Ошоба фожиаси Туркистондаги чор босқини манзараларидан бир лавҳа холос. Шунга қарамай, у бизга кўп нарсаларни ойдинлаштириб беради. Рус қўшини осонлик билан юртимизни қўлга киритган эмас. Ўлкани тўла бўйсундириш учун бу ваҳший тўда дарё-дарё инсон қонини оқизган. Минг-минглаб кўҳна иморатлар вайрон қилинган, юзлаб қишлоқлар, катта-катта шаҳарлар ёндирилиб, кули кўкка совурилган. Мард ватандошларимиз, номуси, ори мустаҳкам аждодларимиз ёвга осонликча бўйсунмаганлар. Улар она юрт учун, ҳар бир қарич муқаддас тупроқ учун жон олиб, жон бериб, мардона курашганлар. Ошобаликлар жасорати ана шу тенгсиз жангларнинг кичик, аммо ибратли намунасидир. Мен бу эрксевар, жасур қишлоқ аҳлининг сўнгги нафасга қадар ёв билан юзма-юз олишгани, ҳатто аёллар ҳам тиз чўкишдан, қул бўлишдан ор қилгани, ўз шаъни-шавкатини юксак тутганини ўқиб, қойил қолдим. Айни замонда бу қишлоқ фожиаси рус зобитларининг чинакам башарасини ҳам очиб беради. Уларнинг юртимизга осойишталик, эркинлик, тенглик, маданият олиб келганмиз деган даъволари пуч гап, қуруқ, ҳавойи алдамчилик эканини фош этади.

Ортиқбой Абдуллаев
ОШОБА ФОЖИАСИ
Бадиа

Тарих ва тақдир

Ошкоралик туфайли рус чоризмининг ўлкамизга қилган тажовузига доир турли ҳужжатлар ва манбалар юзага чиқа бошлади. Уларни ўқир эканмиз, бу кўнгилсиз ҳодисанинг кўлами ва моҳиятини теранроқ ҳис этамиз. Тарихнинг шу пайтгача яшириб келинган саҳифалари бизга даҳшатли манзараларни, мислсиз ёвузлик ва адолатсизликларни сўзлаб беради.

Очиғини айтганда, Туркистондаги йирик шаҳарлар қай тарзда босиб олингани илгари ҳам айрим тарихчи олимларнинг асарларида бир қадар ёритилган эди. Тошкент шаҳри қандай забт этилгани, Чимкент неча марта қўлдан-қўлга ўтгани, Алимқул сардорнинг фидойилик билан кураш олиб боргани ва қаҳрамонларча ҳалок бўлганига доир маълумотлар тарихнавис Ҳамид Зиёевнинг “Тошкентнинг Россияга қўшиб олиниши” (1967) номли рисоласида анча батафсил баён қилинган. Кейинги йилларда шоир Хуршид Даврон ва тарихчи олимлар – Ҳайдарбек Бобобеков, Ҳамдам Содиқовнинг самарали изланишлари натижасида анча-мунча масалалар ойдинлашди. Ҳозир хорижда босилган айрим тадқиқотлар (Боймирза Ҳайит, Маҳмет Сарой асарлари) нашрга тайёрланмоқда.

Рус босқини манзараларини тасаввур этишимиз учун чор зобитлари ва амалдорлари томонидан ёзилган турли асарлар, мақолалар ва хотиралар ҳам бизга катта ёрдам беради. Мен ўтган йилларда Москвадаги Давлат кутубхонасида бир муддат ишлаб, айрим манбалар билан танишган эдим. Машъум босқин қандай маккорлик билан тайёрлангани ва амалга оширилгани, унга кимлар бевосита раҳбарлик қилгани, жанг тафсилотлари ҳақида И.А. Терентьев, А.Серебренников, А.Маслов, Н.Гродеков, Н.Куропаткин (булар ниҳоятда кўп, мукаммал рўйхат бир неча бетга чўзилади) сингари зобитларнинг асарларидан кўп маълумотлар олиш мумкин. Қизиғи шундаки, ҳатто босқинчи рус зобитлари биздаги айрим тарихни сохталаштириб кун кўрган олимлардан кўра ростгўйроқ, ҳақгўйроқ бўлган. Улар ўзи кўрган ёки бевосита иштирок этган даҳшатли воқеаларни яширмасдан, оқизмай-томизмай ёзиб кетишган экан. Бугунги кунда уларни ўқиб, тарихнинг кўп номаълум сиру асрорлари билан танишамиз.

Мана, қўлимда “Военний сборник” ойномасининг сарғайган саҳифалари. Унинг 1987–1901 йиллардаги турли сонларида зобит А.Серебренниковнинг “Қўқон юриши тарихига доир” сарлавҳали йирик мақолалар туркуми чоп этилган (жами беш мақола). У рус ҳарбий қароргоҳи ҳужжатлари асосида ёзилгани учун катта қимматга молик. Муаллиф 1875 йилда Қўқон хонлиги ҳудудида рўй берган сиёсий воқеаларни, ҳарбий ҳаракатлар солномасини деярли холислик билан қайд этишга ҳаракат қилган, барча тафсилотларни имкони борича қамраб олишга интилган.

Мен Москванинг рутубатли кунларида бу мақолалар туркумини ўқиганимдан кейин бир неча кунгача ўзимга келолмай юрдим. Алам ва ўкинч, надомат ва изтироб вужудимни тилкалаб ташлади. Назаримда, шу кунларда шивалаб дамба-дам ёғаётган ёмғир менга қўшилиб йиғлаб, кўнглини бўшатаётгандек нохуш таассурот пайдо бўлган эди. Кўз ўнгимда Туркистоннинг биринчи ҳарбий генерал-губернатори фон Кауфман, генерал М.Д.Скобелев, Колпаковский, Троцкий каби даҳшатли генераллар, полковник барон Меллер-Закомелский, полковник Пичугин ва бошқа зобитларнинг кўз кўриб, қулоқ эшитмаган қилмишлари, ёвуз ҳатти-харакатлари жонланди. Оғир саволлар қаршисида ожиз қолдим. “Нега бу даҳшатли воқеалар доим сир тутиб келинди, нега тарих китобларида бу қонли манзараларни четлаб ўтиб, рус истилосининг нуқул “прогрессив аҳамияти”ни зўрма-зўраки ёритишга беҳуда куч сарфладик? Ўтмишимизни яшириб, халқимизни узоқ йиллар алдаб, кўзини кўр, қулоғини кар қилиб нимага эришдик?!”

Мазкур катта мақола вақти-соати келиб тўла таржима этилади ва кенг жамоатчилик ҳукмига етказилади. Шунинг учун ҳозир унда баён қилинган кичкина тоғ қишлоғи – Ошобада рўй берган қонли бир тўқнашув ҳақида тўхталишга жазм этдим.

Босқинчи рус қўшини Қўқон хонлиги ҳудудига гўё тартиб-интизом ўрнатиш, ҳокимият осойишталигини бузган қўзғолончиларни жазолаш ниқоби остида киритилади. Бунда Худоёрхон, валиаҳд Насриддин ва бошқа амалдорларнинг ҳам машъум хизмати бор, албатта. Ёвуз қора қўшиннинг босган қадамларини кузатсак, у аслида тинч аҳолини беомон қириб, зўравонлик, таловчилик, ваҳшийлик билан шуғулланганини кўрамиз. Жазо ҳаракатларига рус салтанатининг эркатойига айланган генерал Скобелев раҳбарлик қилади. Унинг ҳамда генерал фон Кауфманнинг бевосита топшириғига мувофиқ полковник Пичугин етакчилигида 3-Туркистон ўқчи батальонига қарашли бир неча рота ҳамда Сибир казаклари бўлинмаси 16 ноябр тонгида Оқжар кечувидан ўтиб, Наманганнинг ғарбидаги тоғ қишлоқлари устига юриш бошлайди. Вазифа қўзғолончиларга мадад берган ва уларни яширган аҳолини аёвсиз жазолашдан иборат эди.

Тоғ қишлоқлари орасида катта йўллар йўқлиги учун замбараклар олинмайди. Қўшин Қамишқўрғонда тунни ўтказади. 17 ноябрда эса уларни Шайдон қишлоғи аҳолиси омонлик билан қаршилайди. Полковник Пичугин ноиб Мирза Абдулланинг чақувига мувофиқ азалдан русларга нисбатан адоват билан қараган икки оқсоқолни халқ ўртасида жазолайди ва отряд учун зарур озиқ-овқат ҳамда ем-хашак ҳозирлашни буюради.

Шайдондан юқорида – тоғ орасида жойлашган Бободарҳон қишлоғида отлиқ қўзғолончилар (рус зобити ўз юртининг озодлиги ва мустақиллиги учун курашган фидойиларни ҳамма ерда “шайка” деб атайди – О.А.) борлиги аниқланади. Панғоз қишлоғида уларга дуч келадилар, учта милтиқ ўлжа олинади.
Бободархон қишлоғида истиқомат қилувчи аҳолининг ҳаммаси рус қўшини истиқболига бўйин эгиб чиқадилар ва полковник Пичугин талаб этган барча нарсаларни (озиқ-овқат, от, ҳатто наматгача – босқинчилар ерга ўтирганда тагидан зах ўтиб кетмасин деган бўлсалар керак. Меҳрибончиликни қаранг-а!) дарҳол муҳайё қиладилар. Шу орада шайдонликлардан чопар келиб, исёнчи Танаберди бошчилигидаги тўдани Шайдон аҳолиси қишлоққа киритмагани, улар Ошоба тарафга кетгани хабарини етказади. Мақолада баён этилган воқеаларни айнан келтирганимиз маъқул: “Душман бизнинг кучли отрядларимиз билан юзма-юз олишишдан қочиб, якка-ёлғиз ёки кичик-кичик гуруҳларга қўққисдан ҳужум қилиб қоларди. Унинг бу одатини яхши билган полковник Пичугин Танаберди шайкаси билан тўқнашиш учун туғилган қулай имкониятни бой бергиси келмади. У 17 ноябрда тоғ йўллари оша Ошобага қараб йўлга чиқди.

Пиёдалар яёв юришди, йигирма бешта аравакаш отга ўн кишилик қозонлар ва беш кунга етадиган озиқ-овқат, ўқ-дори ортилган эди.

Тоғ йўли чуқур жарликлар оралаб ўтар, гоҳ пастликка тушиб, гоҳ ўр тортиб узоқ юришга тўғри келарди. Бунинг устига тун қоронғилиги аҳволни янада қийинлаштирган эди. 20 чақиримдан ортиқ йўл босган отряд тонгги соат еттиларда тинч уйқу оғушида ётган қишлоққа етиб борди.

Отряд билан ёнма-ён тор сўқмоқ йўлдан келаётган полковник Пичугин йўлга пистирма қўйилганини сезмай қолди. Аммо баландликка, қишлоқ томонга от қўйиб кетаётган бир неча душман қўриқчисига кўзи тушди.

Уларни тутиш учун 5-Сибир бўлинмаси суворийлари изма-из юборилди. Мазкур бўлинма қишлоққа яқинлашганда, уларга қараб қишлоқдаги деярли ҳар бир қўра, ҳар бир уйнинг томидан ўқ ёғилди. Ўнг томондаги тепаликда отлиқ шайка пайдо бўлди.

Казаклар дарров отдан тушдилар, отишма бошланди.

Душманнинг муттасил ўқ ёғдириши ва нишонга аниқ уришига қараганда аҳоли милтиқлар билан яхши қуролланган ва мудофага пухта тайёргарлик кўрган эди.

Пиёдалар олис йўлдан толиқиб келишганига қарамай, тепаликкача югуриб бориб ётиб олдилар ва дўнглар орасига яшириниб, душманни таъқиб этишга киришдилар. Отишма ниҳоятда кучли бўлди. Бизнинг ўқчиларимиз қатори казаклар ҳам тинмай ўқ узишарди.

Ниҳоят, қишлоқдан отилаётган ўқлар сийраклашди ва ўнг қанотдаги душман ўқчилари орқага қараб чопиб кетаётгани кўринди.

Пиёдалар ҳужумга ўтишди: штабс-капитан Бертенев раҳбарлигидаги учта взвод қишлоқнинг ўнг томонига, 1-рота капитани Русанов ихтиёридаги взвод эса чап қанотга ташланди. Уларнинг ҳар иккиси ҳам кучли қаршиликка дуч келишди. Аҳоли тўсиқлар ортидан ва уйлар ҳамда деворлардаги махсус туйнуклардан тинмай ўқ отарди.

Бутун қишлоқ мустаҳкам истеҳкомга айланган бўлса-да, шиддатли ҳужумга ўтган аскарларни тўхтатиб қолишдан ожиз эди.

Шафқатсиз қирғин бошланди. Ошобаликларнинг биронтаси ҳам таслим бўлишни хоҳламасди, ҳамма қўлида қурол билан ҳалок бўлди. Ҳатто хотинлар ҳам қўлига пичоқ олиб аскарларга ташланар ёки томдан туриб тош билан урар эдилар.

Ҳар бир ҳовлини жанг билан ишғол қилишга тўғри келди, ҳар бир бурчакда пистирмага йўлиқиш мумкин эди.

Ниҳоят, қишлоқ эгалланди, дуч келган тирик жон найзадан ўтказилди.

Поручик Журавлев етакчилигидаги 2-ротага қарашли взвод тепаликка кўтарилишга муваффақ бўлди ва шу ердан туриб, отлиқ шайкага қарата дўлдек ўқ ёғдирди. Шайка жон сақлаб қолиш умидида бизнинг ўқларимиз остида довонга ўзини урди ва тезда кўздан ғойиб бўлди. Майдонда ўнларча ўликлар қолиб кетди.

Казаклар батамом ҳолдан тойгани ва тоғ йўлларининг оғирлиги туфайли қочган отлиқ шайкани қувиб, бирон натижага эришиш қийин эди. Шунинг учун полковник Пичугин таъқибни тўхтатишга қарор қилди.

Эрталабки соат тўққиз яримда жанг тамом бўлди. Фақат ҳар замонда якка-ёлғиз ўқ овозлари эшитиларди: баъзи фидойилар яшириниб ётган жойларидан сакраб чиқиб, бизникиларга қараб ўқ отиб қоларди ва у шу заҳотиёқ найзага санчиб ўлдириларди. Ноғора чалиб, қўшинни бир ерга тўплашди. Полковник Пичугин уларнинг бир бўлагини қишлоқни вайрон этиш учун жўнатди. Кўп ўтмай қишлоқ қуюқ олов халқаси орасида ловуллаб ёна бошлади. Кўчаларда, боғ ва ҳовлиларда сочилиб ётган ўликлар ҳам ёниб кетди…

Биз байроқ, нишон, 120 милтиқ, 60 қилич, 80 найза ва 200 дан кўпроқ батикни ўлжа қилиб олдик.

Душман катта талафот кўрди. Биргина Ошоба қишлоғининг ўзида 150 дан ортиқ мурда топилди. 100 га яқин жасад боғлар, ўралар ичида ва тоғ ён бағирларида чўзилиб ётарди. Бундан ташқари ёқиб юборилган уйлар ичида ҳам кўп одамлар тириклай ёниб кетди…

Биз ҳам бирмунча қурбон бердик. Икки ўқчи солдат ва бир казак ўлди. 11 киши ярадор бўлди, шулардан тўрттасининг жароҳати енгил…

Кейинги куни, яъни 19 ноябрда отряд Ашт қишлоғига келди. Аҳоли қўшинни бутунлай итоаткорлик билан қаршилади. Шу куни кечқурун Оқжардаги манзилга қайтилди.

Танаберди, Ботирқул ҳамда бизга номаълум бўлган шайка бошлиғи Раҳмат Ошобадаги мағлубиятдан кейин Сарвак қишлоғига жойлашдилар. Оқжар отряди Наманган бўлимининг шимоли-ғарбидаги тоғ қишлоқларида ўта муваффақиятли равишда, намунали тарзда ҳаракат қилдилар. Ошоба қишлоғида исёнчи шайкаларнинг тор-мор этилиши эса атрофдаги аҳолига кучли таъсир этиб, уларни ларзага солди. Улар русларга қарши курашишнинг оқибати қандай тугашини яхши билиб олдилар”.

Шундан кейин мақолада фон Кауфман полковник Пичугиннинг “жасурона” ҳатти-ҳаракатларини маъқуллаб, ёзма миннатдорчилик билдиргани, Русанов, Бертенев, Журавлев, Батурин каби “қаҳрамонлик кўрсатган” зобитлар ва бир қанча аскарлар ҳарбий нишонга тақдим этилгани ва бошқа воқеалар ёритилади.

Ошоба фожиаси Туркистондаги чор босқини манзараларидан бир лавҳа холос. Шунга қарамай, у бизга кўп нарсаларни ойдинлаштириб беради. Рус қўшини осонлик билан юртимизни қўлга киритган эмас. Ўлкани тўла бўйсундириш учун бу ваҳший тўда дарё-дарё инсон қонини оқизган. Минг-минглаб кўҳна иморатлар вайрон қилинган, юзлаб қишлоқлар, катта-катта шаҳарлар ёндирилиб, кули кўкка совурилган. Мард ватандошларимиз, номуси, ори мустаҳкам аждодларимиз ёвга осонликча бўйсунмаганлар. Улар она юрт учун, ҳар бир қарич муқаддас тупроқ учун жон олиб, жон бериб, мардона курашганлар. Ошобаликлар жасорати ана шу тенгсиз жангларнинг кичик, аммо ибратли намунасидир. Мен бу эрксевар, жасур қишлоқ аҳлининг сўнгги нафасга қадар ёв билан юзма-юз олишгани, ҳатто аёллар ҳам тиз чўкишдан, қул бўлишдан ор қилгани, ўз шаъни-шавкатини юксак тутганини ўқиб, қойил қолдим. Айни замонда бу қишлоқ фожиаси рус зобитларининг чинакам башарасини ҳам очиб беради. Уларнинг юртимизга осойишталик, эркинлик, тенглик, маданият олиб келганмиз деган даъволари пуч гап, қуруқ, ҳавойи алдамчилик эканини фош этади.

Шу ўринда ўлкамиздаги ҳамма қишлоқлар худди ошобаликлар каби ёвга қарши бир жон, бир тан бўлиб курашишга журъат этмаганини ҳам очиқ айтиш керак. Чор қўшини истиқболига бош эгиб, тиз чўкиб чиққанлар ҳам кўп бўлган. Улардан айримларининг номи юқорида тилга олиб ўтилди. Ҳатто Каттақўрғон шаҳри аҳолиси битта ҳам ўқ узмасдан таслим бўлганки, бу ҳақда рус зобитларининг ўзи ғашлик билан сўкиниб ёзганлар. Чунки жанг бўлмагани учун мукофот ва нишон олиш, мансаб пиллапоясидан кўтарилиш имконияти қўлдан кетгани уларга ниҳоятда алам қилган эди. (“Эчкига жон қайғуси, қассобга ёғ қайғуси” деган мақолни эсланг!).

Ана шундай осон таслим бўлган қишлоқлардан бирининг аянчли тақдири машҳур қирғиз ёзувчиси Тўлаган Қосимбековнинг “Синган қилич” романида (Турсунбой Адашбоев таржимаси, Тошкент, 1980) анча ишончли тасвирланган. Ҳар жиҳатдан ибратли бўлгани учун ана шу асарга бир қадар тўхталиб ўтайлик. Умри тугаб, парокандаликка юз тутган хонликдаги ўзаро қирғинлар, чорасиз ўзбек ва қирғизларнинг аччиқ қисмати, рус аскарларининг хунрезликлари роман саҳифаларида санъаткорона гавдаланиб, қалбимиз ва шууримизни ром этади. Муаллиф уйдирмачилик йўлидан бориб, кўпдан-кўп тўқима образларга мурожаат этса-да, барибир, тарихий ҳақиқат мезонларидан чекинмайди. Унда биз қамчисидан қон томган, заҳар, золим Скобелевнинг ёрқин чизилган, пухта далилланган сиймосига дуч келамиз. Ёзувчи маҳорати туфайли бағри тош генералнинг ёвуз кирдикорлари тасвирланган саҳифалар чинакам реалистик қудрат касб этади ва узоқ вақтларгача қалбимизни ларзага солади. Келинг, яхшиси, шу ўринларни биргалашиб ўқиб чиқайлик:

“Қор икки кун бўралаб ёғиб, эндигина тинган эди. Гўзал Фарғона водийси оқ ҳарир кўйлак кийган келинчакка ўхшайди. Ҳаво муздек. Отряд оппоқ қорда илондек чуваланиб келарди. (Бўёқлар зиддиятини қаранг: оқ қор ва қора илон. Қишлоқларга, тинч аҳолига ўлим олиб келаётган босқинчи аскарларнинг рамзий қиёфасини муаллиф усталик билан жонлантириб берганига қойил қолиш керак.– О.А.). Уларни Найман қишлоғининг аҳолиси қўлларини кўксига қўйиб кутиб олди. Холис ният белгиси сифатида ҳамма оқ белбоғ боғлаб олибди.

Генерал Скобелев Насриддин (Қўқон хони Худоёрхонинг ўғли – О.А.) билан ёнма-ён туриб тўплаган халойиқни кўздан кечирди. Аламзада Насриддин зориқиб, “Қир” деган буйруқнигина кутарди. Соқоли кўксига тушган оқсоқол қорга тиз чўкаркан, таъзим қилиб:

– Раҳм қилинглар, одамзоднинг фарзандлари,– деди. Тилмоч таржима қилди. Генерал мазах қилиб кулди. Чол ўша ҳолатда жавоб кутарди.

– А-га!– деди Скобелев.– Нима? Урушиб бўлдингларми?
– Кесатяпти,– деб тилмоч таржима қилди.

– Қуруқ ердан ўт чиқмайди. Нима қилайлик, ҳаёт тақозоси экан. Мана, тиз букиб, кечирим сўраяпмиз. Қишлоқда чолу кампир ва ёш болалардан бошқа одам қолмаган. Эгилган бошни қилич кесмайди,– деди оқсоқол.

– Нима?– деб бақирди Насриддин. У Скобелев тек турганини кўриб шаштидан тушди, тилмоч чолнинг гапини генералга аста тушунтирди.

– Бузуқиларни кечириш йўқ, қириб ташланглар,– деб буюрди генерал Скобелев.

Бир ёқдан солдатлар, бир ёқдан Насриддиннинг йигитлари халойиқни ўртага олди. Одамлар ўзларини ҳар томонга ура бошлади. Шунда ҳалиги оқсоқол ҳамқишлоқларини инсофга чақирди.

– Фойдаси йўқ. Жон талашманглар.– Барча жим бўлди. Насриддин биринчи бўлиб қиличини суғурди. Хаш-паш дегунча қор қонга бўялди. Навбат соқоли кўксига тушган оқсоқолга келди.

– Унга тегма,– деди генерал Скобелев.– Мен уни бу ерда тирик қолдираман. Энг яхши жазо шу…

Қишлоқ тўрт томондан қуршалиб, хотинларнинг нолиши, гўдакларнинг йиғиси ҳаммаёқни тутди. Зўравонлар қўлларига нима илашса олишди. Қош қорайганда уйлар ҳувиллаб қолди, итлар ули тортиб, ғингшиб изғишга тушди.

Энг охирида генерал Скобелев қишлоқда биронта тирик жон қолмаслигини, уйларга, молхоналарга ўт қўйишни буюрди. Қишлоқда на ит қолди, на ёнғиндан қочиб дарахтга тирмашган мушук қолди.

Жазоловчилар отряди ўлжани юклаб, молни ҳайдаб йўлга тушди. Қишлоқдан бурқсиган куюнди ва қон ҳидию бир чеккада оппоқ соқолидан қон аралаш ёш томаётган ёлғиз чол қолди”.

Даҳшатли тасвир! Ёзувчи воқеаларга аралашиб, шарҳлаб ўтирмайди. Бечора оқсоқол чол ҳам, шафқат кутиб оқ белбоғ боғлаб олган одамлар ҳам, золим Скобелев ҳам, ундан қолишмайдиган югурдак Насриддин ҳам бир-икки чизги воситасида жонли, аниқ гавдаланади. Ёзувчининг холис, совуққон нигоҳида шафқатсизлик бор. У қирғин манзараларини синчковлик билан суратлантирар экан, турли деталлар, тафсилотларни ўринли қўллай боради. Парчани ўқир эканмиз, хотинларнинг ноласи, чирқираб йиғлаётган гўдаклар фарёдини эшитиб сесканиб кетамиз, ули тортиб ғингшиган итлар, ёнғиндан қочиб дарахтларга тирмашган мушуклар кўз ўнгимизда аниқ жонланиб, фожиани бўрттириб кўрсатади. Муаллиф чор босқинчилари ҳақида бир оғиз ёмон гап айтиб, ҳақоратомуз, ножўя сўзлар ишлатиб ўтирмайди. Бу вазифани генерал ва аскарларнинг қилмиши, ҳатти-ҳаракатларининг ўзи яхши бажаради. Мустамлакачиларнинг ёвуз қиёфасини, қирғин ва ўлим уруғини сепиб, юртни қандай қонга ботиргани ҳақида яққол тасаввур беради. Ёзувчи очиқ айтмаган, аммо кўзда тутган босқинчи қўшинга нисбатан беадад нафрат ҳисси ўқувчи қалбига беихтиёр кўчиб ўтади. Тарихчи олимларимиз ва ҳукмрон мафкура оғиз кўпиртириб мақтаган “ихтиёрий қўшилиш” қай тарзда амалга оширилганини ҳис этгач, бояги нафрат туйғуси икки ҳисса кучаяди. Энди унинг тиғи мустамлакачилар билан бирга уларнинг содиқ югурдагига, ҳимоячиларига айланиб, ҳақиқатни яшириб келган маддоҳ мафкура тўтиқушларига ҳам қаратилади. Босқинчи қўшиндан меҳр-шафқат кутиб алданган бечора халойиқнинг аччиқ қисматига қаттиқ ачинамиз. Халқимизда “Тиз чўкиб яшагандан кўра тик туриб ўлган яхши!” деган мақол бор. Юқоридагига ўхшаб хор-зорликда беҳуда ўлгандан кўра мардона курашиб шаҳид бўлган афзал эмасми?..

Мен Ошоба қишлоғида бўлган эмасман. У ердаги одамларни, Ватан мустақиллиги йўлида азиз жонларини аямаган фидойи қаҳрамонларнинг ворислари – набиралари, эвара,чевараларини ҳали кўрганим йўқ. Аммо олис аждодларимизнинг эрксевар руҳини, жасоратини бағрига жойлай олган ошобаликлар Туркистондаги қаҳрамон қишлоқлардан бирида туғилиб-ўсганликлари билан ҳар қанча фахрланса арзийди деб биламан.

Тўғри, бу қишлоқдаги жанг ҳал қилувчи аҳамиятга молик бўлган эмас. У даҳшатли қирғинларнинг кичик бир томчиси, холос. Аммо тоғ одамларининг жасорати, мардлиги, эрксеварлиги таҳсинга сазовор. Улар ҳақида қўшиқлар тўқилса, йирик асарлар ёзилса арзийди.

Биз рус халқидан тарихни қандай ардорқлашни ҳам ўрганишимиз зарурга ўхшайди. Улар мўғуллар устидан қозонилган ғалаба шарафига Куликово майдонида улкан ёдгорликлар тиклаб қўйишган. Бородино жанги хотираси учун муҳташам обидалар ўрнатишган. Севастопол мудофасини жонлантирувчи панорамалар барпо этишган. Бу жойлар қадамжога, зиёратгоҳга айланган.

Ўзбекистонда эса миллий ғуруримизни юксалтирадиган бундай обидалар қуриш, афсуски, ҳануз ҳеч кимнинг хаёлига ҳам келгани йўқ. Бунинг ўрнига биз бутунлай бошқа манзараларни кўрамиз. Азим Самарқанд остонасида – Чўпонота тепаликларида чор босқинчи аскарларига қўйилган улкан обида ҳамон савлат тўкиб турибди. Неча бор гап-сўз бўлганига қарамай, уни бузиб ташлайдиган марди-майдон негадир топилмаяпти. Мен бу ёдгорлик Ватан мустақиллиги йўлида курашиб ҳалок бўлган инсонлар, улуғ аждодларимиз хотирасини топташ, уларга нисбатан қилинган жуда катта ҳурматсизлик деб биламан. Айни замонда ўлкамизнинг бирон-бир бурчагида – на Тошкентда, на Самарқанд, на Қўқону Хевада босқинчиларга бўйин эгмасдан, тиз чўкиб яшашдан кўра мардона ўлимни афзал кўрган фидойи қаҳрамонлар хотирасига қўйилган бирон-бир ёдгорлик ёки оддийгина лавҳа борлигидан хабарим йўқ. Нега биз уларни эсламаймиз, эъзозлаб, бошимизга кўтармаймиз?! Шу оддий инсоний бурчни, эзгу вазифани бажариш учун йиллаб бошқа жойдан буйруқ, фармон кутиб қўл қовуштириб яшашимиз керакми?!

Ватан озодлиги, Туркистон мустақиллиги йўлида курашиб ҳалок бўлган фидойиларни юртимиз қаҳрамонлари сифатида улуғлаш биз учун ҳам қарз, ҳам фарз ҳисобланади. Ҳар бир қишлоқ ва шаҳарда уларга ёдгорликлар тикланиши, уларнинг порлоқ хотираси эъзозланиши шарт. Балки, бу эзгу ишни биринчи бўлиб ошобаликлар бошлаб беришар? Ҳар ҳолда бу жасур тоғ қишлоғида – қаҳрамон аждодлар яшаган муқаддас масканда Озодлик ҳайкали тикланишига ишонгим келади.

Рус босқинчи қўшинига қарши мардона курашган ва таслим бўлмаган Ошоба қаҳрамонларининг жасорати тарих дарсликларида ёритилиши, ёш авлодни Ватан мустақиллигини, эркини баланд тутувчи мард, жасур, жанговар кишилар қилиб тарбиялашда намуна сифатида олиниши зарур. Уларнинг юксак жасорати ана шундай ардоқланишга ҳар жиҳатдан лойиқ.

Бугун жумҳуриятимиз мустақилликка эришган қутлуғ айёмда ошобалик шаҳидлар руҳи олдида таъзим қиламан. Уларнинг пок руҳи Оллоҳ марҳаматига сазовор бўлсин. Омин!

Oshoba fojiasi Turkistondagi chor bosqini manzaralaridan bir lavha xolos. Shunga qaramay, u bizga ko‘p narsalarni oydinlashtirib beradi. Rus qo‘shini osonlik bilan yurtimizni qo‘lga kiritgan emas. O‘lkani to‘la bo‘ysundirish uchun bu vahshiy to‘da daryo-daryo inson qonini oqizgan. Ming-minglab ko‘hna imoratlar vayron qilingan, yuzlab qishloqlar, katta-katta shaharlar yondirilib, kuli ko‘kka sovurilgan. Mard vatandoshlarimiz, nomusi, ori mustahkam ajdodlarimiz yovga osonlikcha bo‘ysunmaganlar. Ular ona yurt uchun, har bir qarich muqaddas tuproq uchun jon olib, jon berib, mardona kurashganlar. Oshobaliklar jasorati ana shu tengsiz janglarning kichik, ammo ibratli namunasidir.

Ortiqboy Abdullayev
OSHOBA FOJIASI
Badia

Oshkoralik tufayli rus chorizmining o‘lkamizga qilgan tajovuziga doir turli hujjatlar va manbalar yuzaga chiqa boshladi. Ularni o‘qir ekanmiz, bu ko‘ngilsiz hodisaning ko‘lami va mohiyatini teranroq his etamiz. Tarixning shu paytgacha yashirib kelingan sahifalari bizga dahshatli manzaralarni, mislsiz yovuzlik va adolatsizliklarni so‘zlab beradi.

Ochig‘ini aytganda, Turkistondagi yirik shaharlar qay tarzda bosib olingani ilgari ham ayrim tarixchi olimlarning asarlarida bir qadar yoritilgan edi. Toshkent shahri qanday zabt etilgani, Chimkent necha marta qo‘ldan-qo‘lga o‘tgani, Alimqul sardorning fidoyilik bilan kurash olib borgani va qahramonlarcha halok bo‘lganiga doir ma’lumotlar tarixnavis Hamid Ziyoyevning “Toshkentning Rossiyaga qo‘shib olinishi” (1967) nomli risolasida ancha batafsil bayon qilingan. Keyingi yillarda shoir Xurshid Davron va tarixchi olimlar – Haydarbek Bobobekov, Hamdam Sodiqovning samarali izlanishlari natijasida ancha-muncha masalalar oydinlashdi. Hozir xorijda bosilgan ayrim tadqiqotlar (Boymirza Hayit, Mahmet Saroy asarlari) nashrga tayyorlanmoqda.

Rus bosqini manzaralarini tasavvur etishimiz uchun chor zobitlari va amaldorlari tomonidan yozilgan turli asarlar, maqolalar va xotiralar ham bizga katta yordam beradi. Men o‘tgan yillarda Moskvadagi Davlat kutubxonasida bir muddat ishlab, ayrim manbalar bilan tanishgan edim. Mash’um bosqin qanday makkorlik bilan tayyorlangani va amalga oshirilgani, unga kimlar bevosita rahbarlik qilgani, jang tafsilotlari haqida I.A. Terentyev, A.Serebrennikov, A.Maslov, N.Grodekov, N.Kuropatkin (bular nihoyatda ko‘p, mukammal ro‘yxat bir necha betga cho‘ziladi) singari zobitlarning asarlaridan ko‘p ma’lumotlar olish mumkin. Qizig‘i shundaki, hatto bosqinchi rus zobitlari bizdagi ayrim tarixni soxtalashtirib kun ko‘rgan olimlardan ko‘ra rostgo‘yroq, haqgo‘yroq bo‘lgan. Ular o‘zi ko‘rgan yoki bevosita ishtirok etgan dahshatli voqealarni yashirmasdan, oqizmay-tomizmay yozib ketishgan ekan. Bugungi kunda ularni o‘qib, tarixning ko‘p noma’lum siru asrorlari bilan tanishamiz.

Mana, qo‘limda “Voyenniy sbornik” oynomasining sarg‘aygan sahifalari. Uning 1987–1901 yillardagi turli sonlarida zobit A.Serebrennikovning “Qo‘qon yurishi tarixiga doir” sarlavhali yirik maqolalar turkumi chop etilgan (jami besh maqola). U rus harbiy qarorgohi hujjatlari asosida yozilgani uchun katta qimmatga molik. Muallif 1875 yilda Qo‘qon xonligi hududida ro‘y bergan siyosiy voqealarni, harbiy harakatlar solnomasini deyarli xolislik bilan qayd etishga harakat qilgan, barcha tafsilotlarni imkoni boricha qamrab olishga intilgan.

Men Moskvaning rutubatli kunlarida bu maqolalar turkumini o‘qiganimdan keyin bir necha kungacha o‘zimga kelolmay yurdim. Alam va o‘kinch, nadomat va iztirob vujudimni tilkalab tashladi. Nazarimda, shu kunlarda shivalab damba-dam yog‘ayotgan yomg‘ir menga qo‘shilib yig‘lab, ko‘nglini bo‘shatayotgandek noxush taassurot paydo bo‘lgan edi. Ko‘z o‘ngimda Turkistonning birinchi harbiy general-gubernatori fon Kaufman, general M.D.Skobelev, Kolpakovskiy, Troskiy kabi dahshatli generallar, polkovnik baron Meller-Zakomelskiy, polkovnik Pichugin va boshqa zobitlarning ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan qilmishlari, yovuz hatti-xarakatlari jonlandi. Og‘ir savollar qarshisida ojiz qoldim. “Nega bu dahshatli voqealar doim sir tutib kelindi, nega tarix kitoblarida bu qonli manzaralarni chetlab o‘tib, rus istilosining nuqul “progressiv ahamiyati”ni zo‘rma-zo‘raki yoritishga behuda kuch sarfladik? O‘tmishimizni yashirib, xalqimizni uzoq yillar aldab, ko‘zini ko‘r, qulog‘ini kar qilib nimaga erishdik?!”

Mazkur katta maqola vaqti-soati kelib to‘la tarjima etiladi va keng jamoatchilik hukmiga yetkaziladi. Shuning uchun hozir unda bayon qilingan kichkina tog‘ qishlog‘i – Oshobada ro‘y bergan qonli bir to‘qnashuv haqida to‘xtalishga jazm etdim.

Bosqinchi rus qo‘shini Qo‘qon xonligi hududiga go‘yo tartib-intizom o‘rnatish, hokimiyat osoyishtaligini buzgan qo‘zg‘olonchilarni jazolash niqobi ostida kiritiladi. Bunda Xudoyorxon, valiahd Nasriddin va boshqa amaldorlarning ham mash’um xizmati bor, albatta. Yovuz qora qo‘shinning bosgan qadamlarini kuzatsak, u aslida tinch aholini beomon qirib, zo‘ravonlik, talovchilik, vahshiylik bilan shug‘ullanganini ko‘ramiz. Jazo harakatlariga rus saltanatining erkatoyiga aylangan general Skobelev rahbarlik qiladi. Uning hamda general fon Kaufmanning bevosita topshirig‘iga muvofiq polkovnik Pichugin yetakchiligida 3-Turkiston o‘qchi bataloniga qarashli bir necha rota hamda Sibir kazaklari bo‘linmasi 16 noyabr tongida Oqjar kechuvidan o‘tib, Namanganning g‘arbidagi tog‘ qishloqlari ustiga yurish boshlaydi. Vazifa qo‘zg‘olonchilarga madad bergan va ularni yashirgan aholini ayovsiz jazolashdan iborat edi.

Tog‘ qishloqlari orasida katta yo‘llar yo‘qligi uchun zambaraklar olinmaydi. Qo‘shin Qamishqo‘rg‘onda tunni o‘tkazadi. 17 noyabrda esa ularni Shaydon qishlog‘i aholisi omonlik bilan qarshilaydi. Polkovnik Pichugin noib Mirza Abdullaning chaquviga muvofiq azaldan ruslarga nisbatan adovat bilan qaragan ikki oqsoqolni xalq o‘rtasida jazolaydi va otryad uchun zarur oziq-ovqat hamda yem-xashak hozirlashni buyuradi.

Shaydondan yuqorida – tog‘ orasida joylashgan Bobodarhon qishlog‘ida otliq qo‘zg‘olonchilar (rus zobiti o‘z yurtining ozodligi va mustaqilligi uchun kurashgan fidoyilarni hamma yerda “shayka” deb ataydi – O.A.) borligi aniqlanadi. Pang‘oz qishlog‘ida ularga duch keladilar, uchta miltiq o‘lja olinadi.
Bobodarxon qishlog‘ida istiqomat qiluvchi aholining hammasi rus qo‘shini istiqboliga bo‘yin egib chiqadilar va polkovnik Pichugin talab etgan barcha narsalarni (oziq-ovqat, ot, hatto namatgacha – bosqinchilar yerga o‘tirganda tagidan zax o‘tib ketmasin degan bo‘lsalar kerak. Mehribonchilikni qarang-a!) darhol muhayyo qiladilar. Shu orada shaydonliklardan chopar kelib, isyonchi Tanaberdi boshchiligidagi to‘dani Shaydon aholisi qishloqqa kiritmagani, ular Oshoba tarafga ketgani xabarini yetkazadi. Maqolada bayon etilgan voqealarni aynan keltirganimiz ma’qul: “Dushman bizning kuchli otryadlarimiz bilan yuzma-yuz olishishdan qochib, yakka-yolg‘iz yoki kichik-kichik guruhlarga qo‘qqisdan hujum qilib qolardi. Uning bu odatini yaxshi bilgan polkovnik Pichugin Tanaberdi shaykasi bilan to‘qnashish uchun tug‘ilgan qulay imkoniyatni boy bergisi kelmadi. U 17 noyabrda tog‘ yo‘llari osha Oshobaga qarab yo‘lga chiqdi.

Piyodalar yayov yurishdi, yigirma beshta aravakash otga o‘n kishilik qozonlar va besh kunga yetadigan oziq-ovqat, o‘q-dori ortilgan edi.

Tog‘ yo‘li chuqur jarliklar oralab o‘tar, goh pastlikka tushib, goh o‘r tortib uzoq yurishga to‘g‘ri kelardi. Buning ustiga tun qorong‘iligi ahvolni yanada qiyinlashtirgan edi. 20 chaqirimdan ortiq yo‘l bosgan otryad tonggi soat yettilarda tinch uyqu og‘ushida yotgan qishloqqa yetib bordi.

Otryad bilan yonma-yon tor so‘qmoq yo‘ldan kelayotgan polkovnik Pichugin yo‘lga pistirma qo‘yilganini sezmay qoldi. Ammo balandlikka, qishloq tomonga ot qo‘yib ketayotgan bir necha dushman qo‘riqchisiga ko‘zi tushdi.

Ularni tutish uchun 5-Sibir bo‘linmasi suvoriylari izma-iz yuborildi. Mazkur bo‘linma qishloqqa yaqinlashganda, ularga qarab qishloqdagi deyarli har bir qo‘ra, har bir uyning tomidan o‘q yog‘ildi. O‘ng tomondagi tepalikda otliq shayka paydo bo‘ldi.

Kazaklar darrov otdan tushdilar, otishma boshlandi.

Dushmanning muttasil o‘q yog‘dirishi va nishonga aniq urishiga qaraganda aholi miltiqlar bilan yaxshi qurollangan va mudofaga puxta tayyorgarlik ko‘rgan edi.

Piyodalar olis yo‘ldan toliqib kelishganiga qaramay, tepalikkacha yugurib borib yotib oldilar va do‘nglar orasiga yashirinib, dushmanni ta’qib etishga kirishdilar. Otishma nihoyatda kuchli bo‘ldi. Bizning o‘qchilarimiz qatori kazaklar ham tinmay o‘q uzishardi.

Nihoyat, qishloqdan otilayotgan o‘qlar siyraklashdi va o‘ng qanotdagi dushman o‘qchilari orqaga qarab chopib ketayotgani ko‘rindi.

Piyodalar hujumga o‘tishdi: shtabs-kapitan Bertenev rahbarligidagi uchta vzvod qishloqning o‘ng tomoniga, 1-rota kapitani Rusanov ixtiyoridagi vzvod esa chap qanotga tashlandi. Ularning har ikkisi ham kuchli qarshilikka duch kelishdi. Aholi to‘siqlar ortidan va uylar hamda devorlardagi maxsus tuynuklardan tinmay o‘q otardi.

Butun qishloq mustahkam istehkomga aylangan bo‘lsa-da, shiddatli hujumga o‘tgan askarlarni to‘xtatib qolishdan ojiz edi.

Shafqatsiz qirg‘in boshlandi. Oshobaliklarning birontasi ham taslim bo‘lishni xohlamasdi, hamma qo‘lida qurol bilan halok bo‘ldi. Hatto xotinlar ham qo‘liga pichoq olib askarlarga tashlanar yoki tomdan turib tosh bilan urar edilar.

Har bir hovlini jang bilan ishg‘ol qilishga to‘g‘ri keldi, har bir burchakda pistirmaga yo‘liqish mumkin edi.

Nihoyat, qishloq egallandi, duch kelgan tirik jon nayzadan o‘tkazildi.

Poruchik Juravlev yetakchiligidagi 2-rotaga qarashli vzvod tepalikka ko‘tarilishga muvaffaq bo‘ldi va shu yerdan turib, otliq shaykaga qarata do‘ldek o‘q yog‘dirdi. Shayka jon saqlab qolish umidida bizning o‘qlarimiz ostida dovonga o‘zini urdi va tezda ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Maydonda o‘nlarcha o‘liklar qolib ketdi.

Kazaklar batamom holdan toygani va tog‘ yo‘llarining og‘irligi tufayli qochgan otliq shaykani quvib, biron natijaga erishish qiyin edi. Shuning uchun polkovnik Pichugin ta’qibni to‘xtatishga qaror qildi.

Ertalabki soat to‘qqiz yarimda jang tamom bo‘ldi. Faqat har zamonda yakka-yolg‘iz o‘q ovozlari eshitilardi: ba’zi fidoyilar yashirinib yotgan joylaridan sakrab chiqib, biznikilarga qarab o‘q otib qolardi va u shu zahotiyoq nayzaga sanchib o‘ldirilardi. Nog‘ora chalib, qo‘shinni bir yerga to‘plashdi. Polkovnik Pichugin ularning bir bo‘lagini qishloqni vayron etish uchun jo‘natdi. Ko‘p o‘tmay qishloq quyuq olov xalqasi orasida lovullab yona boshladi. Ko‘chalarda, bog‘ va hovlilarda sochilib yotgan o‘liklar ham yonib ketdi…

Biz bayroq, nishon, 120 miltiq, 60 qilich, 80 nayza va 200 dan ko‘proq batikni o‘lja qilib oldik.

Dushman katta talafot ko‘rdi. Birgina Oshoba qishlog‘ining o‘zida 150 dan ortiq murda topildi. 100 ga yaqin jasad bog‘lar, o‘ralar ichida va tog‘ yon bag‘irlarida cho‘zilib yotardi. Bundan tashqari yoqib yuborilgan uylar ichida ham ko‘p odamlar tiriklay yonib ketdi…

Biz ham birmuncha qurbon berdik. Ikki o‘qchi soldat va bir kazak o‘ldi. 11 kishi yarador bo‘ldi, shulardan to‘rttasining jarohati yengil…

Keyingi kuni, ya’ni 19 noyabrda otryad Asht qishlog‘iga keldi. Aholi qo‘shinni butunlay itoatkorlik bilan qarshiladi. Shu kuni kechqurun Oqjardagi manzilga qaytildi.

Tanaberdi, Botirqul hamda bizga noma’lum bo‘lgan shayka boshlig‘i Rahmat Oshobadagi mag‘lubiyatdan keyin Sarvak qishlog‘iga joylashdilar. Oqjar otryadi Namangan bo‘limining shimoli-g‘arbidagi tog‘ qishloqlarida o‘ta muvaffaqiyatli ravishda, namunali tarzda harakat qildilar. Oshoba qishlog‘ida isyonchi shaykalarning tor-mor etilishi esa atrofdagi aholiga kuchli ta’sir etib, ularni larzaga soldi. Ular ruslarga qarshi kurashishning oqibati qanday tugashini yaxshi bilib oldilar”.

Shundan keyin maqolada fon Kaufman polkovnik Pichuginning “jasurona” hatti-harakatlarini ma’qullab, yozma minnatdorchilik bildirgani, Rusanov, Bertenev, Juravlev, Baturin kabi “qahramonlik ko‘rsatgan” zobitlar va bir qancha askarlar harbiy nishonga taqdim etilgani va boshqa voqealar yoritiladi.

Oshoba fojiasi Turkistondagi chor bosqini manzaralaridan bir lavha xolos. Shunga qaramay, u bizga ko‘p narsalarni oydinlashtirib beradi. Rus qo‘shini osonlik bilan yurtimizni qo‘lga kiritgan emas. O‘lkani to‘la bo‘ysundirish uchun bu vahshiy to‘da daryo-daryo inson qonini oqizgan. Ming-minglab ko‘hna imoratlar vayron qilingan, yuzlab qishloqlar, katta-katta shaharlar yondirilib, kuli ko‘kka sovurilgan. Mard vatandoshlarimiz, nomusi, ori mustahkam ajdodlarimiz yovga osonlikcha bo‘ysunmaganlar. Ular ona yurt uchun, har bir qarich muqaddas tuproq uchun jon olib, jon berib, mardona kurashganlar. Oshobaliklar jasorati ana shu tengsiz janglarning kichik, ammo ibratli namunasidir. Men bu erksevar, jasur qishloq ahlining so‘nggi nafasga qadar yov bilan yuzma-yuz olishgani, hatto ayollar ham tiz cho‘kishdan, qul bo‘lishdan or qilgani, o‘z sha’ni-shavkatini yuksak tutganini o‘qib, qoyil qoldim. Ayni zamonda bu qishloq fojiasi rus zobitlarining chinakam basharasini ham ochib beradi. Ularning yurtimizga osoyishtalik, erkinlik, tenglik, madaniyat olib kelganmiz degan da’volari puch gap, quruq, havoyi aldamchilik ekanini fosh etadi.

Shu o‘rinda o‘lkamizdagi hamma qishloqlar xuddi oshobaliklar kabi yovga qarshi bir jon, bir tan bo‘lib kurashishga jur’at etmaganini ham ochiq aytish kerak. Chor qo‘shini istiqboliga bosh egib, tiz cho‘kib chiqqanlar ham ko‘p bo‘lgan. Ulardan ayrimlarining nomi yuqorida tilga olib o‘tildi. Hatto Kattaqo‘rg‘on shahri aholisi bitta ham o‘q uzmasdan taslim bo‘lganki, bu haqda rus zobitlarining o‘zi g‘ashlik bilan so‘kinib yozganlar. Chunki jang bo‘lmagani uchun mukofot va nishon olish, mansab pillapoyasidan ko‘tarilish imkoniyati qo‘ldan ketgani ularga nihoyatda alam qilgan edi. (“Echkiga jon qayg‘usi, qassobga yog‘ qayg‘usi” degan maqolni eslang!).

Ana shunday oson taslim bo‘lgan qishloqlardan birining ayanchli taqdiri mashhur qirg‘iz yozuvchisi To‘lagan Qosimbekovning “Singan qilich” romanida (Tursunboy Adashboyev tarjimasi, Toshkent, 1980) ancha ishonchli tasvirlangan. Har jihatdan ibratli bo‘lgani uchun ana shu asarga bir qadar to‘xtalib o‘taylik. Umri tugab, parokandalikka yuz tutgan xonlikdagi o‘zaro qirg‘inlar, chorasiz o‘zbek va qirg‘izlarning achchiq qismati, rus askarlarining xunrezliklari roman sahifalarida san’atkorona gavdalanib, qalbimiz va shuurimizni rom etadi. Muallif uydirmachilik yo‘lidan borib, ko‘pdan-ko‘p to‘qima obrazlarga murojaat etsa-da, baribir, tarixiy haqiqat mezonlaridan chekinmaydi. Unda biz qamchisidan qon tomgan, zahar, zolim Skobelevning yorqin chizilgan, puxta dalillangan siymosiga duch kelamiz. Yozuvchi mahorati tufayli bag‘ri tosh generalning yovuz kirdikorlari tasvirlangan sahifalar chinakam realistik qudrat kasb etadi va uzoq vaqtlargacha qalbimizni larzaga soladi. Keling, yaxshisi, shu o‘rinlarni birgalashib o‘qib chiqaylik:

“Qor ikki kun bo‘ralab yog‘ib, endigina tingan edi. Go‘zal Farg‘ona vodiysi oq harir ko‘ylak kiygan kelinchakka o‘xshaydi. Havo muzdek. Otryad oppoq qorda ilondek chuvalanib kelardi. (Bo‘yoqlar ziddiyatini qarang: oq qor va qora ilon. Qishloqlarga, tinch aholiga o‘lim olib kelayotgan bosqinchi askarlarning ramziy qiyofasini muallif ustalik bilan jonlantirib berganiga qoyil qolish kerak.– O.A.). Ularni Nayman qishlog‘ining aholisi qo‘llarini ko‘ksiga qo‘yib kutib oldi. Xolis niyat belgisi sifatida hamma oq belbog‘ bog‘lab olibdi.

General Skobelev Nasriddin (Qo‘qon xoni Xudoyorxoning o‘g‘li – O.A.) bilan yonma-yon turib to‘plagan xaloyiqni ko‘zdan kechirdi. Alamzada Nasriddin zoriqib, “Qir” degan buyruqnigina kutardi. Soqoli ko‘ksiga tushgan oqsoqol qorga tiz cho‘karkan, ta’zim qilib:

– Rahm qilinglar, odamzodning farzandlari,– dedi. Tilmoch tarjima qildi. General mazax qilib kuldi. Chol o‘sha holatda javob kutardi.

– A-ga!– dedi Skobelev.– Nima? Urushib bo‘ldinglarmi?
– Kesatyapti,– deb tilmoch tarjima qildi.

– Quruq yerdan o‘t chiqmaydi. Nima qilaylik, hayot taqozosi ekan. Mana, tiz bukib, kechirim so‘rayapmiz. Qishloqda cholu kampir va yosh bolalardan boshqa odam qolmagan. Egilgan boshni qilich kesmaydi,– dedi oqsoqol.

– Nima?– deb baqirdi Nasriddin. U Skobelev tek turganini ko‘rib shashtidan tushdi, tilmoch cholning gapini generalga asta tushuntirdi.

– Buzuqilarni kechirish yo‘q, qirib tashlanglar,– deb buyurdi general Skobelev.

Bir yoqdan soldatlar, bir yoqdan Nasriddinning yigitlari xaloyiqni o‘rtaga oldi. Odamlar o‘zlarini har tomonga ura boshladi. Shunda haligi oqsoqol hamqishloqlarini insofga chaqirdi.

– Foydasi yo‘q. Jon talashmanglar.– Barcha jim bo‘ldi. Nasriddin birinchi bo‘lib qilichini sug‘urdi. Xash-pash deguncha qor qonga bo‘yaldi. Navbat soqoli ko‘ksiga tushgan oqsoqolga keldi.

– Unga tegma,– dedi general Skobelev.– Men uni bu yerda tirik qoldiraman. Eng yaxshi jazo shu…

Qishloq to‘rt tomondan qurshalib, xotinlarning nolishi, go‘daklarning yig‘isi hammayoqni tutdi. Zo‘ravonlar qo‘llariga nima ilashsa olishdi. Qosh qorayganda uylar huvillab qoldi, itlar uli tortib, g‘ingshib izg‘ishga tushdi.

Eng oxirida general Skobelev qishloqda bironta tirik jon qolmasligini, uylarga, molxonalarga o‘t qo‘yishni buyurdi. Qishloqda na it qoldi, na yong‘indan qochib daraxtga tirmashgan mushuk qoldi.

Jazolovchilar otryadi o‘ljani yuklab, molni haydab yo‘lga tushdi. Qishloqdan burqsigan kuyundi va qon hidiyu bir chekkada oppoq soqolidan qon aralash yosh tomayotgan yolg‘iz chol qoldi”.

Dahshatli tasvir! Yozuvchi voqealarga aralashib, sharhlab o‘tirmaydi. Bechora oqsoqol chol ham, shafqat kutib oq belbog‘ bog‘lab olgan odamlar ham, zolim Skobelev ham, undan qolishmaydigan yugurdak Nasriddin ham bir-ikki chizgi vositasida jonli, aniq gavdalanadi. Yozuvchining xolis, sovuqqon nigohida shafqatsizlik bor. U qirg‘in manzaralarini sinchkovlik bilan suratlantirar ekan, turli detallar, tafsilotlarni o‘rinli qo‘llay boradi. Parchani o‘qir ekanmiz, xotinlarning nolasi, chirqirab yig‘layotgan go‘daklar faryodini eshitib seskanib ketamiz, uli tortib g‘ingshigan itlar, yong‘indan qochib daraxtlarga tirmashgan mushuklar ko‘z o‘ngimizda aniq jonlanib, fojiani bo‘rttirib ko‘rsatadi. Muallif chor bosqinchilari haqida bir og‘iz yomon gap aytib, haqoratomuz, nojo‘ya so‘zlar ishlatib o‘tirmaydi. Bu vazifani general va askarlarning qilmishi, hatti-harakatlarining o‘zi yaxshi bajaradi. Mustamlakachilarning yovuz qiyofasini, qirg‘in va o‘lim urug‘ini sepib, yurtni qanday qonga botirgani haqida yaqqol tasavvur beradi. Yozuvchi ochiq aytmagan, ammo ko‘zda tutgan bosqinchi qo‘shinga nisbatan beadad nafrat hissi o‘quvchi qalbiga beixtiyor ko‘chib o‘tadi. Tarixchi olimlarimiz va hukmron mafkura og‘iz ko‘pirtirib maqtagan “ixtiyoriy qo‘shilish” qay tarzda amalga oshirilganini his etgach, boyagi nafrat tuyg‘usi ikki hissa kuchayadi. Endi uning tig‘i mustamlakachilar bilan birga ularning sodiq yugurdagiga, himoyachilariga aylanib, haqiqatni yashirib kelgan maddoh mafkura to‘tiqushlariga ham qaratiladi. Bosqinchi qo‘shindan mehr-shafqat kutib aldangan bechora xaloyiqning achchiq qismatiga qattiq achinamiz. Xalqimizda “Tiz cho‘kib yashagandan ko‘ra tik turib o‘lgan yaxshi!” degan maqol bor. Yuqoridagiga o‘xshab xor-zorlikda behuda o‘lgandan ko‘ra mardona kurashib shahid bo‘lgan afzal emasmi?..

Men Oshoba qishlog‘ida bo‘lgan emasman. U yerdagi odamlarni, Vatan mustaqilligi yo‘lida aziz jonlarini ayamagan fidoyi qahramonlarning vorislari – nabiralari, evara,chevaralarini hali ko‘rganim yo‘q. Ammo olis ajdodlarimizning erksevar ruhini, jasoratini bag‘riga joylay olgan oshobaliklar Turkistondagi qahramon qishloqlardan birida tug‘ilib-o‘sganliklari bilan har qancha faxrlansa arziydi deb bilaman.

To‘g‘ri, bu qishloqdagi jang hal qiluvchi ahamiyatga molik bo‘lgan emas. U dahshatli qirg‘inlarning kichik bir tomchisi, xolos. Ammo tog‘ odamlarining jasorati, mardligi, erksevarligi tahsinga sazovor. Ular haqida qo‘shiqlar to‘qilsa, yirik asarlar yozilsa arziydi.

Biz rus xalqidan tarixni qanday ardorqlashni ham o‘rganishimiz zarurga o‘xshaydi. Ular mo‘g‘ullar ustidan qozonilgan g‘alaba sharafiga Kulikovo maydonida ulkan yodgorliklar tiklab qo‘yishgan. Borodino jangi xotirasi uchun muhtasham obidalar o‘rnatishgan. Sevastopol mudofasini jonlantiruvchi panoramalar barpo etishgan. Bu joylar qadamjoga, ziyoratgohga aylangan.

O‘zbekistonda esa milliy g‘ururimizni yuksaltiradigan bunday obidalar qurish, afsuski, hanuz hech kimning xayoliga ham kelgani yo‘q. Buning o‘rniga biz butunlay boshqa manzaralarni ko‘ramiz. Azim Samarqand ostonasida – Cho‘ponota tepaliklarida chor bosqinchi askarlariga qo‘yilgan ulkan obida hamon savlat to‘kib turibdi. Necha bor gap-so‘z bo‘lganiga qaramay, uni buzib tashlaydigan mardi-maydon negadir topilmayapti. Men bu yodgorlik Vatan mustaqilligi yo‘lida kurashib halok bo‘lgan insonlar, ulug‘ ajdodlarimiz xotirasini toptash, ularga nisbatan qilingan juda katta hurmatsizlik deb bilaman. Ayni zamonda o‘lkamizning biron-bir burchagida – na Toshkentda, na Samarqand, na Qo‘qonu Xevada bosqinchilarga bo‘yin egmasdan, tiz cho‘kib yashashdan ko‘ra mardona o‘limni afzal ko‘rgan fidoyi qahramonlar xotirasiga qo‘yilgan biron-bir yodgorlik yoki oddiygina lavha borligidan xabarim yo‘q. Nega biz ularni eslamaymiz, e’zozlab, boshimizga ko‘tarmaymiz?! Shu oddiy insoniy burchni, ezgu vazifani bajarish uchun yillab boshqa joydan buyruq, farmon kutib qo‘l qovushtirib yashashimiz kerakmi?!

Vatan ozodligi, Turkiston mustaqilligi yo‘lida kurashib halok bo‘lgan fidoyilarni yurtimiz qahramonlari sifatida ulug‘lash biz uchun ham qarz, ham farz hisoblanadi. Har bir qishloq va shaharda ularga yodgorliklar tiklanishi, ularning porloq xotirasi e’zozlanishi shart. Balki, bu ezgu ishni birinchi bo‘lib oshobaliklar boshlab berishar? Har holda bu jasur tog‘ qishlog‘ida – qahramon ajdodlar yashagan muqaddas maskanda Ozodlik haykali tiklanishiga ishongim keladi.

Rus bosqinchi qo‘shiniga qarshi mardona kurashgan va taslim bo‘lmagan Oshoba qahramonlarining jasorati tarix darsliklarida yoritilishi, yosh avlodni Vatan mustaqilligini, erkini baland tutuvchi mard, jasur, jangovar kishilar qilib tarbiyalashda namuna sifatida olinishi zarur. Ularning yuksak jasorati ana shunday ardoqlanishga har jihatdan loyiq.

Bugun jumhuriyatimiz mustaqillikka erishgan qutlug‘ ayyomda oshobalik shahidlar ruhi oldida ta’zim qilaman. Ularning pok ruhi Olloh marhamatiga sazovor bo‘lsin. Omin!