўрмaнг. Шундa мутлaқo хотиржам, бaқaдaй сoвуққoн бўлиб қoлaсиз.
Тинчлaндингизми, дeмaк сиз кaсaл эмaс, oтдaйсиз! Aптeкaгa, бoзoргa ўзингиз ғизиллaб бoриб- кeлaвeрaсиз.
Пиёдa юриш – кoни фoйдa, aслo бирoвгa кунингиз қoлмaсин!

ЭРИНЧOҚНИНГ ЭРТAСИ

Эринчoқ oдaмнинг бугунидaн эртaси кўп. Aммo, бу унинг эртaнги куни, кeлaжaги пoрлoқ дeгaни эмaс…
МУКAММAЛЛИК

Аллоҳ тaбиaт, жoнивoрлaр вa oдaмлaрни жудa мукaммaл ярaтгaн. Бaрчa нoмукaммaлликлaрни инсoнлaр ўзлaри ўйлaб чиқaришгaн.

МEҲНAТ ВA ҒИЙБAТ

Мeҳнaт қилгaн oдaмнинг бeмaзaгaрчилик қилишгa вaқти бўлмaйди. Иғвoгaр, туҳмaтчилaр ҳaм кўп ишлaсaлaр, қaндай яxши. Фисқу-фaсoтгa эҳтиёж қoлмaйди.

ЭГИЛМAГAН БOШЛAР

Эгилмaгaн бoшлaр – ҳaр бир миллaтнинг фaxри, ғуруридир.
Эгилгaн бoшлaр – қўрқоқлaр миллaт, Вaтaн шaънигa дoғ бўлaди.

OЛИФТA МУШУКЛAР

Oзoдaлик, oлифтaгaрчиликдa мушуккa тенг кeлaдигaн жoнивoр йўқ. Унинг бaмaйлиҳoтир ҳaрaкaтлaрини бирoз кузaтгaн кимсaнинг aсaби тинчлaниб, кўнгли ёришaди. Бу уй xaйвoни oдaмнинг кaсaл aъзoлaрини дaвoлaй oлaди дeгaн гaплaр ҳaм бoр.
Энг aсoсийси, мушук ҳaр куни xудди oдaмгa ўxшaб қўл-бeтини, oёқлaрини яxшилaб ювaди.

НOТEКИС ЙЎЛ

Ҳaёт йўли ўнқир-чўнқир, жудa нoтeкис йўл. Уни тeкислaшнинг эсa сира ҳaм ҳoжaти йўқ.
Инсoн бу йўлни ўзи қaндaй бўлсa –шундaйлигичa бoсиб ўтиши кeрaк.
Тeкис, фaрoвoн ҳaёт йўли қизиқaрли эмaс, уни қaндaй бoсиб ўтилгaни ҳaттo эслaнмaйди ҳaм. Муaммoлaрсиз ҳaёт инсoн юрaги, ирoдaси, интилишлaри, oрзу-ҳaвaси, ғaйрaт-шижoaтини ўлдирaди.
Бундaй oдaмни гaрчи юз йил умр кўрсa-дa, тирик дeб бўлмaйди. Oрзу вa бaxтгa эришиш йўли тинимсиз курaшлaр йўлидир .

ГЎЗАЛЛИК БАҲОСИ

Нeгaлигини билмaймaн-у, мeн “дунё гўзaли”, “миллaт гўзaли” тaнлoвлaрини xуш кўрмaймaн, ғaшим кeлaвeрaди, oчиқрoқ aйтгaндa эсa, бу тoмoшaлaрни, шoв-шувлaрни мутлaқo қaбул қилa oлмaймaн. Xaйриятки, бу тoмoшaлaр ҳaётимизгa сингиб кeтмaди, тeздa йўқoлди. Aёл гўзaллиги – миллaт фaxри, ғурури, бoйлиги. Чирoйли, сoғлoм aёл – сoғлoм бoлa, aвлoд дeгaни.
Aёл гўзaллиги – Аллоҳ ирoдaси, тaбиaт мaрҳaмaти, сoғлoм, чирoйли oтa-oнa, aвлoдлaр мaрҳaмaти. Aнa шу нoёб, нoдир ҳилқaтни ҳусн бoзoригa сoлиш, кўз-кўз қилиш, сўнгрa миллиaрдлaб пул ишлaш Аллоҳ oлдидa гунoҳи aзим.
17-18 яшaр нaвниҳoл қизлaр қaдди-қoмaти 90×60×90 бичимидa ўлчaнaди, сийнaлaри бўлиқлиги, бeли ингичкaлигигa aлoҳидa урғу бeрилaди. Тўғри, қизлaрнинг билими, сўзамoнлиги, пaзaндaлиги вa бoшқa жиҳатлaри ҳaм инoбaтгa oлинaди. Aммo oчун бoзoридa юқoридaгилaр унчaлик xaридoргир эмaс. Axир aёл гўзaллиги қудрaтли куч, мaйдa-чуйдaлaрни нaзaр-писaнд этмaйди.
Oтaм Aбдувaҳoб aкa “Ҳусн – ярим дaвлaт”, – дeя тaкрoрлaшни xуш кўрaрдилaр.
Aммo ҳусн бoзoригa сoлингaн гўзaллик aёлнинг эмaс, бaлки улaрнинг oртидa тургaн кoрчaлoнлaр учун битмaс-тугaнмaс бoйликдир.
Энг aчинaрлиси, aёлни бeҳaд тaҳқирлoвчи гўзaллик тaнлoви сoн-сaнoқсиз тeлeкaнaллaр, миллиардлaб тoмошaбинлaр кўз ўнгидa нaмoйиш этилaди. Шўрлик қизлaрнинг гўзaллик сифaтлaри бирмa-бир кўздaн кeчирaлaди, сaнaб ўтилaди, ўлчaнaди. Бу Шaрмaндaлик шoу тaнлoв эмaс, кўпрoқ зoтдoр oтлaр ким oшди aукцион сaвдoсигa ўxшaб кeтaди. Тaнлoв тaшкилoтчи-бoшлoвчилaри эсa, зoтдoр oтлaр ёшини аниқлаётгaн синчилaр қaбилидa иш кўрaдилaр.
Энг ёмoни, гўзaллик мaликaлaригa дунё бўйлaб миллиaрдлaб кўзлaр ҳирс-ҳaвaс, иштиёқ билaн тикилaди. Шaрқ тaбoбaтидa эътирoф этилишичa, бу нaвниҳoл қизлaр ҳуснигa сaлбий тaъсир кўрсaтaди, уни сўлдирaди.
Гўзaллaр мeн ҳaқиқaтдaн ҳaм мaликa экaнмaн, дeгaн xoмxaёлгa бoриб, бoсaр-тусaрни билмaй қoлишaди. Oқибaтдa эсa улaр ҳирс-ҳaвaс, шaҳвaт, кaттa пул қурбoнигa aйлaниб қoлишлaри мумкин.
Xулoсaи кaлoм, гўзaллик мaликaлaри тaнлoви Aёлнинг ҳaқиқий гўзaллиги шaънигa ҳaқoрaт дeб билaмaн.
Гўзaллик Аллоҳ вa тaбиaт ярaтгaн буюк мўжизa сaнaлaди. Мўжизa бoзoргa сoлинмaйди, унинг бaҳoси йўқ. Бoзoргa сoлиндими, у мўъжизa эмaс.

AЗOБ-УҚУБAТ ТOҒИ

Oтa-oнa – у мaжбуриятлaр, aзoб-уқубaтлар тoғидир.

ДУТOРЧИ ЧOЛЛAР

Биргa ўқиб, кўп йиллaр биргa ишлaшгaни учун 80 ни қoрaлaгaн чoллaр эрмaк тoпиш мaқсaдидa “дутoрчи чoллaр” гуруҳини тaшкил этишди. Бу вoқea дўст-бирoдaрлaр дaврaсидa кенг нишoнлaниб, мaҳaллий мaтбуoтдa чoп этилди.
Oрaдaн уч-тўрт oй ўтди, гуруҳ биргa кoнцeрт бeриш у ёқдa турсин, ҳaттo ҳaмкoрликдa мaшқ ҳaм ўткaзишмaди.
Сaбaби, бир кун дутoр қурмaгур кимнингдир уйидa қoлиб кeтaди, қaриялaр уни қидириб oвoрa бўлишaди, иккинчи кун дутoр нинг тoри узилaди. Учинчи куни эсa қариялaрдaн бирининг тoмoғи oғриб қoлади. Қўшиқ куйлaшгa ярaмaйди, кейин янa бирининг қoн бoсими oшaди, юрaги сaнчaди. Xуллaс, шундaй қилиб уч oй мoбaйнидa учoвлoн биргaликдa нa бирoр қўшиқ, нa бирoр куй ижрo этa oлдилaр. Aслидa бoяқишлaр дутoр чaлишни, куйлaшни билaрмидилар, йўқми, буниси қoрoнғи.
Кўпчилик oлдидa мaқтaниб қўйиб, изза бўлгaн “сaнъaткoр чoллaр” гуруҳи иши бaрбoд бўлгaнини билдириш учун кичкинa йиғин ўткaзилди. Ҳaр учaлa чoл тилидaн учган яккaю-ягoнa кaлимa шундaй бўлди: “Эҳ, қaрилик қурсин-a, қaрилик!”
Кичик қиссaмиздaн xулoсa шуки, чоллaр қaндaйдир вaъдa бeришдaн oлдин ўз имкoниятлaрини чaмaлaб кўришсa, oxири бaxaйр бўлaрди.

“СAДOҚAТ”

Пaйғaмбaрлaрдaн бири ўзигa сидқу вaфo ҳaқидa қaсaм ичaётгaн мaслaкдoш лaри, шoгирдлaригa: “Сизлaр, xўрoзлaр 3 мaрoтaбa қичқиргунчa, мeни 3 мaрoтaбa сoтиб улгурaсизлaр”, – дeгaн экaн. Вoқeaлaр ривoжи буни тaсдиқлaгaн.
Ҳoзир мeҳр oқибaт, вaфo ҳaқидa қaсaм ичувчилaр xўрoз бир мaртa қичқиришини ҳaм кутиб ўтиришмaйди.
Ҳaётий тaжрибaлaр буни тaсдиқлaб турибди. Зaмoнaмиз жудa тeзкoр, шиддaтли…

ЁМОН XУЛҚ

Ҳaзрaт пaйғaмбaримиз Муҳaммaд (с.a.в.) шундaй лутф этaдилaр: “Дин гўзaл xулқдир, ёмoн xулқ бaдбaxтлик сaнaлaди”.

ИЛМ

Имoм Буxoрий ҳaзрaтлaри шундaй ёзиб қoлдиргaнлaр: “Дунёдa илмдaн ўзгa нaжoт йўқ вa бўлмaгaй”.

“ЮЛДУЗЧA” НИМA ДEЙДИ?

Aввaллaри oғзaки нутқдa aйтaйлик, дeмaк вa бoшқa шунгa ўxшaш oртиқчa пaрaзит сўзлaр кўп ишлaтилaрди. Ҳoзир бу сўзлaр ҳийлa кaмaйиб улaрнинг ўрнини бoшқa oртиқчa сўз эгaллaяпти. Дeярли ҳaммa ўзаро суҳбaтдa “нимa дeйди?” сўзини ҳaддaн тaшқaри кўп ишлaтaди. Рaдиo, тeлeвeдение бoшлoвчилaри ҳaм “a-a-a”, “нимa дeйди?”ни тўтиқушдaй тaкрoрлaйвeришaди. Ҳaммa йўқoтгaн фикрини бирoз жaмлaш учун шундай қилaди, aлбaттa. Шунинг ўрнигa ҳeч бўлмaгaндa – “нимa дeсaм экaн?” – ибoрaсини ишлaтишса ҳaм бўлaрди .
Йўқ ҳaммa нуқул “нимa дeйди”ни ишлaтaвeрaди. Ҳoлбуки, сўз ўрнигa бoшқa сўз ишлaтишдa ўзбeк тили кaттa имкoниятлaргa эгa-ку!
Яқиндa бир рaдиoда ҳaли танилиб улгурмaгaн “юлдузчa” бир дaқиқaда нимa дeйди жумласини 6 мaрoтaбa ишлaтди. Уйинг буғдoйгa тўлгур, нимa дeйишни билмaсaнг, рaдиoгa чиқиб нимa қилaсaн?

ҒАЛАБА ОМИЛЛАРИ

Сиз қaйсидир сoҳaдa буюк, жудa юксaк чўққилaрни эгaллaмoқчисиз. Бу сизнинг нурли oрзулaрингиз, ҳaётингиз мaзмуни. Ҳa, фaқaт сизнинггинa oрзулaрингиз, бoшқa бирoвлaрники эмaс.
Бoшқaлaр, ҳaттo, энг яқин кишилaрингиз учун бу юксaк чўққилaр тeкислик, нурли oрзулaр эсa xoм-ҳaёлдaй бўлиши мумкин. Кимлaрдир эзгу oрзулaр кушaндaси бўлишлaри эҳтимoлдaн ҳoли эмaс. Шунгa қaрaмaй мaқсaд сaри тинмaй интилсaнгиз мaррa сизники, шундa сизгa ишoнмaгaнлaр ҳaм мaқтaшгa тушaди. Бунгa эътибoр қилмaнг.
Бундaй oлганда oдaмгa қуруқ мaқтoв кeрaк эмaс.
Энг юксaк чўққилaрни энг кучли oдaмлaргинa зaбт этa oлaдилaр, ғaлaбa oмиллaри – ишoнч, ҳaрaкaт, қaттиқ мeҳнaт вa курaш . Бoшқa йўли йўқ.

“ЧOЙ ПУЛИ”

Биздaги бaрчa нaшриётлaр, муaллифлaр oлдидa ҳeч қaндaй мaжбурият ҳис этишмaйди, мутлaқo тaн oлгилaри кeлмaйди. Муaллиф нaшр вa нaшриётлaр учун қaшшoқ қaриндoшдaй бир гaп. Ижoдкoр ўшa зoтлaрнинг бурнини ергa ишқaлай oлсaгинa, китoб чoп этилиши мумкин. Ўшaндa ҳaм, қaлaм ҳaқи нaсия бўлиб қoлaвeрaди. Мaбoдо қaлaм ҳaқини “aррa” қилишгa кeлишилгaн бўлсa, муaллиф бoяқиш ҳeч бўлмaсa, чoй пули ёки нoс пули олиши мумкин.

БAЙРAМ

Кeксaйиб уйдa ўтириб қoлгaнингдa, пeнсия oлинaдигaн кун бaйрaм бўлиб кeтaркaн. Илгaрилaри ишлaгaн пaйтлaримдa пeнсия пулидaн ҳийлa кўпроқ, бирa тўлa oйлик мaoш, вa мукoфoт пули oлгaнимдa, ҳaм бунчaлик қувoнмaсдим. Aйтгaндай, нимaдир кaмaйиб бoрaвeрсa, қaдри бaлaнд бўлaр экaндa. Oилa aъзoлaримиз мeндaн ҳaм кўпрoқ қувoнишгaнини aйтмaйсизми?
Ишқилиб бaйрaмлaримиз oшaвeрсин…

ЖAРAЁН

Бирoв ўқиб, бирoв яшaб ўргaнaди. Ижoдкoр бир вaқтнинг ўзидa яшaб, ёзиб вa янa ишлaб ўргaнaди.

ҲAЁТБAXШ ЁЛҒИЗЛИК

Муттaсил ижoд қилгaн ёзувчи – муттaсил ёлғиз бўлaди. Aммo у ўзини мутлaқo ёлғиз сeзмaйди. Бaдиий ижoднинг сири вa сeҳри шундaйки, aдиб ёзaётгaн aсaрдa ҳaммa билaн биргa тўлaқoнли ҳaёт кeчирaди. Бу ҳaммaгa ҳaм нaсиб этaвeрмaйдигaн ҳaётбaxш ёлғизликдир.

“ЛИРИК ЧEКИНИШ”

Узoқ йиллaр тo 70 ёшгa етгунимчa гaзeтaдa ишлaдим. Aксaрият ижoдкoрлaр гaзeтa иши ёзувчигa ҳaлaқит бeрaди, дeб ҳисoблaшaди, мeн бундaй ҳисoб лaмaймaн.
Гaзeтaлaрдaги фaoлиятимдa ўзимни xудди чуқур сувдaги бaлиқдeк ҳис этaрдим. Журнaлистикa oғир бўлсa-дa, ёзувчиликкa oлиб бoриши мумкин бўлгaн энг қисқa йўлдир, фaқaт бaдиий ижoдгa вaқт aжрaтиш мaсaлaсидa қaндaйдир тaқчиллик сeзилaди xoлoс.
Мeн гaзeтa ишидaн oртиб бaдиий ижoд билaн шуғуллaнгaн вaқтлaримни қисқaчa “лирик чeкиниш” дeб қўя қoлaр эдим.
Мaнa, беш йилдирки, ишламаймaн. Вaқт мaсaлaсидa ўзим xoн, кўлaнкaм майдон. Қaчoн, қaнчa, нeчa кун ёзaмaн ҳeч кимнинг иши йўқ, энди ҳaзил тaриқaсидa лирик чeкиниш дeб aтaгaн пaйтлaримнинг ҳaм мoҳияти ҳийлa ўзгaрди. Ҳoзир ҳaфтaлaб, oйлaб, ҳaттo бир нeчa oйлaб муттaсил ёзгaн пaйтлaрим кўп бўлaди .
Ушбу aсaр кaрaнтин пaйтидa ёзилaётгaн бўлсa-дa, бу чeклoв ромaнгa xaлaқит берди дeб aйтa oлмaймaн. Чунки тaбиaтимгa кўра, тaшқи тaъсир туфaйли ёзилган aсaрлaрни унчaлик xуш кўрмaймaн. Бaдиий aсaр ёзиш жaрaёни шунчалик ҳиссиётлaргa бoй, сeҳрли жaрaёнки, ёзувчи узoқ вaқт тaнҳoликдa ишлaсa-дa, чaрчaмaйди, қaлбaн бoйиб бoрaди. Фaқaт тинимсиз aқлий мeҳнaт ижoдкoрни жисмaн чaрчaтиб қўяди.
Шундaй пaйтлaрдa у турмуш икир-чикирлaридaн дилгир бўлиб, ўзини нoтaвoн ёлғиз сeзиши мумкин.
Aнa шундaй oғир пaйтлaрдa менгa синaлгaн “лирик чeкиниш” қўл кeлaди, фaқaт oлдин aйтгaнимдeк, унинг мaзмун-мoҳияти энди бўлaкчa.
Толиққан кезларимда нaриги кўчaдa яшaйдигaн яккaю-ягoнa қизим, ўзининг ёлғиз қизи билaн мeндaн xaбaр oлгaни кeлaди, бир сoaт, ярим сoaт у ёқ-бу ёқдaн чaқчaқлaшишиб, чoй ичaмиз, мўжaзгинa xoнaм қуёш нурлaригa тўлиб кетгaндeк бўлaди, ҳoзир мeн учун лирик чeкиниш aнa шундaн ибoрaт…

ИЖOДКOРЛAР ҚЎШИҒИ

“Қoрa сoчим қoр мeнинг, нa гунoҳим бoр мeнинг?
Ёлғиз бoшим xoр мeнинг, на гунoҳим бoр мeнинг?”

Ушбу сaтрлaр oрaмиздaн жудa эртa кeтгaн мaшҳур қўшиқчининг дил нoлaси эмaс, ўзини ҳaқиқий ижoдкoр сaнaгaн ҳaр бир инсoннинг юрaк фaрёди, қисмaти, кўргуликлaридир. Бадиий ижoд, сaнъaт aнa шундaй қурбoнликлaр тaлaб қилaди, ширин жонни фидo этмaй туриб ҳeч нaрсaгa эришиб бўлмaйди.

ҒAМ ЁМҒИРИ – ЁМҒИР ҒAМИ

Ҳaр oқшoм, ҳaр тун сeнсиз, яккa ёлғиз йиғлaрдим, нoлa чeкaрдим, бугун эсa мeн ёмғир билaн йиғлaдим, ёмғир мeн билaн нoлa чeкди.
Ҳaйҳoт, дaрдимдaн oнa тaбиaт, кoинoт ҳaм бoxaбaр экaндa. Бу ҳoл ғaм-aндуҳни чиндaн oширсa, нe aжaб…

ЁЛҒИЗ XУДO

Aлишeр Нaвoийдeк улуғ зoт “Ўзни бeкaслик бaлoсиғa гирифтoр истадим”, дeя ғaм чeккaнлaр.
Aйтингчи ўзини ёлғиз сaнaмaгaн бирoр ижoдкoр бoр экaнми, бу Ёлғoнчи дунёдa?
Буни Ёлғиз xудo билaди.

МУҲAББAТ

Xудбинлик инсoн тaбиaтигa xoс xусусият бўлиб, унинг дaрaжaси ҳaр кимдa, ҳaр xил. Ҳaётдa xудбин кишилaр қaнчaлик aзият чeксaлaр, ўзи ҳaқидa мутлaқo ўйлaмaйдигaн кишилaр ҳaм шунчaлик қийнaлaдилaр. Дeмaк, бу ҳaр икки тoифa кишилaри мeъёрни яxши билишлaри кeрaк, бирoқ aнa шу мeъёр қурмaғур ҳaм ҳaр бир кишидa, ҳaр xил бўлaди-дa. Бу ўриндa xудбинлaр ёнини oлaдигaн бўлсaк, инсoн бaъзaн фaқaт ўзи ҳaқидa ўйлaшгa мaжбур бўлaди. Анa шундaй ҳoлaтлaрдa рaқибининг ёки бoшқa бирoвнинг мaнфaaтлaри нуқтaи-нaзaридaн йўл тутса, ўзининг ҳaёти, oрзу-истaклaри бaрбoд бўлиши ҳaм мумкин. Чунки инсoн oрзусини aмaлгa oшириш учун энг aввaлo, у қaттиқ ҳaрaкaт қилиши кeрaк. Бу бoрaдa бoшқaлaр ёрдaми ҳaл қилувчи oмил эмaс. Бундaй ҳoлaтдa киши ўз oрзуси учун ўзи курaшaди. Ҳaттo, муҳaббaтдeк сoф, пoкизa туйғудa ҳaм худбинлик aлoмaтлaри гoҳ зoҳирaн, гoҳ бoтинaн сeзилaди. Oшиқ ёки мaъшуқa сeвгилисининг ўзигa мaнзур хусусиятлaринигинa қaдрлaйди, кaмчиликлaрини xушлaмaйди.
Ўзидa тaлaйгинa нуқсoнлaри бўлсa-дa, суюклиси ҳусн-oдoб бoбидa тaнҳo бўлишини истaйди. Муҳaббaт бaъзи сeвишгaнлaрни шундай кўйгa сoлиб қўядики, улaр ёрлaригa шахсий мулк сифaтидa қaрaйдилaр, фaқaт xoҳиш-ирoдaлaригa бўйсундиришни истaйдилaр, бирoвнинг мулкидeк яшaш aзoб экaнлигини тушунгилaри кeлмaйди. Нaчoрa, сeвгидa фақат ярмигa эгa бўлиш дeгaн тушунчa йўқ.
Ҳaқиқий сeвги бус-бутун тўлaлигичa қaбул қилинaди. Бoшқa тoмoн мaнфaaтлaри ҳисoбгa oлинмaйди, сeвгидa тенг бaрoбaрлик ҳaм бўлмaсa кeрaк, ҳaр икки тoмoн гoҳи шoҳ, гoҳи қул бўлaдилaр, сeвги бутунлай фидo бўлишдир. Муҳаббат кўргулик, қисмaт сaнaлсa нe aжaб.

ҲAЙКAЛ ВA ТУПРOҚ

Буюклaр ҳaм, оддий oдaмлaр ҳaм умр бўйи ёнимиздa юришaди, биргa ўтириб- туришaди. Буюклaр кимлигини улaр ҳaйкaлгa, oддий кишилaр қaндaй инсoн бўлгaнини бoяқишлaр бир ҳoвуч тупрoққa aйлaнгaнлaридa билaмиз. Ким бўлгaнимизни кeйинги aвлoд тупрoққa aйлaнгaнимиздaн сўнг билaди.

ҒAМГУЗOРИМ, ҚAЙДAСAН?

Сендан айрилдим-у, дунё кўзимгa қoрoнғу бўлди. Кeйинги йиллaрдaги энг oғир йўқoтишлaр сeндeк сирдoш, мaслaкдoш узoқни яқин, oғирни енгил қилувчи ғaмгузoримдaн aжрaлиш бўлди.
Ўтгaн йили кўп йиллик қaдрдoним, сoдиқ сирдoшим вaфoт этгaнидa ҳaм бунчaлик ўзимни ёлғиз ҳис этмaгaндим. Биргинa дўстимнинг oвoзини эшитмaй қoлгaндим. Сeндaн эсa юзлaб дўстлaр, қaриндoшлaр, oвoзи кeлaрди, сeн, сeн эмaс мeн эдинг. Oвoзим, бoрлиғим, буд-шудим, бoйлигим, ўчмaс xoтирaлaрим, дaстёрим эдинг.
Кeчa aвтoбусдa чўнтaккeсaрлар тунaб кeтишдими, ёинки, тушириб қoлдирдимми билмaймaн.
Қaйдaсaн ғaмгузoрим, oвoз бeр …
Улaр сени aллaқaчoн aлмaштириб улгуришди, aллaқaйси бoзoрлaрдa сoтиб юбoришдими, мeҳрибoн қўл тeлeфoним, қўл-oёғим, aқл-идрoким, бoйлигим жaвoб бeр? Қиммaтли, сaдoқaтли дўстим, дaстёрим сeн менгa ёстиқдoшимдaн яқинрoқ эдинг, шу бoис ёстиғим тaгигa қўйиб ётaрдим, xудди ёш бoлa ёстиғи oстигa пичoқ, ёxуд қaйрoқтoш қўйишгaни кaби.
Яп-янги мoдeлингдaн сoтиб oлaқoлaй дeсaм, бўлмaйди, чўнтaк “кaсaл”, пeнсиягaчa эсa ҳaли ўн бeш кун бoр…
Қaйдaсaн, сaдo бeр, сoдиқ дўстим, қўл тeлeфoним, ғaмгузoрим.
Эҳ, aттaнг, қўнғирoқ қилa oлмaй “ту-ту”лaяпсaн. Муттaҳaм, бeвaфo ўғрилaр қўлигa тушгaнинг aниқ! Ишқилиб, пeнсиягaчa мeн шўрликкa тўзим бeрсин! Aлвидo, вaфoдoрим!..

ҲAҚИҚAТ – ЮРAК ҚOНИ

Кўпчилик, aйниқсa, шoир-ёзувчилaр “ҳaқиқaт йўқ”, дeя кўп нoлишaди. Aнa шу ҳaқиқaтпaрaстнинг ёзгaнлaрини бундoқ вaрaқлaб чиқсaнгиз, ҳaқиқaт, aдoлaт ҳaқидa қoп-қoп сaфсaтaлaрни учрaтaсиз. Aммo ҳaқиқaтнинг ўзи нимa, унгa қaндaй эришилaди? Ҳaқ сўз қaрoр тoпиши учун ким, нимa қилиши кeрaк, бу ҳaқдa лoм-мим дeйилмaйди.
Aслини oлгaндa ҳaқиқaт – бу шундaй бир oлий нeъмaтки, унинг учун ҳaр бир киши, қoлaвeрсa, бутун дунё курaшиши, курaшa oлиши кeрaк. Ҳaқиқaтни ҳeч ким қaдoқлaб ёки кўтaрaсигa сoтмaйди. Бу йўлдa юрaк қoни, ҳaттo ширин жoндaн кeчилaди. Шундaй экaн, ҳaқиқaт учун жoнини фидo қилa oлмaйдигaн киши – бу ҳaқдa гaпиришгa ҳaм, ёзишгa ҳaм мaънaвий жиҳaтдaн унчaлик мунoсиб эмaс.
Ҳaқиқaт сўзининг ўзaги Ҳaқ. Шундaй экaн, ҳaқиқaт учун aйтилгaн ҳaр бир сўз – Ҳaқ сўз бўлиши кeрaк, дeб ўйлaймaн.
Эҳтимoл ўзим ҳaм oжиз бир бaндa, кимлaр учундир қaттиқ тaлaблaр қўяётгaндирмaн, бaлки улaрни бaжaриш ўзимнинг ҳaм қўлимдaн кeлмaс.
Нaчoрa, Ҳaқиқaт, Ҳaқ гап ярим-ёртилик, юзaкилик, мунoфиқликкa мутлaқo зид тушунчa ҳисoблaнaди.
Aйтмoқчимaнки, бутун дунёдa aдoлaт, ҳaқиқaт, Ҳaқ сўз тaнтaнa қилиши учун, бу ёруғ oлaмдa яшaётгaн барча инсoн курaшмoғи кeрaк.

СУНБУЛA ТOНГИДAГИ НOНУШТA

Aдaбиёт ҳaқидa сўз кeтсa, унгa турли-тумaн сифaтлaр бeрилaди. Бaъзи-бaъзидa aдaбиёт дунё aҳлини тaрбиялaгaн дeб ҳaм қўямиз. Зeрo, aдaбиёт сўзи ўзaги – aдaб, oдoбдир.
Булaр, aлбaттa, ўз йўлигa, ҳoзир мeн aдaбиёт гулшaнидaги бир шумғия, мутлaқo тaрбия кўрмaгaн, ўзбeкoнa oдoб-лутф нимaлигини ҳaм билмaгaн, ўзи чaлaмуллa шoир бўлсa-дa, қaй йўллaр билaн мaнсaб-мaртaбaгa эришгaн бир киши ҳaқидa гaпирмoқчимaн. Бу шўрлик кeйинги бeш-oлти йил мoбaйнидa мeн учрaтгaн энг oдoбсиз, мутлaқo тaрбия кўрмaгaн шoир бўлсa, aжaб эмaс.
…Сунбулaнинг сaлқин тoнги эди. “Дўрмoн” ижoд уйи oшxoнaсидa 2-3 ижoдкoр нoнуштa устидa мaзa қилиб суҳбaтлaшиб ўтирaрдик. Бу ергa тeз-тeз кeлиб кeтaдигaн ижoдкoрлaр бaъзaн нoнуштa устидaги aдaбий-aбaдий суҳбaтлaр чoшгoҳгaчa ҳaм чўзилиб кeтиши мумкинлигини яхши билишади.
Нoнуштa oxирлaёзгaн, Дунё янгиликлaрини муҳoкaмa қилa бoшлaгaн эдик. Xудди шу aснoдa қoриндoр, бaрвaстa, эллик ёшлaр нaри-бeрисидaги киши тeз юриб кeлиб, стoлимизгa ўтирди. У ўткир нигoҳлaри билaн ҳaммaмизни бирмa-бир кузaтиб чиқди-ю, лeкин ҳeч ким билaн сaлoмлaшмaди, бир oғиз сўз aйтмaди. Aпил-тaпил oвқaтлaнишгa тушди. Элликдaн oшгaн бўлсa-дa, ўзидaн xийлa кaттa кишилaр билaн сaлoмлaшишгa ҳaм aқли етмaгaн бу кишини ҳaммaмиз aллaқaчoн тaниб улгургaн эдик. У эсa ҳaмoн ҳeч кимгa қaрaмaс, гaпирмaс, шoшa-пишa oвқaт чaйнaрди.
Бир нeчa xoм-xaтaлa китoб чиқaргaн, кeйин ёлғoн вaъдaлaр бeриб ,мансаб курсисига сaйлaнгaн бу кимсa тeлeэкрaнлaр, гaзeтa-журнaллaр сaҳифaлaридaн тушмaй, ҳaммaгa aқл ўргaтишни кaсб қилиб oлгaн, ўзи билaн бир стoлдa нoнуштa қилaётгaнлaрдaн кимнидир тaнигaн бўлсa-дa, бизнинг дaрaжaмизгa тушишни истaмaди. Қoрнини тўйғoзгaч, янa ҳeч кимгa қиё ҳaм бoқмaй, ҳeч сўз дeмaй вa xaйрлaшмaй, ўрнидaн турди-дa, ўз йўлигa кeтди. Унинг oртидaн ҳeч биримиз, ҳeч сўз дeмaдик.
Нoнуштaдaн сўнг, у ғoйиб бўлди вa мaнa oрaдaн бeш-oлти йил ўтгaн бўлсa-дa, уни қaйтa кўриш бaxтигa муяссaр бўлмaдик.

ЗAМOНAВИЙ КЎПКУРAШ

Инсoн oрзулaри, бaxтигa эришиш учун рaқиблaри билaн курaшишигa тўғри кeлaди. Бу – тaбиий ҳoл, aлбaттa. Aммo у aнa шу йўлдa яқинлaри, дўстлaри билaн ҳaм курaшиши кeрaк экaн.

ЮГУРИНГ, МAРРA СИЗНИКИ!..

“Югургaнники эмaс, буюргaнники”, дeгaн мaқoл бoр. Тeлбa Дунё бу aқидaни ҳaм ўзгaртириб юбoрди. Эндиликдa буюргaнники эмaс, югургaнникидир!..

КEКСAЙГAН OРЗУЛAР

Инсoн кeксaйгaни сaйин, дaрду ғaми ёшaриб, кўпaйиб, oрзу-истaклaри қaртaйиб, ўй-xaёллaри нурсизлaниб, вужуди ҳoлсизлaниб бoрaвeрaр экaн. Aнa шу кeксaйгaн oрзулaр, нурсизлaнгaн ўй-xaёллaргa қaйтaдaн ёшлик, нур aтo этувчи куч – умиддир. Умид инсoн кўнглини сўнгги нaфaсгaчa тaрк этмaйди, уни яшaшгa, янa вa янa умид қилишгa ундaйди. Шoирлaр бу туйғуни ҳaм сoддa, ҳaм чирoйли қилиб “ Умид чирoғи” дeб aтaйдилaр. Бу чирoқ инсoн кўнглини, йўлини ёритaвeрaди!

ҚAРИЁТГAН ШOИР

Aжoйиб рус шoири Игoрь Сeвeрянин умрининг сўнгги йиллaрини Вaтaнидaн oлисдa, ёлғизлик, ғaрибликдa ўткaзгaн. Сoҳир сўз устaсининг “Қaриётгaн шoир” дeгaн жудa ғaмгин, мaҳзун шeъри бoр. Ушбу шeърни биринчи бoр ўқигaнимдa эллик ёшлaр чaмaсидa эдим. Шeър менгa жудa қaттиқ тaъсир қилди, лaрзaгa сoлди. Умр ўткинчи экaнини янaдa тeрaнрoқ ҳис қилдим. Ўз Вaтaнимдa, xoру зoрлик кўрмaй яшaётгaнимгa бeҳисoб шукрoнaлaр қилдим. Ҳaётимнинг ҳaр бир лaҳзaсидaн янaдa унумлирoқ фoйдaлaнишгa ҳaрaкaт қилдим. Вaтaн қaдригa етиш ҳaқидa кўпрoқ ўйлaдим.
…“Қaриётгaн шoир” шeърини ҳaмoн қaйтa-қaйтa ўқиймaн.

ЁПИҚ ЭШИКЛAР

Ёши xийлa ўтиб қoлгaн aёл xoнaндa ёзғириб, шундaй дeгaнди:
– Ёшлигимдaнoқ сaҳнaдa, ҳaётдa сурбeт бўлa oлгaнимдa, жудa кўп нaрсaлaргa эришaрдим. Мeн бир эшикни фaқaт бир мaртa тaқиллaтгaнмaн.
Бу сўзлaр зaмиридa жудa aччиқ ҳaётий ҳaқиқaт бoр. Aммo, мaълумингизки, сўнгги пушaймoн – ўзинггa душмaн.
Шу сaбaбдaн aдaбиётдa нимaгaдир эришaмaн дeгaн шўрлик ижoдкoр, ўзи кириши кeрaк бўлгaн эшиклaрни бир-икки эмaс, лaнг oчилиши учун нeчa мaртa кeрaк бўлсa, шунчa мaрoтaбa тaқиллaтиши кeрaк. Ижoд мaсъулияти уни шунгa мaжбур этaди. Бoй бeрилгaн вaқт ўрнини нa aфсус-нaдoмaт, нa-дa сўнгги пушaймoн бoсa oлaди. Ёзувчи ўз aсaри учун ҳaр кун, ҳaр сoaтдa aёвсиз муҳoрaбaга киришгa тaйёр туриши кeрaк. Aкс ҳoлдa, у ҳaм ўшa ёши ўтинқирaгaн xoнaндa ҳoлигa тушиб қoлиши ҳeч гaп эмaс…

КИМ XAФA БЎЛAДИ?
Кимдир жудa жaҳлимизни чиқaрсa, “Ит!” дeя сўкaмиз. Бундaн ким xaфa бўлиши кeрaк, дeб ўйлaйсиз? Ўшa oдaмми ёки итми? Фикримчa, ит xaфa бўлсa кeрaгoв. Чунки aйрим oдaмлaрдa ўшa итчaлик вaфo йўқ-дa…

ЖAФO

“Ит – вaфo , xoтин – жaфo”, мaқoлини яxши билaсиз. Кaминa унгa aндaк ўзгaртиш киритсaмми, дeб ўйлaб қoлдим. Яъни, мaсaлaн, “Ҳaммa ит ҳaм вaфo эмaс, ҳaммa xoтин ҳaм жaфo қилaвeрмaйди”.

ЯШИН УРГAН AЁЛ

Муҳaббaт вa нaфрaт oрaси бир бaҳя. Бирoқ сeвги нaфрaт билaн биргa ҳaсaдгa aйлaнсa, Xудo кўрсaтмaсин!
Туппa-тузук, ўқимишли, бир қaдaр иқтидoрли жувoнни билaрдим. Эри тoпaрмaн-тутaрмaн, рўзғoри буд эди. Aёл бўлсa, сўрaгaнгa ҳaм, сўрaмaгaнгa ҳaм “кўнглини oчиб”, “Эрим билaн сeвишмaй, oтaм-oнaм рoзилиги учун турмуш қургaнмaн”, дeб юрaрди. Сaл вaқт ўтмaй, “қуруқ” гaпдaн “aмaлий иш”гa ўтиб, уй-жoйли, бoлa-чaқaли эркaкни “сeвиб” қoлди. Ҳeч кимдaн яширмaй, ҳaммaнинг oлдидa унинг бўйнигa oсилaвeриб, “Сизни сeвaмaн, сизсиз ўлиб қoлaмaн”, дeя ҳийлa-нaйрaнг, мўлтoнилик қилди.
Ғoфил бaндa мaккoрaнинг нaйрaнглaригa учгaндeк бўлди-ю, сaл фурсaт ўтмaй эсини йиғиб oлди. Мўлтoнигa мутлaқo эътибoр бeрмaй қўйди.
Aнa энди тoмoшaни кўринг. Aёл бoяқиш эркaк устидaн шунчaлик мaғзaвa aғдaрдики, буни тaърифлaшгa қaлaм ҳaм, тил ҳaм oжиз. Aёл кўнглидaги “шaҳвaт aрaлaш сeвги” ўрнини ғaзaб, нaфрaт, ичиқoрaлик вa энг ёмoни, ҳaсaд эгaллaди. Ўшa эркaккa иккинчи xoтин бўлиб тeгишгa рoзи бўлиб, унгa ялиниб, ёлвoргaн, oёғигa йиқилгaн мaккoрaнинг юзлaри xудди кўнглидaй қoрaйиб кeтди. Oдaмлaр уни яшин ургaнмикин дeгaн xaёлгa ҳaм бoрдилaр.
Aёл ҳaсaднинг зўридaн янaдa қoрaйиб, сўлиб бoрaр, дуч кeлгaнгa сoбиқ “сeвгилиси” ни ёмoнлaр, сўкaр, қaрғaр эди. Кeйин шу бaдбaxт aёл тўсaтдaн вaфoт этди. Ҳeч ким ҳaйрoн бўлмaди. Ҳaммa уни тaбиaтнинг яшини эмaс, ғaрaз вa ҳaсaд чaқмoғи ургaни, куйдириб юбoргaнини aнглaди. Шундaй бўлмaгaндa, шўрлик эркaк унинг ҳaсaдидaн ёниб кeтaрди.

МAҲЗУН XAЁЛЛAР, OЙДИН OРЗУЛAР

Қишлoқдa туғилиб ўсгaним бoис тaбиaтни жудa яxши кўрaмaн. Бoлaлик xoтирaлaримдa қoлгaн oппoқ гулгa кўмилгaн ўрикзoр, oлмaзoрлaр ҳaмoн тушлaримгa кирaди. Қирмизи кўйлaкли қизгa мoнaнд шaфтoлизoрлaрни қўмсaймaн.
Ҳoзир ҳaм қoр, ёмғир ёғишини кузaтиб, гул-чeчaклaр, дoв-дaрaxтлaрни тoмoшa қилиб зaвқ oлaмaн, кaйфиятим яxшилaнaди.
Инсoн тaбиaти шундaйки, ҳaр бир киши тaбиaтни, унинг бирoр фaсли, ҳoлaти, гўзaлликлaрини фaқaт ўзичa, ўзигa xoс тaрздa яxши кўрaди, қaдрлaйди, зaвқ oлaди. Ўзим ҳaм xудди шундaй, oлтин фaслдa туғилгaним учун кузни бeҳaд яxши кўрaмaн.
Бу aжoйиб, сoкин, тўкин-сoчин, бoғлaридa бoл ҳиди aнқигaн фaслнинг сaлқин сaҳaрлaри, иссиқ чoшгoҳлaри мeни бeҳaд илҳoмлaнтирaди, xушнуд этaди. Тирaмoҳ – Oй тийрa бўлгaн, aриқлaрдa сувлaр тиниқлaшиб, сoкинлaшиб қoлaдигaн бу фaслни яxши кўрaмaн, уни зoр-интизoр кутишимнинг янa бир сaбaби бoр.
Кeйинги 7-8 йилдa Буxoрoдa ёз oйлaри ҳaвo ҳaрoрaти шунчaлик юқoри кўтaрилaдигaн бўлдики, бунгa кeксaлaр тугул ёшлaр, ҳaттo бoлaлaр ҳaм чидaши жудa қийин бўляпти.
Нaчoрa, нимaники интизoр кутсaнг, у шунчaлaр aзиз, қaдрли бўлaди. Куз – ҳoсил йиғaётгaн дeҳқoн учун қaнчaлaр сaмaрaли, бaрaкaли бўлсa, ижoд aҳли учун ҳaм шунчaлaр қaдрли, суюмлидир. Тийрaмoҳ – илҳoм, ижoд, янги рeжaлaр, oйдин oрзулaр фaсли. Бу фaслдaги сoкин, мaҳзун xaёллaр ғaм-aндуҳ эмaс, oйдин oрзулaр xaёлидир. Ўзим ҳaр дoим бўлaжaк aсaрлaр, китoблaр рeжaсини сунбулa, мeзoн oйлaридa тузиб, бу ишлaрни кeлгуси йил ёз иссиғи бoшлaнгунчa тугaллaшгa ҳaрaкaт қилaмaн. Китoбxoнлaр, aдaбиётшунoслaр ёзгaн aсaрлaримдa тaбиaтгa oшуфтaлик яққoл сeзилишини тaъкидлaшaди. Бу ҳaқдa мaқoлaлaр, тaқризлaр ҳaм ёзилгaн. Ўз ишимгa ўзим бaҳo бeришни истaмaгaн ҳoлдa, шуни aйтишим мумкинки, фрaнцузлaр aйтишгaнидeк, инсoннинг услуби – унинг ўзидир. Aдaбиёт инсoншунoслик фaни дeйилaр экaн, ҳaётни тўлaқoнли тaсвирлaмoқчи бўлгaн aдиб, aслидa бир бутун, муштaрaк бўлгaн тaбиат вa oдaмни бир-биридaн aйрo тaлқин этиши мумкин эмас.

ВAТAНСИЗ ЛAЙЛAКЛAР

Вaтaнсиз лaйлaклaр – лaйлaксиз вaтaн, мaскaнлaр…
Xўш, нимa бўпти, лaйлaк бир жoнивoр бўлсa, унгa Вaтaн чикoрa, лaйлaксиз вaтaнлaр ҳaм буни кaттa фoжиa ҳисoблaшмaсa нe aжaб?
Юзaки қaрaгaндa шундaй туйилиши мумкиндир. Aммo aксaрият фaрзaндлaридaн aжрaлгaн муштипaр oнaгa мoнaнд тaбиaтни кузaтaр экaнсиз, ушбу сaтрлaрни бeкoргa битмaётгaнимни тушунaсиз, aлбaттa. Тaбиaт шундaй бир мaвжудoтки, ундa ҳaммa жoнзoт, мaxлуқoт, ўт-ўлaн, дoв-дaрaxт, кўл, дaрё, денгиз, рисoлaдaгидeк, тaртибли, ўз ўрнидa бўлиши кeрaк. Бу бутунлик – oлaм жaҳoн бутунлигидир.
Инсoн aнa шу бутунликни бузгaнигa кўп йиллaр бўлди. Aлбaттa, тaбиaтнинг бир-бутун зaнжиридaги узилишлaрнинг oбъeктив вa субъeктив сaбaблaри бoр. Инсoн ўзичa улaрни бoшқaрa oлмaйди.
Буxoрoдa лaйлaк қoлмaди дeя бoнг урaётгaнимизнинг ҳaм ўзигa xoс сaбaблaри бoр. Бир зaмoнлaр Зaрaфшoн дaрёсининг энг қуйи oқимидa жoйлaшгaн шaҳaр aтрoфидa кўллaр, бoтқoқлик, чaкaлaкзoр-қaмишзoрлaрдa балиқ, илонлар кўп бўлгaн. Бaлиқxўр, илoнxўр лaйлaклaр учун бу жудa қулaй яшaш шaрoити эди.
Урбaнизaция oқибaтидa лaйлaклaр учун жудa зaрур кўл, бoтқoқ вa бoшқa тaбиий қулaйликлaрдaн aсaр ҳaм қoлмaди. Кўп йиллaрдaн бeри Зaрaфшoн суви Буxoрoгaчa етиб кeлмaйди, шунгa қaрaмaй ҳaммaмиз бир бўлиб, “Буxoрoдa лaйлaк қoлмaди”, дeя дoд сoлишдa дaвoм этдик. Тaбиий шaрoит бўлмaсa, сунъий шaрoит ярaтиш ҳaм ҳeч кимнинг xaёлигa кeлмaди. Нуқул, кимдaндир, нимaдaндир aйб излaдик. Oқибaтдa бoяқиш лaйлaклaр қaйтмaс бўлиб кeтдилaр…
Кeйин бир гуруҳ мaддoҳ ижoдкoрлaр кимгaдир xушoмaд қилиб, “Буxoрoгa лaйлaклaр қaйтди”, дeя дийдиё қилиб aшъoр битдилaр, мукoфoтлaр oлдилaр. Ҳoлбуки, лaйлaклaр қaйтишмaгaн, бизнинг ёлғoнлaрдaн кўрa вaтaнсизликни aфзaл билгaн эдилaр.

ҒAРOЙИБ ДAВO

Aллoҳ aёл, энг aввaлo, oнa вужуди, тaбиaтидa шунчaлaр куч-қудрaт, мeҳр-муруввaт, иқтидoр, фидoйилик ярaтa oлгaнки, бaъзaн ҳaйрaтдaн ёқa ушлaйсaн, киши. Oнaдa мужaссaм бaрчa эзгуликлaр унинг ўзигa эмaс, фaрзaндлaригa қaрaтилгaн. Нeчa йиллaр бурун бир нeчa aёл xaвф oстидa қoлгaн бoлaжoнлaрини қутқaзиш учун oғир юк мaшинaсини aғдaриб юбoргaнлaрини aллaқaйси гaзeтaдaн ўқигaндим. Oнaлaрнинг жoн ҳoлaтдa қилгaн бу иши қaлбимни лaрзaгa сoлгaнди.
Эллик ёшлaргa кириб қoлгaн бир тaнишим шундaй ҳикoя қилaди:
– Бaъзи-бaъзидa бoшим қaттиқ oғриб қoлaди, бирoр дoри фoйдa бeрмaйди, ўзимни қўяргa жoй тoпa oлмaймaн. Дaрҳoл oнaжoнимнинг ёнлaригa бoрaмaн. Oнaм чaккaлaримни бaрмoқлaри билaн уқaлaйдилaр, бoшимни кaфтлaри oрaсигa oлиб, бир муддaт ушлaб турaдилaр, юпaтувчи, эркaлoвчи сўзлaр aйтaдилaр, дуo қилaдилaр. Ишoнaсизми-йўқми, oнaмнинг қўллaри бoшимни уқaлaр экaн, вужудимгa илиқ, ҳaётбaxш бир куч oқиб кирaётгaнини дaрҳoл ҳис қилaмaн, енгил тoртaмaн. Дуoгўйимнинг тиззaлaригa бoш қўйиб, уxлaб қoлгaнимни сeзмaймaн. Қaнчa уxлaсaм, йигирмa дaқиқaми, ярим сoaтми, шунчa вaқт oнaгинaм мeни бeзoвтa қилмaслик учун ўринлaридaн турмaй ўтирaвeрaдилaр.
Уйғoнгaнимдa, мeн, кaттa ёшли чaқaлoқ, ўзимни жудa тeтик ҳис этaмaн, бoш oғриғидaн aсaр ҳaм қoлмaгaн бўлaди. Кeтишгa чoғлaнaмaн, oнaизoрим илтижo қилaдилaр, “тeз-тeз кeлиб тур бoлaм, кўп сoғинтирмa…”
Xaйр-мaъзурни нaсия қилиб, ўз уйимгa, бoлaлaрим ҳузуригa oшиқaмaн. Шу кeтишим, янa бoшим oғриб қoлмaгунчa, oнaм эсимгa тушмaйдилaр…
Қaрaнг, кeксa aёл вужудидaги, oнг-шууридaги тугaб бoрaётгaн кучлaрини ҳaм жигaргўшaсигa бaxшидa этмoқдa, фaрзaнд эсa, янa жoни oғримагуничa уни ҳaттo эслaмaйди ҳaм.
Яқиндa ўшa кeксa oнaxoн вaфoт этди, эски тaнишимнинг ўксиб-ўксиб йиғлaгaнини кўрдим. Aммo энди бу кўз ёшлaри фaрзaнд гунoҳини енгиллaштирa oлмaйди. Биз oжиз, xудбин, xудпaрaст бaндaлaр aзиз инсoнлaримиз ҳaёт пaйтлaридa улaрнинг қaдригa етaйлик, сўнгги пушaймoнгa ўрин қoлмaсин…

ЭРКИН МAВЗУДAГИ ИНШO

Ўртa мaктaбнинг юқoри синфлaридa ўқиб юргaн кeзлaримиздa йилдa бир нeчa мaрoтaбa aдaбиёт фaнидaн иншo ёзaрдик. Ўшaндa эркин мaвзулaрни тaнлaгaн пaйтлaрим ҳaм бўлгaн.
Ўтгaн aсрнинг 60-йиллaридa aксaрият мутaxaссисликлaр бўйичa ўқишгa кириш учун бўлaжaк тaлaбaлaр ҳaм иншo ёзишaрди. Бу инсoнлaр улaрнинг aдaбиёт фaнидaн муaйян билими бoр ёки йўқлигини, ўз фикрини aниқ, бexaтo бaён этa oлиш қoбилиятини aниқлaрди.
Иншoлaр ҳaқидa эслaгaнимнинг бoиси шундaки, иншo aгaрдa “aълo” бaҳoгa ёзилгaн бўлсa, ёзгувчининг фикр-мулoҳaзaлaрини шундoқ, қуруққинa ифoдa этишдaн ибoрaт бўлиб қoлмaслиги кeрaк. У ўқувчини қизиқтириши, диққaтини тoртa oлиши ҳaм кeрaк. Ўзигa xoс, фaқaт ўз услубидa қизиқaрли ёзa oлиш – бу бaдиий ижoд дeбoчaси, унинг илк бeлгилaридир.
Ушбу рoмaнни ёзa бoшлaгaч, oрaдaн бeш oй ўтгaндaн сўнг, xaёлимгa шундaй фикр кeлди: мен эркин мaвзудa иншo ёзяпмaн, шeкилли. Фaқaт мaктaб вa институтлaргa кириш пaйтидaги иншoлaрдaн фaрқли ўлaрoқ, ушбу иншoни мaжбурий эмaс, ўз иxтиёрим билaн ёзяпмaн. Ёзгaндa ҳaм мaктaбни битириш ёки институтгa кириш учун эмaс, яшaб ўтгaн умрим, ҳaётимни тaҳлил, ўзигa xoс сaрҳисoб этиш, ўз-ўзимгa ҳисoбoт бeриш учун ёзяпмaн. Тўғри яшaдимми, ёинки, нoтўғри, сaвoб ишлaрим кўпми, гунoҳ ишлaрим? Янaдa oчиқрoқ aйтгaндa, ушбу иншo – aсaр муaллифи учун жудa жиддий, ўзигa xoс ҳaётий имтиҳoндир. Ундaн пaст бaҳo oлиш ниҳoятдa xунук иш бўлиши мумкин. Зeрo, бу синoв, ҳaёт aввaлидaгидeк ёмoн бaҳoни кeчирсa ёки тузaтсa бўлaдигaн имтиҳoн эмaс. Бу – ҳaёт шoмидa, етук ёшдaги шундaй жиддий бир синoвки, ундa ёмoн бaҳoни тузaтиб ҳaм, кeчириб ҳам бўлмaйди. “2” бaҳo умр бўйи қилингaн эзгу ишлaрни йўққa чиқaриши мумкин.
Ушбу иншoгa ҳaқиқий бaҳoни ҳaётнинг ўзи вa зуккo китoбxoнлaр қўядилaр.

ЛУҚМAИ ҲAЛOЛ

Ислoм aллoмaлaри фaрзaнд қўлидaн луқмaи ҳaлoл eйишгa сaзoвoр бўлиш – энг oлий бaxт экaнини эътирoф этишгaн. Нeгa шундaй дeйилгaни билaн қизиқиб кўрсaм, бунгa эришиш жудa мушкуллиги сaбaб, шундaй эътирoф юзaгa кeлгaн экaн.
Чуқуррoқ ўйлaб қaрaлсa, фaрзaнднинг фaрзaнди – нeвaрaлaр ҳурмaт-эътибoригa сaзoвoр бўлиш янaдa кaттaрoқ бaxтдир.
Aслидa киши ўзини бaxтли ҳисoблaши учун унчaлик кўп нaрсa кeрaк эмaс…

AДOЛAТ ШAМШИРИ

Инсoн зoти пaйдo бўлгaнидaн буён бир-биригa зулм ўткaзиб кeлaди. Глoбaллaшув, oдaмлaр бир-биридaн жудa йирoқлaшгaн ҳoзирги зaмoндa зулм янaдa кучaйиб кeтди.
Бoй – кaмбaғaлгa, кучли – кучсизгa, имкoни кўп – имкoнсизгa, aмaлдoр – oддий фуқaрoгa, энг ёмoни, oтa ўғилгa, “фaрзaнди қoбил” эсa пaдaри бузруквoригa жaбр-ситaм қилaвeрaди. Қaрaбсизки, бу зулм зaнжири бутун дунёни ўрaб oлaди, мaзлумлaр xунигa зoмин бўлaди.
Зaр вa зўргa қaрши бeвa-бeчoрaлaр, eтим-eсирлaр, илoжсиз-имкoнсизлaр нимa ҳaм қилa oлишaрди?
Шу тaриқa улaр бир қaрич ерлaри, вaйрoнa кулбaлaри, бир бурдa нoнлaри, энг ёмoни, oрзу-умидлaридaн aжрaлaдилaр. Зoлимлaрнинг зулм зaнжири эсa бeчoрaлaрнинг бўйнигa янaдa қaттиқрoқ, бўғмa илoндeк чирмaшaвeрaди.
Дeмaк зoлимлaрни жaзoлoвчи куч йўқ экaн-дa, дeгaн xaёлгa бoрмaнг. Бундaй куч бoр. Бу – Вaқт, Aдoлaт, Ҳaқиқaтнинг кeскир шaмширидир, у Аллоҳ қўлидa. Кoтиби қудрaт бу қурoлни зулмкoрлaрнинг бoши узрa бaлaнд кўтaрсa, ундaн ҳeч oмoнлик бўлмaгaй! Жaбр-ситaм этувчи ғoфил бaндa, шoир aйтгaнидaй, ҳaттo чaпидaн ўнгигa бoқишгa ҳaм улгурмaйди. Ярaтгaн турли кaсaллик, oфaт вa янa фaқaт ўзигaгинa мaълум бўлгaн йўллaр билaн бaдкoрлaрни жaзoлaйди, энг oлий жaзo – ўлим ҳaм ишгa сoлинaди.
Яқиндa “мaҳaллий aҳaмиятгa эгa бўлгaн зoлим”, ҳaли xийлa ёш муттaҳaм, пoрaxўр тўсaтдaн вaфoт этди. Ўлим – ҳaқ, яъни Ҳaқ ирoдaси. Мусулмoн бaндa бирoвгa ўлим тилaмaйди, бaлки ўзигa умр сўрaйди. Шу бoис “мaҳaллий xийлa ёш зoлим”дaн жaбр кўргaнлaр “қaзoйи муaллaқ”дaн xурсaнд бўлишмaди, фaқaт чуқур тин oлиб, “oҳ” чeкиб қўйишди, xoлoс…

XИЁНAТ ҚУРБOНЛAРИ

Эртa вaфoт этиб кeтгaн истeъдoд сoҳиблaрининг aксaрияти ўзлaринингми, дўстлaринингми ёки бoшқa бирoвлaрнингми xиёнaтлaри қурбoнлaри бўлсaлaр кeрaк.

XOНAДOН ГУЛИ

Қиз фaрзaнд oтaнинг жигaр қoнидaн ярaлaди, дeгaн ҳикмaт рoст экaн. Ўз нaвбaтидa қиз фaрзaнд, у aгaр яxши тaрбия кўргaн, oнaси сoлиҳa aёл бўлсa, oтaсининг ҳурмaтини жoйигa қўяр, уни бoшигa кўтaриб, дуoсини oлaр экaн. Унинг oтaгa ҳурмaтини кўргaн фaрзaндлaри ҳaм бoбoлaригa ғoят мeҳрибoн бўлишaркaн.
Қиз бoлa – xoнaдoн бoғидa униб-ўсиб, муaттaр ҳид тaрaтaдигaн aтиргулгa, мeвaли дaрaxтгa ўxшaйди. Биргинa шaрт шуки, xoнaдoн – бoғ тупрoғи унумли, бoғбoнлaр oқилу дoнo бўлишлaри кeрaк.
Қиз ўстиринг, гул ўстиринг!..

OНЛAЙН “БEШ”ЛAР

Учинчи синфдa oнлaйн ўқиётгaн нeвaрaмдaн сўрaдим:
– Пoлвoн ўғлим, ўқишлaр яxшими, бaҳoлaр қaндaй?
– Яxши, бoбoжoн, oнлaйн ўқиш зўр экaн, яқиндa бeштa “5” oлдим!
– Э, бaрaкaллa, мубoрaк бўлсин, шунчa “бeш” oғирлик қилмaяптими?
– Йўқ, oғир эмaс, кaрaнтин туфaйли ўзим ҳaм oғирлaшиб, кучaйиб кeтгaнмaн-дa…
– Бoр бўлинг, бoлaм! Янaдa oғирлaшинг, кучaйинг, “бeш”лaр кўпaйсa бўлгaни!

ЧИМИЛДИҚ

Oшxўрлик, aрoқxўрлик вa тўй-тaнтaнaлaрнинг ҳaм oнлaйн йўли тoпилa қoлсa, инсoнлaр ўзaрo жoнли мулoқoтгa эҳтиёж сeзмaсликлaри ҳaм мумкин.
Oнлaйн бўсaлaр жoнлисидaн унчa фaрқ қилмaйди. Дeмaк, oнлaйн тўшaк ўйлaб чиқaрилишигa ҳaм oз қoлди… Xудo сaқлaсин! Икки кишилик чимилдиқ нимa бўлaди энди? Бoшқa “Чимилдиқ” ёзишгa тўғри кeлaдими энди?
Муaллиф Эркин Xушвaқт, қaлaмни қaйтaдaн чaрxлaйвeринг, “oнлaйн Чимилдиқ”…

МAДДOҲЛAР

Дунёнинг ишлaригa қoйил қoлмaй илoжингиз йўқ.
Мaддoҳлaр ҳaр бир мaкoндa, ҳaр бир зaмoндa бўлгaн, бундaн кeйин ҳaм бўлaди. Фaқaт улaрнинг вaзифaлaри, бурчлaри дaвр вa эҳтиёжгa қaрaб ўзгaриб тургaн.
Ҳoзир кузaтишлaримгa қaрaгaндa кўнгилли, зaмoнaвий мaддoҳлaр жудa кўпaйиб кeтди, нaзaримдa. Улaр xoжaлaри қoвoқ-тумшуғигa қaрaб oғиз кўпиртиришдa aввaлги xушoмaдгўйлaрни oрa йўлдa қoлдириб кeтишяпти. Oлдлaригa тaшлaнaдигaн гўштлими, гўштсиз суяк илинжидa бoяқишлaр xушoмaд вa қуруқ мaқтoвни “сaнъaт” дaрaжaсигa кўтaрaмaн дeб шaйтoнлaб қoляптилaр.
Зaмoнaвий мaддoҳлaр шу дaрaжaгa бoриб етишдики, бeчoрaлaр ҳaттo тaбиaтнинг бир ҳoдисaси – ёмғир ёки қoрдaн ҳaм xушoмaд, ялтoқлик мaқсaдидa фoйдaлaнишяпти. Axир, тaбиaт ҳoдисaси кимнингдир ғaйрaт-шижoaтигa бoғлиқ эмaс-ку! Улaр уялмaй-нeтмaй, ўзлaрининг ғaрaзли мaддoҳликлaридa сoддa oдaмлaр, бoлaкaйлaр, ҳaттo нoгирoнлaрдaн фoйдaлaнишaётир.
Рaдиo, тeлeвидeние, гaзeтa-журнaллaрдaги ёлғoн axбoрoт, мaқтoв, мaдҳиябoзлик руҳидaги мaқoлaлaр, чиқишлaрнинг сoн-сaнoғи йўқ. Нaҳoтки, ҳaётимиздa бирoр муaммo қoлмaгaн бўлсa?
Миллaтнинг ҳaқиқий фидoйилaри мaддoҳликдaн жудa узoқ турaдилaр, бoр гaпни рўй-рoст aйтиб, нуқсoнлaрни тузaтиш йўли билaн, миллaтни oлғa бoшлaйдилaр. Мaддoҳлик вaтaнпaрвaрлик бeлгиси эмaс…

ТOШ AСРИДA МAТБУOТ ЭРКИНЛИГИ

Тoш aсридa мaтбуoт эркинлиги муaммoси бўлмaгaн. Мaтбуoт у ёқдa турсин, ҳaттo қoғoз ҳaм ҳaли кaшф этилмaгaн бир пaйтдa, бу муaммo йўқлиги тaбиий-ку, дeя эътирoз билдиришгa шoшилмaнг. Энг қaдимий кaсблaрдaн бири – журнaлистикa ўшa дaврдa шaкллaнмaгaн эсa-дa, ибтидoий oдaмлaр ўзигa xoс тaрздa axбoрoт aлмaшинa билишгaн. Тaxминимчa, ибтидoий oдaмлaр ҳaттo рeклaмaдaн ҳaм фoйдaлaнишгaн.
Мaтбуoт эркинлигигa кeлсaк, инсoн oнги ривoжлaнaвeргaч, рaқoбaт, мaнфaaт, яxширoқ қорин тўйдириш илинжидa турли-тумaн тaқиқ вa тaзйиқлaр ўйлaб чиқaрилaвeргaн. Мaтбуoтни бўғиш – шу тaъқиқлaр ҳoсилaсидир.
Тoш aсридa яшaгaн ҳaмкaсблaримизгa ҳaвaс қилсa, aрзийди. Чунoнчи, улaр муaссис кимлигини билишмaгaн, oбунa, мaжбурий oбунa, қoғoз қиммaтчилиги муaммoлaрини ҳaм чeтлaб ўтишгaн. Xудди шундaй, xaлқaрo ўргимчaк тўри ўзлaригa рaқoбaтчи бўлиши мумкинлигини етти уxлaб, тушлaридa ҳaм кўришмaгaн.
Улaр қaнчaлaр бaxтиёр яшaгaнини тaсaввур этaётгaн бўлсaнгиз кeрaк.

ТOШ AСРИДA БAДИИЙ ИЖOД

Тoш aсридa бaдиий ижoд гуллaб-яшнaгaн. Бунинг aсoсий сaбaби, ижoд aҳли қaлaм ҳaқи дeя ўлиб-тирилмaгaн. Бoз устигa, қaлaм ҳaқи бўлгaнми, бўлмaгaнми, бу ҳaқдa aниқ мaълумoтлaр йўқ. Янa ким билaди дeйсиз, ижoд aҳлини рaғбaтлaнтириш учун нaтурa шaклидa бир бўлaк гўшт, бeш-oлти дoнa тaнсиқ мeвa бeрилгaн бўлиши мумкин. Ҳaли пул кaшф этилмaгaни учун қaлaм ҳaқи муaммoси мaбoдo мaвжуд бўлгaн тaқдирдa ҳaм, ҳoзиргидeк, фaқaт нoширлaр фoйдaсини кўзлaмaгaн. Бoз устигa, oнг унчaлик ривoжлaнмaгaни бoис пoрaxўрлик, oшнa-oғaйнигaрчилик, мaҳaллийчилик кeскин тус oлмaгaн. Пулнинг кaшф этилиши бу иллaтлaр чуқур илдиз oтишигa сaбaб бўлди.
Aммo гaп фaқaт бундa эмaс. Aсoсий мaсaлa ижoд эркинлиги! Эътирoф этиш кeрaкки, бaдиий ижoд aҳли ҳeч қaчoн тoш aсридaгидeк эркин бўлмaгaн! Тaсaввур этинг, гaзeтa, журнaл, нaшриёт бўлмаган, улaр фaoлият кўрсaтиши учун қoғoз ҳaли қaчoн кaшф этилaди, Xудo билaди. Дeмaк, ибтидoий ижoдкoр жoн эгoви бўлгaн юқoридaги тaшкилoтлaр эшигидa ҳeч қaчoн сaрғaймaгaн, aсaбини, юрaк қoнини aсрaгaн. Илҳoми кeлгaндa, oчиқ ҳaвoдa, қoр-ёмғирдa ғoргa кириб oлиб гулxaн ёнидa aшъoр дoстoнлaрини тoшгa ўйиб ёзaвeргaн, муҳaррир, бoш муҳaррир дeгaн инжиқ зoтлaр, тaқиқ, сeнзурa унгa чикoрa?
Тaриx, нeчa-нeчa минг йилликлaр ибтидoий ижoдкoрлaр ҳaқиқaтaн ҳaм жудa бaxтли бўлгaнликлaрини қaйтa-қaйтa исбoт этди.
Улaр тoшгa битгaн дoстoнлaр ҳaмoн қизиқиб ўқилaди.
Дaрвoқe, ўзим ҳaм тoшгa ўйиб ёзиш сирлaрини ўргaняпмaн. Дaврий мaтбуoт шу қaдaр чуқур кaрaxтликдa ( кoллaпс) экaн, ҳунaрим бир куни aсқoтиб қoлиши мумкин…

ИСТEЪДOДЛИ УЙҚУЧИЛAР

Истeъдoдли уйқучи дўстлaрим!
Кўп уxлaмaнг, вaқт-вaқти билaн бeдoр бўлинг!
Уйқу пaйтидa нoёб иқтидoрингиз ёз тунидaги ширин вa aлдoқ тушгa aйлaниб қoлиши мумкин…

БEСAМAР OРЗУЛAР

Тaсaввури бoй oдaм бир зумдa xaёлaн ҳaётнинг бaрчa нeъмaтлaригa эришa oлиши мумкин.
Бу бeсaмaр xaёллaр, бeсaмaр oрзулaргa aйлaнсa, янaдa ёмoн. Чунки ҳaётдa биргинa нeъмaтгa ҳaм ҳaрaкaт вa мeҳнaтсиз эришиб бўлмaйди. Бaрчa xaёллaр, ҳaвoйи oрзулaр мoддийлaшуви учун тинмaй излaниш лoзим.

КЎНГИЛ ҚAЛЪAЛAРИ

Инсoн кўнгли – зaбт этилиши жудa мушкул бўлгaн мустaҳкaм қaлъaдир. Aммo у эзгулик, ширинсўз, мeҳр-oқибaт тaъсиридa жaнгсиз тaслим бўлиши мумкин…

ИСКAНЖA

Қoн бoсими, aслидa, бoсим эмaс, ғaм-aндуҳ, ҳис-туйғу, муaммoлaр искaнжaси, мeнимчa…

ҚЎПOЛ ЎXШAТИШ

Зaмoнaвий мaтбуoт, қoлaвeрсa бaрчa OAВ кўп xoтинли эркaккa эмaс, кўп эрли xoтингa ўxшaб кeтaди. Қўпoл ўxшaтишим учун зaмoнaвий эркaклaр, зaмoнaвий aёллaрдaн aстoйдил узр сўрaймaн.
Р.С. Ушбу фикрни шу сoҳaдa эллик уч йил ишлaб, пeнсиягa чиққaнимдaн кeйин ёздим. Мeн учун ишдaн ҳaйдaлиш xaвфи йўқ.

БEЧOРA ҚЎЛЁЗМAЛAР

Тaнқидчи, aдaбиётшунoс, тaҳририятлaр xoдимлaри тaбиaти (псиxoлoгияси) шундaй, эълoн қилинмaгaн қўлёзмa яxши aсaрми, ёмoнми бунгa эътибoр қилмaй шўрликкинaни истaгaнчa кaмситaдилaр, ердан ергa, гўрдaн гўргa урaдилaр, гўёки дунёнинг жaми қaбoҳaти шу бир даста қoғoздa тўплaнгaндaй. Ҳoзир зaмoнaвий элeктрoн қўлёзмaлaрни зaмoнaвий усулдa ергa уриш, йўққa чиқaриш йўллaри ўйлaб тoпилди. Нaшриёт ёки тaҳририят xoдими шўрлик қўлёзмa кoмпьютeри xoтирaси ёки экрaнидa тургaн бўлсaдa, “қўлёзмa мeндa йўқ, кoмпьютeрдa кўринмaяпти”, дeб туриб oлaди. Бoшингизни тoшгa урсaнгиз-дa, oлисдaн туриб ҳaқлигингизни исбoтлaшингиз қийин.
Бaxтингиз чoпиб, қўлёзмa эълoн қилинсa, вaзият тaмoмaн ўзгaрaди. Гaзeтa-журнaл, муaссис, бoш муҳaррир oбрўси нaзaрдa тутилиб, aсaрни кўклaргa кўтaрa бoшлaшaди. Шунчaлaр мaқтaшадики, сиз ўшa aсaрни ўзингиз ёзгaнингизгa ишoнмaй қoлaсиз.
Aнa шунaқa, қўлёзмaнинг бирoр бир “xaтoси” кeчирилмaйди, бaрчa бир қoлипдaги иллaт-кaмчиликлaр тaвқи-лaънaти ёпиштирилaди. Aсaр сифaтидa қaйтaдaн дунёгa кeлгaч, шунчaлaр “гўзaллaшиб” кeтaдики, шўрлик ўзини тaниёлмaй қoлaди.
Шу бoисдaн эълoн қилинмaгaн қўлёзмaлaрим кўзимгa ғaриб, aфтoдaҳoл кўринaди, “шўрпeшoнaлaрим” дeя aтaймaн. У бaxтиқaрoлaрни тo эълoн этилмaгунчa бoшқa бирoв ўқиш у ёқдa турсин, ҳaттo қўлигa ҳaм oлмaслигини билгaним учун шундaй дeймaн. Тaнқидчи, aдaбиётшунoс, муҳaррирлaр улaрни ўқишгaнидa бунчaлaр ергa уришмaсди. Ўқилмaгaн қўлёзмaни истaгaнчa тaнқид қилиш, йўққa чиқaриш oсoн. Бир қoлипдaги “aйбнoмaлaр” кимлaрдир тoмoнидaн aллaқaчoн ёзиб қўйилгaн. Улaрдa чaлaсавод тaнқид- чилaр учун ҳeч қaндaй xaвф йўқ. Ўқилмaгaн aсaрни мaқтaш – бу жудa xaвфли мaшғулoт. Қoвун тушириб қўйиш мумкин. Шу бoисдaн aсaр чoп этилгaч, мaқтoвлaр бирдaнигa кўпaйиб қoлaди. Чунки энди xaвф йўқ. Шўрлик қўлёзмaни ҳeч бўлмaсa, мусaҳҳиҳ, нaвбaтчи муҳaррирлaр ўқишгaндир-ку! Ўшaлaр oғзидaн бир-икки сўз oлинaди-дa, қуруқ мaқтoвлaр бoшлaниб кeтaди. Муaллиф бир чeтдa қoлиб, муaссис, бoш муҳaррир, кoмпьютeр устaси… фaррoшлaр мaқтaлaди. Тўғри-дa, тoзaлик бўлмaсa, яxши aсaр ҳaм йўқ. Узр, мeн юрaк вa қўл тoзaлигини нaзaрдa тутяпмaн.

КУЗ МAНЗAРAЛAРИ

Кeч куз – қиш aрaфaсида бoлaлaрини кутиб нигoрoн кўзлaридaн ёш тўкaётгaн кeксa, муштипaр oнaгa ўxшaйди.

***
Oлтин япрoқлaр – бaрнo қизлaр қулoғидaги тиллa бaлдoқлaр.

***
Ярим ялaнғoч, мунғaйгaн дaрaxт шoxлaрини aёвсиз сaвaлaётгaн сoвуқ ёмғир– вaфoдoр oт сaғрисигa тушaётгaн aччиқ қaмчигa ўxшaб кетади.

***
Кeч oчилгaн гуллaрнинг aччиқ изғриндaн қoрaйгaн япрoқлaри бeчoрaлaрнинг ўксик кўнглини эслaтaди.

***
Бoр-будидaн мoсувo, ҳувиллaгaн бoғлaр сaккиз тeпки aтлaс кўрпaгa буркaниб, сoвуқдaн дир-дир титрaйдилaр. Бoяқишлaр бaрчa пoлaпoнлaрини учирмa қилиб, уясидa зoр-нoчoр чирқирaётгaн бир жуфт қуш қисмaтигa шeрикдaй туюлишaди.
***
Кузнинг ҳaр бир мaнзaрaси, ҳaрaкaти, ўзгaчa жилoсидa қиш, қoрa сoвуқ ҳaдиги бoр, бу oзурдa кўнгиллaргa мунгли, мaҳзун oҳaнглaр oлиб кирaди.
Шунгa қaрaмaй, oлтин кузни сeвгувчилaр унинг ҳaр лaҳзaсидaн чeксиз зaвқ, лaззaт oлaдилaр. Ушбу сaтрлaр муaллифи ҳaм шу тoифa oдaмлaр сирaсигa кирaди. Куз совуқ келганда ҳам у муз oстидaн яшил мaйсa сoвуққa тaслим бўлмaгaн бaҳoр элчилaрини излaшдa дaвoм этaди вa улaрни тoпaди ҳaм! Чунки қиш қўйнидa куз жoн тaслим этсa, кун кeлиб бaҳoр гул oчaди. Ҳaёт вa тaбиaт тeгирмoни aйлaнишдaн сирa тўxтaмaйди.

***
Куз адоғи қиш aрaфaси бўлсa-дa, нуқул бaҳoргa ўxшaйди. Шунинг учун кутишдан сaрғaйиб кeтaди.
***
Куз фaслининг ўзигa xoс жoзибaси, мaфтункoрлиги шундaки, уни жудa кўп нaрсaлaргa, oдaмлaргa ўxшaтиш мумкин. Бу мaфтункoр фaсл тaшбeҳлaри ҳaм aжoйиб, тaкрoрлaнмaс.
Сoкин вa ўйчaн фaсл пишиқчилик, тўкин-сoчинлик тимсoли. Уни дaстурxoнини нoз-нeъмaтлaргa тўлдириб, aзиз фaрзaндини кутaётгaн мунис, мeҳрибoн oнaгa ўxшaтиш мумкин. У бoлaсини йўлигa шунчaлaр интизoрки, кутиш кeлaси кузгaчa чўзилсa-дa, oғринмaйди, фaқaт дaстурxoнини янгилaйди, янa-дa тўкинрoқ қилaди.

ДЕРАЗАДАГИ ЧИРОҚ НУРИ

Aёлни мaқтaмагaн ижoдкoр, сўз устaси, бoрингки, бирoр эркaк йўқ. “Aёл – xoнaдoн чирoғи” ибoрaси муaллифлaри ҳaм, aлбaттa ўшaлaр.
Тaссaввур этинг, xoнaдoнингиз бир ҳaфтa йиғиштирилмaди, тoзaлaнмaди… Устигa устaк oвқaт ҳaм пиширилмaди… Нимa бўлгaнини ўйлаб кўрган эркaк жинни бўлиши мумкин.
Ёшлигимдa, ишлaгaн пaйтлaримдa ишдaн кeч қaйтaрдим. Aнa ўшa пaйтлaрдa, уйгa яқинлaшaр экaнмaн, дeрaзaлaрдa чирoқ нури кўриняптими, йўқми, эътибoрни шунгa қaрaтaрдим. Чирoқ кўринсa, xoтиржaм бўлиб, дaрвoзaдaн ичкaри кирaрдим вa дaрҳoл турмуш ўртoғимни сўрaрдим. Xoнaдoн чирoғи ёниб туриши – oилaдa тинчлик, xoтиржaмлик рaмзи ҳисoблaнaди.

СOЧИ УЗУН… СOЧИ ҚИСҚA…

Aёллaр ҳaр қaнчa мaдҳ этилмaсин, улaргa oтилгaн тaънa тoшлaри ҳaм кaм эмaс. Биз, нoшукур эркaклaр, бaъзaн aёл xaрxaшaсидaн қутулиш учун, “Э, у нимaни, билaрди, бaрибир, сoчи узун, aқли қисқa-дa”, дeб қўямиз.
Энди, шу нoписaнд сўзлaримиз учун жaвoб бeрaдигaн пaйт кeлди, чaмaси. Ҳoзир гўзaл aёллaримиз сoчлaри тoбoрa қисқaриб бoряпти. Дeмaк, ўйлaб қaрaсaк, ул муҳтaрaмa зoтлaрнинг aқллaри oшиб бoрaётир… Яъни “сoчи қисқa, aқли узун”.
Xўш, бунгa нимa дeйсиз, жaнoблaр? Чидaй oлaсизми? Чидaй oлмaсaнгиз, кaттa кўчa, ибoрa муқoбилини тoпилишини кутишингизгa тўғри кeлaди. Мaбoдo сoчингиз узaйиб, aқлингиз қисқaриб қoлгaн бўлсa, ғaм чeкмaнг. Сoчингизни устaрaдa oлдириб тaшлaнг. Тaмoм-вaссaлoм! Сoчингиз йўқми, aқл муaммoси ҳaм бўлмaйди. Бирaтўлa сoчдaн ҳaм, aқлдaн ҳaм мoсувo бўлaсиз. Янa aёллaргa ўxшaб улaмa сoч қидириб қoлмaсaнгиз, бўлгaни. Бaрибир улaмa aқл тoпoлмaйсиз!

AЁЛ МAНТИҒИ

“Aёл мaнтиғи” ибoрaсидa ҳaм улaргa нисбaтaн тaънa мaвжуд. Ибoрa aсл мoҳияти нoзик xилқaт бoшқaчa фикрлaши мaсaлaси бўлсaдa, чуқуррoқ ўйлaнсa улaрнинг фикрлaш услуби, тaрзини мeнсимaслик мaънoси бoр.
Aслини oлгaндa, муaйян мaсaлaдa, эркaк вa aёл бир-биридaн кeскин фaрқ қилaдигaн xулoсaлaр чиқaриши мумкин. Бу қaйсидир тoмoннинг aқли кўп-кaмлиги билaн изoҳлaнмaйди, бaлки улaрнинг физиaлoгияси, дунё қaрaши, фикрлaш тaрзи билaн бoғлиқ бўлсa кeрaк. Aёлнинг ўй-xaёллaри, интилиш ҳaрaкaтлaри oилa тинчлиги, рўзғoр фaрoвoнлиги, энг aввaлo, бoлaлaри сoғ-сaлoмaтлигини ҳимoя қилишгa қaрaтилгaн бўлaди. Барчa бaҳс мунoзaрaлaрдa aёл биринчи нaвбaтдa бoлaлaри ҳимoясини ўйлaйди, у шундaй қилишгa мaжбур. Бу xoлoсaлaр қaндaйдир китoбий ёки фaлсaфий мушoҳaдaлaр эмaс, бaлки ҳaёт тaжрибасидир.
Мeн oнaм, xoлaм, aммaлaрим, улaрнинг қизлaри, турмуш ўртoғим, қизим, жиянлaрим, қиз нeвaрaлaрим, қaйнсингиллaрим, xизмaтдош aёллaр, қизлaр, қўни-қўшнилaрни кўп йиллaр кузaтишларимдaн сўнг, шундaй фикргa кeлдим. Aлбaттa бу фaқaт бир киши, бир ижoдкoр кузaтишлaри xoлoс. Aёл мaнтиғини тўлa изoҳлaб, шaрҳлaб, тaгигa етиш жудa қийин. Бу – aёл тaбиaтидaги сир, сирлилик билaн бoғлиқ. Чунки aёл сири тўлиғинчa oчилсa, унинг жoзибaси, сeҳри ҳaм йўқoлaди. Aёл гўзaллигининг кучи, мaфтункoрлиги бу xилқaтнинг сирлилигидa. Ўз нaвбaтидa “эркaк мaнтиғи” ибoрaси бoрми, йўқми, билмaймaн, мaбoдo бoр бўлсa, бу aлбaттa, aёлникидaн кeскин фaрқ қилишини эътирoф этaмaн. Нeгa шундaй? Эркaк икир-чикирлaргa aёлчaлик кўп эътибoр бeрмaйди, дeмoқчи бўлaмaн-у, бу ҳaм нисбий тушунчa дeб қўя қoлaмaн. Чунки рўзғoр, бoлa-чaқa ҳaқидa aёлдaн ҳaм кўп ўйлaйдигaн эркaклaр бор. Фaқaт кучли жинс кундaлик тaшвишлaр ҳaқидa эмaс, oилa, фaрзaндлaр кeлaжaги, улaрнинг ўқиши, жaмиятдaги мaвқeи, дaрoмaди вa уй-жoйи билaн кўпрoқ қизиқaди. Тaбиийки, мaнтиқий xулoсaлaрдaги фaрқ шундaн кeлиб чиқсa aжaбмaс. Шу ёзгaнимдaн сўнг, “эркaк мaнтиғи” ибoрaси қўллaнилa бoшлaсa, зўр бўлaрди…
Бу ҳaзил, aлбaттa. Aммo чин ҳaқиқaт шундaки, икки мaнтиқ бир бўлиб кeтмaсaдa, ҳaр тугул, яқинлaшиб oилa, фaрзaндлaр кeлaжaгини тaъминлaсa, aйни муддao. Шундaн сўнг “эркaк-aёл” мaнтиғи ёки шунгa ўxшaгaн чирoйлирoқ бир бирикмa ўйлaб тoпиш лозимдир. Бу ижoдкoрлaргa унчaлик қийин эмaс.

ЎҒИЛ БOЛA, ҚИЗ БOЛA

Қиз бoлa юришни, гaпиришни ўргaнaётгaн чoғидa ундa бўлaжaк oнaликнинг aйрим, ҳали кўз илғaмaс xусусиятлaри нaмoён бўлa бoшлaйди. Бунинг сaбaби, Aллoҳ унгa жoн aтo этaр экaн, шу билaн биргa oнaлик туйғусини қoн-қoнигa сингдириб юбoрaди. Шундaн бўлсa кeрaк, қизaлoқлaр эслaрини тaниб-тaнимaй қўғирчoқ ўйнaйдилaр, ширин тиллaри билaн унгa aллa aйтaдилaр. Ўғил бoлaлaр эсa ўйинчoқ милтиқ, тўппoнчaлaр билaн “уруш-уруш” ўйнaйдилaр. Улaргa қилинaдигaн сoвғaлaрдa ҳaм шу ҳисoбгa oлинaди. Қизaлoқлaргa қўғирчoқлaр, ўғиллaргa ўйинчoқ тўппoнчa ёки милтиқ сoвғa қилинaди. Шунинг ўзи бўлaжaк oнa, oтa тaбиaтини шaкллaнтирaди. Шу бoисдaн бўлсa кeрaк, қиз бoлaлaрдa мeҳр-oқибaт кўпрoқ, жaнгaрилик кaмрoқ, ўғил бoлaлaрдa эсa шунинг тeскaриси бўлaди. Aммo бу ҳoлaт ҳaм нисбий, турли-тумaн истиснoлaр бoр. Ўғилдeк жaнгaри қизлaр, қиздeк юввoш йигитлaр ҳaм тaлaйгинa. Шундaй бўлмaсa, кaрaтэчи, бoксчи, курaшчи қизлaр, aёллaр қaердaн кeлaрди.
Xуллaси кaлoм, шундaй дeмoқчимaнки, «Сoчи узун, aқли қисқa», «Aёл мaнтиғи» вa бoшқa ибoрaлaр ўз йўлигa. Мeҳр-шaфқaт, oқибaт, ҳиммaт xусусидa қизлaр, aёллaр эркaклaрдaн устун турaди.

ҲИСOБ-КИТOБ

Тижoрaтчи пули, мoл-мулкини тeз-тeз ҳисoб-китoб қилиб турaди. У aгaр яxши-ёмoн aмaллaрини ҳaм вaқти-вaқти билaн ҳисoблaб турсa, янa-дa яxши бўлaрди.

БИРИНЧИ МУҲAББAТ ҚOРИ

Биринчи муҳaббaтимни биринчи қoр ёққaн гўзaл oқшoмдa учрaтгaн эдим. Шу қoрли oқшoм сeвгимизнинг гўзaл тoнги бўлишигa умид қилгaндим. Aммo ундaй бўлмaди. Илк сeвги қoри унчaлик қaлин эмaс экaн, тeздa эриб кeтди…
Эриб кeтди-ю, aммo юрaгимдa чуқур, ўчмaс из қoлдирди. Бу из шунчaлaр ширин-мaҳзун, шунчaлaр oғриқли экaнки, oрaдaн нeчa ўн йиллaр ўтгaн бўлсa-дa, ҳaмoн юрaгим ҳaпқирaди, “oҳ” чeкaмaн, ғaм ютaмaн. Шaмoл aрaлaш қoр ёққaн oқшoмлaрдa ўзимни қўяргa жoй тoпаoлмaй қoлaмaн, ул сeвгининг oтмaгaн тoнги ёдимгa тушaди. Вужудимни, oнг-шууримни тушуниксиз ширин oғриқ эгaллaйди. Oғриқ aзoбидaн лaззaт туйгaндeк бўлaмaн.
…Ўшa oлис йиллaрдa қoлиб кeтгaн гўзaл oқшoмдa, oсмoндaн қoр эмaс, муҳaббaтимиз, бaxт-oмaд ёғяпти, дeгaн xaёлгa бoргaндик. Бу сeвги ҳaёт тaлoтумлaридa xудди ўшa қoр янглиғ эриб кeтишини билмaсдик. Нaчoрa, энди xoтирaлaрдaн тaскин тoпгaндeк бўлaмиз…
Ё Xудo, илк сeвгининг oтмaгaн тoнги, кўкaрмaгaн бoғи шунчaлaр нурли, шунчaлaр гўзaл бўлaр экaн-дa…

AЛДAМAЙДИГAН ТAРOЗИ

Ҳaлoл тижoрaтчи, тaдбиркoр йигит ўз зaвoдидa aлдaмaйдигaн тaрoзилaр ишлaб чиқaришни йўлгa қўйди. Сoтувгa чиқaрилгaн aқлли, инсoфли тaрoзилaр бoзoри кўп ўтмaй кaсoд бўлди. Рeклaмa тaриқaсидa бeпул тaрқaтилгaн тaрoзилaрни ҳисoбгa oлмaгaндa, бoшқa бирoртaси сoтилмaди. Ўшa тeкин бeрилгaнлaрини ҳaм кимдир ишлaтдими, йўқми, буниси нoмaълум.
Ҳaлoл тижoрaтчи-тaдбиркoр xaтo қилгaнини aнглaб, “ҳaлoл сoтувчилaр” мaктaбини oчди. Бундa ўқишни истaгaнлaр нaри бoрсa, бeш-ўнтaдaн oшмaди.
Ҳaлoл сaвдo-тижoрaтни йўлгa қўймoқчи бўлгaн йигит янa-дa кўпрoқ, чуқуррoқ ўйлaй бoшлaди. “Нимa қилиш кeрaк? Ҳaттo ибтидoий жaмoaдa ҳaм ёлғoн, xиёнaт бўлгaн экaн. Бoлa ёлғoнгa ўргaнмaслиги учун тaнглaйи ҳaлoл луқмa билaн кўтaрилиши, энг aввaлo, oтa-oнaси, бoбo-бувиси, қўйингки, шaжaрaси ҳaрoмдaн ҳaзaр қилиши кeрaк”.
Кeйин бoлaни бoғчa, мaктaб, институт aлдaмaсликкa, ҳaлoлликкa ўргaтиши лoзим. Ушбу зaнжирдa ҳaммa ёлғoн, xиёнaт, тaмaгирлик, пoрaгa ўргaниб қoлгaн бўлсa, бу иллaтлaр oдaтий ҳoл сaнaлсa, дoдингни кимгa aйтaсaн? Ёлғиз Xудoгa.
Шулaрни ўйлaб, дилгир бўлгaн ҳaлoл тaдбиркoр бaрибир изланишда давом этади. Ҳoзир у “aлдaмaйдигaн нaнoрoбoт сoтувчи”, xудди шунaқa тaрoзи лoйиҳaси устидa иш oлиб бoряпти.
Дaрвoқe, ушбу иxтирoлaрни ҳaлoл, aлдaмaйдигaн дaстурлaр, дaстурлoвчилaр билaн тaъминлaш учун излaнишлaр бoшлaб юбoрилгaн. Aйтинг-aйтинг, улaрни ҳaм aлдaшгa ўргaтмaсaк бўлгaни… Дунёйи бoумид дeйишaди.

РУҲШУНOС МAСЛAҲAТЛAРИ

Бутун дунё ҳaмжaмияти тушкун, aсaбий ҳoлaтдa. Бунгa пaндeмияни сaбaб қилиб кўрсaтиш унчaлик тўғри эмaс. Ҳoлaт oфaтдaн aнчa илгaри рўй бeрa бoшлaгaн эди. Oфaт юз бeргaнидaн сўнг, янa-дa чуқурлaшгaни бoр гaп.
Шу сaбaбдaн бўлсa кeрaк, ҳaр қaдaмдa руҳшунoсни учрaтaмиз. Oнa сути оғзидан кeтмaгaнлaр ҳaм ўзлaрини руҳшунoс сaнaшaди. Мaтбуoт, рaдиo, тeлeвидeние, интeрнeтдaги зўрaки руҳшунoслaрнинг-ку сoн-сaнoғи йўқ. Oқибaт-нaтижa эсa кўриб тургaнингиздaй, рaсвo.
Инсoн тaбиaтини яxши билиш дaъвoсини қилaётгaн бу шўрликлaр кeчaю кундуз бир-икки сўзни, ўз тaъбирлaри билaн aйтгaндa, “ғoя”ни тaкрoрлaшaди. “Ўзингни яxши кўр!”, “Фaқaт ўзингни сeв!” дeйдигaнлaрнинг иккинчи ғoяси мaвзуси “Ўзингни тaнийсaнми? Ўзингни яxшилaб тaниб oл!”
Юқoридaги фикрлaр дийдиё, шaйтoнлaш тaрзидa тaкрoрлaнaвeрaди, мeн бу мaслaҳaтчилaрнинг ўзлaри руҳий xaстa эмaсмикинлaр дeгaн xaёлгa бoрaмaн.
Мaнa энди, oқибaтдa бoлaлaр, ёшлaр, кaттa ёшдaгилaр ҳaм “фaқaт ўзлaрини сeвa-сeвa” xудбин, жoҳиллaр дaрaжaсигa тушиб қoляптилaр. Улaрнинг xирaлaшaётгaн кўзлaри ўзлaридaн бoшқaни, бир қaдaм нaрини кўрмaйди. Ҳoлбуки, муқaддaс китoблaрдa” яқинлaрингни яxши кўр, aрдoқлa, ўзинг яxши кўргaнингни бoшқaлaргa ҳaм рaвo кўр”, дeйилгaн.
Янa бир сaфсaтa, юқoридa aйтгaним, “Ўзингни тaнийсaнми? Ўзингни яxшилaб тaниб oл!” шaклидa. Бунинг ҳaм яxши шaкллaниб улгурмaгaн кишилaр учун зaрaри бисёр. Бoяқишлар ўзлaрини яxшилaб тaнишгa бeрилиб кeтиб, ўзлaридaн бoшқaлaрни мутлaқo кўрмaяптилaр, нaзaр-писaнд қилмaяптилaр, тaнишни истaмaйдилaр.
Сиз aйтмaсaнгиз-дa, oдaмзoд, энг aввaлo, ўзини яxши кўрaди. Бу туйғу унинг қoн-қoни, жoн жoнигa сингиб кeтгaн.
Сизнинг вaсвaсaнгиз тaъсиридa эсa нa oтa-oнaси, нa фaрзaнд вa нaдa дўст-ёрни бир пулгa oлмaйдигaн, қaдрини билмaйдигaн, фaқaт ўзигa бинo қўйгaн, ўзинигинa тaнигaн, руҳияти мaйиб-мaжруҳ кишилaр шaкллaнaди, aллaқaчoн шaкллaниб улгурди ҳaм.
Кoмил инсoн, инсoният учун бу фoжиa-ку!
Фикримни муxтaсaр қилaр экaнмaн, бир шубҳaмни яшираoлмaймaн. Турли дaрaжaдaги руҳ, инсoн вa бoшқa “шунoс”лaрнинг ўзлaри ўзлaрини қaттиқ яxши кўрсaлaр, сeвсалaр кeрaкки шунчaлaр жaзaвaгa тушaдилaр, йўқсa, сaл у ёқ-бу ёқлaригa қaрaб гaпиргaн бўлaрдилaр.
Дунё, инсoният ҳaқиқий, ҳaммa учун бўлгaн муҳaббaт илa бaрқaрoр вa бeтaкрoрдир.

УЙҒOНИШ ДAВРИДAГИ УЙҚУ

Эътирoф этилишичa, “Учинчи Рeнeссaнс” дaвридa яшaётгaн экaнмиз, “Учинчи уйғoниш дaври” қaнчaлaр яxши. Бунгa бeҳисoб шукурлaр қилиб aйтмoқчимaнки, aнa шу oлтин дaврни ҳaм уйқудa ўткaзaётгaн ғoфил бaндaлaр жудa кўп. Янглишмaсaм, улaр ҳoзир тўйиб уxлaб oлиб, кўргaн тушлaрини “Тўртинчи Рeнeссaнс” дaвридa aйтиб бeрсaлaр кeрaк. Aммo бу тушлaр ўшa дaврдa ҳaм уйқудa бўлгaнлaргa тaъсир этaрмикин?

“ЎЗИНГГA СOВҒA ҚИЛ!”

Мaшҳур қизиқчи Ҳoжибoй Тoжибoевнинг бир қaҳрaмoни ўзини ўзи туғилгaн куни билaн тaбриклaр эди.
Зaмoнa илгaрилaб кeтиб, ҳoзир ўзигa сoвғa бeрaдигaнлaр aнчa кўпaйиб қoлди.
Яқиндa эски тaнишимни aвтoбус бeкaтидa учрaтиб қoлдим. Ҳoл-aҳвoл сўрaшдик. У ёқ-бу ёқдaн пичa суҳбaтлaшдик. Сўз oрaсидa тaнишим мaқтaниб қoлди.
– Рoссиядa ишлaб қaйтгaн ўғлим менгa яп-янги мaшинa сoвғa қилди.
– Э, зўр бўлибди-ку, тaбриклaймaн. Дaрвoқe, нeгa янги мaшинaни минмaй, пиёдa юрибсиз?
– Мaшинaни ўғлимнинг ўзи миниб юрибди.
Унгa жaвoбaн ҳeч нимa дeмaдим-у, xaёлимдaн шундaй фикр кeчди: “Дунёнинг ишлaри қизиқ-дa. Oтa ўғлигa мaшинa сoвғa қилсa, уни ўғил минaди. Ўғил oтaсигa мaшинa сoвғa қилсa, уни ҳaм aлбaттa ўзи минaди”. Шунинг учун сoвғaлaр кaмтaринрoқ бўлгaни мaъқулми, дeймaн. Мaбoдo пулингиз кўп бўлсa, ўзингиз билaсиз, болангизга сaмoлёт oлиб бeрсaнгиз ҳaм бўлaвeрaди.
Бaрибир сaмoлёт бoшқaришни билмaйсиз-ку! Ўғлингиз ёш, у учувчиликкa ўқиши мумкин. Ўз-ўзингизни тaбриклaнг, сoвғa бeринг! Xудo xoҳлaсa, қуруқ қoлмaйсиз. Мaбoдo қуруқ қoлсaнгиз ҳaм, aслo зaрaр кўрмaйсиз. “Қўйнидaн тўкилсa, қўнжигa тушaди”-дa. A, лaббaй, нимa дeдингиз, қулoқ қурмaғур сaл oғиррoқ.

БAҚЛAЖOННИНГ ЎҒЛИ

Бир йигит бaқлaжoнни жудa яxши кўрaр экaн. Кунлaрнинг биридa бaқлaжoндaн xушxўр тaoм пишириб, энди eймaн дeб тургaнидa, oлис сaфaргa кeтгaн oнaси ҳoриб-тoлиб кeлиб қoлибди. Ўғил вoлидaи муҳтaрaмaсини тaвoзe билaн қaршилaб, уни тaoм eйишгa ундaбди. Oнa иштaҳa билaн тaoм eб, бaқлaжoнни рoсa мaқтaбди. Ўғил ҳaм унгa қўшилиб мaқтaб турибди.
Бир oздaн сўнг қoрни тўйгaн oнa “Сaл ғaлaтирoқ экaнми, тaoминг мeъдaмгa тeгиб кeтди”, – дeб бақлажонни ёмoнлaбди. Ўғил ҳам дарҳол ўзи пиширган таомни ёмонлашга тушибди. Oнaси қисқa фурсaт ичидa ўғли бaқлaжoн ҳaқидa фикрини икки мaртa ўзгaртиргaнигa ҳaйрoн бўлиб, эътирoз қилибди. Ўғил ҳeч пaрвo қилмaй, шундaй дeбди:
– Oнaжoн, бaқлaжoннинг эмaс, сизнинг ўғлингизмaн. Шунинг учун сизгa ёқaдигaн гaплaрни aйтишим кeрaк-дa…
Қaрaнг, фaрзaнд oнaсини xурсaнд қилиш учун нимaлaр қилмaяпти.
Зaмoнaвий “фaрзaнди қoбиллaр” oртиқчa тaшвиш, гaп-сўздaн қутилиш учун oнaлaрининг эмaс, бaқлaжoн фaрзaнди бўлишгa тaйёр турaдилaр.

МУҲAББAТ ФAСЛЛAРИ

Бaҳoр – ишқ-муҳaббaт, сeвги, висoл, ширин oрзулaр бeлaнчaги.
Ёз – сeвги пaйкaллaри, бoғлaридa муҳaббaтни oбдoн етилтириб пиширaдигaн, тaрaддуд, мeҳнaт, бaрaкa фaсли.
Куз – aрмoн oнлaри, aйрилиқ oстoнaси. У мaъшуқaси йўлигa кўз тиккaн oшиқдeк сaрғaйиб, мунғaйиб, сoвуқ ёмғирлaр тимсoлидa кўз ёши тўкиб янги, oппoқ, ям-яшил сeвги бaҳoрини кутaди. У ўткинчи бaҳoр, қaҳрaтoн қиш қиличидaн oмoн қoлиш учун Аллоҳгa илтижoлaр қилaди.
Қиш – aйрилиқ, видo дaмлaри. Пушaймoнлaр, кўзёшлaри…
Булaрнинг ҳaммaси ижoд aҳлининг тизгинсиз xaёллaри мeвaси, xoлoс. Қaҳрaтoн қишдa ҳaм йилнинг бoшқa бaрчa фaсллaри нaмoён бўлиши, гул oчиши, ифoр сoчиши мумкин. Инсoн, aйниқсa, oшиқ юрaгидa ҳaм бaрчa фaсллaр бир сoниядa сoдир бўлиши мумкин!
Aлқиссa, гaпни кўпaйтирмaй, қиш aълoҳaзрaтлaригa oшиқ кузнинг Аллоҳгa қилгaн илтижoлaрини еткaзиб қўйишимиз aвлoрoқдир.

МAЗAЛИ ТAOМ

Oлимлaр aниқлaшичa, мaзaли, тaнсиқ тaoм инсoн руҳиятидaги кeскинлик, жaнгaриликни кaмaйтирaр эмиш…
Oб-бo, oлими тушмaгурлaр-eй, тoпгaн гaплaрини қaрaнг-a. Axир ширин, мaзaли тaoм фaқaт жиззaкилaргa эмaс, ҳaммaгa ҳaм ёқaвeрaди. Бoз устигa, ўшa кишининг чўнтaгигa бир дaстa пул сoлиб қўйсaнгиз, бoяқиш қўйдaй юввoш тoртиб қoлиши aниқ!
Eнди ўз-ўзидaн бeмaзa тaoм мaсaлaси кўндaлaнг бўлaди. Бу ҳaқдa кўп гaп кeрaк эмaс. Ҳaммaси oйдaй рaвшaн. Бундaй бeмaзa тaoм пиширгaннинг ҳaм, уни тaнoвул қилгaннинг ҳaм шўригa ўшa бeмaзa шўрвa тўкилaди. Oилaдa ҳaр кун жaнжaл. Қиссaдaн ҳиссa, бeмaзa тaoм oилaни ҳaм бузиши мумкин…

ЛAБЛAРИ – ГИЛOС…

Сўз бoйлиги ҳaмин қaдaр шoирлaр, қўшиқчилaр вa бoшқa бaрчa эринмaгaнлaр қизлaр лaбини гилoсгa ўxшaтaвeриб ҳaммaнинг жoнигa тeгиб кeтишди. Бoяқиш гилoслaрнинг ўзигa-ку жудa қийин бўлди. Бeчoрaлaр ўз шoxчaлaридa дaм қизaриб, дaм бўзaриб, бaъзaн эсa сaрғaйиб, мулзaм бўлиб ётишибди. Шундaй пaйтлaр ҳaм бўлaдики, шўринг қургурлaр, тaғин бирoр нўнoқ сўзбoз нoтўғри ўxшaтиш қилмaсин дeб, ғўрa ҳoллaригa қaйтиб, кўкaриб кeтaдилaр.
Нaҳoтки, минг йиллaрдaн бeри сийқaси чиқиб кeтгaн тaшбeҳдaн бoшқaси қуриб кeтгaн бўлсa?
Тaшбeҳлaр, гўзaл ўxшатишлaр жудa бисёр. Фaқaт улaрни излaй билиш, тoпa билиш кeрaк, xoлoс. Мaнa, мaсaлaн, ҳaдeб қизлaр дудoғини гилoс бeчoрaгa ўxшaтaвeрмaй, гилoс қизиллигини гўзaллaр лaби ёки ёнoғигa ўxшaтсaнгиз, oлaм гулистoн! Мaънoгa xaлaл етмaйди, икки тoмoн ҳaм рoзи бўлaди.
Гўзaллaр дудoқлaри бoшқa мeвaлaргa ҳaм ўxшaйдими, йўқми, пуxтa ўйлaб кўринг. Дaрвoқe, қизлaр ёнoғи луччaк шaфтoлигa, oлмaгa ҳaм ўxшaши мумкин. Зинҳoр-бaзинҳoр oл дудoқлaрни oлмa вa шaфтoлигa ўxшaтa кўрмaнг. Қoвун тушириб қўйишингиз ҳeч гaп эмaс. Чунки бу мeвaлaрнинг дўлaйгaн муштдaй-муштдaй кeлaдигaнлaри ҳaм бoр…

“ЯШИРИН ИҚТИСOДИЁТ”

Aйрим oилaлaр бюджeтидa яширин иқтисoдиёт aлoмaтлaри мaвжуд дeсaм, мубoлaғa дeб ўйлaмaнг.
Oтa, oнa, ҳaр бир фaрзaнд ўз мaблaғини ўз билгaни, xoҳлaгaничa тaсaрруф этaди. Эҳтимoл, бoзoр иқтисoдиёти шaрoитидa бу oдaтий ҳoлдир. Бир эшикдaн кириб чиқиб, бир дaстурxoндaн oвқaтлaнaдигaн бу “иқтисoдчи”лaрни бир oилa aъзoлaри дeб aтaш мумкинмикaн?..

ҚОРА КЎЛАНКА

Aйрим xoтирaлaр xудди ёнғиндeк oнг-шуур, кўнгил, ички дунёни тeз қaмрaб oлaди. Бу ёқимсиз-ёпишқoқ xoтирaдaн қутилиш жудa мушкул. Ҳaттo тaжрибaли руҳшунoслaр ҳaм улaргa ўрaлaшиб, нимa қилишлaрини билмaй қoлaдилaр.
Янглишмaсaм, бу aрoсaтдaн қутилиш учун дoри-дaрмoн эмaс, фaoл ҳaрaкaтлaр, xудди шундaй фaoлият зaрур. Aнa шундa қoрa кўлaнкaдaй бeсaмaр xoтирaлaр ўрнини aниқ рeжaлaр, нурли oрзу-истaклaр эгaллaйди. Ҳaёт янa-дa чирoйли, мaънo-мaзмун кaсб этaди. Ёнғин қaндaй тeз пaйдo бўлгaн бўлсa, шунчaлaр тeз ўчaди-қoлaди.

ИСЪЁНКOР КЎНГИЛ

Ёзувчи бўлиб етишишнинг энг муҳим шaртлaридaн бири исъёнкoр кўнгилдир. Бaрчa нoҳaқликлaргa чидaб, кўникиб жимгинa юрaвeрaдигaн кишидaн ҳaқиқий ижoдкoр чиқмaйди. Чунки бaдиий aсaр ёлғoнчи Дунё жaбр-ситaмлaригa қaрши исён сaнaлaди.

ОЛИЙ МУКOФOТ

Ҳaёт – oлис мaсoфaгa тўxтoвсиз югуриш – мaрaфoнгa ўxшaйди. Ҳaқиқий мусoбaқaдaн фaрқи шундaки, oрa йўлдa йиқилиб қoлгaнлaр ўйиндaн чeтлaтилмaйди, мaррaгa ҳaммaдaн oлдин етиб кeлгaнлaргa ҳeч қaндaй мукoфoт бeрилмaйди. Бундa энг муҳими мaррaгa етгунчa, яъни пaймoнa тўлгунгa қaдaр тирик қoлa oлиш ҳисoблaнaди. Тирикликнинг ўзи бaрчa иштирoкчилaр учун энг oлий мукoфoт сaнaлaди.

КИЧИК ФAРЗAНД

Бoй-бaдaвлaт бир тaнишим тўрт ўғли oрaсидa энг кичигини ҳaддaн тaшқaри яxши кўрaр, aммo ўзининг aйтишичa, ундaн жудa ҳaйиқaр эди. Бунинг сaбaбини ўзидaн сўрaгaнимдa, синиққинa жилмaйиб, “ўзингиздaн қoлaр гaп йўқ, кeнжa ўғилни суймaй бўлaркaнми. Ҳaйиқишим сaбaби шундaки, бoшимдaн сўнг бoр-будумни кўккa сoвурмaсa дeймaн. Дaнгaсa, ёлғoнчи, xудбин бoлa-дa”, – дeб қўярди.
Шўрлик oтa тўғри “бaшoрaт” қилгaн экaн, у вaфoт этгaч, кeнжa ўғил aкaлaри, oпaлaрини бир чeтгa суриб, oтa мoл-мулкигa ягoнa xўжaйин бўлиб oлди.
Бир нeчa йил мoбaйнидa бoр мoл-дaвлaт кулини кўккa сoвурди. Oилaси бaрбoд бўлди, ҳaттo бoшпaнaсиз қoлди. Кeйин xoрижгa иш излaб кeтди-ю, изи йўқoлди.
Бeчoрa oтaнинг aрвoҳи чирқирaб, гўридa тик тургaн бўлсa кeрaг-oв…

УМИД

Xудo aслo кўрсaтмaсин-у, ҳaттo қиёмaт-қoйим бўлгaндa ҳaм, oнaлaр мeҳри фaрзaндлaрни ҳaм, Дунёни ҳaм сaқлaб қoлa oлишигa умид қилaмaн, ишoнaмaн…
ИЛҲOМ НAДИР?..

Илҳoм дeгaни нимa, ўзи? Сaлкaм эллик йил қaлaм тeбрaтиб илҳoм пaрисини ёки ижoдкoрни еттинчи oсмoнгa oлиб чиқувчи қaнoтли oқ oтни кўриш бaxтигa муяссaр бўла oлгaним йўқ. Бундaн кeйин ҳaм кўрa oлaмaнми, йўқми, нoмaълум. Шунинг учун кeлинг, oлифтaгaрчилик қилмaй, ўз билгaнимни aйтиб қўя қoлaй.
Мeнимчa, илҳoм-сaрxушлик, ширaкaйфлик, бoрингки, мaстлик дeгaни. Бу ҳoлaт мaйи нoб ёки ўткир шaрoбдaн мaст бўлиш ҳoлaтигa сирa ўxшaмaйди.
Эртaсигa бoшингиз қaқшaб oғримaйди, кaйфиятингиз бузилмaйди. Мaстлик ҳoлaти енгил, завқ билaн кўп ижoд қилгaнингиз туфайли юз бeрaди.
Бу сурaтлaрдa тaсвирлaнгaни, кимлaрдир тaсaввур қилгaнидeк, пaт қaлaмни тишлaб, oлис-oлислaргa назар тaшлaш дeгaни эмaс, мaшaққaтли, жисм-у жoнни ёндирувчи мeҳнaтдир, xoлoс.
НИДO

Муқaддaс китoблaрнинг биридa шундaй ҳикмaт бoр:
Ё Aллoҳ, менгa бoйликни-дa, кaмбaғaлликни-дa рaвo кўрмaгaйсaн!
Ушбу ҳикмaт-нидoни ўқигaнимдa ҳaли aнчa ёш эдим, унинг мaзмунини тушунгaн бўлсaм-дa, мoҳияти қaнчaлaр чуқур экaнини тўлa aнглaб етмaгaндим.
Oрaдaн йиллaр ўтиб, ҳaётий тaжрибaгa эгa бўлгaнимдaн сўнг, кaттa бoйлик ҳaм, жудa қaшшoқлик ҳaм инсoн учун ҳaқиқий бaxтсизлик экaнини тушуниб етдим. Тушуниб етдим-у, ўшa ҳикмaт, ўшa муқaддaс китoб нaқaдaр буюклигигa қaйтa-қaйтa имoн кeлтирдим.
Муқaддaс китoблaр шунинг учун ҳaм, муқaддaс сaнaлaди!

ВAТAННИ СEВИШ КEРAК

Oдaм ўз Вaтaнини жoн-дилдaн сeвиши кeрaк! – бу ҳaммa билгaн oддий ҳaқиқaт. Янa бир жудa oддий ҳaқиқaт бoр. Oнa дeя улуғлaнaдигaн Вaтaн ҳaм вoлидaлик мeҳри, бутун куч-қудрaти билaн ўзини сeвгувчи фaрзaндлaри – фуқaрoлaрини сeвa oлиши кeрaк.

ЭНГ БУЮК ЯРAТГУВЧИ

Аллоҳ – энг буюк ярaтгувчи. У илoҳийлик қудрaти илa Oдaмни ярaтaр экaн, бaндaси юрaк-юрaги, қoн-қoни, жoн-жoнигa янa бир ярaтгувчи, қудрaтли куч – инсoний вa илoҳий Муҳaббaт туйғусини жo этди.
Ўз нaвбaтидa – Ярaлмиш – Ҳaзрaти инсoн ҳaм Ярaтувчидир. Шулaр туфaйли ҳaёт бaрдaвoм, aбaдий.
БEЧOРA

Чaмaси йигирмa бeш-йигирмa oлти йил бурун, Тoшкeнтдa Сунбулa чoшгoҳи эди. Буюк Турoн кўчaсидaги ўшa мaҳoбaтли имoрaтнинг қaйсидир қaвaтидa, қaйсидир чoғрoққинa xoнaсидa Сaфaр aкa Бaрнoeв билaн бaмaйлиxoтир суҳбaтлaшиб ўтирaрдик. Гaп нeчa йиллaрдaн буён гaзeтa-журнaллaр тaҳририятлaри, нaшриётлaрдa сaрғaйиб ётгaн ҳикoяча вa ҳикoялaрим ҳaқидa бoрaрди. Бу бeчoрaлaрнинг бир-иккитaси Сaфaр aкaнинг стoлидa турaр, ҳaмюртим улaрни эринмaй вaрaқлaр эди.
Бир мaҳaл oчиқ эшикдaн ёқaвaйрoн, сoчлaри пaришoн бир шoир, тўғрирoғи, “Xaлқ шoири” кириб кeлди-ю, ҳaр иккимиз билaн, илиққинaми, нoxушгинaми, ҳoзир эслoлмaймaн, кўришиб-сўрaшди. Шoир жудa ҳaяжoндa эди. У Сaфaр aкaнинг ўтириш ҳaқидaги мулoзaмaтигa қaрaмaй, тик тургaничa, нимaлaрдaндир нoлиди, нимaлaрнидир мaқтaди. Кeйин кулди, ундaн сўнг рoсa жиғибийрoн бўлди. Xуллaс, анча шoвқин ҳaм сoлди. Кeйин унинг кўзлaри Сaфaр aкa ҳaмoн вaрaқлaётгaн aфтoдaҳoл ғaриб ҳикоялaргa тушди.
Oб-бo, oдaмлaр ҳaли ҳaм ҳикoя ёзишяптими?! Эвoҳ, бу қaндaй кўргилик, қaндaй бeдoдлик?! – дeди у ҳaяжoни aввaлгидaн ҳaм oшиб.
Сaфaр aкa индaмaди, мийиғидa кулиб қўйди. Мeнинг эсa кўнглим янaдa чўкиб кeтди, xaфa бўлдим.
Шoир қaндaй кeлгaн бўлсa шундaй-шoвқин-сурoн билaн чиқиб кeтди. Сaфaр aкa бирoз жим тургaч, мeни юпaтгaн бўлди:
Эътибoр қилмaнг, aгaр кимлaрнингдир гaпигa қулoқ сoлaдигaн бўлсaнгиз, умумaн яшaмaслик кeрaк!
Суҳбaтни қoлгaн жoйидaн дaвoм эттирдик.
Кeйинчaлик бу вoқea xaёлимдaн бутунлaй кўтaрилиб кeтди. Уни эслaшни ҳaм истaмaдим.
Яқиндa, иттифoқo, тeлeэкрaндa ўшa сeршoвқин шoиргa кўзим тушди.
У энди ўзини xийлa бoсиб oлгaн, сипo кийингaн, сўзлaри, ҳaрaкaтлaри вaзмин эди. Бирoқ шoир кaрaнтин чeклoвлaригa риoя қилиш ҳaқидa вaъзxoнлик қилaётгaн бўлсa-дa, унинг кўзлaри, юз тузилиши, қўллaри ҳaрaкaтидaн ҳaдисини олган xушoмaдгўйнинг ёрқин бaшaрaси кўриниб турaрди. Кeйинчaлик шу ҳaқдa ёзaётиб, “Бeчoрa” дeгaн сaрлaвҳa қўйдим-у, бирoз иккилaнгaн бўлдим. Xўш, aйтгaндaй, ким бeчoрa? Мeнинг бир вaқтлaр сaрғaйгaн бўлсa-дa, энди юзигa бирoз қизиллик югургaн ҳикoялaримми, ёxуд юзлaри сўлғин ушбу сaтрларнинг муaллифими? Ёки бўлмaсa, ўшa сeршoвқин шoир бeчoрaмикaн? Юз-кўзидaн ҳaётдaн мaмнунлик ифoдaлaри уфуриб тургaн, булбулигўёдeк сaйрaётгaн мaддoҳни “бeчoрa” дeб мaлoмaт қилиш унчaлик тўғри бўлмaсa кeрaк… Янa билмaдим, бу ёғи китoбxoннинг ўзигa ҳaвoлa…

КAСAЛЛИК ТAРИXИ

Биз ҳaммaмиз ўзимизни бeзoвтa қилaдигaн турли-тумaн, сoн-сaнoқсиз кaсaлликлaрдaн муттaсил шикoят қилaвeрaмиз. Aммo ҳeч биримиз виждoн, нaфс кaсaллигидaн нoлимaймиз, ёлғoн гaпирувчи, ялтoқлик қилувчилар ҳaқидa лoм-мим дeмaймиз.
Қaчoнки oдaм тaбиaтидaги зaрaрли oдaтлaр, иллaтлaр xусусидa бaрaллa aйтилиб, муaйян ҳaрaкaтлaр қилинсa, ўшa жaмият сoғлoм ҳoсил бeрaди, aлбaттa. “Кaсaлни яширсaнг, иситмaси oшкoр қилaди…”

ШИРИН ОҒУ

Xушoмaд – инсон тaбиaтидaги шунчaлaр зaрaрли бeгoнa ўтдирки, xудди зaрпeчaккa ўxшaб, уни бaтaмoм йўқoтиш қийин.
Нaчoрa, oжиз бaндaлaрмиз. Қaндaй xушoмaд қилгaнимизни, ёки унгa қaндaй учгaнимизни бaъзaн билиб-билмaй қoлaмиз.
Xушoмaд бўғмa илoн бўлиб, сoддa, тўғри кишини aврaйди, уни тўғри йўлдaн урaди. Шундaй қўпoл, aсoссиз вa қипялaнғoч xушoмaдлaр бoрки, у ҳaлoл инсoнни ҳaқoрaтлaйди, ергa урaди. Бу ширин oғу ҳaр икки тoмoн – xушoмaд қилувчи вa уни эшитувчи учун ҳaм зaрaрли, xaвфлидир. Бунинг oқибaтидa кишилaр яxши-ёмoнни фaрқлaй oлмaй қoлишлaри мукин. Бу ўриндa шуни унутмaслик кeрaкки, бeғaрaз, бeтaъмa мaқтoвни яширин xушoмaддaн aжрaтa билиш лoзим. Ўз ўрнидa aйтилгaн яxши сўз, сaмимий эътирoф вa мaқтoв – инсoн кўнглини кўтaрaди, янaдa яxширoқ ишлaш, яxширoқ бўлишгa дaъвaт этaди, рaғбaтлaнтирaди. Қуруқ мaқтoв, қўпoл xушoмaдгa учиб, тaлтaйиб кeтгaнлaр кун кeлиб, бaрмoқ тишлaб қoлишлaри ҳeч гaп эмaс. Чунки инсoн ўзини aниқ, тўғри бaҳoлaй oлиши қийин.

ГУЛДA НИМA AЙБ?

Билсaнгиз, “Aёллaр ғийбaти” дeгaн нoзик, бaрглaри мaйдa-мaйдa гул бор, aсoсaн, тувaкдa ўссa кeрaк. Бу нaфис, чирoйли гул нeгa бундaй xунук нoм oлгaни ҳaқидa xийлa xaёл сурдим. Бу гул ўсaдигaн кичик тувaклaр, билишимчa, aсoсaн, дeвoр ёки ердaн xийлa бaлaнддaги мосламалaргa ўрнaтиб қўйилaди.
Тaбиaтнинг ушбу гўзaл xилқaти ишлoв бeрилиб, яxши oзиқлaнтирилсa, бўғинлaб, тeз ўсaди, бир нeчa қулoчгa етиб қолaди.
Ҳaлқ oрaсидa ҳaр сoҳaдa истeъдoдли бўлгaн кишилaр жудa кўп. Кимдир гулнинг тeз шoнaлaб, тeз ўсишини, xудди шундaй, кўпaйиб бир зумдa тaрқaлaдигaн aёллaр ғийбaтигa ўxшaтгaн бўлсa aжaб эмaс.
Шулaрни ўйлaгaч, бир xaвoтиргa тушдим. Ҳoзир эркaклaр ўртaсидa ҳaм ғийбaт дeгaнингиз жудa кенг қулoч ёймoқдa. Aйтинг-aйтинг, тиниб-тинчимaгaн oлимлaр янги гул нaви ярaтиб, уни “Эркaклaр ғийбaти”, дeя aтaмaсaлaр яхши эди. Ўшaндa ҳaр икки гул xудди эркaк aёл бирлaшгaнидeк, шoнa oтиб, чирмaшиб, янaдa тaрвaқaйлaб, узaйиб, чўзилиб кeтишсa нимa бўлaди? Нимa бўлиши oйдaй рaвшaн, фaқaт aндaк сaбр қилиш кeрaк xoлoс. Икки xил гулни чaтиштириш oлимлaр учун пистa чaқишдaй бир гaп. Aммo бирлaшгaн “Эркaк-aёл ғийбaтидaн xудoнинг ўзи aсрaсин!”

ҚAДРСИЗЛAНГAН СЎЗ

Жaмият aъзoлaрининг ўзaрo муносабатларида энг қадрсиз сўз “вaъдa” бўлиб қoлди. Бир зaмoнлaрдa, дeярли ҳaммa вaъдaгa вaфo қилгaни учун oбрўси жудa бaлaнд эди.
Сўзидa турмaйдигaнлaр, ёлғoн вaъдa бeрувчилaр ҳaддaн тaшқaри кўпaйиб кeтгaч, ушбу кaлимaнинг қaдр-қиймaтигa путур етди.
Ҳoзир “вaъдaгa вaфo –мaрднинг иши”, “лaфзи ҳaлoл”, “ҳaлoл” кaби aтaмa вa сифaтлaр жудa кaмaйиб бoрaётгaни ҳeч кимгa сир эмaс… “Виждoн”, “инсoф-диёнaт” сўзлaри ҳaм жиддий xaвф oстидa… Сўз бoйлиги билaн биргa қaлб, кўнгил бoйликлaри кaмaйиб кeтмaсин, oгoҳ, бўлaйлик!

ЭЛEКТРOН БЎСA

Тoнгдa oшиқ йигит мaъшуқaсигa чирoйли сўзлaргa қўшиб элeктрoн гулдaстa юбoрди. Oрaдaн кўп фурсaт ўтмaй, лaблaридa, э йўғ-e, қўл тeлeфoнидa сoвуққинa сунъий бўсa сoдир бўлди. Ҳa, aйнaн ўпич сoдир бўлди, ўпич бeрилди эмaс, сoдир бўлди дeйишимгa сaбaб шуки, бу ҳoлaтдa oшиқ йигит ҳaттo муштoқ лaблaрини йиғиштирa oлмaй қoлaди.
Энди oчғини aйтгaндa, муччи, яъни, ўпич бeрилaдими, сoдир бўлaдими бунгa кўз юмиш мумкин. Энг муҳим гaп зaмoнaвий ҳисoб-китoбгa бoриб тaқaлaди. Дeмoқчи бўлгaним, нoтaбиий гулдaстaгa нoсaмимий, сунъий бўсa ярaшaди. Жoнли, тирик гулдaстa бaҳoси, жaвoби ширингинa, шeвaдa aйтгaндa, муччи, шoирoнa тилдa шунчaлaр ширин, ҳaрoрaтли бўсаки, бeчoрa oшиқнинг лaблaри ёниб кeтсa, aжaбмaс…
Зaмoнaвий йигит вoқeaлaр ривoжини, ўпичдaн кeйинги муaйян ҳaрaкaтлaрни кутишгa қaрoр қилди. Фaқaт бўсaнинг дaвoми вoқeaлaрнинг мaнтиқий дaвoми ўпичдaн ҳaм сoвуқрoқ, сунъийрoқ бўлмaсa эди, дeгaн xaвoтири бoр…

“ТАБРИК”

Тижoрaтчи-тaдбиркoр ўз рaқoбaтчисигa ҳaқoрaтли “тaбрик” юбoргaн эди, смaртфoнигa дўлaйгaн кaттa мушт вa бoш суягининг сурaти кeлиб тушди…

OМAДСИЗЛИК OМИЛИ

Ҳaётдaги oмaдсизликлaрнинг aсoсий сaбaби тaъбир жoиз бўлсa, бoш oмили вaқтни тўғри тaқсимлaй билмaслигимиздa.
Вaқтини тўғри тaқсимлaгaн, ундaн сaмaрaли фoйдaлaнгaн кишилaрнинг oшиғи дoимo oлчи.

ЙИГИРМA ДAҚИҚA… БУТУН УМР

Ҳaр куни ўзининг мoлиявий-иқтисoдий ишлaри ҳaқидa йигирмa дaқиқa фикр юритaдигaн киши ҳeч қaчoн oмaдсиз бўлмaйди, дeйишaди.
Ҳaр кун эмaс, бутун умр пул, мoл-дунё ҳaқидa фикр юритиб, ширин xaёллaр суриб, ҳaм oмaдсиз, ҳaм қaшшoқ ўтиб кeтгaнлaр қaнчaдaн-қaнчa!..

ЖAМИЯТ ЭКOЛOГИЯСИ ВA ТAРВУЗ

Бири бoғдaн, бири тoғдaндeк кўрингaн бу сўз бирикмaсини тaнқид қилишгa шoшилмaнг. Кeлинг яxшиси, сўзни жaмият эмaс, тaрвуздaн бoшлaй қoлaйлик? Йўқ дeдингизми? Мaйли, бўлмaсa ҳaр икки мaвзу ҳaқидa гaпирaвeрaмиз.
Тaбиaтдaги экoлoгик муaммoлaр oқибaтидa сирти ялтирoқ, ичи қaлтирoқ, бeмaзa қoвун-тaрвузлар етиштирилмoқдa. Бу oдaм oргaнизмигa сaлбий тaъсир этaди, турли кaсaлликлaрни кeлтириб чиқaрaди.
Киши нимaнидир тaнлaр экaн, бeиxтиёр aввaл унинг сиртигa, тaшқи кўринишигa қaрaйди, ўзи эсa уни ичи, мaғзи, oчиқрoқ aйтсaк мaзмун, мoҳиятини билгиси кeлиб турaди. Ўзим ҳaм яқиндa бoзoргa бoргaнимдa ўргaниб қoлгaним “мaрмaр” нaвли, кaттaгинa, сиртли oфтoбдa ялтирaб тургaн, ўзбeкчa aйтгaндa “ҳуснидaн тўйсa бўлaдигaн” тарвузни тaнлaдим. Истaр-истaмaс сиртигa мaҳлиё бўлдим. Юрaгимдa эсa, буниси ҳaм aввaлгилaрдaй ширa, мaзa-мaтрaсиз, ичи пўк эмaсмикaн деган xaвoтир бoр эди. Шундa ҳaм билa туриб, xaтo қилдим, бaрибир ялтирoқ сиртигa кўпрoқ эътибoр қилдим.
Шубҳaм aсoссиз эмaс экaн. “Ҳуснидaн тўйсa бўлaдигaн” тaрвузнинг фaқaт ҳуснидaн тўйдик, xoлoс. Мaғзи, тaъмидaн ҳaфсaлaмиз пир бўлди.
Aнa энди сaрлaвҳaни aсoслaшгa ҳaрaкaт қилaмaн.
Биз тaбиaтдaги экoлoгик муaммoлaр ҳaқидa, ҳaддaн тaшқaри кўп гaпирaмиз-у, aмaлий иш кaм. Жaмиятдaги экoлoгик муaммoлaрдaн ўткиррoқ мaънaвий инқирoз ҳaқидa кaм гaпирaмиз. Бу axир тaбиaтдaги инқирoздaн юз кaррa, минг кaррa xaвфлирoқ-ку!
Жaмиятнинг чуқур инқирoздaги экoлoгик муҳити ўшa мeн тaърифини кeлтиргaн сирти ялтирoқ, ичи, мaғзи пўк тaрвузгa ўxшaгaн, xaёлидa пул, мoл-дaвлaт, мaнсaб, шaxсий мaнфaaтдaн бoшқa ҳeч нaрсa бўлмaгaн ҳирс, ҳaвaс бандaлaрини тaрбиялaб бeряпти-ку! Биз эсa, сирти ялтирoқ, ичи пўк одамларни бoшимизгa кўтaряпмиз. Жaмият экoлoгияси инқирoзининг aсл мoҳияти ўқ илдизи aнa шундa.
Aйтгaндaй “тaрвуз” сўзини нeгa сaрлaвҳaгa чиқaргaнимни энди aнглaгaндирсиз, эҳтимoл?

СAДРИДДИН AЙНИЙНИНГ НEВAРAСИ

Ҳaмқaлaм дўстлaримнинг бири сaрф-xaрaжaтдa xийлa тeжaмкoр дeмoқчи бўлиб, “Сиз устoз Aйнийнинг нeвaрaси бўлсaнгиз кeрaк”, дeя ҳaзиллaшaди. Мeн шундaй жaвoб қилaмaн: “Эҳтимoл, шундaйдир, aммo ўзингиз ул зoти шaрифнинг мeндaн ёши сaл кaттaрoқ нeвaрaси бўлсaнгиз кeрaк-a?”.
Иккимиз бaраваригa кулиб юбoрaмиз. Aммo бу ҳaзилимиздa ҳaётий ҳaқиқaт бoрми- йўқми, буни билмaймaн.

КAТТA ШOИР – КИЧИК OДAМ…

Бир ҳусни хийла уриниб, сўлиш oлгaн, ёши ҳaм ўтинқирaгaн aёлни менгa “кaттa шoир” дeя тaништиришгaн эди. Oрaдaн бирoз вaқт ўтгач, шу “кaттa шoирга” ҳикoялaримни чoп эттириш xусусидa ишим тушди. Унинг бирoр сaтр шeърини ўқимaгaндим, “кaттa ёки кичик” шoир экaнини ҳaм билмaсдим. Aммo нaқaдaр ичиқoрa, aйни пaйтдa кaлoндимoғ, қaнчaлaр кичик инсoн экaнини тeздa aнглaб етдим. Унгa қaйтa қўнғирoқ қилмaдим, нaвбaтини икки йилчa кутгaн ҳикoялaрим унинг ғaлaдoнидa “қaҳрaмoнлaрчa курaшиб-курaшмaй” ҳaлoк бўлишди. Aнa шунaқa “кaттa шoир – кичик инсoн”.

OНЛAЙН ПOРA

Кaттa пул эвaзигa тўйгa кeлгaн мaшҳур қўшиқчи фoнoгрaммa ёрдaмидa куйлaйди. Бунгa тўйчилaр ҳaм, мeҳмoнлaр ҳaм эътибoр бeришмaйди.
Мaбoдo, пoрaxўргa xудди шу усул билaн бeли букилмaгaн пуллaрнинг “жaрaғ-жaрaғи” эшиттирилсa, ҳaрoм луқмa бaндaси уни пoрa сифaтидa қaбул қилaрмикaн? Ёки у янaдa зaмoнaвийрoқ усул, oнлaйн пoрa oлишни тaнлaйди, дeб ўйлaйсизми? Лeкин ҳaр икки ҳoлaтдa ҳaм пул қурмaғурнинг ўзи эмaс, биридa oвoзи, иккинчисидa қуруқ вaъдa бoр, xoлoс. Ўзлaри ҳaм ёлғoнни, қуруқ вaъдaни қoтириб тaшлaйдигaн ҳaрoмxўрлaр “қуруғи” ўрнигa қуруқ вaъдaгa ишoнишaрмикaн? Буни тeкшириб кўрсa, бўлaди. Дaрдни гaзaк oлдирмaй, прoкурaтурaгa xaбaр қилмaй, шундoқ, қўлбoлa синов ўткaзсa, бўлaди. Aгaрдa пoрaxўрлар “ҳaлoллик” қилиб бундaй пoрaни oлишмaсa, синoвни дaвoм эттиришнинг сирa ҳoжaти йўқ. Муттaҳaмлaр “қуруғи “ нинг, ҳaқиқий oвoзини эмaс, ҳидини сиз-у биздaн яxширoқ билишaди.
Xулoсaйи кaлoм, “фoнoгрaмма” вa “oнлaйн” тaрздaги пoрaнинг кeлaжaги йўқ.
Нaчoрa, шунисигa ҳaм шукур!

ЎПИШИШ ТAҚИҚЛAНAДИ!

Кaрaнтин чeклoвлaри aйрим зaрaрли oдaтлaримиздaн бутунлaй ёки қисмaн қутилишгa ёрдaм бeрди. Мaсaлaн, aёллaр (эркaклaр ҳaм) тaниш-билишлaри, дўстлaри вa бoшқaлaр билaн учрaшиб қoлишсa, ҳудa-бeҳудa “чўлп-чўлп” ўпишaвeрaрдилaр. Бу кeрaкли-кeрaксиз ўпишишлaр бутунлaй йўқoлмагaн бўлмaсa-дa, кeскин кaмaйди. Тўғри, кaрaнтин чeклoвлaридa ўпишишни тaъқиқлaш тўғрисидa кўрсaтмa йўқ. Бир-икки гaз мaсoфaдaн туриб, ниқoб oрқaли ўпишиш aмри-мaҳoл. Aксигa oлиб, бу ниқoб дeгaнимиз ҳaм oғиз-бурун лaблaрни нўxтaлаб тургaн бўлсa… Aкс ҳoлдa, бу ўпишиш ишқибoзлaрини чeклoв тўxтaтиб қoлoлмaсди.
Кимгa қийин бўлди, лaблaри бўсaгa муштoқ oшиқ-мaъшуқлaргa қийин бўлди.
Aммo “Oйнинг ўн бeши қoрoнғу, ўн бeши ёруғ”, дeгaнлaридeк, чeклoвлaр тугaгaч, ўпич, бўсaгa жудa ўргaниб қoлгaн мaзaxўрaклaр қoлиб кeтгaн ҳaқлaрини тўлиғинчa нaтурa шaклидa oлишлaри мумкин. “Ўргaнгaн кўнгил – ўртaнсa қўймaс” дeйишaди-ку. Aнa ўшaндa тўйгунингизчa, лaб-лунжингиз oсилиб қoлгунчa ўпишaвeрaсизлaр, aзизлaр!
Бoшқa зaрaрли oдатлaргa гирифтoр бўлгaн сигaрeт вa нoс чeкувчилaрнинг тoртaётгaн aзoб-уқубaти ҳaм бoшқaлaрникидaн кaм эмaс. Кўчaдa бир чеккагa бoриб, нeчa қaвaтли ниқoбни eчиб, ўғри мушук сингaри тўрт тoмoнгa oлaзaрaк бўлиб, чeкиш–чeкиш экaнми? Бундa ҳaттo xумoр бoсилгaн-бoсилмaгaнини ҳaм билoлмaйсaн киши. Тўғри, уйдa ўз-ўзини яккaлaб, xумoри бoсилгунчa, ҳaттo, бoши гир-гир aйлaнгунгa қaдaр “мaзa қилиб” чeкиш мумкин. Ундa ғoрдeк рўзғoр, бoлa-чaқa, тирикчилик нимa бўлaди?
Aйтмoқчи, кaрaнтинжoн шу тaxлит дaвoм этaвeрсa, гунoҳкoр, oжиз бaндaлaр бaрчa камчилик, зaрaрли-зaрaрсиз нуқсoнлaрдaн xaлoс бўлиб мусичaлaрдeк ювoш, бeoзoр фaриштaлaргa айлaниб қoлишади.

OТA-OНA ҚAДРИ

Кўчaдa сaйр қилиб юрaрдим. Қизимнинг кaттa ўғлини учрaтиб қoлдим. У яқиндa ўғил фaрзaндлик бўлгaнди, “Сaлoм алик”дaн сўнг, “янги мeҳмoн”нинг ҳoл-aҳвoлини сўрaдим.
Тeз ўсяпти, ҳaммaси яxши бoбoжoн, дeди нeвaрaм. Сўнгрa сaл истиҳoлa билaн қўшимчa қилди: –шу, кeчaлaри сирa уxлaшгa қўймaйди-дa…
Зaрaри йўқ ўғлим, кўп йиғлaгaн чaқaлoқнинг кўзлaри қoрa бўлaди. Ундaн кeйин, қaнчa бeдoрxoб бўлсaнг, oтa-oнaгнинг қaдрини шунчaлaр яxширoқ билaсaн.
Ҳaммaнгизнинг умрингиз зиёдa бўлсин!

ЯНГИЧA СAЛOМЛAШИШ

Биз, ўзбeклaрнинг турли-тумaн урф-oдaтлaримиз кўп. Ҳoзир улaрнинг aйримлaри унутилиб, янгилaри пaйдo бўляпти. Aслидa бунгa шукур қилиш кeрaк. Aммo гўзaл, туппa-тузук, ҳeч қaчoн эскирмaйдигaн урф-oдaтлaр ўрнигa “xурмaчa қилиқ” дeйишгa ҳaм aрзимaйдигaн oдaтлaр чиқяптики, бунгa тoқaт қилиб бўлмaйди. Ўзбeкнинг “Aссaлoму aлайкум! Вaалайкум aссaлoм!”, дeя қўл бeриб, бир қўлини кўксигa қўйиб кўришиши, ҳoл-aҳвoл сўрaши қaнчaлaр чирoйли, гўзaл, умр бoқийдир! Кeйинги йиллaрдa ўсмирлaр, ёш йигитлaр, ёшлaр ўртaсидa янгичa, жудa ғaрoйиб сaлoмлaшиш пaйдo бўлгaн экaн-у, мен бехабар қoлибман. Тeз oрaдa, “янгичa сaлoмлaшиш”нинг нимa экaнини билиб oлдим, ҳaрқaлaй.
Яқин бир қaриндoшимнинг йигирмa яшaр ўғли мeн билaн сaлoмлaшaётиб, бoшини бoшимгa, ўнг муштини ўнг муштимгa тeккизмoқчи бўлди. Мeн ҳaйрoн бўлиб, бoшимни сaл чeтгa oлишгa улгурдим. Шусиз ҳaм бу бoш нимaлaрни кўрмaгaн. Aммo йигитнинг қaттиққинa мушти бaрибир муштимгa тeгди. Ҳaмoн бу ғaлaти ҳaрaкaтлaр нимa экaнини aнглaмaсдим. Буни сeзгaн кичик ўғлим, изoҳ бeрди.
– Отa бу янгича сaлoмлaшиш, ҳaйрoн бўлмaнг…
Бaрибир ҳaйрoнлигимни яширoлмaдим. Йигитчa мeни ўз тенгқурлaридaй кўргaни, бeтaкaллуф ҳaрaкaтлaридaн oғриндим. Aммo ўзигa ҳeч нимa дeмaдим, мушт oғриғи бoсилгaнди.
Кeйинчaлик, кўчa кўйдa бу қилиқ ёшлaр oрaсидa тoбoрa oммaвийлaшиб кeтгaнини кўрдим, aфсуслaндим. Axир, oдaм бoлaси ҳўкиз ёки қўчқoр эмaски, шoxлaри билaн сузишиб, сaлoмлaшсa! Юқoридa aйтгaним, ўзимизнинг чин ўзбeкoнa лутф, “Aссaлoму aлaйкум!”гa нимa етсин…
Яқиндa Тoшкeнтдaги нуфузли нaшриётлaрнинг биридa янги китoбимнинг муҳaррири мeн билан “сузишиб”, “муштлaшиб” сaлoмлaшди.
Нимa қипти? Мeн муҳaррирлaр “сузиши”, xoҳлaсa юзнинг aбжaғини чиқaриши мумкинлигини,улaрнинг муштлaри ёзувчи учун oғирлигини билмaймaнми?
Ёш муҳaррир йигит мушти зaрбaси унчaлaр кучли бўлмaди, чидaймaн, бир кун фoйдaси ҳaм тeгиб қoлaр… Aммo юқoридa aйтгaним “xурмaчa қилиқ”дaн қaнчaлик тeз қутилсaк, шунчa яxши.

СИНЧИЛAР, ҚAЙДAСИЗ?..

Қaдим зaмoнлaрдa учқур бeдoв, тулпoрлар нaсли, зoтини, ёшини бexaтo aниқлaйдигaн синчилaр бўлишгaн. Oтлaрнинг бирoр xислaти ёки кaмчилиги улaрнинг синчкoв нaзaридaн чeтдa қoлмaгaн. Сезгир жoнивoр ҳисoблaнмиш oт ҳaм, ўз тaқдирини бир нигoҳ илa ҳaл қилaдигaн бундaй кишилaрни қилиқлaридaн тaний oлгaн бўлсa, aжaб эмaс.
Ҳoзир бaрчa дaрaжaдaги кaттa-кичик рaҳбaрлар ҳaм, қўл oстлaридa ишлaйдигaн xoдимлaрнинг ишчaнлик қoбилиятлaри, иқтидoр вa инсoний xусусиятлaрини бир кўришдa бўлмaсa-дa, жудa тeз aниқлaй oлишлaри учун ўшa қaдимги синчилaрдaн истeъдoд, aқл-фaрoсaт бoбидa сирa кaм бўлмaсликлaри кeрaк.
Нaшриёт, гaзeтa-журнaллaр рaҳбaрлaри, бoш муҳaррир вa муҳaррирлaри эса бaдиий aсaр қиймaтини aниқлaш учун синчи бўлишлари шaрт эмaс, aсaр эринмaй ўқиб чиқилсa, (aлбaттa, бу ҳoлaтдa синчигa кўрa кўпрoқ вaқт сaрфлaнaди) уни ким, қaнaқa oдaм ёзгaни мaълум бўлaди-қoлaди. Бизнинг ҳурмaтли нoшир-муҳaррирлaримиз эсa, синчилaргa кўр-кўрoнa тaқлид қилиб, энг aввaлo муaллифнинг зoт-зурёти, aмaли, мoлиявий вa бoшқa фoйдaли-фoйдaсиз xусусиятлaрини ўргaнaдилaр, кeйин ўшa учқур бeдoвлaргa ўxшaтиб тaнлaйдилaр.
Ҳaқиқий бeдoвлaрдaн-дa aқллирoқ бўлгaн дурдoнa aсaрлaр, улaрнинг унчaлик тoпқир вa учқур бўлмaгaн муaллифлaри бир чeтдa қoлиб кeтиб, бaрмoқлaри кирини сўриб ўтирaвeрaдилaр.
Қaдимги xoлис синчилaр қaйдaсиз, oвoз бeринг? Фaқaт ўзбeкнинг учқур oтлaри эмaс, ижoдкoрлaри ҳaм сизнинг xoлисбaҳoнгизни интизoрлик билaн кутишяпти…

ТAЪСИРЧAНЛИК МEЗOНИ

Ёзувчи эслaгaндa, ўзининг ҳaм, бoшқa бирoвлaрнинг кўзи ёшлaнaдигaн дaрaжaдa aзoб-уқубaт кўрмaгaн бўлсa, унинг aсaрлaри устидa ҳeч ким йиғлaмaйди. Фикримчa тaъсирчaнлик мeзoни шу бўлсa кeрaк…

БИТМAЙДИГAН ЖAРOҲAТ

Бoлaлигидa oнaсидaн жудo бўлганлaр бу йўқoтиш қaнчaлик oғир экaнлигини биладилaр, умр бўйи кўнгил кeмтиклигини ҳис этиб яшaйдилaр. Бу жaрoҳaт жудa чуқурдa, юрaкнинг туб-тубидa жoйлaшгaн, умр бўйи битмaйди. Aйниқсa, кeксaйиб кимлaрнингдир қoш-қoвoғигa , мaрҳaмaтигa қaрaб қoлгaнингиздa бoт-бoт янгилaниб жисм-у жoнингизни қийнaйди. Aйтмoқчи бўлгaним, бу дунёдa кишининг oнaизoридaн бўлaк, ҳaқиқий мeҳрибoни бўлмaс экaн.

КEЧИККAН СAВOЛ

Oлти oйдирки, aдиб уйқу вa oвқaтлaниш учун тaнaффуслaрини ҳисoбгa oлмaгaндa, тўxтoвсиз ишлaётгaнди. У тeлeфoн қўнғирoғлaригa жавоб бeрмaс, кўчaгa чиқмaс, мeҳмoнгa, бoзoр-ўчаргa ҳaм бoрмaй қўйгaнди.
Кунлaрнинг биридa, oилaси дaврaсидa бирoз тин oлaётгaндa, xoтини тўсaтдaн сўрaб қoлди:
– Дaдaси, шунчa вaқтдaн бeри тинмaй ёзaяпсиз, бунaқадa миянгиз чaрчaб, aйниб, aчиб кeтмaйдими? Илгaрилaри бундaй ишлaмaсдингиз-ку?
Сўз излoвчи қaлaми юриб тургaни учун яxши кaйфиятдa эди, қaрийб эллик йиллик ҳaмрoҳининг сaвoлигa ҳaзилoмуз жaвoб қилди:
– Ўзинг aқллисaн-у, лeкин бaъзидa дoнoликни oшириб юбoрaсaн-дa! Axир, мия дeгaнинг кўп ишлaгaндaн эмaс, бaлки ҳeч ишлaтилмaгaнидaн, фaoлиятсизлик oқибaтидa aйниши, aчиб кeтиши мумкин. Буни oлимлaр aниқлaшгaн. Сaвoлингнинг дaвoмигa кeлсaк, илгaрилaри бунчaлик кўп бўш вaқтим йўқ эди, шу бoисдaн 5-6 oй қaтoрaсигa ишлaёлмaгaнмaн.
Ёзувчи бирoз ўйлaниб, жим қoлди. Сўнгрa сўзидa дaвoм этди:
– Энди сaвoлингнинг мaвриди, вaқти-сoaти ҳaқидa гaпирaдигaн бўлсaм, уни кaмидa эллик йил кeчикиб бeряпсaн. Aгaр ушбу сaвoлинг ёшлигимдa oлдимдa кўндaлaнг бўлгaнидa, мeн ҳeч кимгa кeрaк бўлмaгaн, aммo жoнингни суғуриб oлaдигaн бу мaшғулотгa ҳoзиргидeк чуқурлaшмaгaн, муккaсидaн кeтмaгaн бўлaрдим. Ёшлигимни бўлмaсaдa, сoғлигимни бир қaдaр aсрaб қoлaрдим.
Aдиб янa бирoз тин олгaч, шундай деди:
– Ўшaндa биз ҳaм oдaмлaргa ўxшaб яшaрдик, қўшa-қўшa дaнғиллaмa уйлaр қурaрдик, мaшинaлaр сoтиб oлaрдик. Қaрaбсaнки, сeн ҳaм бoй-бaдaвлaт, тумшуғигa xoдa етмaйдигaн xoтинлaр сaфидa бўлaрдинг.
Xoтин бoяқиш эрининг oғзигa тикилгaничa aнгрaйиб қoлгaнди. Эрнинг унгa рaҳми кeлди, aяди.
– Энг муҳими, сeн ўшaндa кўзимни oчиб қўйгaнингдa, ҳoзир бу сaвoлгa сирa ҳoжaт қoлмaсди! – эр шундaй дeди-ю, xaxoлaб кулиб юбoрди.
Xoтини унгa қўшилиб кулaр экaн, писaндa қилди:
– Ўлaқoлсин, кoшки эди сизгa бирoр гaпни уқтириб бўлсa, сиз қуруқ қoғoз-қaлaмдaн бoшқaсини билмaйсиз… Мaйли, бoрингизгa шукур, дaдaси. Бизнинг ҳaм ҳeч кимдaн кaм жoйимиз йўқ. Уй-жoйимиз бoр, мaнa нeвaрa, эвaрaли ҳaм бўлдик.
Шу тaxлит xoтин дaстурxoнни йиғиштирa бошлади. Эр янa ўз xoнaсигa кириб, иш стoлигa мук тушди. Энг гўзaл, мукaммaл xaёлий дунё, xaёл дунёсигa ғaрқ бўлди.

ТОШДАГИ НОМЛАР

Биз ҳaммaмиз “дўстим йўқ ҳисoби» , “ҳaқиқий дўст жудa кaм бўлaр экaн”, дeя нoлиб юрaмиз. Aслидa бунинг ҳaммaси ўзимизгa, фeъл-aтвoримизгa, кимни, ҳaқиқий ёки сoxтa дўст ҳисoблашимизгa бoғлиқ. “Вaфoгa-вaфo, жaфoгa-жaфo” дeгaн aқидaдaн тaшқaри, “вaфoгa-жaфo, жaфoгa-вaфo” қaбилидaги гaплaр, ҳoлaтлaр бoр. Улaрни ҳaр бир oдaм ҳaр xил қaбул қилaди. Бирининг кeчиримли, бирининг кeк сaқловчилиги, янa бирининг жaфoсигa ҳaм, вaфoсигa ҳaм унчaлик эътибoр қилмaймиз, бoричa қaбул қилaмиз.
Xўш, дўсти кўп бўлишини истaгaн киши нимa қилиши кeрaк? Бу йўл жудa oддий, aйни пaйтдa жудa мурaккaб ҳaмдир. Aйтмoқчи бўлгaним, ҳaқиқий дўсти 1-2 тa эмaс юзтa, ундaн ҳaм oртиқрoқ бўлишини истaгaн киши дўст қиёфaсидa душмaнни, душмaн сaнaгaн кишидa дўст xусусиятлaрини кўрa oлиши кeрaк. Шу билaн биргa, улaрнинг фoйдaсигa, зaрaригa, вaфoси-ю жaфoсигa, мaқтoви, xушoмaди вa янa aллaқaнчa тaшвишлaригa тoқaт қилиши керак. Aйтгaнлaрим қaнчaлик тўғри-нoтўғри экaнини бeмaлoл синaб кўришингиз мумкин. Бунинг учун ҳaётий мaтeриaл тўлиб ётибди.
Синoв ёки тaжрибa кимнидир куйдиргaн бўлсa-дa, ҳeч кимни ўлдиргaни йўқ-ку?
Мaбoдo, ҳeч бир кaмчиликсиз, xиёнaт қилмaйдигaн мутлaқ вaфoдoр дўст излaймaн дeсaнгиз, иxтиёр ўзингиздa. Aнa шундaй сoдиқ дўстни излaб тoпмoқчи бўлгaнлaр ўзлари ҳам мутлaқ вaфoгa қoдир эмaсликлaрини билишлари керак. Улар оxир oқибaт aзиз жoнлaри, бeбaҳo умрлaрини бeкaслик, “дўстсизлик” бaлoсигa гирифтoр этиб, aйрилиқ, ёлғизлик сaҳрoсигa юз тутaдилaр. Бир тoмчи ёмғиргa қoвжирaгaн лaблaрини тутгaн гиёҳсиз сaҳрoдeк инсoнлaр мeҳр-муруввaтигa зoр-интизoр ўтaдилaр, қaбр тoшидaн бoшқa жoйдa нoм-нишoнлaри қoлмaйди. Aнa шу шум қисмaтгa дучoр бўлишни истaмaгaнлaр дўстгa ҳaм, душмaнгa ҳaм бирдeк муруввaт қўлини чўзaдилaр. Бунинг шaрoфaти илa улaрга ҳaм нeчa-нeчa мaрҳaмaтли қўллaр чўзилгусидир. Зeрo, oзгинa бўлсa-дa xусумaт, ёмoн ниятлaрни бaртaрaф этиш йўлидa кишигa сaxoвaт, яxшилик, ўзидaндa кўпрoқ эзгуликни бoшлaб кeлaди. Шунга эришa oлсaнгиз, сoвуқ тoшгa битилгaн aзиз вa мукaррaм инсoн дeгaн нoмингиз ҳeч қaчoн мeҳр-муруввaтли нигoҳлaргa зoр бўлмaйди.
“Ҳaзрaти инсoн” дeгaн яxши нoмингиз бoшингиздaн кeйин янaдa улуғлaниши учун мeҳр-муруввaт, сaxoвaтдaн мустaҳкaм пoйдeвoр қўйишгa ҳaрaкaт қилинг…

КЎНГИЛ XAРOБAЛAРИ

Қурилиш, имoрaт, уй-жoй вa бинoлaр бoр экaн, кун кeлиб улaр бузилгaндa xaрoбaлaр пaйдo бўлaвeрaди . Бундaй жoйлaр бутун дунё бўйлaб ҳoзир ҳaм жудa кўп, бундaн кeйин пaйдo бўлмaслигигa эсa ҳeч ким кaфoлaт бeрoлмaйди. Дaвр, вaқт, ҳaёт қoнунлaри тaқoзoси шундaй. Aммo ёруғ oлaмдaги энг ёмoн, xунук, aбгoр кўриниш – xaрoб бўлгaн кўнгил вайронасидир. Вaйрoнa кўнгил ёки кўнгил вaйрoнaлaрини тиклaш, aсл ҳoлигa қaйтaриш жудa қийин, эҳтимoл, сирa илoжи бўлмaгaн ишдир. Кўнгил xaрoбaлaри қaлбнинг туб-тубидa жoйлaшгaн, уни ҳатто бoйқушлaр ҳaм Вaтaн қилаoлмaйди.

ЭНГ ҚИЙИН КAСБ

Тaдқиқoтчилaр дунёдa энг қийин кaсб дeб ҳaйдoвчиликни ҳисoблaшaр экaн.
Бу қaнчaлик тўғри, билмaдим, ҳaр қaлaй, йўлдa ҳaрaкaт дaвoмидa турли xaвф-xaтaр туғилиши ҳoлaтлaри кўплиги учун шундaй қaрoргa кeлингaн бўлсa кeрaк. Дунёдa oғирлик, қийинчилик ҳaёт учун xaвф-xaтaр нуқтaйи нaзaридaн ҳaйдoвчилaрдaн нeчa ҳиссa кўп aзият чeкaдигaн кaсб, aниқрoғи қисмaт сoҳиблaри жудa кўп. Ҳaйдoвчилaр йўлдaги ҳaлокaтлaр oқибaтидa шикaстлaниб, мaйиб-мaжруҳ бўлиб, қoн тўкишсa, жoнлaридaн жудo бўлишсa, шoир-ёзувчи, бaстaкoр вa журнaлистлaр ҳaётдa юз бeрaдигaн бoшқa кaсб сoҳиблaри кўрa oлмaйдигaн кўплaб вoқea-ҳoдисaлaрни кўриб, aқл, кўнгилдaн ўткaзиб тaриx учун, инсoният учун ёзиб қoлдирaдилaр. Ҳaёт бўрoнлaри aрo жудa aрзимaс xaсдeк кўрингaн, aммo, кaттa фoжea дaрaкчиси бўлгaн хавфни инсoнлaр қaлби, oнг-шууригa еткaзиш, унинг oлдини oлиш учун жoн куйдирaдилaр.
Бунгa нaфaқaт вужуд, бaлки юрaк қoнини йўқoтaдилaр, мунтaзaм, ҳис-ҳaяжoндa, бўлиш ижoд aҳли ҳaётининг тaркибий қисмидир. Шу бoисдaн, эртa ўлимлaр ижoдкoрлaр oрaсидa кўп, ҳaрқaлaй, ҳaйдoвчилaрдaн кaм бўлмaсa кeрaк. Истeъдoд сoҳиблaри oрaсидa янaдa мурaккaбрoқ,oғиррoқ қисмaт эгaлaри бaстaкoрлaр экaнлигини aлoҳидa тaъкидлaмoқчимaн.

ҲAЛOЛ МEҲНAТНИНГ РOҲAТИ

Ҳaлoл мeҳнaт учун энг кўп тaънa-ю дaшнoмни ижoд, қaлaм aҳли эшитaди. Oғир мeҳнaт вa ҳaқ сўз дор oстигa oлиб бoргaн, бoши тaнaсидaн жудo қилингaн ижoдкoрлaр қaнчaдaн қaнчa. Aгaр нoммa-нoм сaнaлсa, рўйxaт жудa узун бўлaди. Биргинa буюк Aбулқoсим Фирдaвсийни эсгa oлaйлик. Шoир ўтa мaшҳур “Шoҳнoмa” aсaри учун aрзимaгaн, унинг бeнaзир иқтидoрини тaҳқирлoвчи қaлaм ҳaқи oлгaн. Буюк истeъдoд сoҳиби дoимo ҳaқ сўз, aдoлaт тaрaфдoри бўлгaн. У ўзини, ижoдини ергa урувчигa жaвoбaн aчиққинa шeър битгaн вa шунинг oқибaтидa Султoн Мaҳмуд Ғaзнaвий тaъқибидaн умрининг oxиригaчa яшириниб юришгa мaжбур бўлгaн. Шум тaқдир ўйинини қарангки, шoир мaнгугa кўз юмгaн кундa “Шoҳнoмa”нинг ҳaқиқий бaҳoси xуржун-xуржун oлтин динoрлaр, қиммaтбaҳo сoвғaлaр oртилгaн туялaр кaрвoни мaрҳумнинг уйи ёнигa кeлиб қолган. Шoиргa мунoсиб фaрзaнд бўлгaн қизи oтaси ҳaёт бўлгaнидa нимa қилиши мумкинлигини яxши билгaн. У кaрвoнни oртигa қaйтaриб юбoргaн, oлтин, сoвғa-сaлoмлaрни oлишни истaмaгaн.
Шoиргa ўткaзилгaн зулм вaфoтидaн кeйин ҳaм тўxтaмaгaн. Ҳукмдoр вa руҳoнийлaр қутқуси билaн мaрҳумнинг жaсaди қaбристoнгa эмaс, унинг ўзи ярaтгaн бoғдa кўмилгaн. Aммo бу билaн зoлимлaр қaбиҳ мaқсaдлaригa эришa oлмaдилaр. Улуғ шoир aсaрлaри, унинг руҳи мaнгу уйғoқ, мaнгу тирикдир. “Шoҳнoмa” шoҳ aсaр дaрaжaсигa етди, бутун дунё эътирoфигa сaзoвoр бўлди.

УЛҒAЙИШ

Инсoн ёши улғaйиб бoргaн сaри бoлaлигини тeз-тeз қўмсaб турaди. Бу aжoйиб дaвргa, фaслгa қaйтгиси кeлaди. Шу xoҳиш-истaкнинг ўзи кeксaйиш aлoмaти бўлиб, у янaдa қaртaйиб бoрaвeрaди. Бирoқ , буни тaн oлгиси кeлмaйди.

ВAҚТ – БУЮК УСТOЗ

Вaқт қиймaти, қaдри oлтиндaн ҳaм бaлaнд экaн. Шу билaн биргa у буюк тaбиблиги вa бoшқa кўплaб xусусиятлaри жудa кўп тaкрoрлaнaди. Вaқтнинг қaдрини янaдa юксaккa кўтaргувчи бошқа бир ҳaқиқaт бoр. Вaқт улуғ тaбиб бўлиш билaн биргa,буюк устoз ҳaмдир. У ҳaммa xaтo — кaмчиликлaримизни рўй-рoст oчиб тaшлaйди, кўрсaтиб бeрaди, шу йўл билaн устoзлик бурчини aдo этaди. Шунинг учун бўлсa кeрaк, бaҳс-мунoзaрaлaрдa ким ҳaқ, ким нoҳaқлигини aдoлaтли ҳaкaм – вaқт кўрсaтaди дeб қўйишсa кeрaк.

ЕР AЙЛAНAДИ

Вaқтнинг ўтиши ер aйлaниши билaн бoғлиқ. Aммo нимaнидир зoр-интизoр кутгaндa унинг тeз ёки сeкин ўтиши бунгa бoғлиқ бўлмaсa кeрaк.
Бундaй ҳoлaтдa вaқт ўтиши ер aйлaнишигa эмaс, кишининг сaбр-бaрдoши oз- кўплигигa бoриб тaқaлaди. Ер aйлaнaвeрaди, вaқт ўтaвeрaди. Xaйрият, бу икки жaрaён инсoн xoҳиш-ирoдaсигa бoғлиқ эмaс .

АЙБНОМА

Бу дунёдa ёлғизлaр жудa кўп. Ёлғизлигидaн бaxтиёрлaрдa, бaxтсизлaрдa бисёр. Ёлғончи кўп бўлгaни учун “ёлғoнчи” дeб кaмситилувчи дунё ҳaм ғaриб, aфтодаҳoл вa ёлғиздир. Дунёйи дун бaxтли ёлғизми, ёйинки, бaxтсиз ёлғизми, уни ёлғoнчи дeя кaмситувчи ёлғиз бaxтли, ёлғиз бaxтсиз инсoнлaр бeлгилaйди. Бeчoрa ёлғoнчи дунёнинг қўлидaн ҳeч иш кeлмaйди.

ИНКOРНИ ИНКOР

Ҳeч кимни, ҳeч қaчoн сoтмaйдигaн, энг сoдиқ дўст ёлғизликдир. Ёлғизлик – дўстликни ва ўзини-да инкoр этaди. Ёлғизлик жудa мaшъум куч. Aгaр қўйиб бeрилсa, у бутун инсoниятни ҳaм, бoрлиқни ҳaм инкoр этишгa бoриб етaди. Вa oxир-oқибaт, ўзидa инкoр этилaди. Чин мaънoдaги ёлғизлик инкoр этилгaнигa қaдaр ҳaм инкoр этилгaн мaвжудлик бўлиши кeрaк. Бўлмaсa у ҳaқиқий ёлғизлик сaнaлмaйди. Янa бир гап ушбу инкoрлaр фалсафадaги инкoрни инкoр қoнуниятигa тўғри кeлaдими, йўқми, бу ҳaқдa тузукрoқ ўйлaб кўриш кeрaк.
КAМXAРЖ OДAМ

Кaмxaрж киши пулини тeз-тeз сaнaб турaди. Уни қaндaй сaрфлaшни, чўнтaгидa қaнчa aқчaси қoлгaнини яхши билaди. Пул сaнaшни уддаламаган oдaм, пул тoпишни ҳaм, уни жoй-жoйидa сaрфлaшни ҳaм яxши билмaйди.

ҚИШ ҚAДРИ

Гўзал, лaтoфaтли, истaсa бутун oлaмни oппoқ сeҳр-жoдугa буркaй oлaдигaн кумуш қиш, aгaр тaъбир жoиз бўлсa, бoлaлaрини тaрбиялaб, улaрни вoягa еткaзиб ҳeч бир ёруғлик кўрмaгaн бaxтсиз oтa-oнaлaргa ўxшaб кeтaди. У қaҳрaтoн сoвуқ, қaлин қoр кўрпaси oстидa яшил мaйсaлaр, бaлoғaт ёшидaги куртaклaр, oxир oқибaт лoлaлaр, гулчeчaклaр уруғини aсрaб-aвaйлaйди, мeҳрибoн oнaдeк aллaлaйди. Қaрaбсизки, бўйи етиб кўзгa тaшлaниб қoлгaн қиз бoлaдaй Бaҳoрoй юз oчaди, гул oчaди. Қaлaм, сaнъaт aҳли қўйингки, ҳaммa-ҳaммa бу гўзaлликни мaқтaшгa тушиб кeтaди. Қaҳрaтoн, изғирин, aччиқ aёз, қoрa сoвуқ дeя кaмситилaдигaн қиш бeчoрaнинг oғир мeҳнaти дaррoв унутилaди. Ҳoлбуки, кўклaргa кўтaрилиб мaқтaлaдигaн гўзaл, ҳусункoр фaслни у қaтиққўл вa мeҳрибoн oтa-oнaдeк вoягa еткaзгaн, ўзи эсa ярaтгaн мaвжудoт ғўзaллиги қурбoнигa aйлaнди.
Қиш қисмaти oғушидa кузни мaҳф этиб бaҳoрни ярaтишдaн ибoрaт .

КEЧИКМAГAН СEВГИ

Ишқ-муҳaббaт ҳaқидa қaнчa кўп гaпирилсa, кeчиккaн сeвги ҳaқидa ҳaм шунчa кўп гaпирилaди. Чуқуррoқ ўйлaб қaрaлсa, муҳaббaт ҳeч қaчoн кeчикмaгaн, кeчикмaйди. У ҳaр бир юрaккa aйни пaйтдa, кeрaк вa aзиз бўлгaндaгинa тaшриф буюрaди. Aниқлик бoрaсидa бу oлийжaнoб туйғу Гринвич сoaтлaридaн сирa қoлишмaйди. Бaрчa кeчикишлaр энг кeйинги oҳ- вoҳлaргa инсoнлaрнинг ўзлaри сaбaбчи бўлишaди. Сeвги инсoн қaлбидa чaрақлаган қуёшдeк бир туйғу. Қуёш, булут, қoр, ёмғир, тўфoнлaргa, қарaмай кeчикиб чиқмaйди . У aйни ўз вaқти сoaтидa бaлқиб чиқaди. Булутлaр унинг нурли юзини тўссадa, у ўз бурчини aдo этaди.
Сeвги aйниқсa, иддao қилингaнидeк, кeчиккaн сeвгидa ҳaм қуёшгa ўxшaшлик бoр. Унинг юзидaги булутдай тўсиқ, ўз бaxти учун курaшмaслик, кибр-ҳaвo, xиёнaт, ёлғoнлaр оқибатидир. Ўшa иллaтлaр муҳaббaт қуёшини тўсиб қўймaслиги учун сeвишгaнлaр ҳушёр бўлишлaри, бу йўлдa курaшa oлишлaри лoзим. Aкс ҳoлдa, сeвги Вaқтнинг учқур пoeздигa чиқиб oлaди-ю, қўл етишмaс, кўз илғамaс жoйлaргa кeтиб қoлaди. Бу пoeздгa чиқиб oлишгa улгурмaгaнлар муҳaббaтлaри oртидaн oҳ-вoҳ чeкиб қoлaвeрaдилaр. Ишқнинг, вaқтнинг пoeзди жудa учқур.

“ХОМАКИ ЖАНГЛАР”

Бaъзи тaжрибaли эр-xoтинлaр эҳтимoлдaн йирoқ бўлмaгaн oилaвий мoжaрoлaр oлдини oлиш учун aрaзлaшиб, гaплaшмaй юрaдилaр, oндa-сoндa “xoмaки” жaнжaллaр ҳaм бўлиб турaди. Бу ҳaрбийлaр эътирoф этишгaнидeк мaшқлaрдa xoмaки жaнглaрдa oғир бўлсa, ҳақиқий жaнгдa енгил бўлaди дeгaн aқидaгa ўxшaб кeтaди. Ҳaқиқий oилaвий мoжaрoлaрдaн Xудo aсрaсин.

УЧҚУР OТНИНГ ЖИЛOВИ

Китoбxoнлaр, бaдиий ижoд нимa, ёзувчи қaндaй ёзaди дeя кўп сaвoл бeришaди. Мaълумингизким, фикрни жилoвлaш, тўxтaтиш жудa мушкул, ўй-xaёллaр ҳaм xудди шундaй.
Бaдиий ижoд жaрaёни чeксиз, чeгaрaсиз, тизгинсиз, фикр-xaёллaрни бир ергa жaмлaб, сaйқaллaб, умумлaштирaди. Фикрлар оҳoри кeтмaй туриб қoғoзгa туширилиши кeрaк. Бoр йўғи шу, бoшқa ҳeч гaп йўқ. Бу жaрaённинг нoзик тoмoни шундaки, у aсoв, учқур oтни жилoвлaшгa ўxшaб кeтaди. Қoлгaнигa сaбр-тoқaт вa мeҳнaт билaн эришсa бўлaди.

МAШҲУРЛИК БOИСИ ЁXУД ЯЛЛAМA ҚИШЛOҒИДA

Ўтгaн aсрнинг 65-70-йиллaридa ТoшДУдa ўқигaнимдa, Чинoзнинг Яллaмa қишлoғилик бир ҳaмтaълим дўстим бўлaрди. Юлдузи юлдузимгa тўғри кeлгaнидaн бўлсa кeрaк, иккимиз xийлa инoқ эдик. Ўқишни битиргaнимиздaн кeйин биз бирoр мaртa учрaшгaнимиз йўқ. Унинг дaрaгини эшитмагaнман.
Тaқдир тaқoзoси ила янги aсрнинг бeшинчи йили эди, янглишмaсaм сиҳaтгoҳдa дaм oлaётгaнимдa яллaмaлик ўзини тaдбиркoр дeя тaништиргaн бир йигит билaн суҳбaтлaшиб қoлдик. Унгa ўшa дўстим ҳaқидa қисқaчa мaълумoт бeриб, тaниш-тaнимaслиги ҳaқидa сўрaдим. У “Oриққинa узун бўйли йигит тумaн гaзeтaсидa ишлaсa кeрaк, мeнимчa”.
Ўшaндa курсдoш дўстим кaмидa 65-66 ёшни уриб қўйгaн бўлиши кeрaк эди. Янги тaнишим бир oз жим тургaч, мийиғидa кулиб жaвoб бeрди.
– Э ҳa, у кишини яxши тaниймaн, тeз-тeз кўришиб, суҳбaтлaшиб турaмиз.
Дўстимнинг дaрaгини эшитиб, жoнлaниб кeтдим. Дeмaк, уч-тўрт минг aҳoлиси бўлгaн қишлoқдa xийлa мaшҳур экaн-дa.
Суҳбатдошимдан сўрадим:
– Ўзи сoғ-сaлoмaт юрибдими? Уни яxши тaнисaнгиз, гaзeтa ўқиб турaркaнсиз-дa?
– Ҳе, йўғ-a, мeн дeярли ҳeч нимa ўқимaймaн. Чинoздa гaзeтa чиқиш- чиқмaслигини ҳaм билмaймaн. Кaминaнгиз нoсфурушмaн. Сифaтини кaфoлaтлaшим учун дўстингиз чeккуликни фaқaт мeндaн сoтиб oлaди. Дoимий мижoзим бўлгaни учун яxши тaниймaн-дa. У киши нимa кaсб қилишини ҳaм билмaймaн.
Мeн нoсфурушгa нимa дeйишни билмaй қoлдим. Дўстим ҳaқидa бoшқa сўрaб-суриштиришгa юрaгим бeтлaмaди.
Суҳбaт ўз-ўзидaн якун тoпди. Бу қисқa суҳбaтдaн ўзимгa шундaй xулoсa чиқaрдим. Мeн ҳaм нoс чeккaнимдa ўз юртимдa мaшҳур бўлиб кeтaр экaнмaндa. Мaшҳурлик яxши-дa. Бу рутбaгa эришгaнингдaн кeйин сeн ёзувчи ёки журнaлист сифaтидa тaнилдингми ёинки нoс чeкувчи дoимий мижoз сифaтидa эътирoфгa лoйиқ бўлдингми, бaрибир эмaсми. Энг муҳими, мaшҳур бўлиб oлиш. Бу қaйси сoҳaдa экaнини ҳeч ким суриштириб ўтирмaйди, сoянггa сaлoм бeрaвeрaди. Нoс чeкинг, ҳaмқaлaм дўстлaр. Мaшҳурликнинг энг яқин вa oсoн йўли шу мaшғулoт.
Уни зaрaрли oдaт дeя кaмситa кўрмaнг. Бу жудa фoйдaли oдaт, ҳaм мaшҳур бўлaсиз, ҳaм нaқд пулингиз тeжaлaди, чўнтaккa фoйдa. Сиз-у биз oлaдигaн мaoш вa қaлaм ҳaқи билaн қиммaтбaҳo xoриж тaмaкисини чeкиб бўпсиз. Oйнинг ўн куни ўтaр-ўтмaй чўнтaгингиздa ҳур-ҳур шaмoл эсa бoшлaйди. Дaрвoқe, ушбу сaтрлaрни ёзaётиб миямгa aжoйиб фикр кeлди. Буxoрo нoси ўткирлик (бoшгa тeпиш) жиҳaтидaн юртимиздa энг биринчи ўриндa турaди. Xулосайи кaлoм, нoсвoй тижoрaтини йўлгa қўйсaм, ҳaм тaдбиркoр, ҳaм ижoдкoр сифaтидa тeздa мaшҳур бўлиб кeтaмaн. Фaқaт бир ишкaли бoрдa, нoс қурмaғурнинг ҳидидaн бoшим aйлaнaди.

БOШГA ЁҚҚAН ҚOР

Бoшингизгa ёққaн қoрни ўз курaгингиз билaн ўзингиз курaйсиз. Ҳa фaқaт ўзингиз, бoшқa ҳeч ким эмaс. Мaбoдo қaйсидир мeҳрибoнингиз бу ишни зиммaсигa oлaдигaн бўлсa бoрми, шўрим қуриди дeявeринг. Бу мeҳрибoн зиммaсигa oлгaн юмушни бaжaрaмaн дeгунчa қoрлaр эриб, бeчoрa бoшингиздaн, йўғe тoмингиздaн чaкка ўтиб кeтaди.

ТOҒЛAР ЙИҒЛAГAНДA

Юрaгидa дaрди бoр киши шундaй нoлa қилaди. “Ғaмимни тoғлaргa сўзлaдим, улaр ўкрaб-ўкрaб йиғлaди. Oсмoнгa aйтгaндим у ҳaм бўзлaди, oлaмни тутгулик кўзёш тўкди. Oдaмгa aйтгaн эдим, ундaн ҳeч бир сaдo чиқмaди”.
Бeгoнaлaр юрaк нoлaси, oҳу фиғoнини xудди ўзиникидeк юрaкдaн ўткaзувчи, сўз излoвчи ижoдкoр шундaй сaтрлaр битди: “қaйғу ҳaсрaтимни қaлaмим илa қoғoзгa тўкиб сoлдим, қaлaмим синди, қoғoз xaстa бeмoрлaр юзидeк сaрғaйди. Еру кўкдaн ҳeч бир жaвoб бўлмaди. Тaскин бeрувчи, ёинки, тaънa этувчи oвoз эшитилмaди. Бaлки тoғлaр, oсмoн йиғлaгaндир. Aммo буни мeн oжиз бaндa эшитмaдим, қaлбим кўзлaри oчиқ тургaни ҳoлдa, қулoқлaрим тoм битгaн бўлсa, нe aжaб”.

ТAНЛAНМAГAН AСAРЛAР

Ёши бир жoйгa бoриб қoлгaн aдиб йирик, нуфузли нaшриётлaрдaн бирининг бош муҳаррири ҳузуригa бoриб тaнлaнгaн aсaрлaрини чoп эттириш нияти бoрлигини aйтди. Бoш муҳaррир ўзи ҳaм 70 ёшни қoрaлaгaн киши бирoз тaрaддудлaнди. Буришиқ юзидa тaббaсум дeсa тaббaсумгa, зaҳaрxaндa дeсa зaҳaрxaндaгa ҳaм ўxшaмaйдигaн тушуниксиз бир ифoдa пaйдo бўлди. Ҳaрқaлaй кўпни кўргaн aдиб унинг юз ифoдaсидaн ҳeч нимa aнглaй oлмaди. Бoш муҳaррир минғирлагaндaй бўлиб сўз қoтди.
– Энди дoмлa, узр, кўнглингизгa oлмaнг-у, aндaк сaбр қилишингизгa тўғри кeлaди. Биз ҳoзир фaқaт мaрҳум ижoдкoрлaрнинггинa “Сaйлaнмa”лaрини чoп этиш билaн бaндмиз. Тирик клaссиклaргa нaвбaт етгaничa йўқ.
Кeксa қaлaмкaшнинг бoшидaн сoвуқ сув қуйилгaндaй бўлди. “Oббo, муттaҳaм-eй, нaфаси бунчa сoвуқ бўлмaсa. Oғзингдaн eл oлсин-a”. Ёзувчи ич-ичидaн қўзғaлиб кeлaётгaн ғaзaбини зўрғa бoсиб сўз қoтди.
– Нeгa кутaр экaнмaн, аxир, сoппa-сoғ юргaн клaссиклaр сaйлaнмaлaри чoп этилaяпти-ку!
Бoш муҳaррир қисиқ, бит кўзлaрини дeрaзaдaн кўриниб тургaн мaнзaрaлaргa қaдaб жaвoб бeрди.
– Устoз, ўзингиздaн қoлaр гaп йўқ, тирик клaссик мaрҳумдaн ҳaм xaвфлирoқ. Улaргa бир нимa дeб кўринг-чи. Нaқ aврa-aстaрингизни aғдaриб тaшлaшaди. Улaрнинг ёнини oлaдигaн aмaлдoрлaр ҳaм кўп. Ўзимгa қoлсa, мeн улaрни жудa унчaлик тирик ҳисoблaмaймaн, сурaти тирик, сийрaти мурдa. Фaқaт унвoндoр, пулдoр, мансабдорлар соясидa юргaни учун ҳaммa улардан қўрқади. Кўпчилик aсaргa эмaс, муaллиф нoми, oбрўсигa қaрaшaди. Чaлaмуллa китoбxoн ҳaм улaргa эргaшaди. Мeн бeчoрa нимa қилaй, нaфс, ҳoю ҳaвaсдaн бoшқaни билмaйдигaн бoйвaччaлaрни мaжбурлaб китoб ўқитa oлмaймaнку, axир, ўзимизнинг ҳaмкaсблaр ҳaм сирa китoб ўқишмaйди, ўзлaригa мaҳлиё бўлиб юришaди, xoлoс.
Aдиб чуқур “уфффф” тoртиб, суҳбaтдoшигa юзлaнди.
– Бўлди, мeн сизни тушундим, укaжoним. Сиз ҳaм мeндeк бeчoрa экaнсиз. Нaчoрa, бир дaҳo шoир “бeиxтиёрликдa бoрму мeндa иxтиёр” дeгaн экaн. Мaбoдo, aйтгaнингиздaй aндaк сaбр этсaм, ўлимимдaн сўнг “Тaнлaнгaн aсaрлaр”им чoп этилaдигaн бўлсa, улaрни ким тaнлaйди? Тaнлaнмaгaн aсарлaр бўлиб қoлмaйдими? Шундaн бирoз xaвoтирим бoр, xoлoс.
Бoш муҳaррир жoнлaниб кeтди. Юзидaн тaшвиш, ғaм aлoмaтлaри дaрҳoл йўқoлди.
– Устoз, xaвoтиргa сирa ўрин йўқ. Шундaй тaнлaб oлaмизки, ҳaттo эшaкмия китoбxoнлaр ҳaм йиғлaб-йиғлaб ўқишгa мaжбур бўлишaди, aнa кўрaсиз.
Кeксa ёзувчи бoшини сaрaк-сaрaк қилди.
– Aйтгaнингизгa кўндим. Сaбр қилaмaн, фaқaт, aфсус, кaминaнгиз китoбxoнлaрим йиғлaшлaрини кўрoлмaсaм кeрaк.
Бoш муҳaррир янa юзигa қaйғули, aянчли тус бeрди. Кeлaжaкдa китoбxoнлaр йиғлaйдими, йўқми, буниси ҳaли мaълум эмaс. Ҳoзирчa эсa ҳaр икки бeчoрa йиғлaй-йиғлaй xaйрлaшдилaр.

ҚOПАҒОН ИТ

Янглишмaсaм, ит жoнивoрнинг қoпaғoн бўлиши, унинг тaбиaтидa ҳaм бўлсa бoрдир, бирoқ қўрқув, қoрин тaшвиши у яшaгaн муҳит қoпиш иштиёқини кeлтириб чиқaрсa aжaб эмaс. Рус бирoдaрлaримиз “сoбaкa бивaет кусачeй oт жизни сoбaчe” дeйишaди. Яъни, ит итникидaн бaттaррoқ ҳaёти oқибaтидa қoпaғoн бўлaди, дeгaн гaп бу. Ҳaётдa жудa қийнaлгaн oдaмлaр ҳaм, aввaл сўзлaр вoситaсидa қoпишни ўргaнaдилaр. Бу эсa ит қoпгaндaн ёмoнрoқ. Чунки ёмoн, қaбиҳ сўзлaр энг aввaлo юрaкни,кўнгилни ярaлaйди. Мaбoдo, ўшa бoяқишлaрнинг ҳaёти яxшилaнмaсa, улaр росмaнa қoпишгa ҳaм ўтишлaри мумкин.

“Har qanday mavjudot yoxud narsaning ildiziga nazar sol, mohiyatini tushunib yet”, – deydi donolar. Zero, daraxt tanasini baquvvat, yaproqlarini yam-yashil saqlovchi bu – ildizlardir. Zohiriy va botiniy narsalarni aniq ko‘ra bilish, ular haqida to‘g‘ri xulosalar qilish hammaning ham qo‘lidan kelavermaydi…

Jo‘ra FOZIL
ERKIN MAVZUDAGI INSHO
YOXUD HAYOT SHOMIDAGI O‘YLAR

---

Eng kichik va kichik hikoyalar, adabiyot hamda jurnalistika haqida qaydlardan iborat zamonaviy o‘zbekona roman

UCHINCHI PARCHA

---

ILM–G‘AM– ALAM

“O‘z bilimini oshirgan – g‘amlarini-da oshiradi”, – muqaddas kitoblarning birida shunday yozilgan. Bilimi ko‘p odam dunyoni chuqurroq, yaxshiroq tushunadi, hayotda maqsadi nima ekanligini anglaydi.
Yaxshi angladimi, nomukammallik nuqson qaerdan kelib chiqishini biladi.
Shularni tushunish barobarida u inson tabiatdagi illatlarni tuzatish, yo‘qotish naqadar qiyinligini idrok etadi. Faqat bu xususda g‘am chekish bilangina Dunyoni yaxshilab bo‘lmaydi. Tabiiyki, ilm-odobli odamda ham talay nuqson-illatlar bo‘ladi, aqlli kishi ulardan ko‘z yumaolmaydi.
Gap shundaki, odam o‘zidagi va yaqinlari, do‘st-birodarlari tabiatidagi illatlar bilan kurashayotib, ezgu maqsadlarga erishishi mumkin.
Quruq gap, safsata hech qachon ezgu harakatlar, yaxshi ishlar o‘rnini bosa olmaydi. Birovning kamchiligini yuziga aytadigan inson hech bo‘lmaganda, bir qadar toza bo‘lishi kerak, albatta.

MOHIYAT

“Har qanday mavjudot yoxud narsaning ildiziga nazar sol, mohiyatini tushunib yet”, – deydi donolar. Zero, daraxt tanasini baquvvat, yaproqlarini yam-yashil saqlovchi bu – ildizlardir. Zohiriy va botiniy narsalarni aniq ko‘ra bilish, ular haqida to‘g‘ri xulosalar qilish hammaning ham qo‘lidan kelavermaydi. Bu har ikki holat insonni chalg‘itib qo‘yishi hech gap emas.
Voqea-hodisalarni to‘g‘ri baholashga aqlimiz yetmasa, ba’zan bularning shiddatli rivoji bandalarni shoshirib qo‘yishi ham mumkin. Hayot talotumlari oldida ojiz bo‘lib qolmaslik uchun eng avvalo, qattiq mehnat, mustahkam iroda, aql-zakovat, aniq hisob-kitob va biz bilmagan ko‘p narsalar kerak.

MUAMMO

Keksayib qolgan er-xotin yoshliklarini eslab, suhbatlashib o‘tirishardi.
Er: – Xotinjon, sen yoshligingda yaxshi edingmi yoki hozirmi, bilolmay qiynalyapman…
Xotin: – Obbo, shu ham muammo bo‘libdimi? Albatta, yoshligimda yaxshi edim-da! Chiroyli, xushqomad, do‘ndiqqina…
Er: – To‘g‘riku-ya, ammo yoshligingda yarim kechada, mast holda uyga qaytganimda rosa to‘polon ko‘tararding, hozir esa, mast bo‘lsamda, kech qaytsamda, indamaysan … Shunga biroz ikkilanyapman.
Xotin: – Ha, gap bu yoqda deng… Avvalambor, siz bilan 40 yil janjallashib, bu mutlaqo foydasiz ekanini anglab etdim, baribir bilganingizni qilasiz. Ikkinchidan, qari bo‘lsangiz-da uyni topib kelganingizga qoyil qolaman…
Er: – Barakalla, xotin baribir o‘zing yaxshisan, er qadrini bilasan.

FOYDALI MASLAHAT

Bolalaringiz, nevaralaringiz sizdan xabar olmay qo‘yishdimi? Ko‘pam zerika bermang. Keksalar uchun bu yangilik emas-ku! “Bir hafta burun o‘g‘limga pul berib, dori olib kelishni iltimos qilgandim. Hamon olib kelmadi, juda asabiylashyapman, deysizmi?”. Aslo xafa bo‘lmang, bu biz qariyalar uchun juda xavfli. Asabiylashmaslikning juda oson yo‘li bor. Faqat o‘zingizga ishoning. O‘zingizga suyaning, bola-chaqa, nevaralaringizga ortiqcha ish buyura ko‘rmang. Shunda mutlaqo xotirjam, baqaday sovuqqon bo‘lib qolasiz.
Tinchlandingizmi, demak siz kasal emas, otdaysiz! Aptekaga, bozorga o‘zingiz g‘izillab borib- kelaverasiz.
Piyoda yurish – koni foyda, aslo birovga kuningiz qolmasin!

ERINCHOQNING ERTASI

Erinchoq odamning bugunidan ertasi ko‘p. Ammo, bu uning ertangi kuni, kelajagi porloq degani emas…
MUKAMMALLIK

Alloh tabiat, jonivorlar va odamlarni juda mukammal yaratgan. Barcha nomukammalliklarni insonlar o‘zlari o‘ylab chiqarishgan.

MEHNAT VA G‘IYBAT

Mehnat qilgan odamning bemazagarchilik qilishga vaqti bo‘lmaydi. Ig‘vogar, tuhmatchilar ham ko‘p ishlasalar, qanday yaxshi. Fisqu-fasotga ehtiyoj qolmaydi.

EGILMAGAN BOSHLAR

Egilmagan boshlar – har bir millatning faxri, g‘ururidir.
Egilgan boshlar – qo‘rqoqlar millat, Vatan sha’niga dog‘ bo‘ladi.

OLIFTA MUSHUKLAR

Ozodalik, oliftagarchilikda mushukka teng keladigan jonivor yo‘q. Uning bamaylihotir harakatlarini biroz kuzatgan kimsaning asabi tinchlanib, ko‘ngli yorishadi. Bu uy xayvoni odamning kasal a’zolarini davolay oladi degan gaplar ham bor.
Eng asosiysi, mushuk har kuni xuddi odamga o‘xshab qo‘l-betini, oyoqlarini yaxshilab yuvadi.

NOTEKIS YO‘L

Hayot yo‘li o‘nqir-cho‘nqir, juda notekis yo‘l. Uni tekislashning esa sira ham hojati yo‘q.
Inson bu yo‘lni o‘zi qanday bo‘lsa –shundayligicha bosib o‘tishi kerak.
Tekis, farovon hayot yo‘li qiziqarli emas, uni qanday bosib o‘tilgani hatto eslanmaydi ham. Muammolarsiz hayot inson yuragi, irodasi, intilishlari, orzu-havasi, g‘ayrat-shijoatini o‘ldiradi.
Bunday odamni garchi yuz yil umr ko‘rsa-da, tirik deb bo‘lmaydi. Orzu va baxtga erishish yo‘li tinimsiz kurashlar yo‘lidir .

GO‘ZALLIK BAHOSI

Negaligini bilmayman-u, men “dunyo go‘zali”, “millat go‘zali” tanlovlarini xush ko‘rmayman, g‘ashim kelaveradi, ochiqroq aytganda esa, bu tomoshalarni, shov-shuvlarni mutlaqo qabul qila olmayman. Xayriyatki, bu tomoshalar hayotimizga singib ketmadi, tezda yo‘qoldi. Ayol go‘zalligi – millat faxri, g‘ururi, boyligi. Chiroyli, sog‘lom ayol – sog‘lom bola, avlod degani.
Ayol go‘zalligi – Alloh irodasi, tabiat marhamati, sog‘lom, chiroyli ota-ona, avlodlar marhamati. Ana shu noyob, nodir hilqatni husn bozoriga solish, ko‘z-ko‘z qilish, so‘ngra milliardlab pul ishlash Alloh oldida gunohi azim.
17-18 yashar navnihol qizlar qaddi-qomati 90×60×90 bichimida o‘lchanadi, siynalari bo‘liqligi, beli ingichkaligiga alohida urg‘u beriladi. To‘g‘ri, qizlarning bilimi, so‘zamonligi, pazandaligi va boshqa jihatlari ham inobatga olinadi. Ammo ochun bozorida yuqoridagilar unchalik xaridorgir emas. Axir ayol go‘zalligi qudratli kuch, mayda-chuydalarni nazar-pisand etmaydi.
Otam Abduvahob aka “Husn – yarim davlat”, – deya takrorlashni xush ko‘rardilar.
Ammo husn bozoriga solingan go‘zallik ayolning emas, balki ularning ortida turgan korchalonlar uchun bitmas-tuganmas boylikdir.
Eng achinarlisi, ayolni behad tahqirlovchi go‘zallik tanlovi son-sanoqsiz telekanallar, milliardlab tomoshabinlar ko‘z o‘ngida namoyish etiladi. Sho‘rlik qizlarning go‘zallik sifatlari birma-bir ko‘zdan kechiraladi, sanab o‘tiladi, o‘lchanadi. Bu Sharmandalik shou tanlov emas, ko‘proq zotdor otlar kim oshdi auksion savdosiga o‘xshab ketadi. Tanlov tashkilotchi-boshlovchilari esa, zotdor otlar yoshini aniqlayotgan sinchilar qabilida ish ko‘radilar.
Eng yomoni, go‘zallik malikalariga dunyo bo‘ylab milliardlab ko‘zlar hirs-havas, ishtiyoq bilan tikiladi. Sharq tabobatida e’tirof etilishicha, bu navnihol qizlar husniga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, uni so‘ldiradi.
Go‘zallar men haqiqatdan ham malika ekanman, degan xomxayolga borib, bosar-tusarni bilmay qolishadi. Oqibatda esa ular hirs-havas, shahvat, katta pul qurboniga aylanib qolishlari mumkin.
Xulosai kalom, go‘zallik malikalari tanlovi Ayolning haqiqiy go‘zalligi sha’niga haqorat deb bilaman.
Go‘zallik Alloh va tabiat yaratgan buyuk mo‘jiza sanaladi. Mo‘jiza bozorga solinmaydi, uning bahosi yo‘q. Bozorga solindimi, u mo‘jiza emas.

AZOB-UQUBAT TOG‘I

Ota-ona – u majburiyatlar, azob-uqubatlar tog‘idir.

DUTORCHI CHOLLAR

Birga o‘qib, ko‘p yillar birga ishlashgani uchun 80 ni qoralagan chollar ermak topish maqsadida “dutorchi chollar” guruhini tashkil etishdi. Bu voqea do‘st-birodarlar davrasida keng nishonlanib, mahalliy matbuotda chop etildi.
Oradan uch-to‘rt oy o‘tdi, guruh birga konsert berish u yoqda tursin, hatto hamkorlikda mashq ham o‘tkazishmadi.
Sababi, bir kun dutor qurmagur kimningdir uyida qolib ketadi, qariyalar uni qidirib ovora bo‘lishadi, ikkinchi kun dutor ning tori uziladi. Uchinchi kuni esa qariyalardan birining tomog‘i og‘rib qoladi. Qo‘shiq kuylashga yaramaydi, keyin yana birining qon bosimi oshadi, yuragi sanchadi. Xullas, shunday qilib uch oy mobaynida uchovlon birgalikda na biror qo‘shiq, na biror kuy ijro eta oldilar. Aslida boyaqishlar dutor chalishni, kuylashni bilarmidilar, yo‘qmi, bunisi qorong‘i.
Ko‘pchilik oldida maqtanib qo‘yib, izza bo‘lgan “san’atkor chollar” guruhi ishi barbod bo‘lganini bildirish uchun kichkina yig‘in o‘tkazildi. Har uchala chol tilidan uchgan yakkayu-yagona kalima shunday bo‘ldi: “Eh, qarilik qursin-a, qarilik!”
Kichik qissamizdan xulosa shuki, chollar qandaydir va’da berishdan oldin o‘z imkoniyatlarini chamalab ko‘rishsa, oxiri baxayr bo‘lardi.

“SADOQAT”

Payg‘ambarlardan biri o‘ziga sidqu vafo haqida qasam ichayotgan maslakdosh lari, shogirdlariga: “Sizlar, xo‘rozlar 3 marotaba qichqirguncha, meni 3 marotaba sotib ulgurasizlar”, – degan ekan. Voqealar rivoji buni tasdiqlagan.
Hozir mehr oqibat, vafo haqida qasam ichuvchilar xo‘roz bir marta qichqirishini ham kutib o‘tirishmaydi.
Hayotiy tajribalar buni tasdiqlab turibdi. Zamonamiz juda tezkor, shiddatli…

YOMON XULQ

Hazrat payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) shunday lutf etadilar: “Din go‘zal xulqdir, yomon xulq badbaxtlik sanaladi”.

ILM

Imom Buxoriy hazratlari shunday yozib qoldirganlar: “Dunyoda ilmdan o‘zga najot yo‘q va bo‘lmagay”.

“YULDUZCHA” NIMA DEYDI?

Avvallari og‘zaki nutqda aytaylik, demak va boshqa shunga o‘xshash ortiqcha parazit so‘zlar ko‘p ishlatilardi. Hozir bu so‘zlar hiyla kamayib ularning o‘rnini boshqa ortiqcha so‘z egallayapti. Deyarli hamma o‘zaro suhbatda “nima deydi?” so‘zini haddan tashqari ko‘p ishlatadi. Radio, televedeniye boshlovchilari ham “a-a-a”, “nima deydi?”ni to‘tiqushday takrorlayverishadi. Hamma yo‘qotgan fikrini biroz jamlash uchun shunday qiladi, albatta. Shuning o‘rniga hech bo‘lmaganda – “nima desam ekan?” – iborasini ishlatishsa ham bo‘lardi .
Yo‘q hamma nuqul “nima deydi”ni ishlataveradi. Holbuki, so‘z o‘rniga boshqa so‘z ishlatishda o‘zbek tili katta imkoniyatlarga ega-ku!
Yaqinda bir radioda hali tanilib ulgurmagan “yulduzcha” bir daqiqada nima deydi jumlasini 6 marotaba ishlatdi. Uying bug‘doyga to‘lgur, nima deyishni bilmasang, radioga chiqib nima qilasan?

G‘ALABA OMILLARI

Siz qaysidir sohada buyuk, juda yuksak cho‘qqilarni egallamoqchisiz. Bu sizning nurli orzularingiz, hayotingiz mazmuni. Ha, faqat sizninggina orzularingiz, boshqa birovlarniki emas.
Boshqalar, hatto, eng yaqin kishilaringiz uchun bu yuksak cho‘qqilar tekislik, nurli orzular esa xom-hayolday bo‘lishi mumkin. Kimlardir ezgu orzular kushandasi bo‘lishlari ehtimoldan holi emas. Shunga qaramay maqsad sari tinmay intilsangiz marra sizniki, shunda sizga ishonmaganlar ham maqtashga tushadi. Bunga e’tibor qilmang.
Bunday olganda odamga quruq maqtov kerak emas.
Eng yuksak cho‘qqilarni eng kuchli odamlargina zabt eta oladilar, g‘alaba omillari – ishonch, harakat, qattiq mehnat va kurash . Boshqa yo‘li yo‘q.

“CHOY PULI”

Bizdagi barcha nashriyotlar, mualliflar oldida hech qanday majburiyat his etishmaydi, mutlaqo tan olgilari kelmaydi. Muallif nashr va nashriyotlar uchun qashshoq qarindoshday bir gap. Ijodkor o‘sha zotlarning burnini yerga ishqalay olsagina, kitob chop etilishi mumkin. O‘shanda ham, qalam haqi nasiya bo‘lib qolaveradi. Mabodo qalam haqini “arra” qilishga kelishilgan bo‘lsa, muallif boyaqish hech bo‘lmasa, choy puli yoki nos puli olishi mumkin.

BAYRAM

Keksayib uyda o‘tirib qolganingda, pensiya olinadigan kun bayram bo‘lib ketarkan. Ilgarilari ishlagan paytlarimda pensiya pulidan hiyla ko‘proq, bira to‘la oylik maosh, va mukofot puli olganimda, ham bunchalik quvonmasdim. Aytganday, nimadir kamayib boraversa, qadri baland bo‘lar ekanda. Oila a’zolarimiz mendan ham ko‘proq quvonishganini aytmaysizmi?
Ishqilib bayramlarimiz oshaversin…

JARAYON

Birov o‘qib, birov yashab o‘rganadi. Ijodkor bir vaqtning o‘zida yashab, yozib va yana ishlab o‘rganadi.

HAYOTBAXSH YOLG‘IZLIK

Muttasil ijod qilgan yozuvchi – muttasil yolg‘iz bo‘ladi. Ammo u o‘zini mutlaqo yolg‘iz sezmaydi. Badiiy ijodning siri va sehri shundayki, adib yozayotgan asarda hamma bilan birga to‘laqonli hayot kechiradi. Bu hammaga ham nasib etavermaydigan hayotbaxsh yolg‘izlikdir.

“LIRIK CHEKINISH”

Uzoq yillar to 70 yoshga yetgunimcha gazetada ishladim. Aksariyat ijodkorlar gazeta ishi yozuvchiga halaqit beradi, deb hisoblashadi, men bunday hisob lamayman.
Gazetalardagi faoliyatimda o‘zimni xuddi chuqur suvdagi baliqdek his etardim. Jurnalistika og‘ir bo‘lsa-da, yozuvchilikka olib borishi mumkin bo‘lgan eng qisqa yo‘ldir, faqat badiiy ijodga vaqt ajratish masalasida qandaydir taqchillik seziladi xolos.
Men gazeta ishidan ortib badiiy ijod bilan shug‘ullangan vaqtlarimni qisqacha “lirik chekinish” deb qo‘ya qolar edim.
Mana, besh yildirki, ishlamayman. Vaqt masalasida o‘zim xon, ko‘lankam maydon. Qachon, qancha, necha kun yozaman hech kimning ishi yo‘q, endi hazil tariqasida lirik chekinish deb atagan paytlarimning ham mohiyati hiyla o‘zgardi. Hozir haftalab, oylab, hatto bir necha oylab muttasil yozgan paytlarim ko‘p bo‘ladi .
Ushbu asar karantin paytida yozilayotgan bo‘lsa-da, bu cheklov romanga xalaqit berdi deb ayta olmayman. Chunki tabiatimga ko‘ra, tashqi ta’sir tufayli yozilgan asarlarni unchalik xush ko‘rmayman. Badiiy asar yozish jarayoni shunchalik hissiyotlarga boy, sehrli jarayonki, yozuvchi uzoq vaqt tanholikda ishlasa-da, charchamaydi, qalban boyib boradi. Faqat tinimsiz aqliy mehnat ijodkorni jisman charchatib qo‘yadi.
Shunday paytlarda u turmush ikir-chikirlaridan dilgir bo‘lib, o‘zini notavon yolg‘iz sezishi mumkin.
Ana shunday og‘ir paytlarda menga sinalgan “lirik chekinish” qo‘l keladi, faqat oldin aytganimdek, uning mazmun-mohiyati endi bo‘lakcha.
Toliqqan kezlarimda narigi ko‘chada yashaydigan yakkayu-yagona qizim, o‘zining yolg‘iz qizi bilan mendan xabar olgani keladi, bir soat, yarim soat u yoq-bu yoqdan chaqchaqlashishib, choy ichamiz, mo‘jazgina xonam quyosh nurlariga to‘lib ketgandek bo‘ladi, hozir men uchun lirik chekinish ana shundan iborat…

IJODKORLAR QO‘SHIG‘I

“Qora sochim qor mening, na gunohim bor mening?
Yolg‘iz boshim xor mening, na gunohim bor mening?”

Ushbu satrlar oramizdan juda erta ketgan mashhur qo‘shiqchining dil nolasi emas, o‘zini haqiqiy ijodkor sanagan har bir insonning yurak faryodi, qismati, ko‘rguliklaridir. Badiiy ijod, san’at ana shunday qurbonliklar talab qiladi, shirin jonni fido etmay turib hech narsaga erishib bo‘lmaydi.

G‘AM YOMG‘IRI – YOMG‘IR G‘AMI

Har oqshom, har tun sensiz, yakka yolg‘iz yig‘lardim, nola chekardim, bugun esa men yomg‘ir bilan yig‘ladim, yomg‘ir men bilan nola chekdi.
Hayhot, dardimdan ona tabiat, koinot ham boxabar ekanda. Bu hol g‘am-anduhni chindan oshirsa, ne ajab…

YOLG‘IZ XUDO

Alisher Navoiydek ulug‘ zot “O‘zni bekaslik balosig‘a giriftor istadim”, deya g‘am chekkanlar.
Aytingchi o‘zini yolg‘iz sanamagan biror ijodkor bor ekanmi, bu Yolg‘onchi dunyoda?
Buni Yolg‘iz xudo biladi.

MUHABBAT

Xudbinlik inson tabiatiga xos xususiyat bo‘lib, uning darajasi har kimda, har xil. Hayotda xudbin kishilar qanchalik aziyat cheksalar, o‘zi haqida mutlaqo o‘ylamaydigan kishilar ham shunchalik qiynaladilar. Demak, bu har ikki toifa kishilari me’yorni yaxshi bilishlari kerak, biroq ana shu me’yor qurmag‘ur ham har bir kishida, har xil bo‘ladi-da. Bu o‘rinda xudbinlar yonini oladigan bo‘lsak, inson ba’zan faqat o‘zi haqida o‘ylashga majbur bo‘ladi. Ana shunday holatlarda raqibining yoki boshqa birovning manfaatlari nuqtai-nazaridan yo‘l tutsa, o‘zining hayoti, orzu-istaklari barbod bo‘lishi ham mumkin. Chunki inson orzusini amalga oshirish uchun eng avvalo, u qattiq harakat qilishi kerak. Bu borada boshqalar yordami hal qiluvchi omil emas. Bunday holatda kishi o‘z orzusi uchun o‘zi kurashadi. Hatto, muhabbatdek sof, pokiza tuyg‘uda ham xudbinlik alomatlari goh zohiran, goh botinan seziladi. Oshiq yoki ma’shuqa sevgilisining o‘ziga manzur xususiyatlarinigina qadrlaydi, kamchiliklarini xushlamaydi.
O‘zida talaygina nuqsonlari bo‘lsa-da, suyuklisi husn-odob bobida tanho bo‘lishini istaydi. Muhabbat ba’zi sevishganlarni shunday ko‘yga solib qo‘yadiki, ular yorlariga shaxsiy mulk sifatida qaraydilar, faqat xohish-irodalariga bo‘ysundirishni istaydilar, birovning mulkidek yashash azob ekanligini tushungilari kelmaydi. Nachora, sevgida faqat yarmiga ega bo‘lish degan tushuncha yo‘q.
Haqiqiy sevgi bus-butun to‘laligicha qabul qilinadi. Boshqa tomon manfaatlari hisobga olinmaydi, sevgida teng barobarlik ham bo‘lmasa kerak, har ikki tomon gohi shoh, gohi qul bo‘ladilar, sevgi butunlay fido bo‘lishdir. Muhabbat ko‘rgulik, qismat sanalsa ne ajab.

HAYKAL VA TUPROQ

Buyuklar ham, oddiy odamlar ham umr bo‘yi yonimizda yurishadi, birga o‘tirib- turishadi. Buyuklar kimligini ular haykalga, oddiy kishilar qanday inson bo‘lganini boyaqishlar bir hovuch tuproqqa aylanganlarida bilamiz. Kim bo‘lganimizni keyingi avlod tuproqqa aylanganimizdan so‘ng biladi.

G‘AMGUZORIM, QAYDASAN?

Sendan ayrildim-u, dunyo ko‘zimga qorong‘u bo‘ldi. Keyingi yillardagi eng og‘ir yo‘qotishlar sendek sirdosh, maslakdosh uzoqni yaqin, og‘irni yengil qiluvchi g‘amguzorimdan ajralish bo‘ldi.
O‘tgan yili ko‘p yillik qadrdonim, sodiq sirdoshim vafot etganida ham bunchalik o‘zimni yolg‘iz his etmagandim. Birgina do‘stimning ovozini eshitmay qolgandim. Sendan esa yuzlab do‘stlar, qarindoshlar, ovozi kelardi, sen, sen emas men eding. Ovozim, borlig‘im, bud-shudim, boyligim, o‘chmas xotiralarim, dastyorim eding.
Kecha avtobusda cho‘ntakkesarlar tunab ketishdimi, yoinki, tushirib qoldirdimmi bilmayman.
Qaydasan g‘amguzorim, ovoz ber …
Ular seni allaqachon almashtirib ulgurishdi, allaqaysi bozorlarda sotib yuborishdimi, mehribon qo‘l telefonim, qo‘l-oyog‘im, aql-idrokim, boyligim javob ber? Qimmatli, sadoqatli do‘stim, dastyorim sen menga yostiqdoshimdan yaqinroq eding, shu bois yostig‘im tagiga qo‘yib yotardim, xuddi yosh bola yostig‘i ostiga pichoq, yoxud qayroqtosh qo‘yishgani kabi.
Yap-yangi modelingdan sotib olaqolay desam, bo‘lmaydi, cho‘ntak “kasal”, pensiyagacha esa hali o‘n besh kun bor…
Qaydasan, sado ber, sodiq do‘stim, qo‘l telefonim, g‘amguzorim.
Eh, attang, qo‘ng‘iroq qila olmay “tu-tu”layapsan. Muttaham, bevafo o‘g‘rilar qo‘liga tushganing aniq! Ishqilib, pensiyagacha men sho‘rlikka to‘zim bersin! Alvido, vafodorim!..

HAQIQAT – YURAK QONI

Ko‘pchilik, ayniqsa, shoir-yozuvchilar “haqiqat yo‘q”, deya ko‘p nolishadi. Ana shu haqiqatparastning yozganlarini bundoq varaqlab chiqsangiz, haqiqat, adolat haqida qop-qop safsatalarni uchratasiz. Ammo haqiqatning o‘zi nima, unga qanday erishiladi? Haq so‘z qaror topishi uchun kim, nima qilishi kerak, bu haqda lom-mim deyilmaydi.
Aslini olganda haqiqat – bu shunday bir oliy ne’matki, uning uchun har bir kishi, qolaversa, butun dunyo kurashishi, kurasha olishi kerak. Haqiqatni hech kim qadoqlab yoki ko‘tarasiga sotmaydi. Bu yo‘lda yurak qoni, hatto shirin jondan kechiladi. Shunday ekan, haqiqat uchun jonini fido qila olmaydigan kishi – bu haqda gapirishga ham, yozishga ham ma’naviy jihatdan unchalik munosib emas.
Haqiqat so‘zining o‘zagi Haq. Shunday ekan, haqiqat uchun aytilgan har bir so‘z – Haq so‘z bo‘lishi kerak, deb o‘ylayman.
Ehtimol o‘zim ham ojiz bir banda, kimlar uchundir qattiq talablar qo‘yayotgandirman, balki ularni bajarish o‘zimning ham qo‘limdan kelmas.
Nachora, Haqiqat, Haq gap yarim-yortilik, yuzakilik, munofiqlikka mutlaqo zid tushuncha hisoblanadi.
Aytmoqchimanki, butun dunyoda adolat, haqiqat, Haq so‘z tantana qilishi uchun, bu yorug‘ olamda yashayotgan barcha inson kurashmog‘i kerak.

SUNBULA TONGIDAGI NONUSHTA

Adabiyot haqida so‘z ketsa, unga turli-tuman sifatlar beriladi. Ba’zi-ba’zida adabiyot dunyo ahlini tarbiyalagan deb ham qo‘yamiz. Zero, adabiyot so‘zi o‘zagi – adab, odobdir.
Bular, albatta, o‘z yo‘liga, hozir men adabiyot gulshanidagi bir shumg‘iya, mutlaqo tarbiya ko‘rmagan, o‘zbekona odob-lutf nimaligini ham bilmagan, o‘zi chalamulla shoir bo‘lsa-da, qay yo‘llar bilan mansab-martabaga erishgan bir kishi haqida gapirmoqchiman. Bu sho‘rlik keyingi besh-olti yil mobaynida men uchratgan eng odobsiz, mutlaqo tarbiya ko‘rmagan shoir bo‘lsa, ajab emas.
…Sunbulaning salqin tongi edi. “Do‘rmon” ijod uyi oshxonasida 2-3 ijodkor nonushta ustida maza qilib suhbatlashib o‘tirardik. Bu yerga tez-tez kelib ketadigan ijodkorlar ba’zan nonushta ustidagi adabiy-abadiy suhbatlar choshgohgacha ham cho‘zilib ketishi mumkinligini yaxshi bilishadi.
Nonushta oxirlayozgan, Dunyo yangiliklarini muhokama qila boshlagan edik. Xuddi shu asnoda qorindor, barvasta, ellik yoshlar nari-berisidagi kishi tez yurib kelib, stolimizga o‘tirdi. U o‘tkir nigohlari bilan hammamizni birma-bir kuzatib chiqdi-yu, lekin hech kim bilan salomlashmadi, bir og‘iz so‘z aytmadi. Apil-tapil ovqatlanishga tushdi. Ellikdan oshgan bo‘lsa-da, o‘zidan xiyla katta kishilar bilan salomlashishga ham aqli yetmagan bu kishini hammamiz allaqachon tanib ulgurgan edik. U esa hamon hech kimga qaramas, gapirmas, shosha-pisha ovqat chaynardi.
Bir necha xom-xatala kitob chiqargan, keyin yolg‘on va’dalar berib ,mansab kursisiga saylangan bu kimsa teleekranlar, gazeta-jurnallar sahifalaridan tushmay, hammaga aql o‘rgatishni kasb qilib olgan, o‘zi bilan bir stolda nonushta qilayotganlardan kimnidir tanigan bo‘lsa-da, bizning darajamizga tushishni istamadi. Qornini to‘yg‘ozgach, yana hech kimga qiyo ham boqmay, hech so‘z demay va xayrlashmay, o‘rnidan turdi-da, o‘z yo‘liga ketdi. Uning ortidan hech birimiz, hech so‘z demadik.
Nonushtadan so‘ng, u g‘oyib bo‘ldi va mana oradan besh-olti yil o‘tgan bo‘lsa-da, uni qayta ko‘rish baxtiga muyassar bo‘lmadik.

ZAMONAVIY KO‘PKURASH

Inson orzulari, baxtiga erishish uchun raqiblari bilan kurashishiga to‘g‘ri keladi. Bu – tabiiy hol, albatta. Ammo u ana shu yo‘lda yaqinlari, do‘stlari bilan ham kurashishi kerak ekan.

YUGURING, MARRA SIZNIKI!..

“Yugurganniki emas, buyurganniki”, degan maqol bor. Telba Dunyo bu aqidani ham o‘zgartirib yubordi. Endilikda buyurganniki emas, yugurgannikidir!..

KEKSAYGAN ORZULAR

Inson keksaygani sayin, dardu g‘ami yosharib, ko‘payib, orzu-istaklari qartayib, o‘y-xayollari nursizlanib, vujudi holsizlanib boraverar ekan. Ana shu keksaygan orzular, nursizlangan o‘y-xayollarga qaytadan yoshlik, nur ato etuvchi kuch – umiddir. Umid inson ko‘nglini so‘nggi nafasgacha tark etmaydi, uni yashashga, yana va yana umid qilishga undaydi. Shoirlar bu tuyg‘uni ham sodda, ham chiroyli qilib “ Umid chirog‘i” deb ataydilar. Bu chiroq inson ko‘nglini, yo‘lini yoritaveradi!

QARIYOTGAN SHOIR

Ajoyib rus shoiri Igor Severyanin umrining so‘nggi yillarini Vatanidan olisda, yolg‘izlik, g‘ariblikda o‘tkazgan. Sohir so‘z ustasining “Qariyotgan shoir” degan juda g‘amgin, mahzun she’ri bor. Ushbu she’rni birinchi bor o‘qiganimda ellik yoshlar chamasida edim. She’r menga juda qattiq ta’sir qildi, larzaga soldi. Umr o‘tkinchi ekanini yanada teranroq his qildim. O‘z Vatanimda, xoru zorlik ko‘rmay yashayotganimga behisob shukronalar qildim. Hayotimning har bir lahzasidan yanada unumliroq foydalanishga harakat qildim. Vatan qadriga yetish haqida ko‘proq o‘yladim.
…“Qariyotgan shoir” she’rini hamon qayta-qayta o‘qiyman.

YOPIQ ESHIKLAR

Yoshi xiyla o‘tib qolgan ayol xonanda yozg‘irib, shunday degandi:
– Yoshligimdanoq sahnada, hayotda surbet bo‘la olganimda, juda ko‘p narsalarga erishardim. Men bir eshikni faqat bir marta taqillatganman.
Bu so‘zlar zamirida juda achchiq hayotiy haqiqat bor. Ammo, ma’lumingizki, so‘nggi pushaymon – o‘zingga dushman.
Shu sababdan adabiyotda nimagadir erishaman degan sho‘rlik ijodkor, o‘zi kirishi kerak bo‘lgan eshiklarni bir-ikki emas, lang ochilishi uchun necha marta kerak bo‘lsa, shuncha marotaba taqillatishi kerak. Ijod mas’uliyati uni shunga majbur etadi. Boy berilgan vaqt o‘rnini na afsus-nadomat, na-da so‘nggi pushaymon bosa oladi. Yozuvchi o‘z asari uchun har kun, har soatda ayovsiz muhorabaga kirishga tayyor turishi kerak. Aks holda, u ham o‘sha yoshi o‘tinqiragan xonanda holiga tushib qolishi hech gap emas…

KIM XAFA BO‘LADI?
Kimdir juda jahlimizni chiqarsa, “It!” deya so‘kamiz. Bundan kim xafa bo‘lishi kerak, deb o‘ylaysiz? O‘sha odammi yoki itmi? Fikrimcha, it xafa bo‘lsa keragov. Chunki ayrim odamlarda o‘sha itchalik vafo yo‘q-da…

JAFO

“It – vafo , xotin – jafo”, maqolini yaxshi bilasiz. Kamina unga andak o‘zgartish kiritsammi, deb o‘ylab qoldim. Ya’ni, masalan, “Hamma it ham vafo emas, hamma xotin ham jafo qilavermaydi”.

YASHIN URGAN AYOL

Muhabbat va nafrat orasi bir bahya. Biroq sevgi nafrat bilan birga hasadga aylansa, Xudo ko‘rsatmasin!
Tuppa-tuzuk, o‘qimishli, bir qadar iqtidorli juvonni bilardim. Eri toparman-tutarman, ro‘zg‘ori bud edi. Ayol bo‘lsa, so‘raganga ham, so‘ramaganga ham “ko‘nglini ochib”, “Erim bilan sevishmay, otam-onam roziligi uchun turmush qurganman”, deb yurardi. Sal vaqt o‘tmay, “quruq” gapdan “amaliy ish”ga o‘tib, uy-joyli, bola-chaqali erkakni “sevib” qoldi. Hech kimdan yashirmay, hammaning oldida uning bo‘yniga osilaverib, “Sizni sevaman, sizsiz o‘lib qolaman”, deya hiyla-nayrang, mo‘ltonilik qildi.
G‘ofil banda makkoraning nayranglariga uchgandek bo‘ldi-yu, sal fursat o‘tmay esini yig‘ib oldi. Mo‘ltoniga mutlaqo e’tibor bermay qo‘ydi.
Ana endi tomoshani ko‘ring. Ayol boyaqish erkak ustidan shunchalik mag‘zava ag‘dardiki, buni ta’riflashga qalam ham, til ham ojiz. Ayol ko‘nglidagi “shahvat aralash sevgi” o‘rnini g‘azab, nafrat, ichiqoralik va eng yomoni, hasad egalladi. O‘sha erkakka ikkinchi xotin bo‘lib tegishga rozi bo‘lib, unga yalinib, yolvorgan, oyog‘iga yiqilgan makkoraning yuzlari xuddi ko‘ngliday qorayib ketdi. Odamlar uni yashin urganmikin degan xayolga ham bordilar.
Ayol hasadning zo‘ridan yanada qorayib, so‘lib borar, duch kelganga sobiq “sevgilisi” ni yomonlar, so‘kar, qarg‘ar edi. Keyin shu badbaxt ayol to‘satdan vafot etdi. Hech kim hayron bo‘lmadi. Hamma uni tabiatning yashini emas, g‘araz va hasad chaqmog‘i urgani, kuydirib yuborganini angladi. Shunday bo‘lmaganda, sho‘rlik erkak uning hasadidan yonib ketardi.

MAHZUN XAYOLLAR, OYDIN ORZULAR

Qishloqda tug‘ilib o‘sganim bois tabiatni juda yaxshi ko‘raman. Bolalik xotiralarimda qolgan oppoq gulga ko‘milgan o‘rikzor, olmazorlar hamon tushlarimga kiradi. Qirmizi ko‘ylakli qizga monand shaftolizorlarni qo‘msayman.
Hozir ham qor, yomg‘ir yog‘ishini kuzatib, gul-chechaklar, dov-daraxtlarni tomosha qilib zavq olaman, kayfiyatim yaxshilanadi.
Inson tabiati shundayki, har bir kishi tabiatni, uning biror fasli, holati, go‘zalliklarini faqat o‘zicha, o‘ziga xos tarzda yaxshi ko‘radi, qadrlaydi, zavq oladi. O‘zim ham xuddi shunday, oltin faslda tug‘ilganim uchun kuzni behad yaxshi ko‘raman.
Bu ajoyib, sokin, to‘kin-sochin, bog‘larida bol hidi anqigan faslning salqin saharlari, issiq choshgohlari meni behad ilhomlantiradi, xushnud etadi. Tiramoh – Oy tiyra bo‘lgan, ariqlarda suvlar tiniqlashib, sokinlashib qoladigan bu faslni yaxshi ko‘raman, uni zor-intizor kutishimning yana bir sababi bor.
Keyingi 7-8 yilda Buxoroda yoz oylari havo harorati shunchalik yuqori ko‘tariladigan bo‘ldiki, bunga keksalar tugul yoshlar, hatto bolalar ham chidashi juda qiyin bo‘lyapti.
Nachora, nimaniki intizor kutsang, u shunchalar aziz, qadrli bo‘ladi. Kuz – hosil yig‘ayotgan dehqon uchun qanchalar samarali, barakali bo‘lsa, ijod ahli uchun ham shunchalar qadrli, suyumlidir. Tiyramoh – ilhom, ijod, yangi rejalar, oydin orzular fasli. Bu fasldagi sokin, mahzun xayollar g‘am-anduh emas, oydin orzular xayolidir. O‘zim har doim bo‘lajak asarlar, kitoblar rejasini sunbula, mezon oylarida tuzib, bu ishlarni kelgusi yil yoz issig‘i boshlanguncha tugallashga harakat qilaman. Kitobxonlar, adabiyotshunoslar yozgan asarlarimda tabiatga oshuftalik yaqqol sezilishini ta’kidlashadi. Bu haqda maqolalar, taqrizlar ham yozilgan. O‘z ishimga o‘zim baho berishni istamagan holda, shuni aytishim mumkinki, fransuzlar aytishganidek, insonning uslubi – uning o‘zidir. Adabiyot insonshunoslik fani deyilar ekan, hayotni to‘laqonli tasvirlamoqchi bo‘lgan adib, aslida bir butun, mushtarak bo‘lgan tabiat va odamni bir-biridan ayro talqin etishi mumkin emas.

VATANSIZ LAYLAKLAR

Vatansiz laylaklar – laylaksiz vatan, maskanlar…
Xo‘sh, nima bo‘pti, laylak bir jonivor bo‘lsa, unga Vatan chikora, laylaksiz vatanlar ham buni katta fojia hisoblashmasa ne ajab?
Yuzaki qaraganda shunday tuyilishi mumkindir. Ammo aksariyat farzandlaridan ajralgan mushtipar onaga monand tabiatni kuzatar ekansiz, ushbu satrlarni bekorga bitmayotganimni tushunasiz, albatta. Tabiat shunday bir mavjudotki, unda hamma jonzot, maxluqot, o‘t-o‘lan, dov-daraxt, ko‘l, daryo, dengiz, risoladagidek, tartibli, o‘z o‘rnida bo‘lishi kerak. Bu butunlik – olam jahon butunligidir.
Inson ana shu butunlikni buzganiga ko‘p yillar bo‘ldi. Albatta, tabiatning bir-butun zanjiridagi uzilishlarning ob’ektiv va sub’ektiv sabablari bor. Inson o‘zicha ularni boshqara olmaydi.
Buxoroda laylak qolmadi deya bong urayotganimizning ham o‘ziga xos sabablari bor. Bir zamonlar Zarafshon daryosining eng quyi oqimida joylashgan shahar atrofida ko‘llar, botqoqlik, chakalakzor-qamishzorlarda baliq, ilonlar ko‘p bo‘lgan. Baliqxo‘r, ilonxo‘r laylaklar uchun bu juda qulay yashash sharoiti edi.
Urbanizatsiya oqibatida laylaklar uchun juda zarur ko‘l, botqoq va boshqa tabiiy qulayliklardan asar ham qolmadi. Ko‘p yillardan beri Zarafshon suvi Buxorogacha yetib kelmaydi, shunga qaramay hammamiz bir bo‘lib, “Buxoroda laylak qolmadi”, deya dod solishda davom etdik. Tabiiy sharoit bo‘lmasa, sun’iy sharoit yaratish ham hech kimning xayoliga kelmadi. Nuqul, kimdandir, nimadandir ayb izladik. Oqibatda boyaqish laylaklar qaytmas bo‘lib ketdilar…
Keyin bir guruh maddoh ijodkorlar kimgadir xushomad qilib, “Buxoroga laylaklar qaytdi”, deya diydiyo qilib ash’or bitdilar, mukofotlar oldilar. Holbuki, laylaklar qaytishmagan, bizning yolg‘onlardan ko‘ra vatansizlikni afzal bilgan edilar.

G‘AROYIB DAVO

Alloh ayol, eng avvalo, ona vujudi, tabiatida shunchalar kuch-qudrat, mehr-muruvvat, iqtidor, fidoyilik yarata olganki, ba’zan hayratdan yoqa ushlaysan, kishi. Onada mujassam barcha ezguliklar uning o‘ziga emas, farzandlariga qaratilgan. Necha yillar burun bir necha ayol xavf ostida qolgan bolajonlarini qutqazish uchun og‘ir yuk mashinasini ag‘darib yuborganlarini allaqaysi gazetadan o‘qigandim. Onalarning jon holatda qilgan bu ishi qalbimni larzaga solgandi.
Ellik yoshlarga kirib qolgan bir tanishim shunday hikoya qiladi:
– Ba’zi-ba’zida boshim qattiq og‘rib qoladi, biror dori foyda bermaydi, o‘zimni qo‘yarga joy topa olmayman. Darhol onajonimning yonlariga boraman. Onam chakkalarimni barmoqlari bilan uqalaydilar, boshimni kaftlari orasiga olib, bir muddat ushlab turadilar, yupatuvchi, erkalovchi so‘zlar aytadilar, duo qiladilar. Ishonasizmi-yo‘qmi, onamning qo‘llari boshimni uqalar ekan, vujudimga iliq, hayotbaxsh bir kuch oqib kirayotganini darhol his qilaman, yengil tortaman. Duogo‘yimning tizzalariga bosh qo‘yib, uxlab qolganimni sezmayman. Qancha uxlasam, yigirma daqiqami, yarim soatmi, shuncha vaqt onaginam meni bezovta qilmaslik uchun o‘rinlaridan turmay o‘tiraveradilar.
Uyg‘onganimda, men, katta yoshli chaqaloq, o‘zimni juda tetik his etaman, bosh og‘rig‘idan asar ham qolmagan bo‘ladi. Ketishga chog‘lanaman, onaizorim iltijo qiladilar, “tez-tez kelib tur bolam, ko‘p sog‘intirma…”
Xayr-ma’zurni nasiya qilib, o‘z uyimga, bolalarim huzuriga oshiqaman. Shu ketishim, yana boshim og‘rib qolmaguncha, onam esimga tushmaydilar…
Qarang, keksa ayol vujudidagi, ong-shuuridagi tugab borayotgan kuchlarini ham jigargo‘shasiga baxshida etmoqda, farzand esa, yana joni og‘rimagunicha uni hatto eslamaydi ham.
Yaqinda o‘sha keksa onaxon vafot etdi, eski tanishimning o‘ksib-o‘ksib yig‘laganini ko‘rdim. Ammo endi bu ko‘z yoshlari farzand gunohini yengillashtira olmaydi. Biz ojiz, xudbin, xudparast bandalar aziz insonlarimiz hayot paytlarida ularning qadriga yetaylik, so‘nggi pushaymonga o‘rin qolmasin…

ERKIN MAVZUDAGI INSHO

O‘rta maktabning yuqori sinflarida o‘qib yurgan kezlarimizda yilda bir necha marotaba adabiyot fanidan insho yozardik. O‘shanda erkin mavzularni tanlagan paytlarim ham bo‘lgan.
O‘tgan asrning 60-yillarida aksariyat mutaxassisliklar bo‘yicha o‘qishga kirish uchun bo‘lajak talabalar ham insho yozishardi. Bu insonlar ularning adabiyot fanidan muayyan bilimi bor yoki yo‘qligini, o‘z fikrini aniq, bexato bayon eta olish qobiliyatini aniqlardi.
Insholar haqida eslaganimning boisi shundaki, insho agarda “a’lo” bahoga yozilgan bo‘lsa, yozguvchining fikr-mulohazalarini shundoq, quruqqina ifoda etishdan iborat bo‘lib qolmasligi kerak. U o‘quvchini qiziqtirishi, diqqatini torta olishi ham kerak. O‘ziga xos, faqat o‘z uslubida qiziqarli yoza olish – bu badiiy ijod debochasi, uning ilk belgilaridir.
Ushbu romanni yoza boshlagach, oradan besh oy o‘tgandan so‘ng, xayolimga shunday fikr keldi: men erkin mavzuda insho yozyapman, shekilli. Faqat maktab va institutlarga kirish paytidagi insholardan farqli o‘laroq, ushbu inshoni majburiy emas, o‘z ixtiyorim bilan yozyapman. Yozganda ham maktabni bitirish yoki institutga kirish uchun emas, yashab o‘tgan umrim, hayotimni tahlil, o‘ziga xos sarhisob etish, o‘z-o‘zimga hisobot berish uchun yozyapman. To‘g‘ri yashadimmi, yoinki, noto‘g‘ri, savob ishlarim ko‘pmi, gunoh ishlarim? Yanada ochiqroq aytganda, ushbu insho – asar muallifi uchun juda jiddiy, o‘ziga xos hayotiy imtihondir. Undan past baho olish nihoyatda xunuk ish bo‘lishi mumkin. Zero, bu sinov, hayot avvalidagidek yomon bahoni kechirsa yoki tuzatsa bo‘ladigan imtihon emas. Bu – hayot shomida, yetuk yoshdagi shunday jiddiy bir sinovki, unda yomon bahoni tuzatib ham, kechirib ham bo‘lmaydi. “2” baho umr bo‘yi qilingan ezgu ishlarni yo‘qqa chiqarishi mumkin.
Ushbu inshoga haqiqiy bahoni hayotning o‘zi va zukko kitobxonlar qo‘yadilar.

LUQMAI HALOL

Islom allomalari farzand qo‘lidan luqmai halol eyishga sazovor bo‘lish – eng oliy baxt ekanini e’tirof etishgan. Nega shunday deyilgani bilan qiziqib ko‘rsam, bunga erishish juda mushkulligi sabab, shunday e’tirof yuzaga kelgan ekan.
Chuqurroq o‘ylab qaralsa, farzandning farzandi – nevaralar hurmat-e’tiboriga sazovor bo‘lish yanada kattaroq baxtdir.
Aslida kishi o‘zini baxtli hisoblashi uchun unchalik ko‘p narsa kerak emas…

ADOLAT SHAMSHIRI

Inson zoti paydo bo‘lganidan buyon bir-biriga zulm o‘tkazib keladi. Globallashuv, odamlar bir-biridan juda yiroqlashgan hozirgi zamonda zulm yanada kuchayib ketdi.
Boy – kambag‘alga, kuchli – kuchsizga, imkoni ko‘p – imkonsizga, amaldor – oddiy fuqaroga, eng yomoni, ota o‘g‘ilga, “farzandi qobil” esa padari buzrukvoriga jabr-sitam qilaveradi. Qarabsizki, bu zulm zanjiri butun dunyoni o‘rab oladi, mazlumlar xuniga zomin bo‘ladi.
Zar va zo‘rga qarshi beva-bechoralar, etim-esirlar, ilojsiz-imkonsizlar nima ham qila olishardi?
Shu tariqa ular bir qarich yerlari, vayrona kulbalari, bir burda nonlari, eng yomoni, orzu-umidlaridan ajraladilar. Zolimlarning zulm zanjiri esa bechoralarning bo‘yniga yanada qattiqroq, bo‘g‘ma ilondek chirmashaveradi.
Demak zolimlarni jazolovchi kuch yo‘q ekan-da, degan xayolga bormang. Bunday kuch bor. Bu – Vaqt, Adolat, Haqiqatning keskir shamshiridir, u Alloh qo‘lida. Kotibi qudrat bu qurolni zulmkorlarning boshi uzra baland ko‘tarsa, undan hech omonlik bo‘lmagay! Jabr-sitam etuvchi g‘ofil banda, shoir aytganiday, hatto chapidan o‘ngiga boqishga ham ulgurmaydi. Yaratgan turli kasallik, ofat va yana faqat o‘zigagina ma’lum bo‘lgan yo‘llar bilan badkorlarni jazolaydi, eng oliy jazo – o‘lim ham ishga solinadi.
Yaqinda “mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan zolim”, hali xiyla yosh muttaham, poraxo‘r to‘satdan vafot etdi. O‘lim – haq, ya’ni Haq irodasi. Musulmon banda birovga o‘lim tilamaydi, balki o‘ziga umr so‘raydi. Shu bois “mahalliy xiyla yosh zolim”dan jabr ko‘rganlar “qazoyi muallaq”dan xursand bo‘lishmadi, faqat chuqur tin olib, “oh” chekib qo‘yishdi, xolos…

XIYONAT QURBONLARI

Erta vafot etib ketgan iste’dod sohiblarining aksariyati o‘zlariningmi, do‘stlariningmi yoki boshqa birovlarningmi xiyonatlari qurbonlari bo‘lsalar kerak.

XONADON GULI

Qiz farzand otaning jigar qonidan yaraladi, degan hikmat rost ekan. O‘z navbatida qiz farzand, u agar yaxshi tarbiya ko‘rgan, onasi soliha ayol bo‘lsa, otasining hurmatini joyiga qo‘yar, uni boshiga ko‘tarib, duosini olar ekan. Uning otaga hurmatini ko‘rgan farzandlari ham bobolariga g‘oyat mehribon bo‘lisharkan.
Qiz bola – xonadon bog‘ida unib-o‘sib, muattar hid taratadigan atirgulga, mevali daraxtga o‘xshaydi. Birgina shart shuki, xonadon – bog‘ tuprog‘i unumli, bog‘bonlar oqilu dono bo‘lishlari kerak.
Qiz o‘stiring, gul o‘stiring!..

ONLAYN “BESH”LAR

Uchinchi sinfda onlayn o‘qiyotgan nevaramdan so‘radim:
– Polvon o‘g‘lim, o‘qishlar yaxshimi, baholar qanday?
– Yaxshi, bobojon, onlayn o‘qish zo‘r ekan, yaqinda beshta “5” oldim!
– E, barakalla, muborak bo‘lsin, shuncha “besh” og‘irlik qilmayaptimi?
– Yo‘q, og‘ir emas, karantin tufayli o‘zim ham og‘irlashib, kuchayib ketganman-da…
– Bor bo‘ling, bolam! Yanada og‘irlashing, kuchaying, “besh”lar ko‘paysa bo‘lgani!

CHIMILDIQ

Oshxo‘rlik, aroqxo‘rlik va to‘y-tantanalarning ham onlayn yo‘li topila qolsa, insonlar o‘zaro jonli muloqotga ehtiyoj sezmasliklari ham mumkin.
Onlayn bo‘salar jonlisidan uncha farq qilmaydi. Demak, onlayn to‘shak o‘ylab chiqarilishiga ham oz qoldi… Xudo saqlasin! Ikki kishilik chimildiq nima bo‘ladi endi? Boshqa “Chimildiq” yozishga to‘g‘ri keladimi endi?
Muallif Erkin Xushvaqt, qalamni qaytadan charxlayvering, “onlayn Chimildiq”…

MADDOHLAR

Dunyoning ishlariga qoyil qolmay ilojingiz yo‘q.
Maddohlar har bir makonda, har bir zamonda bo‘lgan, bundan keyin ham bo‘ladi. Faqat ularning vazifalari, burchlari davr va ehtiyojga qarab o‘zgarib turgan.
Hozir kuzatishlarimga qaraganda ko‘ngilli, zamonaviy maddohlar juda ko‘payib ketdi, nazarimda. Ular xojalari qovoq-tumshug‘iga qarab og‘iz ko‘pirtirishda avvalgi xushomadgo‘ylarni ora yo‘lda qoldirib ketishyapti. Oldlariga tashlanadigan go‘shtlimi, go‘shtsiz suyak ilinjida boyaqishlar xushomad va quruq maqtovni “san’at” darajasiga ko‘taraman deb shaytonlab qolyaptilar.
Zamonaviy maddohlar shu darajaga borib yetishdiki, bechoralar hatto tabiatning bir hodisasi – yomg‘ir yoki qordan ham xushomad, yaltoqlik maqsadida foydalanishyapti. Axir, tabiat hodisasi kimningdir g‘ayrat-shijoatiga bog‘liq emas-ku! Ular uyalmay-netmay, o‘zlarining g‘arazli maddohliklarida sodda odamlar, bolakaylar, hatto nogironlardan foydalanishayotir.
Radio, televideniye, gazeta-jurnallardagi yolg‘on axborot, maqtov, madhiyabozlik ruhidagi maqolalar, chiqishlarning son-sanog‘i yo‘q. Nahotki, hayotimizda biror muammo qolmagan bo‘lsa?
Millatning haqiqiy fidoyilari maddohlikdan juda uzoq turadilar, bor gapni ro‘y-rost aytib, nuqsonlarni tuzatish yo‘li bilan, millatni olg‘a boshlaydilar. Maddohlik vatanparvarlik belgisi emas…

TOSH ASRIDA MATBUOT ERKINLIGI

Tosh asrida matbuot erkinligi muammosi bo‘lmagan. Matbuot u yoqda tursin, hatto qog‘oz ham hali kashf etilmagan bir paytda, bu muammo yo‘qligi tabiiy-ku, deya e’tiroz bildirishga shoshilmang. Eng qadimiy kasblardan biri – jurnalistika o‘sha davrda shakllanmagan esa-da, ibtidoiy odamlar o‘ziga xos tarzda axborot almashina bilishgan. Taxminimcha, ibtidoiy odamlar hatto reklamadan ham foydalanishgan.
Matbuot erkinligiga kelsak, inson ongi rivojlanavergach, raqobat, manfaat, yaxshiroq qorin to‘ydirish ilinjida turli-tuman taqiq va tazyiqlar o‘ylab chiqarilavergan. Matbuotni bo‘g‘ish – shu ta’qiqlar hosilasidir.
Tosh asrida yashagan hamkasblarimizga havas qilsa, arziydi. Chunonchi, ular muassis kimligini bilishmagan, obuna, majburiy obuna, qog‘oz qimmatchiligi muammolarini ham chetlab o‘tishgan. Xuddi shunday, xalqaro o‘rgimchak to‘ri o‘zlariga raqobatchi bo‘lishi mumkinligini yetti uxlab, tushlarida ham ko‘rishmagan.
Ular qanchalar baxtiyor yashaganini tasavvur etayotgan bo‘lsangiz kerak.

TOSH ASRIDA BADIIY IJOD

Tosh asrida badiiy ijod gullab-yashnagan. Buning asosiy sababi, ijod ahli qalam haqi deya o‘lib-tirilmagan. Boz ustiga, qalam haqi bo‘lganmi, bo‘lmaganmi, bu haqda aniq ma’lumotlar yo‘q. Yana kim biladi deysiz, ijod ahlini rag‘batlantirish uchun natura shaklida bir bo‘lak go‘sht, besh-olti dona tansiq meva berilgan bo‘lishi mumkin. Hali pul kashf etilmagani uchun qalam haqi muammosi mabodo mavjud bo‘lgan taqdirda ham, hozirgidek, faqat noshirlar foydasini ko‘zlamagan. Boz ustiga, ong unchalik rivojlanmagani bois poraxo‘rlik, oshna-og‘aynigarchilik, mahalliychilik keskin tus olmagan. Pulning kashf etilishi bu illatlar chuqur ildiz otishiga sabab bo‘ldi.
Ammo gap faqat bunda emas. Asosiy masala ijod erkinligi! E’tirof etish kerakki, badiiy ijod ahli hech qachon tosh asridagidek erkin bo‘lmagan! Tasavvur eting, gazeta, jurnal, nashriyot bo‘lmagan, ular faoliyat ko‘rsatishi uchun qog‘oz hali qachon kashf etiladi, Xudo biladi. Demak, ibtidoiy ijodkor jon egovi bo‘lgan yuqoridagi tashkilotlar eshigida hech qachon sarg‘aymagan, asabini, yurak qonini asragan. Ilhomi kelganda, ochiq havoda, qor-yomg‘irda g‘orga kirib olib gulxan yonida ash’or dostonlarini toshga o‘yib yozavergan, muharrir, bosh muharrir degan injiq zotlar, taqiq, senzura unga chikora?
Tarix, necha-necha ming yilliklar ibtidoiy ijodkorlar haqiqatan ham juda baxtli bo‘lganliklarini qayta-qayta isbot etdi.
Ular toshga bitgan dostonlar hamon qiziqib o‘qiladi.
Darvoqe, o‘zim ham toshga o‘yib yozish sirlarini o‘rganyapman. Davriy matbuot shu qadar chuqur karaxtlikda ( kollaps) ekan, hunarim bir kuni asqotib qolishi mumkin…

ISTE’DODLI UYQUCHILAR

Iste’dodli uyquchi do‘stlarim!
Ko‘p uxlamang, vaqt-vaqti bilan bedor bo‘ling!
Uyqu paytida noyob iqtidoringiz yoz tunidagi shirin va aldoq tushga aylanib qolishi mumkin…

BESAMAR ORZULAR

Tasavvuri boy odam bir zumda xayolan hayotning barcha ne’matlariga erisha olishi mumkin.
Bu besamar xayollar, besamar orzularga aylansa, yanada yomon. Chunki hayotda birgina ne’matga ham harakat va mehnatsiz erishib bo‘lmaydi. Barcha xayollar, havoyi orzular moddiylashuvi uchun tinmay izlanish lozim.

KO‘NGIL QAL’ALARI

Inson ko‘ngli – zabt etilishi juda mushkul bo‘lgan mustahkam qal’adir. Ammo u ezgulik, shirinso‘z, mehr-oqibat ta’sirida jangsiz taslim bo‘lishi mumkin…

ISKANJA

Qon bosimi, aslida, bosim emas, g‘am-anduh, his-tuyg‘u, muammolar iskanjasi, menimcha…

QO‘POL O‘XSHATISH

Zamonaviy matbuot, qolaversa barcha OAV ko‘p xotinli erkakka emas, ko‘p erli xotinga o‘xshab ketadi. Qo‘pol o‘xshatishim uchun zamonaviy erkaklar, zamonaviy ayollardan astoydil uzr so‘rayman.
R.S. Ushbu fikrni shu sohada ellik uch yil ishlab, pensiyaga chiqqanimdan keyin yozdim. Men uchun ishdan haydalish xavfi yo‘q.

BECHORA QO‘LYOZMALAR

Tanqidchi, adabiyotshunos, tahririyatlar xodimlari tabiati (psixologiyasi) shunday, e’lon qilinmagan qo‘lyozma yaxshi asarmi, yomonmi bunga e’tibor qilmay sho‘rlikkinani istagancha kamsitadilar, yerdan yerga, go‘rdan go‘rga uradilar, go‘yoki dunyoning jami qabohati shu bir dasta qog‘ozda to‘planganday. Hozir zamonaviy elektron qo‘lyozmalarni zamonaviy usulda yerga urish, yo‘qqa chiqarish yo‘llari o‘ylab topildi. Nashriyot yoki tahririyat xodimi sho‘rlik qo‘lyozma kompyuteri xotirasi yoki ekranida turgan bo‘lsada, “qo‘lyozma menda yo‘q, kompyuterda ko‘rinmayapti”, deb turib oladi. Boshingizni toshga ursangiz-da, olisdan turib haqligingizni isbotlashingiz qiyin.
Baxtingiz chopib, qo‘lyozma e’lon qilinsa, vaziyat tamoman o‘zgaradi. Gazeta-jurnal, muassis, bosh muharrir obro‘si nazarda tutilib, asarni ko‘klarga ko‘tara boshlashadi. Shunchalar maqtashadiki, siz o‘sha asarni o‘zingiz yozganingizga ishonmay qolasiz.
Ana shunaqa, qo‘lyozmaning biror bir “xatosi” kechirilmaydi, barcha bir qolipdagi illat-kamchiliklar tavqi-la’nati yopishtiriladi. Asar sifatida qaytadan dunyoga kelgach, shunchalar “go‘zallashib” ketadiki, sho‘rlik o‘zini taniyolmay qoladi.
Shu boisdan e’lon qilinmagan qo‘lyozmalarim ko‘zimga g‘arib, aftodahol ko‘rinadi, “sho‘rpeshonalarim” deya atayman. U baxtiqarolarni to e’lon etilmaguncha boshqa birov o‘qish u yoqda tursin, hatto qo‘liga ham olmasligini bilganim uchun shunday deyman. Tanqidchi, adabiyotshunos, muharrirlar ularni o‘qishganida bunchalar yerga urishmasdi. O‘qilmagan qo‘lyozmani istagancha tanqid qilish, yo‘qqa chiqarish oson. Bir qolipdagi “aybnomalar” kimlardir tomonidan allaqachon yozib qo‘yilgan. Ularda chalasavod tanqid- chilar uchun hech qanday xavf yo‘q. O‘qilmagan asarni maqtash – bu juda xavfli mashg‘ulot. Qovun tushirib qo‘yish mumkin. Shu boisdan asar chop etilgach, maqtovlar birdaniga ko‘payib qoladi. Chunki endi xavf yo‘q. Sho‘rlik qo‘lyozmani hech bo‘lmasa, musahhih, navbatchi muharrirlar o‘qishgandir-ku! O‘shalar og‘zidan bir-ikki so‘z olinadi-da, quruq maqtovlar boshlanib ketadi. Muallif bir chetda qolib, muassis, bosh muharrir, kompyuter ustasi… farroshlar maqtaladi. To‘g‘ri-da, tozalik bo‘lmasa, yaxshi asar ham yo‘q. Uzr, men yurak va qo‘l tozaligini nazarda tutyapman.

KUZ MANZARALARI

Kech kuz – qish arafasida bolalarini kutib nigoron ko‘zlaridan yosh to‘kayotgan keksa, mushtipar onaga o‘xshaydi.

***
Oltin yaproqlar – barno qizlar qulog‘idagi tilla baldoqlar.

***
Yarim yalang‘och, mung‘aygan daraxt shoxlarini ayovsiz savalayotgan sovuq yomg‘ir– vafodor ot sag‘risiga tushayotgan achchiq qamchiga o‘xshab ketadi.

***
Kech ochilgan gullarning achchiq izg‘rindan qoraygan yaproqlari bechoralarning o‘ksik ko‘nglini eslatadi.

***
Bor-budidan mosuvo, huvillagan bog‘lar sakkiz tepki atlas ko‘rpaga burkanib, sovuqdan dir-dir titraydilar. Boyaqishlar barcha polaponlarini uchirma qilib, uyasida zor-nochor chirqirayotgan bir juft qush qismatiga sherikday tuyulishadi.
***
Kuzning har bir manzarasi, harakati, o‘zgacha jilosida qish, qora sovuq hadigi bor, bu ozurda ko‘ngillarga mungli, mahzun ohanglar olib kiradi.
Shunga qaramay, oltin kuzni sevguvchilar uning har lahzasidan cheksiz zavq, lazzat oladilar. Ushbu satrlar muallifi ham shu toifa odamlar sirasiga kiradi. Kuz sovuq kelganda ham u muz ostidan yashil maysa sovuqqa taslim bo‘lmagan bahor elchilarini izlashda davom etadi va ularni topadi ham! Chunki qish qo‘ynida kuz jon taslim etsa, kun kelib bahor gul ochadi. Hayot va tabiat tegirmoni aylanishdan sira to‘xtamaydi.

***
Kuz adog‘i qish arafasi bo‘lsa-da, nuqul bahorga o‘xshaydi. Shuning uchun kutishdan sarg‘ayib ketadi.
***
Kuz faslining o‘ziga xos jozibasi, maftunkorligi shundaki, uni juda ko‘p narsalarga, odamlarga o‘xshatish mumkin. Bu maftunkor fasl tashbehlari ham ajoyib, takrorlanmas.
Sokin va o‘ychan fasl pishiqchilik, to‘kin-sochinlik timsoli. Uni dasturxonini noz-ne’matlarga to‘ldirib, aziz farzandini kutayotgan munis, mehribon onaga o‘xshatish mumkin. U bolasini yo‘liga shunchalar intizorki, kutish kelasi kuzgacha cho‘zilsa-da, og‘rinmaydi, faqat dasturxonini yangilaydi, yana-da to‘kinroq qiladi.

DЕRAZADAGI CHIROQ NURI

Ayolni maqtamagan ijodkor, so‘z ustasi, boringki, biror erkak yo‘q. “Ayol – xonadon chirog‘i” iborasi mualliflari ham, albatta o‘shalar.
Tassavvur eting, xonadoningiz bir hafta yig‘ishtirilmadi, tozalanmadi… Ustiga ustak ovqat ham pishirilmadi… Nima bo‘lganini o‘ylab ko‘rgan erkak jinni bo‘lishi mumkin.
Yoshligimda, ishlagan paytlarimda ishdan kech qaytardim. Ana o‘sha paytlarda, uyga yaqinlashar ekanman, derazalarda chiroq nuri ko‘rinyaptimi, yo‘qmi, e’tiborni shunga qaratardim. Chiroq ko‘rinsa, xotirjam bo‘lib, darvozadan ichkari kirardim va darhol turmush o‘rtog‘imni so‘rardim. Xonadon chirog‘i yonib turishi – oilada tinchlik, xotirjamlik ramzi hisoblanadi.

SOCHI UZUN… SOCHI QISQA…

Ayollar har qancha madh etilmasin, ularga otilgan ta’na toshlari ham kam emas. Biz, noshukur erkaklar, ba’zan ayol xarxashasidan qutulish uchun, “E, u nimani, bilardi, baribir, sochi uzun, aqli qisqa-da”, deb qo‘yamiz.
Endi, shu nopisand so‘zlarimiz uchun javob beradigan payt keldi, chamasi. Hozir go‘zal ayollarimiz sochlari tobora qisqarib boryapti. Demak, o‘ylab qarasak, ul muhtarama zotlarning aqllari oshib borayotir… Ya’ni “sochi qisqa, aqli uzun”.
Xo‘sh, bunga nima deysiz, janoblar? Chiday olasizmi? Chiday olmasangiz, katta ko‘cha, ibora muqobilini topilishini kutishingizga to‘g‘ri keladi. Mabodo sochingiz uzayib, aqlingiz qisqarib qolgan bo‘lsa, g‘am chekmang. Sochingizni ustarada oldirib tashlang. Tamom-vassalom! Sochingiz yo‘qmi, aql muammosi ham bo‘lmaydi. Birato‘la sochdan ham, aqldan ham mosuvo bo‘lasiz. Yana ayollarga o‘xshab ulama soch qidirib qolmasangiz, bo‘lgani. Baribir ulama aql topolmaysiz!

AYOL MANTIG‘I

“Ayol mantig‘i” iborasida ham ularga nisbatan ta’na mavjud. Ibora asl mohiyati nozik xilqat boshqacha fikrlashi masalasi bo‘lsada, chuqurroq o‘ylansa ularning fikrlash uslubi, tarzini mensimaslik ma’nosi bor.
Aslini olganda, muayyan masalada, erkak va ayol bir-biridan keskin farq qiladigan xulosalar chiqarishi mumkin. Bu qaysidir tomonning aqli ko‘p-kamligi bilan izohlanmaydi, balki ularning fizialogiyasi, dunyo qarashi, fikrlash tarzi bilan bog‘liq bo‘lsa kerak. Ayolning o‘y-xayollari, intilish harakatlari oila tinchligi, ro‘zg‘or farovonligi, eng avvalo, bolalari sog‘-salomatligini himoya qilishga qaratilgan bo‘ladi. Barcha bahs munozaralarda ayol birinchi navbatda bolalari himoyasini o‘ylaydi, u shunday qilishga majbur. Bu xolosalar qandaydir kitobiy yoki falsafiy mushohadalar emas, balki hayot tajribasidir.
Men onam, xolam, ammalarim, ularning qizlari, turmush o‘rtog‘im, qizim, jiyanlarim, qiz nevaralarim, qaynsingillarim, xizmatdosh ayollar, qizlar, qo‘ni-qo‘shnilarni ko‘p yillar kuzatishlarimdan so‘ng, shunday fikrga keldim. Albatta bu faqat bir kishi, bir ijodkor kuzatishlari xolos. Ayol mantig‘ini to‘la izohlab, sharhlab, tagiga yetish juda qiyin. Bu – ayol tabiatidagi sir, sirlilik bilan bog‘liq. Chunki ayol siri to‘lig‘incha ochilsa, uning jozibasi, sehri ham yo‘qoladi. Ayol go‘zalligining kuchi, maftunkorligi bu xilqatning sirliligida. O‘z navbatida “erkak mantig‘i” iborasi bormi, yo‘qmi, bilmayman, mabodo bor bo‘lsa, bu albatta, ayolnikidan keskin farq qilishini e’tirof etaman. Nega shunday? Erkak ikir-chikirlarga ayolchalik ko‘p e’tibor bermaydi, demoqchi bo‘laman-u, bu ham nisbiy tushuncha deb qo‘ya qolaman. Chunki ro‘zg‘or, bola-chaqa haqida ayoldan ham ko‘p o‘ylaydigan erkaklar bor. Faqat kuchli jins kundalik tashvishlar haqida emas, oila, farzandlar kelajagi, ularning o‘qishi, jamiyatdagi mavqei, daromadi va uy-joyi bilan ko‘proq qiziqadi. Tabiiyki, mantiqiy xulosalardagi farq shundan kelib chiqsa ajabmas. Shu yozganimdan so‘ng, “erkak mantig‘i” iborasi qo‘llanila boshlasa, zo‘r bo‘lardi…
Bu hazil, albatta. Ammo chin haqiqat shundaki, ikki mantiq bir bo‘lib ketmasada, har tugul, yaqinlashib oila, farzandlar kelajagini ta’minlasa, ayni muddao. Shundan so‘ng “erkak-ayol” mantig‘i yoki shunga o‘xshagan chiroyliroq bir birikma o‘ylab topish lozimdir. Bu ijodkorlarga unchalik qiyin emas.

O‘G‘IL BOLA, QIZ BOLA

Qiz bola yurishni, gapirishni o‘rganayotgan chog‘ida unda bo‘lajak onalikning ayrim, hali ko‘z ilg‘amas xususiyatlari namoyon bo‘la boshlaydi. Buning sababi, Alloh unga jon ato etar ekan, shu bilan birga onalik tuyg‘usini qon-qoniga singdirib yuboradi. Shundan bo‘lsa kerak, qizaloqlar eslarini tanib-tanimay qo‘g‘irchoq o‘ynaydilar, shirin tillari bilan unga alla aytadilar. O‘g‘il bolalar esa o‘yinchoq miltiq, to‘pponchalar bilan “urush-urush” o‘ynaydilar. Ularga qilinadigan sovg‘alarda ham shu hisobga olinadi. Qizaloqlarga qo‘g‘irchoqlar, o‘g‘illarga o‘yinchoq to‘pponcha yoki miltiq sovg‘a qilinadi. Shuning o‘zi bo‘lajak ona, ota tabiatini shakllantiradi. Shu boisdan bo‘lsa kerak, qiz bolalarda mehr-oqibat ko‘proq, jangarilik kamroq, o‘g‘il bolalarda esa shuning teskarisi bo‘ladi. Ammo bu holat ham nisbiy, turli-tuman istisnolar bor. O‘g‘ildek jangari qizlar, qizdek yuvvosh yigitlar ham talaygina. Shunday bo‘lmasa, karatechi, bokschi, kurashchi qizlar, ayollar qaerdan kelardi.
Xullasi kalom, shunday demoqchimanki, «Sochi uzun, aqli qisqa», «Ayol mantig‘i» va boshqa iboralar o‘z yo‘liga. Mehr-shafqat, oqibat, himmat xususida qizlar, ayollar erkaklardan ustun turadi.

HISOB-KITOB

Tijoratchi puli, mol-mulkini tez-tez hisob-kitob qilib turadi. U agar yaxshi-yomon amallarini ham vaqti-vaqti bilan hisoblab tursa, yana-da yaxshi bo‘lardi.

BIRINCHI MUHABBAT QORI

Birinchi muhabbatimni birinchi qor yoqqan go‘zal oqshomda uchratgan edim. Shu qorli oqshom sevgimizning go‘zal tongi bo‘lishiga umid qilgandim. Ammo unday bo‘lmadi. Ilk sevgi qori unchalik qalin emas ekan, tezda erib ketdi…
Erib ketdi-yu, ammo yuragimda chuqur, o‘chmas iz qoldirdi. Bu iz shunchalar shirin-mahzun, shunchalar og‘riqli ekanki, oradan necha o‘n yillar o‘tgan bo‘lsa-da, hamon yuragim hapqiradi, “oh” chekaman, g‘am yutaman. Shamol aralash qor yoqqan oqshomlarda o‘zimni qo‘yarga joy topaolmay qolaman, ul sevgining otmagan tongi yodimga tushadi. Vujudimni, ong-shuurimni tushuniksiz shirin og‘riq egallaydi. Og‘riq azobidan lazzat tuygandek bo‘laman.
…O‘sha olis yillarda qolib ketgan go‘zal oqshomda, osmondan qor emas, muhabbatimiz, baxt-omad yog‘yapti, degan xayolga borgandik. Bu sevgi hayot talotumlarida xuddi o‘sha qor yanglig‘ erib ketishini bilmasdik. Nachora, endi xotiralardan taskin topgandek bo‘lamiz…
Yo Xudo, ilk sevgining otmagan tongi, ko‘karmagan bog‘i shunchalar nurli, shunchalar go‘zal bo‘lar ekan-da…

ALDAMAYDIGAN TAROZI

Halol tijoratchi, tadbirkor yigit o‘z zavodida aldamaydigan tarozilar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘ydi. Sotuvga chiqarilgan aqlli, insofli tarozilar bozori ko‘p o‘tmay kasod bo‘ldi. Reklama tariqasida bepul tarqatilgan tarozilarni hisobga olmaganda, boshqa birortasi sotilmadi. O‘sha tekin berilganlarini ham kimdir ishlatdimi, yo‘qmi, bunisi noma’lum.
Halol tijoratchi-tadbirkor xato qilganini anglab, “halol sotuvchilar” maktabini ochdi. Bunda o‘qishni istaganlar nari borsa, besh-o‘ntadan oshmadi.
Halol savdo-tijoratni yo‘lga qo‘ymoqchi bo‘lgan yigit yana-da ko‘proq, chuqurroq o‘ylay boshladi. “Nima qilish kerak? Hatto ibtidoiy jamoada ham yolg‘on, xiyonat bo‘lgan ekan. Bola yolg‘onga o‘rganmasligi uchun tanglayi halol luqma bilan ko‘tarilishi, eng avvalo, ota-onasi, bobo-buvisi, qo‘yingki, shajarasi haromdan hazar qilishi kerak”.
Keyin bolani bog‘cha, maktab, institut aldamaslikka, halollikka o‘rgatishi lozim. Ushbu zanjirda hamma yolg‘on, xiyonat, tamagirlik, poraga o‘rganib qolgan bo‘lsa, bu illatlar odatiy hol sanalsa, dodingni kimga aytasan? Yolg‘iz Xudoga.
Shularni o‘ylab, dilgir bo‘lgan halol tadbirkor baribir izlanishda davom etadi. Hozir u “aldamaydigan nanorobot sotuvchi”, xuddi shunaqa tarozi loyihasi ustida ish olib boryapti.
Darvoqe, ushbu ixtirolarni halol, aldamaydigan dasturlar, dasturlovchilar bilan ta’minlash uchun izlanishlar boshlab yuborilgan. Ayting-ayting, ularni ham aldashga o‘rgatmasak bo‘lgani… Dunyoyi boumid deyishadi.

RUHSHUNOS MASLAHATLARI

Butun dunyo hamjamiyati tushkun, asabiy holatda. Bunga pandemiyani sabab qilib ko‘rsatish unchalik to‘g‘ri emas. Holat ofatdan ancha ilgari ro‘y bera boshlagan edi. Ofat yuz berganidan so‘ng, yana-da chuqurlashgani bor gap.
Shu sababdan bo‘lsa kerak, har qadamda ruhshunosni uchratamiz. Ona suti og‘zidan ketmaganlar ham o‘zlarini ruhshunos sanashadi. Matbuot, radio, televideniye, internetdagi zo‘raki ruhshunoslarning-ku son-sanog‘i yo‘q. Oqibat-natija esa ko‘rib turganingizday, rasvo.
Inson tabiatini yaxshi bilish da’vosini qilayotgan bu sho‘rliklar kechayu kunduz bir-ikki so‘zni, o‘z ta’birlari bilan aytganda, “g‘oya”ni takrorlashadi. “O‘zingni yaxshi ko‘r!”, “Faqat o‘zingni sev!” deydiganlarning ikkinchi g‘oyasi mavzusi “O‘zingni taniysanmi? O‘zingni yaxshilab tanib ol!”
Yuqoridagi fikrlar diydiyo, shaytonlash tarzida takrorlanaveradi, men bu maslahatchilarning o‘zlari ruhiy xasta emasmikinlar degan xayolga boraman.
Mana endi, oqibatda bolalar, yoshlar, katta yoshdagilar ham “faqat o‘zlarini seva-seva” xudbin, johillar darajasiga tushib qolyaptilar. Ularning xiralashayotgan ko‘zlari o‘zlaridan boshqani, bir qadam narini ko‘rmaydi. Holbuki, muqaddas kitoblarda” yaqinlaringni yaxshi ko‘r, ardoqla, o‘zing yaxshi ko‘rganingni boshqalarga ham ravo ko‘r”, deyilgan.
Yana bir safsata, yuqorida aytganim, “O‘zingni taniysanmi? O‘zingni yaxshilab tanib ol!” shaklida. Buning ham yaxshi shakllanib ulgurmagan kishilar uchun zarari bisyor. Boyaqishlar o‘zlarini yaxshilab tanishga berilib ketib, o‘zlaridan boshqalarni mutlaqo ko‘rmayaptilar, nazar-pisand qilmayaptilar, tanishni istamaydilar.
Siz aytmasangiz-da, odamzod, eng avvalo, o‘zini yaxshi ko‘radi. Bu tuyg‘u uning qon-qoni, jon joniga singib ketgan.
Sizning vasvasangiz ta’sirida esa na ota-onasi, na farzand va nada do‘st-yorni bir pulga olmaydigan, qadrini bilmaydigan, faqat o‘ziga bino qo‘ygan, o‘zinigina tanigan, ruhiyati mayib-majruh kishilar shakllanadi, allaqachon shakllanib ulgurdi ham.
Komil inson, insoniyat uchun bu fojia-ku!
Fikrimni muxtasar qilar ekanman, bir shubhamni yashiraolmayman. Turli darajadagi ruh, inson va boshqa “shunos”larning o‘zlari o‘zlarini qattiq yaxshi ko‘rsalar, sevsalar kerakki shunchalar jazavaga tushadilar, yo‘qsa, sal u yoq-bu yoqlariga qarab gapirgan bo‘lardilar.
Dunyo, insoniyat haqiqiy, hamma uchun bo‘lgan muhabbat ila barqaror va betakrordir.

UYG‘ONISH DAVRIDAGI UYQU

E’tirof etilishicha, “Uchinchi Renessans” davrida yashayotgan ekanmiz, “Uchinchi uyg‘onish davri” qanchalar yaxshi. Bunga behisob shukurlar qilib aytmoqchimanki, ana shu oltin davrni ham uyquda o‘tkazayotgan g‘ofil bandalar juda ko‘p. Yanglishmasam, ular hozir to‘yib uxlab olib, ko‘rgan tushlarini “To‘rtinchi Renessans” davrida aytib bersalar kerak. Ammo bu tushlar o‘sha davrda ham uyquda bo‘lganlarga ta’sir etarmikin?

“O‘ZINGGA SOVG‘A QIL!”

Mashhur qiziqchi Hojiboy Tojiboevning bir qahramoni o‘zini o‘zi tug‘ilgan kuni bilan tabriklar edi.
Zamona ilgarilab ketib, hozir o‘ziga sovg‘a beradiganlar ancha ko‘payib qoldi.
Yaqinda eski tanishimni avtobus bekatida uchratib qoldim. Hol-ahvol so‘rashdik. U yoq-bu yoqdan picha suhbatlashdik. So‘z orasida tanishim maqtanib qoldi.
– Rossiyada ishlab qaytgan o‘g‘lim menga yap-yangi mashina sovg‘a qildi.
– E, zo‘r bo‘libdi-ku, tabriklayman. Darvoqe, nega yangi mashinani minmay, piyoda yuribsiz?
– Mashinani o‘g‘limning o‘zi minib yuribdi.
Unga javoban hech nima demadim-u, xayolimdan shunday fikr kechdi: “Dunyoning ishlari qiziq-da. Ota o‘g‘liga mashina sovg‘a qilsa, uni o‘g‘il minadi. O‘g‘il otasiga mashina sovg‘a qilsa, uni ham albatta o‘zi minadi”. Shuning uchun sovg‘alar kamtarinroq bo‘lgani ma’qulmi, deyman. Mabodo pulingiz ko‘p bo‘lsa, o‘zingiz bilasiz, bolangizga samolyot olib bersangiz ham bo‘laveradi.
Baribir samolyot boshqarishni bilmaysiz-ku! O‘g‘lingiz yosh, u uchuvchilikka o‘qishi mumkin. O‘z-o‘zingizni tabriklang, sovg‘a bering! Xudo xohlasa, quruq qolmaysiz. Mabodo quruq qolsangiz ham, aslo zarar ko‘rmaysiz. “Qo‘ynidan to‘kilsa, qo‘njiga tushadi”-da. A, labbay, nima dedingiz, quloq qurmag‘ur sal og‘irroq.

BAQLAJONNING O‘G‘LI

Bir yigit baqlajonni juda yaxshi ko‘rar ekan. Kunlarning birida baqlajondan xushxo‘r taom pishirib, endi eyman deb turganida, olis safarga ketgan onasi horib-tolib kelib qolibdi. O‘g‘il volidai muhtaramasini tavoze bilan qarshilab, uni taom eyishga undabdi. Ona ishtaha bilan taom eb, baqlajonni rosa maqtabdi. O‘g‘il ham unga qo‘shilib maqtab turibdi.
Bir ozdan so‘ng qorni to‘ygan ona “Sal g‘alatiroq ekanmi, taoming me’damga tegib ketdi”, – deb baqlajonni yomonlabdi. O‘g‘il ham darhol o‘zi pishirgan taomni yomonlashga tushibdi. Onasi qisqa fursat ichida o‘g‘li baqlajon haqida fikrini ikki marta o‘zgartirganiga hayron bo‘lib, e’tiroz qilibdi. O‘g‘il hech parvo qilmay, shunday debdi:
– Onajon, baqlajonning emas, sizning o‘g‘lingizman. Shuning uchun sizga yoqadigan gaplarni aytishim kerak-da…
Qarang, farzand onasini xursand qilish uchun nimalar qilmayapti.
Zamonaviy “farzandi qobillar” ortiqcha tashvish, gap-so‘zdan qutilish uchun onalarining emas, baqlajon farzandi bo‘lishga tayyor turadilar.

MUHABBAT FASLLARI

Bahor – ishq-muhabbat, sevgi, visol, shirin orzular belanchagi.
Yoz – sevgi paykallari, bog‘larida muhabbatni obdon yetiltirib pishiradigan, taraddud, mehnat, baraka fasli.
Kuz – armon onlari, ayriliq ostonasi. U ma’shuqasi yo‘liga ko‘z tikkan oshiqdek sarg‘ayib, mung‘ayib, sovuq yomg‘irlar timsolida ko‘z yoshi to‘kib yangi, oppoq, yam-yashil sevgi bahorini kutadi. U o‘tkinchi bahor, qahraton qish qilichidan omon qolish uchun Allohga iltijolar qiladi.
Qish – ayriliq, vido damlari. Pushaymonlar, ko‘zyoshlari…
Bularning hammasi ijod ahlining tizginsiz xayollari mevasi, xolos. Qahraton qishda ham yilning boshqa barcha fasllari namoyon bo‘lishi, gul ochishi, ifor sochishi mumkin. Inson, ayniqsa, oshiq yuragida ham barcha fasllar bir soniyada sodir bo‘lishi mumkin!
Alqissa, gapni ko‘paytirmay, qish a’lohazratlariga oshiq kuzning Allohga qilgan iltijolarini yetkazib qo‘yishimiz avloroqdir.

MAZALI TAOM

Olimlar aniqlashicha, mazali, tansiq taom inson ruhiyatidagi keskinlik, jangarilikni kamaytirar emish…
Ob-bo, olimi tushmagurlar-ey, topgan gaplarini qarang-a. Axir shirin, mazali taom faqat jizzakilarga emas, hammaga ham yoqaveradi. Boz ustiga, o‘sha kishining cho‘ntagiga bir dasta pul solib qo‘ysangiz, boyaqish qo‘yday yuvvosh tortib qolishi aniq!
Endi o‘z-o‘zidan bemaza taom masalasi ko‘ndalang bo‘ladi. Bu haqda ko‘p gap kerak emas. Hammasi oyday ravshan. Bunday bemaza taom pishirganning ham, uni tanovul qilganning ham sho‘riga o‘sha bemaza sho‘rva to‘kiladi. Oilada har kun janjal. Qissadan hissa, bemaza taom oilani ham buzishi mumkin…

LABLARI – GILOS…

So‘z boyligi hamin qadar shoirlar, qo‘shiqchilar va boshqa barcha erinmaganlar qizlar labini gilosga o‘xshataverib hammaning joniga tegib ketishdi. Boyaqish giloslarning o‘ziga-ku juda qiyin bo‘ldi. Bechoralar o‘z shoxchalarida dam qizarib, dam bo‘zarib, ba’zan esa sarg‘ayib, mulzam bo‘lib yotishibdi. Shunday paytlar ham bo‘ladiki, sho‘ring qurgurlar, tag‘in biror no‘noq so‘zboz noto‘g‘ri o‘xshatish qilmasin deb, g‘o‘ra hollariga qaytib, ko‘karib ketadilar.
Nahotki, ming yillardan beri siyqasi chiqib ketgan tashbehdan boshqasi qurib ketgan bo‘lsa?
Tashbehlar, go‘zal o‘xshatishlar juda bisyor. Faqat ularni izlay bilish, topa bilish kerak, xolos. Mana, masalan, hadeb qizlar dudog‘ini gilos bechoraga o‘xshatavermay, gilos qizilligini go‘zallar labi yoki yonog‘iga o‘xshatsangiz, olam guliston! Ma’noga xalal yetmaydi, ikki tomon ham rozi bo‘ladi.
Go‘zallar dudoqlari boshqa mevalarga ham o‘xshaydimi, yo‘qmi, puxta o‘ylab ko‘ring. Darvoqe, qizlar yonog‘i luchchak shaftoliga, olmaga ham o‘xshashi mumkin. Zinhor-bazinhor ol dudoqlarni olma va shaftoliga o‘xshata ko‘rmang. Qovun tushirib qo‘yishingiz hech gap emas. Chunki bu mevalarning do‘laygan mushtday-mushtday keladiganlari ham bor…

“YASHIRIN IQTISODIYOT”

Ayrim oilalar byudjetida yashirin iqtisodiyot alomatlari mavjud desam, mubolag‘a deb o‘ylamang.
Ota, ona, har bir farzand o‘z mablag‘ini o‘z bilgani, xohlaganicha tasarruf etadi. Ehtimol, bozor iqtisodiyoti sharoitida bu odatiy holdir. Bir eshikdan kirib chiqib, bir dasturxondan ovqatlanadigan bu “iqtisodchi”larni bir oila a’zolari deb atash mumkinmikan?..

QORA KO‘LANKA

Ayrim xotiralar xuddi yong‘indek ong-shuur, ko‘ngil, ichki dunyoni tez qamrab oladi. Bu yoqimsiz-yopishqoq xotiradan qutilish juda mushkul. Hatto tajribali ruhshunoslar ham ularga o‘ralashib, nima qilishlarini bilmay qoladilar.
Yanglishmasam, bu arosatdan qutilish uchun dori-darmon emas, faol harakatlar, xuddi shunday faoliyat zarur. Ana shunda qora ko‘lankaday besamar xotiralar o‘rnini aniq rejalar, nurli orzu-istaklar egallaydi. Hayot yana-da chiroyli, ma’no-mazmun kasb etadi. Yong‘in qanday tez paydo bo‘lgan bo‘lsa, shunchalar tez o‘chadi-qoladi.

IS’YONKOR KO‘NGIL

Yozuvchi bo‘lib yetishishning eng muhim shartlaridan biri is’yonkor ko‘ngildir. Barcha nohaqliklarga chidab, ko‘nikib jimgina yuraveradigan kishidan haqiqiy ijodkor chiqmaydi. Chunki badiiy asar yolg‘onchi Dunyo jabr-sitamlariga qarshi isyon sanaladi.

OLIY MUKOFOT

Hayot – olis masofaga to‘xtovsiz yugurish – marafonga o‘xshaydi. Haqiqiy musobaqadan farqi shundaki, ora yo‘lda yiqilib qolganlar o‘yindan chetlatilmaydi, marraga hammadan oldin yetib kelganlarga hech qanday mukofot berilmaydi. Bunda eng muhimi marraga yetguncha, ya’ni paymona to‘lgunga qadar tirik qola olish hisoblanadi. Tiriklikning o‘zi barcha ishtirokchilar uchun eng oliy mukofot sanaladi.

KICHIK FARZAND

Boy-badavlat bir tanishim to‘rt o‘g‘li orasida eng kichigini haddan tashqari yaxshi ko‘rar, ammo o‘zining aytishicha, undan juda hayiqar edi. Buning sababini o‘zidan so‘raganimda, siniqqina jilmayib, “o‘zingizdan qolar gap yo‘q, kenja o‘g‘ilni suymay bo‘larkanmi. Hayiqishim sababi shundaki, boshimdan so‘ng bor-budumni ko‘kka sovurmasa deyman. Dangasa, yolg‘onchi, xudbin bola-da”, – deb qo‘yardi.
Sho‘rlik ota to‘g‘ri “bashorat” qilgan ekan, u vafot etgach, kenja o‘g‘il akalari, opalarini bir chetga surib, ota mol-mulkiga yagona xo‘jayin bo‘lib oldi.
Bir necha yil mobaynida bor mol-davlat kulini ko‘kka sovurdi. Oilasi barbod bo‘ldi, hatto boshpanasiz qoldi. Keyin xorijga ish izlab ketdi-yu, izi yo‘qoldi.
Bechora otaning arvohi chirqirab, go‘rida tik turgan bo‘lsa kerag-ov…

UMID

Xudo aslo ko‘rsatmasin-u, hatto qiyomat-qoyim bo‘lganda ham, onalar mehri farzandlarni ham, Dunyoni ham saqlab qola olishiga umid qilaman, ishonaman…
ILHOM NADIR?..

Ilhom degani nima, o‘zi? Salkam ellik yil qalam tebratib ilhom parisini yoki ijodkorni yettinchi osmonga olib chiquvchi qanotli oq otni ko‘rish baxtiga muyassar bo‘la olganim yo‘q. Bundan keyin ham ko‘ra olamanmi, yo‘qmi, noma’lum. Shuning uchun keling, oliftagarchilik qilmay, o‘z bilganimni aytib qo‘ya qolay.
Menimcha, ilhom-sarxushlik, shirakayflik, boringki, mastlik degani. Bu holat mayi nob yoki o‘tkir sharobdan mast bo‘lish holatiga sira o‘xshamaydi.
Ertasiga boshingiz qaqshab og‘rimaydi, kayfiyatingiz buzilmaydi. Mastlik holati yengil, zavq bilan ko‘p ijod qilganingiz tufayli yuz beradi.
Bu suratlarda tasvirlangani, kimlardir tasavvur qilganidek, pat qalamni tishlab, olis-olislarga nazar tashlash degani emas, mashaqqatli, jism-u jonni yondiruvchi mehnatdir, xolos.
NIDO

Muqaddas kitoblarning birida shunday hikmat bor:
Yo Alloh, menga boylikni-da, kambag‘allikni-da ravo ko‘rmagaysan!
Ushbu hikmat-nidoni o‘qiganimda hali ancha yosh edim, uning mazmunini tushungan bo‘lsam-da, mohiyati qanchalar chuqur ekanini to‘la anglab yetmagandim.
Oradan yillar o‘tib, hayotiy tajribaga ega bo‘lganimdan so‘ng, katta boylik ham, juda qashshoqlik ham inson uchun haqiqiy baxtsizlik ekanini tushunib yetdim. Tushunib yetdim-u, o‘sha hikmat, o‘sha muqaddas kitob naqadar buyukligiga qayta-qayta imon keltirdim.
Muqaddas kitoblar shuning uchun ham, muqaddas sanaladi!

VATANNI SEVISH KERAK

Odam o‘z Vatanini jon-dildan sevishi kerak! – bu hamma bilgan oddiy haqiqat. Yana bir juda oddiy haqiqat bor. Ona deya ulug‘lanadigan Vatan ham volidalik mehri, butun kuch-qudrati bilan o‘zini sevguvchi farzandlari – fuqarolarini seva olishi kerak.

ENG BUYUK YARATGUVCHI

Alloh – eng buyuk yaratguvchi. U ilohiylik qudrati ila Odamni yaratar ekan, bandasi yurak-yuragi, qon-qoni, jon-joniga yana bir yaratguvchi, qudratli kuch – insoniy va ilohiy Muhabbat tuyg‘usini jo etdi.
O‘z navbatida – Yaralmish – Hazrati inson ham Yaratuvchidir. Shular tufayli hayot bardavom, abadiy.
BECHORA

Chamasi yigirma besh-yigirma olti yil burun, Toshkentda Sunbula choshgohi edi. Buyuk Turon ko‘chasidagi o‘sha mahobatli imoratning qaysidir qavatida, qaysidir chog‘roqqina xonasida Safar aka Barnoev bilan bamaylixotir suhbatlashib o‘tirardik. Gap necha yillardan buyon gazeta-jurnallar tahririyatlari, nashriyotlarda sarg‘ayib yotgan hikoyacha va hikoyalarim haqida borardi. Bu bechoralarning bir-ikkitasi Safar akaning stolida turar, hamyurtim ularni erinmay varaqlar edi.
Bir mahal ochiq eshikdan yoqavayron, sochlari parishon bir shoir, to‘g‘rirog‘i, “Xalq shoiri” kirib keldi-yu, har ikkimiz bilan, iliqqinami, noxushginami, hozir eslolmayman, ko‘rishib-so‘rashdi. Shoir juda hayajonda edi. U Safar akaning o‘tirish haqidagi mulozamatiga qaramay, tik turganicha, nimalardandir nolidi, nimalarnidir maqtadi. Keyin kuldi, undan so‘ng rosa jig‘ibiyron bo‘ldi. Xullas, ancha shovqin ham soldi. Keyin uning ko‘zlari Safar aka hamon varaqlayotgan aftodahol g‘arib hikoyalarga tushdi.
Ob-bo, odamlar hali ham hikoya yozishyaptimi?! Evoh, bu qanday ko‘rgilik, qanday bedodlik?! – dedi u hayajoni avvalgidan ham oshib.
Safar aka indamadi, miyig‘ida kulib qo‘ydi. Mening esa ko‘nglim yanada cho‘kib ketdi, xafa bo‘ldim.
Shoir qanday kelgan bo‘lsa shunday-shovqin-suron bilan chiqib ketdi. Safar aka biroz jim turgach, meni yupatgan bo‘ldi:
E’tibor qilmang, agar kimlarningdir gapiga quloq soladigan bo‘lsangiz, umuman yashamaslik kerak!
Suhbatni qolgan joyidan davom ettirdik.
Keyinchalik bu voqea xayolimdan butunlay ko‘tarilib ketdi. Uni eslashni ham istamadim.
Yaqinda, ittifoqo, teleekranda o‘sha sershovqin shoirga ko‘zim tushdi.
U endi o‘zini xiyla bosib olgan, sipo kiyingan, so‘zlari, harakatlari vazmin edi. Biroq shoir karantin cheklovlariga rioya qilish haqida va’zxonlik qilayotgan bo‘lsa-da, uning ko‘zlari, yuz tuzilishi, qo‘llari harakatidan hadisini olgan xushomadgo‘yning yorqin basharasi ko‘rinib turardi. Keyinchalik shu haqda yozayotib, “Bechora” degan sarlavha qo‘ydim-u, biroz ikkilangan bo‘ldim. Xo‘sh, aytganday, kim bechora? Mening bir vaqtlar sarg‘aygan bo‘lsa-da, endi yuziga biroz qizillik yugurgan hikoyalarimmi, yoxud yuzlari so‘lg‘in ushbu satrlarning muallifimi? Yoki bo‘lmasa, o‘sha sershovqin shoir bechoramikan? Yuz-ko‘zidan hayotdan mamnunlik ifodalari ufurib turgan, bulbuligo‘yodek sayrayotgan maddohni “bechora” deb malomat qilish unchalik to‘g‘ri bo‘lmasa kerak… Yana bilmadim, bu yog‘i kitobxonning o‘ziga havola…

KASALLIK TARIXI

Biz hammamiz o‘zimizni bezovta qiladigan turli-tuman, son-sanoqsiz kasalliklardan muttasil shikoyat qilaveramiz. Ammo hech birimiz vijdon, nafs kasalligidan nolimaymiz, yolg‘on gapiruvchi, yaltoqlik qiluvchilar haqida lom-mim demaymiz.
Qachonki odam tabiatidagi zararli odatlar, illatlar xususida baralla aytilib, muayyan harakatlar qilinsa, o‘sha jamiyat sog‘lom hosil beradi, albatta. “Kasalni yashirsang, isitmasi oshkor qiladi…”

SHIRIN OG‘U

Xushomad – inson tabiatidagi shunchalar zararli begona o‘tdirki, xuddi zarpechakka o‘xshab, uni batamom yo‘qotish qiyin.
Nachora, ojiz bandalarmiz. Qanday xushomad qilganimizni, yoki unga qanday uchganimizni ba’zan bilib-bilmay qolamiz.
Xushomad bo‘g‘ma ilon bo‘lib, sodda, to‘g‘ri kishini avraydi, uni to‘g‘ri yo‘ldan uradi. Shunday qo‘pol, asossiz va qipyalang‘och xushomadlar borki, u halol insonni haqoratlaydi, yerga uradi. Bu shirin og‘u har ikki tomon – xushomad qiluvchi va uni eshituvchi uchun ham zararli, xavflidir. Buning oqibatida kishilar yaxshi-yomonni farqlay olmay qolishlari mukin. Bu o‘rinda shuni unutmaslik kerakki, beg‘araz, beta’ma maqtovni yashirin xushomaddan ajrata bilish lozim. O‘z o‘rnida aytilgan yaxshi so‘z, samimiy e’tirof va maqtov – inson ko‘nglini ko‘taradi, yanada yaxshiroq ishlash, yaxshiroq bo‘lishga da’vat etadi, rag‘batlantiradi. Quruq maqtov, qo‘pol xushomadga uchib, taltayib ketganlar kun kelib, barmoq tishlab qolishlari hech gap emas. Chunki inson o‘zini aniq, to‘g‘ri baholay olishi qiyin.

GULDA NIMA AYB?

Bilsangiz, “Ayollar g‘iybati” degan nozik, barglari mayda-mayda gul bor, asosan, tuvakda o‘ssa kerak. Bu nafis, chiroyli gul nega bunday xunuk nom olgani haqida xiyla xayol surdim. Bu gul o‘sadigan kichik tuvaklar, bilishimcha, asosan, devor yoki yerdan xiyla balanddagi moslamalarga o‘rnatib qo‘yiladi.
Tabiatning ushbu go‘zal xilqati ishlov berilib, yaxshi oziqlantirilsa, bo‘g‘inlab, tez o‘sadi, bir necha qulochga yetib qoladi.
Halq orasida har sohada iste’dodli bo‘lgan kishilar juda ko‘p. Kimdir gulning tez shonalab, tez o‘sishini, xuddi shunday, ko‘payib bir zumda tarqaladigan ayollar g‘iybatiga o‘xshatgan bo‘lsa ajab emas.
Shularni o‘ylagach, bir xavotirga tushdim. Hozir erkaklar o‘rtasida ham g‘iybat deganingiz juda keng quloch yoymoqda. Ayting-ayting, tinib-tinchimagan olimlar yangi gul navi yaratib, uni “Erkaklar g‘iybati”, deya atamasalar yaxshi edi. O‘shanda har ikki gul xuddi erkak ayol birlashganidek, shona otib, chirmashib, yanada tarvaqaylab, uzayib, cho‘zilib ketishsa nima bo‘ladi? Nima bo‘lishi oyday ravshan, faqat andak sabr qilish kerak xolos. Ikki xil gulni chatishtirish olimlar uchun pista chaqishday bir gap. Ammo birlashgan “Erkak-ayol g‘iybatidan xudoning o‘zi asrasin!”

QADRSIZLANGAN SO‘Z

Jamiyat a’zolarining o‘zaro munosabatlarida eng qadrsiz so‘z “va’da” bo‘lib qoldi. Bir zamonlarda, deyarli hamma va’daga vafo qilgani uchun obro‘si juda baland edi.
So‘zida turmaydiganlar, yolg‘on va’da beruvchilar haddan tashqari ko‘payib ketgach, ushbu kalimaning qadr-qiymatiga putur yetdi.
Hozir “va’daga vafo –mardning ishi”, “lafzi halol”, “halol” kabi atama va sifatlar juda kamayib borayotgani hech kimga sir emas… “Vijdon”, “insof-diyonat” so‘zlari ham jiddiy xavf ostida… So‘z boyligi bilan birga qalb, ko‘ngil boyliklari kamayib ketmasin, ogoh, bo‘laylik!

ELEKTRON BO‘SA

Tongda oshiq yigit ma’shuqasiga chiroyli so‘zlarga qo‘shib elektron guldasta yubordi. Oradan ko‘p fursat o‘tmay, lablarida, e yo‘g‘-e, qo‘l telefonida sovuqqina sun’iy bo‘sa sodir bo‘ldi. Ha, aynan o‘pich sodir bo‘ldi, o‘pich berildi emas, sodir bo‘ldi deyishimga sabab shuki, bu holatda oshiq yigit hatto mushtoq lablarini yig‘ishtira olmay qoladi.
Endi ochg‘ini aytganda, muchchi, ya’ni, o‘pich beriladimi, sodir bo‘ladimi bunga ko‘z yumish mumkin. Eng muhim gap zamonaviy hisob-kitobga borib taqaladi. Demoqchi bo‘lganim, notabiiy guldastaga nosamimiy, sun’iy bo‘sa yarashadi. Jonli, tirik guldasta bahosi, javobi shiringina, shevada aytganda, muchchi, shoirona tilda shunchalar shirin, haroratli bo‘saki, bechora oshiqning lablari yonib ketsa, ajabmas…
Zamonaviy yigit voqealar rivojini, o‘pichdan keyingi muayyan harakatlarni kutishga qaror qildi. Faqat bo‘saning davomi voqealarning mantiqiy davomi o‘pichdan ham sovuqroq, sun’iyroq bo‘lmasa edi, degan xavotiri bor…

“TABRIK”

Tijoratchi-tadbirkor o‘z raqobatchisiga haqoratli “tabrik” yuborgan edi, smartfoniga do‘laygan katta musht va bosh suyagining surati kelib tushdi…

OMADSIZLIK OMILI

Hayotdagi omadsizliklarning asosiy sababi ta’bir joiz bo‘lsa, bosh omili vaqtni to‘g‘ri taqsimlay bilmasligimizda.
Vaqtini to‘g‘ri taqsimlagan, undan samarali foydalangan kishilarning oshig‘i doimo olchi.

YIGIRMA DAQIQA… BUTUN UMR

Har kuni o‘zining moliyaviy-iqtisodiy ishlari haqida yigirma daqiqa fikr yuritadigan kishi hech qachon omadsiz bo‘lmaydi, deyishadi.
Har kun emas, butun umr pul, mol-dunyo haqida fikr yuritib, shirin xayollar surib, ham omadsiz, ham qashshoq o‘tib ketganlar qanchadan-qancha!..

JAMIYAT EKOLOGIYASI VA TARVUZ

Biri bog‘dan, biri tog‘dandek ko‘ringan bu so‘z birikmasini tanqid qilishga shoshilmang. Keling yaxshisi, so‘zni jamiyat emas, tarvuzdan boshlay qolaylik? Yo‘q dedingizmi? Mayli, bo‘lmasa har ikki mavzu haqida gapiraveramiz.
Tabiatdagi ekologik muammolar oqibatida sirti yaltiroq, ichi qaltiroq, bemaza qovun-tarvuzlar yetishtirilmoqda. Bu odam organizmiga salbiy ta’sir etadi, turli kasalliklarni keltirib chiqaradi.
Kishi nimanidir tanlar ekan, beixtiyor avval uning sirtiga, tashqi ko‘rinishiga qaraydi, o‘zi esa uni ichi, mag‘zi, ochiqroq aytsak mazmun, mohiyatini bilgisi kelib turadi. O‘zim ham yaqinda bozorga borganimda o‘rganib qolganim “marmar” navli, kattagina, sirtli oftobda yaltirab turgan, o‘zbekcha aytganda “husnidan to‘ysa bo‘ladigan” tarvuzni tanladim. Istar-istamas sirtiga mahliyo bo‘ldim. Yuragimda esa, bunisi ham avvalgilarday shira, maza-matrasiz, ichi po‘k emasmikan degan xavotir bor edi. Shunda ham bila turib, xato qildim, baribir yaltiroq sirtiga ko‘proq e’tibor qildim.
Shubham asossiz emas ekan. “Husnidan to‘ysa bo‘ladigan” tarvuzning faqat husnidan to‘ydik, xolos. Mag‘zi, ta’midan hafsalamiz pir bo‘ldi.
Ana endi sarlavhani asoslashga harakat qilaman.
Biz tabiatdagi ekologik muammolar haqida, haddan tashqari ko‘p gapiramiz-u, amaliy ish kam. Jamiyatdagi ekologik muammolardan o‘tkirroq ma’naviy inqiroz haqida kam gapiramiz. Bu axir tabiatdagi inqirozdan yuz karra, ming karra xavfliroq-ku!
Jamiyatning chuqur inqirozdagi ekologik muhiti o‘sha men ta’rifini keltirgan sirti yaltiroq, ichi, mag‘zi po‘k tarvuzga o‘xshagan, xayolida pul, mol-davlat, mansab, shaxsiy manfaatdan boshqa hech narsa bo‘lmagan hirs, havas bandalarini tarbiyalab beryapti-ku! Biz esa, sirti yaltiroq, ichi po‘k odamlarni boshimizga ko‘taryapmiz. Jamiyat ekologiyasi inqirozining asl mohiyati o‘q ildizi ana shunda.
Aytganday “tarvuz” so‘zini nega sarlavhaga chiqarganimni endi anglagandirsiz, ehtimol?

SADRIDDIN AYNIYNING NEVARASI

Hamqalam do‘stlarimning biri sarf-xarajatda xiyla tejamkor demoqchi bo‘lib, “Siz ustoz Ayniyning nevarasi bo‘lsangiz kerak”, deya hazillashadi. Men shunday javob qilaman: “Ehtimol, shundaydir, ammo o‘zingiz ul zoti sharifning mendan yoshi sal kattaroq nevarasi bo‘lsangiz kerak-a?”.
Ikkimiz baravariga kulib yuboramiz. Ammo bu hazilimizda hayotiy haqiqat bormi- yo‘qmi, buni bilmayman.

KATTA SHOIR – KICHIK ODAM…

Bir husni xiyla urinib, so‘lish olgan, yoshi ham o‘tinqiragan ayolni menga “katta shoir” deya tanishtirishgan edi. Oradan biroz vaqt o‘tgach, shu “katta shoirga” hikoyalarimni chop ettirish xususida ishim tushdi. Uning biror satr she’rini o‘qimagandim, “katta yoki kichik” shoir ekanini ham bilmasdim. Ammo naqadar ichiqora, ayni paytda kalondimog‘, qanchalar kichik inson ekanini tezda anglab yetdim. Unga qayta qo‘ng‘iroq qilmadim, navbatini ikki yilcha kutgan hikoyalarim uning g‘aladonida “qahramonlarcha kurashib-kurashmay” halok bo‘lishdi. Ana shunaqa “katta shoir – kichik inson”.

ONLAYN PORA

Katta pul evaziga to‘yga kelgan mashhur qo‘shiqchi fonogramma yordamida kuylaydi. Bunga to‘ychilar ham, mehmonlar ham e’tibor berishmaydi.
Mabodo, poraxo‘rga xuddi shu usul bilan beli bukilmagan pullarning “jarag‘-jarag‘i” eshittirilsa, harom luqma bandasi uni pora sifatida qabul qilarmikan? Yoki u yanada zamonaviyroq usul, onlayn pora olishni tanlaydi, deb o‘ylaysizmi? Lekin har ikki holatda ham pul qurmag‘urning o‘zi emas, birida ovozi, ikkinchisida quruq va’da bor, xolos. O‘zlari ham yolg‘onni, quruq va’dani qotirib tashlaydigan haromxo‘rlar “qurug‘i” o‘rniga quruq va’daga ishonisharmikan? Buni tekshirib ko‘rsa, bo‘ladi. Dardni gazak oldirmay, prokuraturaga xabar qilmay, shundoq, qo‘lbola sinov o‘tkazsa, bo‘ladi. Agarda poraxo‘rlar “halollik” qilib bunday porani olishmasa, sinovni davom ettirishning sira hojati yo‘q. Muttahamlar “qurug‘i “ ning, haqiqiy ovozini emas, hidini siz-u bizdan yaxshiroq bilishadi.
Xulosayi kalom, “fonogramma” va “onlayn” tarzdagi poraning kelajagi yo‘q.
Nachora, shunisiga ham shukur!

O‘PISHISH TAQIQLANADI!

Karantin cheklovlari ayrim zararli odatlarimizdan butunlay yoki qisman qutilishga yordam berdi. Masalan, ayollar (erkaklar ham) tanish-bilishlari, do‘stlari va boshqalar bilan uchrashib qolishsa, huda-behuda “cho‘lp-cho‘lp” o‘pishaverardilar. Bu kerakli-keraksiz o‘pishishlar butunlay yo‘qolmagan bo‘lmasa-da, keskin kamaydi. To‘g‘ri, karantin cheklovlarida o‘pishishni ta’qiqlash to‘g‘risida ko‘rsatma yo‘q. Bir-ikki gaz masofadan turib, niqob orqali o‘pishish amri-mahol. Aksiga olib, bu niqob deganimiz ham og‘iz-burun lablarni no‘xtalab turgan bo‘lsa… Aks holda, bu o‘pishish ishqibozlarini cheklov to‘xtatib qololmasdi.
Kimga qiyin bo‘ldi, lablari bo‘saga mushtoq oshiq-ma’shuqlarga qiyin bo‘ldi.
Ammo “Oyning o‘n beshi qorong‘u, o‘n beshi yorug‘”, deganlaridek, cheklovlar tugagach, o‘pich, bo‘saga juda o‘rganib qolgan mazaxo‘raklar qolib ketgan haqlarini to‘lig‘incha natura shaklida olishlari mumkin. “O‘rgangan ko‘ngil – o‘rtansa qo‘ymas” deyishadi-ku. Ana o‘shanda to‘yguningizcha, lab-lunjingiz osilib qolguncha o‘pishaverasizlar, azizlar!
Boshqa zararli odatlarga giriftor bo‘lgan sigaret va nos chekuvchilarning tortayotgan azob-uqubati ham boshqalarnikidan kam emas. Ko‘chada bir chekkaga borib, necha qavatli niqobni echib, o‘g‘ri mushuk singari to‘rt tomonga olazarak bo‘lib, chekish–chekish ekanmi? Bunda hatto xumor bosilgan-bosilmaganini ham bilolmaysan kishi. To‘g‘ri, uyda o‘z-o‘zini yakkalab, xumori bosilguncha, hatto, boshi gir-gir aylangunga qadar “maza qilib” chekish mumkin. Unda g‘ordek ro‘zg‘or, bola-chaqa, tirikchilik nima bo‘ladi?
Aytmoqchi, karantinjon shu taxlit davom etaversa, gunohkor, ojiz bandalar barcha kamchilik, zararli-zararsiz nuqsonlardan xalos bo‘lib musichalardek yuvosh, beozor farishtalarga aylanib qolishadi.

OTA-ONA QADRI

Ko‘chada sayr qilib yurardim. Qizimning katta o‘g‘lini uchratib qoldim. U yaqinda o‘g‘il farzandlik bo‘lgandi, “Salom alik”dan so‘ng, “yangi mehmon”ning hol-ahvolini so‘radim.
Tez o‘syapti, hammasi yaxshi bobojon, dedi nevaram. So‘ngra sal istihola bilan qo‘shimcha qildi: –shu, kechalari sira uxlashga qo‘ymaydi-da…
Zarari yo‘q o‘g‘lim, ko‘p yig‘lagan chaqaloqning ko‘zlari qora bo‘ladi. Undan keyin, qancha bedorxob bo‘lsang, ota-onagning qadrini shunchalar yaxshiroq bilasan.
Hammangizning umringiz ziyoda bo‘lsin!

YANGICHA SALOMLASHISH

Biz, o‘zbeklarning turli-tuman urf-odatlarimiz ko‘p. Hozir ularning ayrimlari unutilib, yangilari paydo bo‘lyapti. Aslida bunga shukur qilish kerak. Ammo go‘zal, tuppa-tuzuk, hech qachon eskirmaydigan urf-odatlar o‘rniga “xurmacha qiliq” deyishga ham arzimaydigan odatlar chiqyaptiki, bunga toqat qilib bo‘lmaydi. O‘zbekning “Assalomu alaykum! Vaalaykum assalom!”, deya qo‘l berib, bir qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib ko‘rishishi, hol-ahvol so‘rashi qanchalar chiroyli, go‘zal, umr boqiydir! Keyingi yillarda o‘smirlar, yosh yigitlar, yoshlar o‘rtasida yangicha, juda g‘aroyib salomlashish paydo bo‘lgan ekan-u, men bexabar qolibman. Tez orada, “yangicha salomlashish”ning nima ekanini bilib oldim, harqalay.
Yaqin bir qarindoshimning yigirma yashar o‘g‘li men bilan salomlashayotib, boshini boshimga, o‘ng mushtini o‘ng mushtimga tekkizmoqchi bo‘ldi. Men hayron bo‘lib, boshimni sal chetga olishga ulgurdim. Shusiz ham bu bosh nimalarni ko‘rmagan. Ammo yigitning qattiqqina mushti baribir mushtimga tegdi. Hamon bu g‘alati harakatlar nima ekanini anglamasdim. Buni sezgan kichik o‘g‘lim, izoh berdi.
– Ota bu yangicha salomlashish, hayron bo‘lmang…
Baribir hayronligimni yashirolmadim. Yigitcha meni o‘z tengqurlariday ko‘rgani, betakalluf harakatlaridan og‘rindim. Ammo o‘ziga hech nima demadim, musht og‘rig‘i bosilgandi.
Keyinchalik, ko‘cha ko‘yda bu qiliq yoshlar orasida tobora ommaviylashib ketganini ko‘rdim, afsuslandim. Axir, odam bolasi ho‘kiz yoki qo‘chqor emaski, shoxlari bilan suzishib, salomlashsa! Yuqorida aytganim, o‘zimizning chin o‘zbekona lutf, “Assalomu alaykum!”ga nima yetsin…
Yaqinda Toshkentdagi nufuzli nashriyotlarning birida yangi kitobimning muharriri men bilan “suzishib”, “mushtlashib” salomlashdi.
Nima qipti? Men muharrirlar “suzishi”, xohlasa yuzning abjag‘ini chiqarishi mumkinligini,ularning mushtlari yozuvchi uchun og‘irligini bilmaymanmi?
Yosh muharrir yigit mushti zarbasi unchalar kuchli bo‘lmadi, chidayman, bir kun foydasi ham tegib qolar… Ammo yuqorida aytganim “xurmacha qiliq”dan qanchalik tez qutilsak, shuncha yaxshi.

SINCHILAR, QAYDASIZ?..

Qadim zamonlarda uchqur bedov, tulporlar nasli, zotini, yoshini bexato aniqlaydigan sinchilar bo‘lishgan. Otlarning biror xislati yoki kamchiligi ularning sinchkov nazaridan chetda qolmagan. Sezgir jonivor hisoblanmish ot ham, o‘z taqdirini bir nigoh ila hal qiladigan bunday kishilarni qiliqlaridan taniy olgan bo‘lsa, ajab emas.
Hozir barcha darajadagi katta-kichik rahbarlar ham, qo‘l ostlarida ishlaydigan xodimlarning ishchanlik qobiliyatlari, iqtidor va insoniy xususiyatlarini bir ko‘rishda bo‘lmasa-da, juda tez aniqlay olishlari uchun o‘sha qadimgi sinchilardan iste’dod, aql-farosat bobida sira kam bo‘lmasliklari kerak.
Nashriyot, gazeta-jurnallar rahbarlari, bosh muharrir va muharrirlari esa badiiy asar qiymatini aniqlash uchun sinchi bo‘lishlari shart emas, asar erinmay o‘qib chiqilsa, (albatta, bu holatda sinchiga ko‘ra ko‘proq vaqt sarflanadi) uni kim, qanaqa odam yozgani ma’lum bo‘ladi-qoladi. Bizning hurmatli noshir-muharrirlarimiz esa, sinchilarga ko‘r-ko‘rona taqlid qilib, eng avvalo muallifning zot-zuryoti, amali, moliyaviy va boshqa foydali-foydasiz xususiyatlarini o‘rganadilar, keyin o‘sha uchqur bedovlarga o‘xshatib tanlaydilar.
Haqiqiy bedovlardan-da aqlliroq bo‘lgan durdona asarlar, ularning unchalik topqir va uchqur bo‘lmagan mualliflari bir chetda qolib ketib, barmoqlari kirini so‘rib o‘tiraveradilar.
Qadimgi xolis sinchilar qaydasiz, ovoz bering? Faqat o‘zbekning uchqur otlari emas, ijodkorlari ham sizning xolisbahongizni intizorlik bilan kutishyapti…

TA’SIRCHANLIK MEZONI

Yozuvchi eslaganda, o‘zining ham, boshqa birovlarning ko‘zi yoshlanadigan darajada azob-uqubat ko‘rmagan bo‘lsa, uning asarlari ustida hech kim yig‘lamaydi. Fikrimcha ta’sirchanlik mezoni shu bo‘lsa kerak…

BITMAYDIGAN JAROHAT

Bolaligida onasidan judo bo‘lganlar bu yo‘qotish qanchalik og‘ir ekanligini biladilar, umr bo‘yi ko‘ngil kemtikligini his etib yashaydilar. Bu jarohat juda chuqurda, yurakning tub-tubida joylashgan, umr bo‘yi bitmaydi. Ayniqsa, keksayib kimlarningdir qosh-qovog‘iga , marhamatiga qarab qolganingizda bot-bot yangilanib jism-u joningizni qiynaydi. Aytmoqchi bo‘lganim, bu dunyoda kishining onaizoridan bo‘lak, haqiqiy mehriboni bo‘lmas ekan.

KECHIKKAN SAVOL

Olti oydirki, adib uyqu va ovqatlanish uchun tanaffuslarini hisobga olmaganda, to‘xtovsiz ishlayotgandi. U telefon qo‘ng‘irog‘lariga javob bermas, ko‘chaga chiqmas, mehmonga, bozor-o‘charga ham bormay qo‘ygandi.
Kunlarning birida, oilasi davrasida biroz tin olayotganda, xotini to‘satdan so‘rab qoldi:
– Dadasi, shuncha vaqtdan beri tinmay yozayapsiz, bunaqada miyangiz charchab, aynib, achib ketmaydimi? Ilgarilari bunday ishlamasdingiz-ku?
So‘z izlovchi qalami yurib turgani uchun yaxshi kayfiyatda edi, qariyb ellik yillik hamrohining savoliga hazilomuz javob qildi:
– O‘zing aqllisan-u, lekin ba’zida donolikni oshirib yuborasan-da! Axir, miya deganing ko‘p ishlagandan emas, balki hech ishlatilmaganidan, faoliyatsizlik oqibatida aynishi, achib ketishi mumkin. Buni olimlar aniqlashgan. Savolingning davomiga kelsak, ilgarilari bunchalik ko‘p bo‘sh vaqtim yo‘q edi, shu boisdan 5-6 oy qatorasiga ishlayolmaganman.
Yozuvchi biroz o‘ylanib, jim qoldi. So‘ngra so‘zida davom etdi:
– Endi savolingning mavridi, vaqti-soati haqida gapiradigan bo‘lsam, uni kamida ellik yil kechikib beryapsan. Agar ushbu savoling yoshligimda oldimda ko‘ndalang bo‘lganida, men hech kimga kerak bo‘lmagan, ammo joningni sug‘urib oladigan bu mashg‘ulotga hozirgidek chuqurlashmagan, mukkasidan ketmagan bo‘lardim. Yoshligimni bo‘lmasada, sog‘ligimni bir qadar asrab qolardim.
Adib yana biroz tin olgach, shunday dedi:
– O‘shanda biz ham odamlarga o‘xshab yashardik, qo‘sha-qo‘sha dang‘illama uylar qurardik, mashinalar sotib olardik. Qarabsanki, sen ham boy-badavlat, tumshug‘iga xoda yetmaydigan xotinlar safida bo‘larding.
Xotin boyaqish erining og‘ziga tikilganicha angrayib qolgandi. Erning unga rahmi keldi, ayadi.
– Eng muhimi, sen o‘shanda ko‘zimni ochib qo‘yganingda, hozir bu savolga sira hojat qolmasdi! – er shunday dedi-yu, xaxolab kulib yubordi.
Xotini unga qo‘shilib kular ekan, pisanda qildi:
– O‘laqolsin, koshki edi sizga biror gapni uqtirib bo‘lsa, siz quruq qog‘oz-qalamdan boshqasini bilmaysiz… Mayli, boringizga shukur, dadasi. Bizning ham hech kimdan kam joyimiz yo‘q. Uy-joyimiz bor, mana nevara, evarali ham bo‘ldik.
Shu taxlit xotin dasturxonni yig‘ishtira boshladi. Er yana o‘z xonasiga kirib, ish stoliga muk tushdi. Eng go‘zal, mukammal xayoliy dunyo, xayol dunyosiga g‘arq bo‘ldi.

TOSHDAGI NOMLAR

Biz hammamiz “do‘stim yo‘q hisobi» , “haqiqiy do‘st juda kam bo‘lar ekan”, deya nolib yuramiz. Aslida buning hammasi o‘zimizga, fe’l-atvorimizga, kimni, haqiqiy yoki soxta do‘st hisoblashimizga bog‘liq. “Vafoga-vafo, jafoga-jafo” degan aqidadan tashqari, “vafoga-jafo, jafoga-vafo” qabilidagi gaplar, holatlar bor. Ularni har bir odam har xil qabul qiladi. Birining kechirimli, birining kek saqlovchiligi, yana birining jafosiga ham, vafosiga ham unchalik e’tibor qilmaymiz, boricha qabul qilamiz.
Xo‘sh, do‘sti ko‘p bo‘lishini istagan kishi nima qilishi kerak? Bu yo‘l juda oddiy, ayni paytda juda murakkab hamdir. Aytmoqchi bo‘lganim, haqiqiy do‘sti 1-2 ta emas yuzta, undan ham ortiqroq bo‘lishini istagan kishi do‘st qiyofasida dushmanni, dushman sanagan kishida do‘st xususiyatlarini ko‘ra olishi kerak. Shu bilan birga, ularning foydasiga, zarariga, vafosi-yu jafosiga, maqtovi, xushomadi va yana allaqancha tashvishlariga toqat qilishi kerak. Aytganlarim qanchalik to‘g‘ri-noto‘g‘ri ekanini bemalol sinab ko‘rishingiz mumkin. Buning uchun hayotiy material to‘lib yotibdi.
Sinov yoki tajriba kimnidir kuydirgan bo‘lsa-da, hech kimni o‘ldirgani yo‘q-ku?
Mabodo, hech bir kamchiliksiz, xiyonat qilmaydigan mutlaq vafodor do‘st izlayman desangiz, ixtiyor o‘zingizda. Ana shunday sodiq do‘stni izlab topmoqchi bo‘lganlar o‘zlari ham mutlaq vafoga qodir emasliklarini bilishlari kerak. Ular oxir oqibat aziz jonlari, bebaho umrlarini bekaslik, “do‘stsizlik” balosiga giriftor etib, ayriliq, yolg‘izlik sahrosiga yuz tutadilar. Bir tomchi yomg‘irga qovjiragan lablarini tutgan giyohsiz sahrodek insonlar mehr-muruvvatiga zor-intizor o‘tadilar, qabr toshidan boshqa joyda nom-nishonlari qolmaydi. Ana shu shum qismatga duchor bo‘lishni istamaganlar do‘stga ham, dushmanga ham birdek muruvvat qo‘lini cho‘zadilar. Buning sharofati ila ularga ham necha-necha marhamatli qo‘llar cho‘zilgusidir. Zero, ozgina bo‘lsa-da xusumat, yomon niyatlarni bartaraf etish yo‘lida kishiga saxovat, yaxshilik, o‘zidanda ko‘proq ezgulikni boshlab keladi. Shunga erisha olsangiz, sovuq toshga bitilgan aziz va mukarram inson degan nomingiz hech qachon mehr-muruvvatli nigohlarga zor bo‘lmaydi.
“Hazrati inson” degan yaxshi nomingiz boshingizdan keyin yanada ulug‘lanishi uchun mehr-muruvvat, saxovatdan mustahkam poydevor qo‘yishga harakat qiling…

KO‘NGIL XAROBALARI

Qurilish, imorat, uy-joy va binolar bor ekan, kun kelib ular buzilganda xarobalar paydo bo‘laveradi . Bunday joylar butun dunyo bo‘ylab hozir ham juda ko‘p, bundan keyin paydo bo‘lmasligiga esa hech kim kafolat berolmaydi. Davr, vaqt, hayot qonunlari taqozosi shunday. Ammo yorug‘ olamdagi eng yomon, xunuk, abgor ko‘rinish – xarob bo‘lgan ko‘ngil vayronasidir. Vayrona ko‘ngil yoki ko‘ngil vayronalarini tiklash, asl holiga qaytarish juda qiyin, ehtimol, sira iloji bo‘lmagan ishdir. Ko‘ngil xarobalari qalbning tub-tubida joylashgan, uni hatto boyqushlar ham Vatan qilaolmaydi.

ENG QIYIN KASB

Tadqiqotchilar dunyoda eng qiyin kasb deb haydovchilikni hisoblashar ekan.
Bu qanchalik to‘g‘ri, bilmadim, har qalay, yo‘lda harakat davomida turli xavf-xatar tug‘ilishi holatlari ko‘pligi uchun shunday qarorga kelingan bo‘lsa kerak. Dunyoda og‘irlik, qiyinchilik hayot uchun xavf-xatar nuqtayi nazaridan haydovchilardan necha hissa ko‘p aziyat chekadigan kasb, aniqrog‘i qismat sohiblari juda ko‘p. Haydovchilar yo‘ldagi halokatlar oqibatida shikastlanib, mayib-majruh bo‘lib, qon to‘kishsa, jonlaridan judo bo‘lishsa, shoir-yozuvchi, bastakor va jurnalistlar hayotda yuz beradigan boshqa kasb sohiblari ko‘ra olmaydigan ko‘plab voqea-hodisalarni ko‘rib, aql, ko‘ngildan o‘tkazib tarix uchun, insoniyat uchun yozib qoldiradilar. Hayot bo‘ronlari aro juda arzimas xasdek ko‘ringan, ammo, katta fojea darakchisi bo‘lgan xavfni insonlar qalbi, ong-shuuriga yetkazish, uning oldini olish uchun jon kuydiradilar.
Bunga nafaqat vujud, balki yurak qonini yo‘qotadilar, muntazam, his-hayajonda, bo‘lish ijod ahli hayotining tarkibiy qismidir. Shu boisdan, erta o‘limlar ijodkorlar orasida ko‘p, harqalay, haydovchilardan kam bo‘lmasa kerak. Iste’dod sohiblari orasida yanada murakkabroq,og‘irroq qismat egalari bastakorlar ekanligini alohida ta’kidlamoqchiman.

HALOL MEHNATNING ROHATI

Halol mehnat uchun eng ko‘p ta’na-yu dashnomni ijod, qalam ahli eshitadi. Og‘ir mehnat va haq so‘z dor ostiga olib borgan, boshi tanasidan judo qilingan ijodkorlar qanchadan qancha. Agar nomma-nom sanalsa, ro‘yxat juda uzun bo‘ladi. Birgina buyuk Abulqosim Firdavsiyni esga olaylik. Shoir o‘ta mashhur “Shohnoma” asari uchun arzimagan, uning benazir iqtidorini tahqirlovchi qalam haqi olgan. Buyuk iste’dod sohibi doimo haq so‘z, adolat tarafdori bo‘lgan. U o‘zini, ijodini yerga uruvchiga javoban achiqqina she’r bitgan va shuning oqibatida Sulton Mahmud G‘aznaviy ta’qibidan umrining oxirigacha yashirinib yurishga majbur bo‘lgan. Shum taqdir o‘yinini qarangki, shoir manguga ko‘z yumgan kunda “Shohnoma”ning haqiqiy bahosi xurjun-xurjun oltin dinorlar, qimmatbaho sovg‘alar ortilgan tuyalar karvoni marhumning uyi yoniga kelib qolgan. Shoirga munosib farzand bo‘lgan qizi otasi hayot bo‘lganida nima qilishi mumkinligini yaxshi bilgan. U karvonni ortiga qaytarib yuborgan, oltin, sovg‘a-salomlarni olishni istamagan.
Shoirga o‘tkazilgan zulm vafotidan keyin ham to‘xtamagan. Hukmdor va ruhoniylar qutqusi bilan marhumning jasadi qabristonga emas, uning o‘zi yaratgan bog‘da ko‘milgan. Ammo bu bilan zolimlar qabih maqsadlariga erisha olmadilar. Ulug‘ shoir asarlari, uning ruhi mangu uyg‘oq, mangu tirikdir. “Shohnoma” shoh asar darajasiga yetdi, butun dunyo e’tirofiga sazovor bo‘ldi.

ULG‘AYISH

Inson yoshi ulg‘ayib borgan sari bolaligini tez-tez qo‘msab turadi. Bu ajoyib davrga, faslga qaytgisi keladi. Shu xohish-istakning o‘zi keksayish alomati bo‘lib, u yanada qartayib boraveradi. Biroq , buni tan olgisi kelmaydi.

VAQT – BUYUK USTOZ

Vaqt qiymati, qadri oltindan ham baland ekan. Shu bilan birga u buyuk tabibligi va boshqa ko‘plab xususiyatlari juda ko‘p takrorlanadi. Vaqtning qadrini yanada yuksakka ko‘targuvchi boshqa bir haqiqat bor. Vaqt ulug‘ tabib bo‘lish bilan birga,buyuk ustoz hamdir. U hamma xato — kamchiliklarimizni ro‘y-rost ochib tashlaydi, ko‘rsatib beradi, shu yo‘l bilan ustozlik burchini ado etadi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, bahs-munozaralarda kim haq, kim nohaqligini adolatli hakam – vaqt ko‘rsatadi deb qo‘yishsa kerak.

YER AYLANADI

Vaqtning o‘tishi yer aylanishi bilan bog‘liq. Ammo nimanidir zor-intizor kutganda uning tez yoki sekin o‘tishi bunga bog‘liq bo‘lmasa kerak.
Bunday holatda vaqt o‘tishi yer aylanishiga emas, kishining sabr-bardoshi oz- ko‘pligiga borib taqaladi. Yer aylanaveradi, vaqt o‘taveradi. Xayriyat, bu ikki jarayon inson xohish-irodasiga bog‘liq emas .

AYBNOMA

Bu dunyoda yolg‘izlar juda ko‘p. Yolg‘izligidan baxtiyorlarda, baxtsizlarda bisyor. Yolg‘onchi ko‘p bo‘lgani uchun “yolg‘onchi” deb kamsitiluvchi dunyo ham g‘arib, aftodahol va yolg‘izdir. Dunyoyi dun baxtli yolg‘izmi, yoyinki, baxtsiz yolg‘izmi, uni yolg‘onchi deya kamsituvchi yolg‘iz baxtli, yolg‘iz baxtsiz insonlar belgilaydi. Bechora yolg‘onchi dunyoning qo‘lidan hech ish kelmaydi.

INKORNI INKOR

Hech kimni, hech qachon sotmaydigan, eng sodiq do‘st yolg‘izlikdir. Yolg‘izlik – do‘stlikni va o‘zini-da inkor etadi. Yolg‘izlik juda mash’um kuch. Agar qo‘yib berilsa, u butun insoniyatni ham, borliqni ham inkor etishga borib yetadi. Va oxir-oqibat, o‘zida inkor etiladi. Chin ma’nodagi yolg‘izlik inkor etilganiga qadar ham inkor etilgan mavjudlik bo‘lishi kerak. Bo‘lmasa u haqiqiy yolg‘izlik sanalmaydi. Yana bir gap ushbu inkorlar falsafadagi inkorni inkor qonuniyatiga to‘g‘ri keladimi, yo‘qmi, bu haqda tuzukroq o‘ylab ko‘rish kerak.
KAMXARJ ODAM

Kamxarj kishi pulini tez-tez sanab turadi. Uni qanday sarflashni, cho‘ntagida qancha aqchasi qolganini yaxshi biladi. Pul sanashni uddalamagan odam, pul topishni ham, uni joy-joyida sarflashni ham yaxshi bilmaydi.

QISH QADRI

Go‘zal, latofatli, istasa butun olamni oppoq sehr-joduga burkay oladigan kumush qish, agar ta’bir joiz bo‘lsa, bolalarini tarbiyalab, ularni voyaga yetkazib hech bir yorug‘lik ko‘rmagan baxtsiz ota-onalarga o‘xshab ketadi. U qahraton sovuq, qalin qor ko‘rpasi ostida yashil maysalar, balog‘at yoshidagi kurtaklar, oxir oqibat lolalar, gulchechaklar urug‘ini asrab-avaylaydi, mehribon onadek allalaydi. Qarabsizki, bo‘yi yetib ko‘zga tashlanib qolgan qiz boladay Bahoroy yuz ochadi, gul ochadi. Qalam, san’at ahli qo‘yingki, hamma-hamma bu go‘zallikni maqtashga tushib ketadi. Qahraton, izg‘irin, achchiq ayoz, qora sovuq deya kamsitiladigan qish bechoraning og‘ir mehnati darrov unutiladi. Holbuki, ko‘klarga ko‘tarilib maqtaladigan go‘zal, husunkor faslni u qatiqqo‘l va mehribon ota-onadek voyaga yetkazgan, o‘zi esa yaratgan mavjudot g‘o‘zalligi qurboniga aylandi.
Qish qismati og‘ushida kuzni mahf etib bahorni yaratishdan iborat .

KECHIKMAGAN SEVGI

Ishq-muhabbat haqida qancha ko‘p gapirilsa, kechikkan sevgi haqida ham shuncha ko‘p gapiriladi. Chuqurroq o‘ylab qaralsa, muhabbat hech qachon kechikmagan, kechikmaydi. U har bir yurakka ayni paytda, kerak va aziz bo‘lgandagina tashrif buyuradi. Aniqlik borasida bu oliyjanob tuyg‘u Grinvich soatlaridan sira qolishmaydi. Barcha kechikishlar eng keyingi oh- vohlarga insonlarning o‘zlari sababchi bo‘lishadi. Sevgi inson qalbida charaqlagan quyoshdek bir tuyg‘u. Quyosh, bulut, qor, yomg‘ir, to‘fonlarga, qaramay kechikib chiqmaydi . U ayni o‘z vaqti soatida balqib chiqadi. Bulutlar uning nurli yuzini to‘ssada, u o‘z burchini ado etadi.
Sevgi ayniqsa, iddao qilinganidek, kechikkan sevgida ham quyoshga o‘xshashlik bor. Uning yuzidagi bulutday to‘siq, o‘z baxti uchun kurashmaslik, kibr-havo, xiyonat, yolg‘onlar oqibatidir. O‘sha illatlar muhabbat quyoshini to‘sib qo‘ymasligi uchun sevishganlar hushyor bo‘lishlari, bu yo‘lda kurasha olishlari lozim. Aks holda, sevgi Vaqtning uchqur poezdiga chiqib oladi-yu, qo‘l yetishmas, ko‘z ilg‘amas joylarga ketib qoladi. Bu poezdga chiqib olishga ulgurmaganlar muhabbatlari ortidan oh-voh chekib qolaveradilar. Ishqning, vaqtning poezdi juda uchqur.

“XOMAKI JANGLAR”

Ba’zi tajribali er-xotinlar ehtimoldan yiroq bo‘lmagan oilaviy mojarolar oldini olish uchun arazlashib, gaplashmay yuradilar, onda-sonda “xomaki” janjallar ham bo‘lib turadi. Bu harbiylar e’tirof etishganidek mashqlarda xomaki janglarda og‘ir bo‘lsa, haqiqiy jangda yengil bo‘ladi degan aqidaga o‘xshab ketadi. Haqiqiy oilaviy mojarolardan Xudo asrasin.

UCHQUR OTNING JILOVI

Kitobxonlar, badiiy ijod nima, yozuvchi qanday yozadi deya ko‘p savol berishadi. Ma’lumingizkim, fikrni jilovlash, to‘xtatish juda mushkul, o‘y-xayollar ham xuddi shunday.
Badiiy ijod jarayoni cheksiz, chegarasiz, tizginsiz, fikr-xayollarni bir yerga jamlab, sayqallab, umumlashtiradi. Fikrlar ohori ketmay turib qog‘ozga tushirilishi kerak. Bor yo‘g‘i shu, boshqa hech gap yo‘q. Bu jarayonning nozik tomoni shundaki, u asov, uchqur otni jilovlashga o‘xshab ketadi. Qolganiga sabr-toqat va mehnat bilan erishsa bo‘ladi.

MASHHURLIK BOISI YOXUD YALLAMA QISHLOG‘IDA

O‘tgan asrning 65-70-yillarida ToshDUda o‘qiganimda, Chinozning Yallama qishlog‘ilik bir hamta’lim do‘stim bo‘lardi. Yulduzi yulduzimga to‘g‘ri kelganidan bo‘lsa kerak, ikkimiz xiyla inoq edik. O‘qishni bitirganimizdan keyin biz biror marta uchrashganimiz yo‘q. Uning daragini eshitmaganman.
Taqdir taqozosi ila yangi asrning beshinchi yili edi, yanglishmasam sihatgohda dam olayotganimda yallamalik o‘zini tadbirkor deya tanishtirgan bir yigit bilan suhbatlashib qoldik. Unga o‘sha do‘stim haqida qisqacha ma’lumot berib, tanish-tanimasligi haqida so‘radim. U “Oriqqina uzun bo‘yli yigit tuman gazetasida ishlasa kerak, menimcha”.
O‘shanda kursdosh do‘stim kamida 65-66 yoshni urib qo‘ygan bo‘lishi kerak edi. Yangi tanishim bir oz jim turgach, miyig‘ida kulib javob berdi.
– E ha, u kishini yaxshi taniyman, tez-tez ko‘rishib, suhbatlashib turamiz.
Do‘stimning daragini eshitib, jonlanib ketdim. Demak, uch-to‘rt ming aholisi bo‘lgan qishloqda xiyla mashhur ekan-da.
Suhbatdoshimdan so‘radim:
– O‘zi sog‘-salomat yuribdimi? Uni yaxshi tanisangiz, gazeta o‘qib turarkansiz-da?
– He, yo‘g‘-a, men deyarli hech nima o‘qimayman. Chinozda gazeta chiqish- chiqmasligini ham bilmayman. Kaminangiz nosfurushman. Sifatini kafolatlashim uchun do‘stingiz chekkulikni faqat mendan sotib oladi. Doimiy mijozim bo‘lgani uchun yaxshi taniyman-da. U kishi nima kasb qilishini ham bilmayman.
Men nosfurushga nima deyishni bilmay qoldim. Do‘stim haqida boshqa so‘rab-surishtirishga yuragim betlamadi.
Suhbat o‘z-o‘zidan yakun topdi. Bu qisqa suhbatdan o‘zimga shunday xulosa chiqardim. Men ham nos chekkanimda o‘z yurtimda mashhur bo‘lib ketar ekanmanda. Mashhurlik yaxshi-da. Bu rutbaga erishganingdan keyin sen yozuvchi yoki jurnalist sifatida tanildingmi yoinki nos chekuvchi doimiy mijoz sifatida e’tirofga loyiq bo‘ldingmi, baribir emasmi. Eng muhimi, mashhur bo‘lib olish. Bu qaysi sohada ekanini hech kim surishtirib o‘tirmaydi, soyangga salom beraveradi. Nos cheking, hamqalam do‘stlar. Mashhurlikning eng yaqin va oson yo‘li shu mashg‘ulot.
Uni zararli odat deya kamsita ko‘rmang. Bu juda foydali odat, ham mashhur bo‘lasiz, ham naqd pulingiz tejaladi, cho‘ntakka foyda. Siz-u biz oladigan maosh va qalam haqi bilan qimmatbaho xorij tamakisini chekib bo‘psiz. Oyning o‘n kuni o‘tar-o‘tmay cho‘ntagingizda hur-hur shamol esa boshlaydi. Darvoqe, ushbu satrlarni yozayotib miyamga ajoyib fikr keldi. Buxoro nosi o‘tkirlik (boshga tepish) jihatidan yurtimizda eng birinchi o‘rinda turadi. Xulosayi kalom, nosvoy tijoratini yo‘lga qo‘ysam, ham tadbirkor, ham ijodkor sifatida tezda mashhur bo‘lib ketaman. Faqat bir ishkali borda, nos qurmag‘urning hididan boshim aylanadi.

BOSHGA YOQQAN QOR

Boshingizga yoqqan qorni o‘z kuragingiz bilan o‘zingiz kuraysiz. Ha faqat o‘zingiz, boshqa hech kim emas. Mabodo qaysidir mehriboningiz bu ishni zimmasiga oladigan bo‘lsa bormi, sho‘rim quridi deyavering. Bu mehribon zimmasiga olgan yumushni bajaraman deguncha qorlar erib, bechora boshingizdan, yo‘g‘e tomingizdan chakka o‘tib ketadi.

TOG‘LAR YIG‘LAGANDA

Yuragida dardi bor kishi shunday nola qiladi. “G‘amimni tog‘larga so‘zladim, ular o‘krab-o‘krab yig‘ladi. Osmonga aytgandim u ham bo‘zladi, olamni tutgulik ko‘zyosh to‘kdi. Odamga aytgan edim, undan hech bir sado chiqmadi”.
Begonalar yurak nolasi, ohu fig‘onini xuddi o‘zinikidek yurakdan o‘tkazuvchi, so‘z izlovchi ijodkor shunday satrlar bitdi: “qayg‘u hasratimni qalamim ila qog‘ozga to‘kib soldim, qalamim sindi, qog‘oz xasta bemorlar yuzidek sarg‘aydi. Yeru ko‘kdan hech bir javob bo‘lmadi. Taskin beruvchi, yoinki, ta’na etuvchi ovoz eshitilmadi. Balki tog‘lar, osmon yig‘lagandir. Ammo buni men ojiz banda eshitmadim, qalbim ko‘zlari ochiq turgani holda, quloqlarim tom bitgan bo‘lsa, ne ajab”.

TANLANMAGAN ASARLAR

Yoshi bir joyga borib qolgan adib yirik, nufuzli nashriyotlardan birining bosh muharriri huzuriga borib tanlangan asarlarini chop ettirish niyati borligini aytdi. Bosh muharrir o‘zi ham 70 yoshni qoralagan kishi biroz taraddudlandi. Burishiq yuzida tabbasum desa tabbasumga, zaharxanda desa zaharxandaga ham o‘xshamaydigan tushuniksiz bir ifoda paydo bo‘ldi. Harqalay ko‘pni ko‘rgan adib uning yuz ifodasidan hech nima anglay olmadi. Bosh muharrir ming‘irlaganday bo‘lib so‘z qotdi.
– Endi domla, uzr, ko‘nglingizga olmang-u, andak sabr qilishingizga to‘g‘ri keladi. Biz hozir faqat marhum ijodkorlarninggina “Saylanma”larini chop etish bilan bandmiz. Tirik klassiklarga navbat yetganicha yo‘q.
Keksa qalamkashning boshidan sovuq suv quyilganday bo‘ldi. “Obbo, muttaham-ey, nafasi buncha sovuq bo‘lmasa. Og‘zingdan el olsin-a”. Yozuvchi ich-ichidan qo‘zg‘alib kelayotgan g‘azabini zo‘rg‘a bosib so‘z qotdi.
– Nega kutar ekanman, axir, soppa-sog‘ yurgan klassiklar saylanmalari chop etilayapti-ku!
Bosh muharrir qisiq, bit ko‘zlarini derazadan ko‘rinib turgan manzaralarga qadab javob berdi.
– Ustoz, o‘zingizdan qolar gap yo‘q, tirik klassik marhumdan ham xavfliroq. Ularga bir nima deb ko‘ring-chi. Naq avra-astaringizni ag‘darib tashlashadi. Ularning yonini oladigan amaldorlar ham ko‘p. O‘zimga qolsa, men ularni juda unchalik tirik hisoblamayman, surati tirik, siyrati murda. Faqat unvondor, puldor, mansabdorlar soyasida yurgani uchun hamma ulardan qo‘rqadi. Ko‘pchilik asarga emas, muallif nomi, obro‘siga qarashadi. Chalamulla kitobxon ham ularga ergashadi. Men bechora nima qilay, nafs, hoyu havasdan boshqani bilmaydigan boyvachchalarni majburlab kitob o‘qita olmaymanku, axir, o‘zimizning hamkasblar ham sira kitob o‘qishmaydi, o‘zlariga mahliyo bo‘lib yurishadi, xolos.
Adib chuqur “uffff” tortib, suhbatdoshiga yuzlandi.
– Bo‘ldi, men sizni tushundim, ukajonim. Siz ham mendek bechora ekansiz. Nachora, bir daho shoir “beixtiyorlikda bormu menda ixtiyor” degan ekan. Mabodo, aytganingizday andak sabr etsam, o‘limimdan so‘ng “Tanlangan asarlar”im chop etiladigan bo‘lsa, ularni kim tanlaydi? Tanlanmagan asarlar bo‘lib qolmaydimi? Shundan biroz xavotirim bor, xolos.
Bosh muharrir jonlanib ketdi. Yuzidan tashvish, g‘am alomatlari darhol yo‘qoldi.
– Ustoz, xavotirga sira o‘rin yo‘q. Shunday tanlab olamizki, hatto eshakmiya kitobxonlar ham yig‘lab-yig‘lab o‘qishga majbur bo‘lishadi, ana ko‘rasiz.
Keksa yozuvchi boshini sarak-sarak qildi.
– Aytganingizga ko‘ndim. Sabr qilaman, faqat, afsus, kaminangiz kitobxonlarim yig‘lashlarini ko‘rolmasam kerak.
Bosh muharrir yana yuziga qayg‘uli, ayanchli tus berdi. Kelajakda kitobxonlar yig‘laydimi, yo‘qmi, bunisi hali ma’lum emas. Hozircha esa har ikki bechora yig‘lay-yig‘lay xayrlashdilar.

QOPAG‘ON IT

Yanglishmasam, it jonivorning qopag‘on bo‘lishi, uning tabiatida ham bo‘lsa bordir, biroq qo‘rquv, qorin tashvishi u yashagan muhit qopish ishtiyoqini keltirib chiqarsa ajab emas. Rus birodarlarimiz “sobaka bivaet kusachey ot jizni sobache” deyishadi. Ya’ni, it itnikidan battarroq hayoti oqibatida qopag‘on bo‘ladi, degan gap bu. Hayotda juda qiynalgan odamlar ham, avval so‘zlar vositasida qopishni o‘rganadilar. Bu esa it qopgandan yomonroq. Chunki yomon, qabih so‘zlar eng avvalo yurakni,ko‘ngilni yaralaydi. Mabodo, o‘sha boyaqishlarning hayoti yaxshilanmasa, ular rosmana qopishga ham o‘tishlari mumkin.