«Рангтасвир санъати беҳад рашкдор, у ҳеч бир рақибни тан олмайди; у менга бутун умрим давомида кўп ташвишлар келтирган умр йўлдошим бўлади. Асарларим эса бизнинг фарзандларимиздир,»- деб ёзган эди Микеланжело ўз кундалигида.  Ана шу ёзувга асосланган микеланжелошунослар умрининг сўнгги палласида шеър ёза бошлаган, уларни ошкор қилишни ўйламаган даҳо учун шеърият кўнгил эрмаги, деб хулоса қилишади.  Аммо, Микаленжело учун кўнгил эрмаги бўлган шеърлар тўрт ярим асрдан буён инсониятнинг шеърсевар қисмини ҳаяжонга солиб келмоқда.

МИКЕЛАНЖЕЛО
ШЕЪРЛАР
Усмон АЗИМ таржимаси

МИКЕЛАНЖЕЛО Буонарроти (Michelangelo Buonarroti) (тўлиқ номи Микеланьоло ди Лодовико Лионардо ди Буонаррото Симони; 1475.6.3, ҳоз. Капрезе—Микеланжело, Тоскана — 1564. 18.2, Рим) — итальян ҳайкалтароши, рассоми, меъмори ва шоири; Уйғониш даврининг буюк арбобларидан. Микеланжелонинг дастлабки асарларидаёқ унинг ижодига хос асосий хусусиятлар — маҳобатлилик, образлар шаклининг қудрати ва драматизми, инсон гўзаллигига эҳтиром кўзга ташланади: «Зинапоя олдида турган Мадонна» ва «Кентаврлар» рельефлари (иккаласи ҳам мармар, тахм. 1490—92). «Вакх» ҳайкали (1496—97, Рим), «Исога мотам» ҳайкаллар гуруҳи (1498— 1501, Римдаги Авлиё Пётр ибодатхонаси)да анъанавий готика тасвирига янги инсонпарварлик мазмунини сингдирган. 1501 й.да Флоренцияга қайтган Микеланжело республика фуқароларининг жасоратини ифодаловчи «Давид» ҳайкали (1501—04), «Мадонна» (1503), «Муқаддас оила» («Мадонна Дони», 1503—05) картиналарини яратди.  Бу асарларидаги образлар ёрқинлиги билан қимматлидир.
1520 й.дан Микеланжелонинг қарашлари фожиали тус ола бошлади. Ижодидаги бу оҳанглар Флоренциядаги Сан-Лоренце черковида Лоренцо ва Жулиано Медичи қабрларига ишлаган ёдгорликларида ўз ифодасини топди (1520—34). Римдаги Сикст капелласида «Даҳшатли суд» фрескасини яратди. Умрининг охиригача ўзининг қабрига ўрнатиладиган ёдгорлик — «Исога мотам» ҳайкаллар гуруҳи устида ишлади (1555—64), унинг лойиҳасини шогирдлари ниҳоясига етказган.
Микеланжело умрининг охирги йилларида шеърият ва меъморлик билан шуғулланди. 1546 й.дан Римдаги Авлиё Пётр Собори, Капитолий майдони ансамбли меъморлиги устида ишлади, ўлимидан сўнг унинг лойиҳаси асосида қуриб битказилган. «Шеърлар» китоби вафотидан сўнг дастлаб 1623 й.да нашр қилинган. Микеланжело ғоялари инсонпарварлик, халқчиллик, реализмнинг кейинги ривожига хизмат қилди. Микеланжело асарларида инсонга муҳаббат ва унинг улуғворлиги ҳамда гўзаллигига ишончни сақлаб қола олди ва ифода эта олди.

1.
Нариги дунёни у кўрди аён,
Жондан жудо бўлмай етди беҳиштга.
Кўрган-билганини рўй-рост айтишга
Қасд айлаб, жаннатдан қайтди бир замон.

Нега, нега ёнур унинг юлдузи,
Менинг кулбам узра порлаган чунон?
Мендек уни ҳеч ким кўролмас ёмон,
Унга хусуматим кеча-кундузи!

О, Данте каломи! У буюк наво
Ношукур эл ичра топмади қадр:
Қадимдан нодонлар шуҳратга раво.

Данте юксаклиги қилсайди тақдир,
Бахтлиман, деб жоҳил бу олам аро
У каби ўлмоқни билардим фахр.

2.

Баҳслашмайман, тун, сен қародан қаро.
Аммо фароғатга чорлайсан мудом,
Сенинг қучоғингда завқ олар доно,
Истисно деб бил, мақтанса нодон.

Сенинг салқинингни нафис мавжлари
Юракни ҳамрару келтирару хоб,
Мискин замин узра учирар шитоб,
Шоён орзуларнинг маскани сари.

О, ўлим шарпаси, мусибатларга —
Жону қалб ёвига қўярсан нуқта.
Азоблардан озод, эй, сўнгги борлиқ,

Ёшимни тиюрсан ташрифинг ила:
Шунда ташвишларни билиб беҳуда,
Тириклик юкидек олурмиз ҳордиқ.

3.

Бесарҳад зулматда ёнурман танҳо,
Уфқда сўнаркан оқшомги ёғду,
Ғуссадан — ҳеч кимга ўрнак бўлмас бу —
Заминга тўшалиб йиғлайдирман, о…

4.

Мен мағлуб. Кўринди йўлнинг адоғи,
Саноқсиз дарддингдан аранг қолдим соғ
Эй, Амур, сочимга тушганида оқ,
Наҳот, кор айлагай яна алдоғинг?

Қалбимга ўт ёқдинг ўчирмоқ учун,
Ўлдирдинг қайтаю қайта, бекарам,
Инграган менмас, у — мозийда кўлкам,
Мотам ёшларини тўкмоқда нигун.

Сўйларман қийналган бир жон ҳақида,
Унга даҳшатларинг, ўқларинг бекор.
Бўшлиққа камондан ўқ отмоқ нега,

Устага кул бўлган дарахт не даркор?
Югурмоқни қўйгин, юрмоғи ҳатто
Уқубат  бўлганни қувмоқ нораво.

5.

Ҳайкалтарош фикри, услуби ила
Авлодлар кўзига солгувчи ҳайрат
Мармар тасвирларга бирор-бир ибрат
Изласанг, етмайсан мисол сўнгига.

Санъаткор кетади, вақт келар ғолиб,
Аммо яратгани қолади абад.
Тошга-ю, бўёқда битилган сурат
Асрлар яшайди қалбга ўт солиб.

Расмимизни битсам тошми, рангда ё —
Не бахт, уларга вақт келтирмас хатар,
Севгим, бу умримиз билмагай фано!

Майли, замин узра ўтиб минг йиллар,
Кўрсинлар, сиз қандай гўзалсиз якто,
Мен-чи, қаршингизда ночор нақадар.

6.

Жим бўлгин, уйғотма мени, илтимос,
Ана шу беҳаё, қотил замонда,
Ҳеч нарса сезмаслик роҳатдир жонга…
Ухламоқлик яхши, тош бўлмоқлик соз…

    «Rangtasvir san’ati behad rashkdor, u hech bir raqibni tan olmaydi; u menga butun umrim davomida ko’p tashvishlar keltirgan umr yo’ldoshim bo’ladi. Asarlarim esa bizning farzandlarimizdir,»- deb yozgan edi Mikelanjelo o’z kundaligida. Ana shu yozuvga asoslangan mikelanjeloshunoslar umrining so’nggi pallasida she’r yoza boshlagan, ularni oshkor qilishni o’ylamagan daho uchun she’riyat ko’ngil ermagi, deb xulosa qilishadi. Ammo, Mikalenjelo uchun ko’ngil ermagi bo’lgan she’rlar to’rt yarim asrdan buyon insoniyatning she’rsevar qismini hayajonga solib kelmoqda.

MIKELANJELO
SHE’RLAR
Usmon AZIM tarjimasi

MIKELANJELO Buonarroti (Michelangelo Buonarroti) (to’liq nomi Mikelan`olo di Lodoviko Lionardo di Buonarroto Simoni; 1475.6.3, hoz. Kapreze—Mikelanjelo, Toskana — 1564. 18.2, Rim) — ital`yan haykaltaroshi, rassomi, me’mori va shoiri; Uyg’onish davrining buyuk arboblaridan. Mikelanjeloning dastlabki asarlaridayoq uning ijodiga xos asosiy xususiyatlar — mahobatlilik, obrazlar shaklining qudrati va dramatizmi, inson go’zalligiga ehtirom ko’zga tashlanadi: «Zinapoya oldida turgan Madonna» va «Kentavrlar» rel`eflari (ikkalasi ham marmar, taxm. 1490—92). «Vakx» haykali (1496—97, Rim), «Isoga motam» haykallar guruhi (1498— 1501, Rimdagi Avliyo Pyotr ibodatxonasi)da an’anaviy gotika tasviriga yangi insonparvarlik mazmunini singdirgan. 1501 y.da Florentsiyaga qaytgan Mikelanjelo respublika fuqarolarining jasoratini ifodalovchi «David» haykali (1501—04), «Madonna» (1503), «Muqaddas oila» («Madonna Doni», 1503—05) kartinalarini yaratdi. Bu asarlaridagi obrazlar yorqinligi bilan qimmatlidir.
1520 y.dan Mikelanjeloning qarashlari fojiali tus ola boshladi. Ijodidagi bu ohanglar Florentsiyadagi San-Lorentse cherkovida Lorentso va Juliano Medichi qabrlariga ishlagan yodgorliklarida o’z ifodasini topdi (1520—34). Rimdagi Sikst kapellasida «Dahshatli sud» freskasini yaratdi. Umrining oxirigacha o’zining qabriga o’rnatiladigan yodgorlik — «Isoga motam» haykallar guruhi ustida ishladi (1555—64), uning loyihasini shogirdlari nihoyasiga yetkazgan.
Mikelanjelo umrining oxirgi yillarida she’riyat va me’morlik bilan shug’ullandi. 1546 y.dan Rimdagi Avliyo Pyotr Sobori, Kapitoliy maydoni ansambli me’morligi ustida ishladi, o’limidan so’ng uning loyihasi asosida qurib bitkazilgan. «She’rlar» kitobi vafotidan so’ng dastlab 1623 y.da nashr qilingan. Mikelanjelo g’oyalari insonparvarlik, xalqchillik, realizmning keyingi rivojiga xizmat qildi. Mikelanjelo asarlarida insonga muhabbat va uning ulug’vorligi hamda go’zalligiga ishonchni saqlab qola oldi va ifoda eta oldi.

1.
Narigi dunyoni u ko’rdi ayon,
Jondan judo bo’lmay yetdi behishtga.
Ko’rgan-bilganini ro’y-rost aytishga
Qasd aylab, jannatdan qaytdi bir zamon.

Nega, nega yonur uning yulduzi,
Mening kulbam uzra porlagan chunon?
Mendek uni hech kim ko’rolmas yomon,
Unga xusumatim kecha-kunduzi!

O, Dante kalomi! U buyuk navo
Noshukur el ichra topmadi qadr:
Qadimdan nodonlar shuhratga ravo.

Dante yuksakligi qilsaydi taqdir,
Baxtliman, deb johil bu olam aro
U kabi o’lmoqni bilardim faxr.

2.

Bahslashmayman, tun, sen qarodan qaro.
Ammo farog’atga chorlaysan mudom,
Sening quchog’ingda zavq olar dono,
Istisno deb bil, maqtansa nodon.

Sening salqiningni nafis mavjlari
Yurakni hamraru keltiraru xob,
Miskin zamin uzra uchirar shitob,
Shoyon orzularning maskani sari.

O, o’lim sharpasi, musibatlarga —
Jonu qalb yoviga qo’yarsan nuqta.
Azoblardan ozod, ey, so’nggi borliq,

Yoshimni tiyursan tashrifing ila:
Shunda tashvishlarni bilib behuda,
Tiriklik yukidek olurmiz hordiq.

3.

Besarhad zulmatda yonurman tanho,
Ufqda so’narkan oqshomgi yog’du,
G’ussadan — hech kimga o’rnak bo’lmas bu —
Zaminga to’shalib yig’laydirman, o…

4.

Men mag’lub. Ko’rindi yo’lning adog’i,
Sanoqsiz darddingdan arang qoldim sog’
Ey, Amur, sochimga tushganida oq,
Nahot, kor aylagay yana aldog’ing?

Qalbimga o’t yoqding o’chirmoq uchun,
O’ldirding qaytayu qayta, bekaram,
Ingragan menmas, u — moziyda ko’lkam,
Motam yoshlarini to’kmoqda nigun.

So’ylarman qiynalgan bir jon haqida,
Unga dahshatlaring, o’qlaring bekor.
Bo’shliqqa kamondan o’q otmoq nega,

Ustaga kul bo’lgan daraxt ne darkor?
Yugurmoqni qo’ygin, yurmog’i hatto
Uqubat bo’lganni quvmoq noravo.

5.

Haykaltarosh fikri, uslubi ila
Avlodlar ko’ziga solguvchi hayrat
Marmar tasvirlarga biror-bir ibrat
Izlasang, yetmaysan misol so’ngiga.

San’atkor ketadi, vaqt kelar g’olib,
Ammo yaratgani qoladi abad.
Toshga-yu, bo’yoqda bitilgan surat
Asrlar yashaydi qalbga o’t solib.

Rasmimizni bitsam toshmi, rangda yo —
Ne baxt, ularga vaqt keltirmas xatar,
Sevgim, bu umrimiz bilmagay fano!

Mayli, zamin uzra o’tib ming yillar,
Ko’rsinlar, siz qanday go’zalsiz yakto,
Men-chi, qarshingizda nochor naqadar.

6.

Jim bo’lgin, uyg’otma meni, iltimos,
Ana shu behayo, qotil zamonda,
Hech narsa sezmaslik rohatdir jonga…
Uxlamoqlik yaxshi, tosh bo’lmoqlik soz…