Арслон акамиз дунёдан ўтгандан сўнг Марина янгамиз мана шу кунни интиқиб кутадиган бўлиб қолган. Илгари онда-сондагина борарди, энди ҳар ой бир қатнамаса, кўнгли жойига тушмайди. Тараддудни уч-тўрт кун олдин бошлайди…
НОСОЗ АРАВА ҚАЧОН ЮРАДИ?
Ёзувчи Эркин АЪЗАМ билан суҳбат
Гулноз САТТОРОВА: – Эркин ака, суҳбатимизни адабий жараён муаммоларидан бошласак. Бир ижодкор сифатида бугунги адабий жараёнга сизнинг муносабатингиз қандай? Маълумки, ҳар қандай бадиий асар яратилиши билан адабий муҳитда ўзига хос муносабат пайдо бўлади. Лекин бу муносабатлар, адабиётга қўйилган талаблар ҳамма вақт ҳам бир хил бўлмайди. Чунки ҳар бир давр, ижтимоий муҳитнинг ўзига хос мезонлари мавжуд бўлганлиги боис адабий-танқидий қарашларда ҳам у ёки бу томон оғишларни кузатишимиз мумкин. Аммо ҳамма даврларда адабиётнинг олдига қўйган мақсади битта – бу эзгуликка хизмат қилиш, инсониятнинг маънавий оламини бойитиш, бадиий мукаммалликка эришишдир. Шу маънода адабиётнинг бугунги аҳволи, хоҳ насрда, хоҳ назмда бўлсин, яратилаётган асарлар ва уларга адабиётшунослар томонидан берилаётган баҳо сизни қониқтиряптими?
Эркин АЪЗАМ: – Жараён деганда мен гуруллаб турган жонли ҳодисани тушунаман. Тўғри, у гоҳо бирмунча суст ёки жўшқин кечиши, том маънода самарадор ёки қуруқ шовқин-сурондан иборат бир манзара касб этиши мумкиндир, лекин узлуксиз ҳаракатда бўлмоғи шарт!
Шу жиҳатдан қараганда, бугунги адабий жараён менга йўлнинг ўртасида тўхтаб турган аравани эслатади. Ўз ҳолича у бузуқ эмас, юргизса – юради, аммо тўхтаб қолгани ҳақиқат. Биров келиб андак туртса, нарироқ силжийди ҳам, кейин яна қотади-қолади. Қизиқ жойи шундаки, уни туртиб ўтадиган, сал-пал ҳаракатга соладиганларнинг аксарияти – ё бу аравага алоқаси омонатроқ тасодифий кимсалар, ёки ундан бир манфаат чиқаришни мақсад қилган корчалонлар ва ҳоказо. Араванинг чинакам хўжайини – аравакашнинг ўзини эса бу атрофда аҳён-аҳён учратасиз. У (ёки улар) қаёққа ғойиб бўлди, нега камнамо? “Аравакашлик” беписанд, рағбатсизроқ юмушга айланиб қолдими дейман-да, ҳаммаси питраб кетган; аксарияти-ку бу дунёни тарк этди, қолгани – қўлими, дилими совиганроқдек…
Йўқ, бугун қатъий бир адабий сиёсат зарур демоқчи эмасман – унисини кўрганмиз; мен англанган, шаклланган табиий жараён тўғрисида гапиряпман. У фақат яхши-яхши асарлар, шуларни ёзадиган ёзувчилар, ўқийдиган ўқувчилар, баҳолайдиган нуктадон адабиётшунослар билангина юзага келади.
Чинакам жараён деб ана шуни айтса бўлади, гоҳо-гоҳо ғичирлаб уч-тўрт қадам силжийдиган омонат аравани эмас.
Дарвоқе, “арава” истилоҳи энди хийла эскирганроқ, бугун замонавий номлари пайдо бўлган: кино, телевидение, интернет дегандай.
Ёзилаётган унча-мунча нарсаларни баҳолаш масаласига келсак, бунда ҳам бояги манзарани кўрасиз. Янги китобингизни ширали бир дастхат битиб танқидчига тутқазмасангиз бекор – сизсиз ҳам тирикчилик ташвишлари бошидан ошиб ётибди, атиги икки-уч минг нусха чиққан матоҳ унинг қўлига етиб бориши даргумон. Ўша баҳоловчи сизга хайрхоҳ бўлса, ҳомий бўлса – яхши, дўстингиз бўлса-ку, сиздан зўр адиб йўқ. Мана сизга “жараён”!
Мен баъзи ёзганларимни “Даракчи”га бераман – муштарийси, ўқувчиси кўп. Буни кўриб бурун жийирадиганлар ҳам топилади: “олди-қочди” газетада чиқибди, демак, жиддий асар эмас! Қаерда чиқсин бўлмаса? Адади мингтага етар-етмас “жиддий” “Шарқ юлдузи”дами? Уни ҳам ўқимаймиз, унга ҳам обуна бўлмоққа ҳафсала қилмаймиз-ку!
Мен билган “адабий жараён” ана шу. Сиз бошқача фикрда бўлсангиз – айтинг, жон қулоғим билан эшитиб олай. Холисан, виждонга қараб гапирсангиз – бас.
Гулноз САТТОРОВА: – Бир аллома: “Яхши асарларнинг айби – кўплаб ёмон китобларнинг туғилишига сабабчи бўлишидир”, деган экан. Аммо дунё адабиётида шундай асарлар борки, турли даврларда, бир-биридан бехабар ижодкорлар томонидан яратилган бўлишига қарамай, улардаги ғоя ва мазмун бир-бирига жуда ўхшаб кетади, баъзан эса улар бири иккинчисини такрорлагандек бўлади. Ўзбек адабиётида ҳам бундай намуналарни кўплаб учратиш мумкин. Бу асарларни ўқиш жараёнида “Бу фалончининг фалон асарига тақлид эмасмикан, ёки фалон асардан таъсирланмаганмикан”, деб ўйлаймиз. Адабиётдаги уйғунлик ва ўхшашликларни қандай баҳолаш керак? Умуман, адабий таъсир ижобий ҳодисами ёки аксинча қараш тўғрими?
Эркин АЪЗАМ: – Тақлид, адабий таъсир, ўрганиш деган гаплар янгилик эмас, “сайёр сюжет” тушунчаси ҳам азалдан маълум. Нечта ҳамдир абадий мавзу бор эмиш-ку. Уларни қадимги юнон трагиклари Софоклу Еврипид, бу ёғи ҳазрат Шекспиру Пушкину Гоголгача – битта қолдирмай ёзиб кетган. Муҳаббат, нафрат, дўстлик, душманлик, мурувват, хиёнат, эзгулик, ёвузлик каби тушунчалар бугун тўқиб чиқарилмаган. Одамзод бино бўлганидан бери табиатан, моҳиятан деярли ўзгармаганини ҳам биламиз. Дейлик, дунёнинг нариги чеккасидаги одам ҳам тиши оғриганда сизу бизга ўхшаб азоб чекади, афти бужмаяди, ёмон гапдан у ҳам ранжийди, гул тутсангиз – миллату мансабу мавқеидан қатъи назар, жилмаяди, табассум қилади, миннатдор бўлади.
Баъзи асарларимизни рус адабиётидаги нималаргадир ўхшатиб, ўзимизча “сири”ни фош қилмоқчи бўламиз. Суриштириб келсангиз, ўша русча асарнинг ҳам бир илдизи француз ёки инглиз адабиётидан чиқади.
Ёки – гоҳо, ҳали сиз айтган “бир-биридан бехабар ижодкорлар” мазмунан яқин, уйқаш асарлар яратиб қўйиши мумкин. Кечаги замонда руслар ҳам, грузину қирғизлар ҳам ягона сиёсий мафкура остида, деярли бир хил муҳит, бир хил вазиятда яшади. Дейлик, эстон адиби қаламга олган бирор муаммога тожик ёзувчиси ҳам қўл урди – мавзулар ўхшаш, асарлар бир вақтда эълон қилинган. Ким кимдан кўчирибди, хўш? Тожик эстон тилини билмаса ёки эстон тожикчадан бехабар бўлса! Чингиз Айтматовнинг “Юзма-юз”, Валентин Распутиннинг “Тоабад ёдингда тут”, Саид Аҳмаднинг “Уфқ” асарларида баъзи бир уйқаш ҳолат, вазиятлар бор. Армани Грант Матевосяннинг “Алхо” қиссаси билан машҳур “Алвидо, Гулсари” ўртасидаги композицион, ситуациявий яқинликларга нима дейсиз!
Бу асарлардан ҳар бирининг адабиётда ўз ўрни бор, сиртқи ўхшашликларига қарамай, уларнинг ҳар бирида мавзуга алоҳида ёндашув, қўйилган муаммонинг мустақил талқинини кўрамиз.
Бинобарин, сюжет йўналишида маълум яқинлик, уйғунлик кўрилиши мумкиндир, аммо руҳ, талқин, нафас ўзгача, янгича бўлмоғи даркор. Бу эса муаллифнинг шахсияти ва ижодий салоҳиятига боғлиқ масала. Мутлақо бир хил икки одам йўқ-ку дунёда. Гап ана шу ўзликни, ўзига хосликни юзага чиқара билишда. Шунга эришилса, “ўхшайди-ўхшамайди” деган гаплардан ташвиш қилмаса бўлади.
Азалий-абадий мавзуларнинг азалий-абадий қолиплари ҳам борлигини унутмаслик керак. Уларни ҳали айтилган бетакрор шахсият, бетакрор ёндашув билангина янгилаш мумкин.
Қолаверса, гап фақат нимани ёзишда эмас, қандай ёзишда. Шундай ёзингки, танишдан-таниш сюжет ҳам китобхонга янги бўлиб кўринсин. Ана шунда инсофи бор одам бир нима деб тирғалолмайди. “Низомий панжасига панжа урмоқ…” – чинакам зўрлик, чинакам маҳорат ана шунда эканини ҳазрат Навоий исботлаб кетган-ку!
Гулноз САТТОРОВА: – Инсон ўз ҳаёти давомида кимдандир ниманидир ўрганиб, ўрганганларини ўзгаларга ўргатади. Бу жараённи ижодкор аҳли бошқаларга нисбатан теранроқ ҳис қилади. Сиз ўзингизга устоз деб кимларни айта оласиз, Сизнинг ижодингиздан таъсирланиб, ҳавас қилиб ижод қилаётган ижодкорлар борми?
Эркин АЪЗАМ: – Баъзилар мени Абдулла Қаҳҳорнинг шогирди дейди. Тўғри, мен у зотни бир неча марта кўрганман, суҳбатларида ҳам бўлганман. Аммо унда эндигина университетга қадам қўйган ғўр бир талаба эдим. Кимнинг ҳузурида ўтирганимни билардим, албатта, лекин у киши менга ниҳояти бир адабиёт ихлосманди сифатида қараган, шундай шогирдим ҳам бор, деб хаёлига келтирмаган бўлса керак. Чунки бирор қўлёзма кўтариб бормаганман, уни кўрсатиб маслаҳат олмаганман; тортинчоқликданми, бу ишни кейин ҳам қилмадим. Шунга кўра, ўзимни кимсан – Абдулла Қаҳҳорнинг шогирдиман демоққа журъат этолмайман. Ана – Эркин акаю Абдулла акаларни, Учқун акаю Шукур ака ва Ўткир акаю Дадахон Нурийларни айтса бўлади.
Абдулла Қаҳҳорни мен бир мухлис сифатида, эл қатори ўқиганман, холос, ижодини ётволиб атай ўрганганман деб мақтанолмайман. Лекин ҳаётий ва адабий тутумларига ихлос-эҳтиромим баланд. Оғзидан чиққан гапга қатъий амал қилган жасоратли инсон, буюк адиб! Ўз даврида, даврасида шу жиҳатдан ягона эди дейиш мумкин.
Устоз Асқад Мухтордан кўп меҳрибонликлар кўрганим рост. У зотнинг ишончини тўлиқ оқлаёлмаганимдан хижолатда юраман. Негадир у киши мендан каттароқ нарсалар умид қилган эди, чамаси. Худо рози бўлсин.
Озод акани яхши кўрардим. Ҳар қандай вазиятда ҳам дилидагини айта оладиган кўкси очиқ, кўкраги баланд, суянса бўладиган танти инсон эди. Одамзоднинг чинакам қадри, ўрни дунёдан ўтганидан кейин билинар экан-да. Озод акани кўп қўмсайман, ҳозир ҳаёт бўлганларида ундай бўлар эди, бундай бўлар эди, дея армон қилиб юраман. Ҳаётлигида кўзинг қаёқда эди, эсинг қаёқда эди, ҳой банда!
Қаранг, тилга олинган зотларнинг ҳар учаласи ҳам адабиётнинг, ҳаётнинг асл фидойилари! Ҳавас қиласиз, шулар менинг устозларим эди дегингиз келади.
Гулноз САТТОРОВА: – Жаҳон халқлари маданий-маънавий бойликлари билан танишиш ўз миллий меросимизга ўзгача кўз билан қарашни тақозо этса, ўзаро қиёслаш уни муносиб баҳолашга имкон яратади. Шу маънода мумтоз ва замонавий чет эл адабиётидан баҳраманд бўлган киши ўз миллий адабиётининг пасту баландини теранроқ англайди. Адабиётга ўзгача меҳр ва талабчанлик билан ёндашади, шу меъёрлар асосида уни баҳолайди. Сиз қардош халқлар ва жаҳон адабиёти намуналаридан кимларнинг асарларини кўпроқ мутолаа қиласиз? Қиёсларингиз қандай хулосалар берган?
Эркин АЪЗАМ: – Бу саволингизга фавқулодда бир жавоб топишим қийин-ов. Умр бўйи китоб титиб, билганимни айтар бўлсам, 19 аср рус адабиётидан буюкроқ адабиётни кўрмадим. Пушкин, Гоголь, Тургенев, Толстой, Чехов, Лесков… Яна бор, кўп. Булардан ҳар бирининг номига “буюк” сўзини қўшсангиз, асти ҳаққингиз кетмайди. Бир аср мобайнида яратилган бошқа бундай улкан адабиёт жаҳонда йўқ. Шуларни ўқибоқ, адабиётни биламан дея ёзувчиликка уринаверса бўлади. Тўғри, кейинги асрда бадиий ифода усулларини янгилаш борасида кўпдан-кўп изланишлар юз кўрсатди, ҳар турли “изм”лар майдонга чиқди, бироқ адабиётнинг асл моҳияти ўзгармади, рус адабиётининг ўша “олтин даври”ни ҳатлаб ўтадиган ҳодиса ҳам содир бўлгани йўқ. Бежиз эмаски, 20 аср жаҳон адабиётининг энг донгдор вакиллари ҳам, суриштириб келсангиз, ё Толстойнинг, ё Достоевскийнинг, ё Чеховнинг мухлиси бўлиб чиқади. Негаки, адабиёт деганингизнинг жон томирига қўл чўзган сиймолар эди улар!
Мен фақат бадиий наср, реалистик насрни назарда тутиб айтяпман бу гапларни.
Гулноз САТТОРОВА: – Ҳар бир ўз услубига эга бўлган ижодкор ижодида ўзи қониқиш ҳис қилган асарлари бўлади. Масалан, Сизнинг ўтган асрнинг 70-йилларида яратилган “Пакананинг ошиқ кўнгли”, “Анойининг жайдари олмаси”, “Атойининг туғилган йили”… каби асарларингиз китобхонлар ва адабий жамоатчилик томонидан ижобий қабул қилинган. Бугунги кунда яратилаётган қисса ва ҳикояларингиз ҳам ўшандай салмоққа эга деб ўйлайсизми?
Эркин АЪЗАМ: – Салмоғини айтолмайман, тарозига солиб кўрганим йўқ. Чунки уларини ҳам, буларини ҳам битта муаллиф ёзган. У илгари ёш эди, ғўрроқ, тажрибасизроқ эди. Сираси, ўша вақтда адабиётга қараш, рағбату муносабат, умуман, акс садо ўзгача эди. Дейлик, тузукроқ бир ҳикоя ёзиб ҳам тилга тушса бўларди. Ҳозир қойилмақом бир нарса билан чиқиб ҳам бировни ҳайратга сололмайсиз – замон шундай келди. Қолаверса, одам ёшлигида ўзига ёққан китоб ёки киноларни кейинчалик ҳам қўмсаб, ўшаларнинг ёди, завқи билан юради. Дастлабки учрашув бошқача бўлади-да, ширини эсда қолади.
Ҳаётда ва адабиётда унча-мунча нарсани кўриб улгурган муаллифингизнинг бугунги ёзмаларига келсак, адабиёт деганларига у эндигина сал-пал яқинлашгандай, назаримда. Хонаки адабий удумлару ўткинчи адабий ўйинларга берилмай, моҳият сари бир-икки қадам қўйилди шекилли. Яна худо билади денг.
Гулноз САТТОРОВА: – “Жаннат ўзи қайдадир” китобингизга киритилган ҳар бир ҳикоя, киноқисса ва публицистик мақола китобхонлар, адабиётшунослар ва барча мутахассислар томонидан ўз баҳосини олди. Тўпламга киритилган бир асар бошқаларига қараганда кўпроқ эътиборимни тортди. Яъни “Забаржад” киноқиссаси. Бу асардаги Забаржад образи ўзбек адабиётида яратилган ўзбек аёллари образидан фарқ қилади. Чунки адабиётда “миллий ўзига хослик” деган тушунча бор. Бундай ўзига хослик даставвал ўзбек адабиётида аёл образини яратишда уларнинг уят, андиша, бировга бўлган муҳаббатини ошкора айта олмаслик, унинг дилида кечаётган туйғуларини фақат ишоралар орқали бериш каби тасвирларда кўринади. Забаржадда эса бу тушунчаларнинг акси. У уятсиз, андишасиз аёл эмас, лекин туйғуларига эрк бера олган. Бу ҳолатни ўзбек китобхонининг ҳаммаси ҳам тўғри қабул қилиши қийин. Сиз бу образни яратишда уни китобхон қандай қабул қилиши ҳақида ўйлаб кўрганмисиз?
Эркин АЪЗАМ: – “Байрамдан бошқа кунлар”ни ўқиган бўлсангиз, эсларсиз – Сафура деган образ бор, ҳаётда ўрнини тополмаган бесаранжомроқ бир қиз; ҳозир унақаси сонмингта, дунёнинг ҳар ёғида улоқиб юрибди – ўзича бахту омад ахтариб. Хуллас, ана шу қисса эълон қилинганда балоларга қолганман – ўзбек хотин-қизига туҳмат деб! Ҳолбуки, мен уни осмондан олиб ё ичимда тўқиб ёзмаган эдим. Ўзбек хотин-қизи фақат Кумушбиби ёки Зеби-Зебоналар эмасдир. Бугун у ўзгарган – орадан бир-бир ярим аср вақт ўтди-ку! Бугун у, керак бўлса, ўша серишва француз хонимларига ҳам дарс беради! Кўчага чиқинг – кўрасиз! Демак, миллийлик экан деб, кўра-билатуриб ҳаёт ҳақиқатини сипоришлаб, андавалаб кўрсатиш ҳам адабиётнинг фазилати саналмаса керак. Қаҳрамонни китобхонлар мазахўрак бўлиб қолган кечаги адабиётдан эмас, бугунги воқеликдан қидирсангиз – Забаржаддан баттарлари ҳам топилади. Сиз у қизнинг озроқ шаддодлигию “туйғуларига эрк бергани”ни айтяпсиз, холос. Фазилатлари-чи? Мардлигу тантилиги-чи? Келинг, санаб ўтирмайин-да, биттагина савол берай: қиссани ўқиб шу қизгинани ёмон кўриб қолдингизми ёки унинг бирон қилиғи сизга эриш туюлдими? Ички инсоний бир ҳурликка интилиш, бу йўлда одатдаги ҳисоб-китобдан қочиб, бировнинг ҳаққу молига очиқ кўз солмай, азбаройи кўнгил майлига, тақдир тақозосига қараб иш тутиш асносида рисоладан жиндай четга чиқмоқ миллий тийнатни бузиш саналса, бунда айб Забаржадда эмас, уни ёзган муаллифда! Муаллиф эса Забаржад қиз тўғрисида нақл этаётиб, ўзбек китобхони бунга қандай қарайди-қарамайди – ўйлаб ҳам ўтиргани йўқ, кўнглида борини, кўрган-билганини ёзгану қўйган. Чунки у ҳаётдан ва адабиётдан хабардор кўзи очиқ китобхонга ишонади. Чунки бу ишга бирон бир ғараз ёки ғирромлик аралашмаган!
Гулноз Сатторова суҳбатлашди
Эркин Аъзам
С Т У П К А
“Қирқ йиллик гурунглар” туркумидан
Арслон акамиз дунёдан ўтгандан сўнг Марина янгамиз мана шу кунни интиқиб кутадиган бўлиб қолган. Илгари онда-сондагина борарди, энди ҳар ой бир қатнамаса, кўнгли жойига тушмайди. Тараддудни уч-тўрт кун олдин бошлайди. Марказга чиқиб совға-салом олади; Лена серфарзанд, қуруқ қўл билан бориш ноқулай. Қуруқ қўл — қора косов. Ленанинг ўзига хушбўйроқ атирми, юзга чаплайдиган бирор малҳамми харид қилади, болаларига — ширинлик-пиринлик. Ювош, аллақандай тортинчоқ эри Саъдуллабойга келганда ҳар гал иккиланиб қолади: арақ олсинми ёки икки-уч шиша пивоми? Ўтган дафъа арақни кўриб, “Биз бу нарсалар билан хайр-хўш қилган эдик-ку, Маринаой”, деган эди одатича ердан кўз узмай. Эркак кишига яна нима олиб бориш мумкин? “Ичмаса ичмас. Шофёр эмиш тағин! — дейди ичида янгамиз бир шиша мусалласни тўрвасига жойлаб. — Ўзидан кўрсин, Лена иккаламиз қуритамиз!”
Йўлни ўйлаб ҳар сафар Марина янгамизни ташвиш босади. Ленанинг уйи олис, қўшни қишлоқда, сой кечиб, ўру қир айланиб борилади. Илгарилари кўйлак тиктиргани жўнаса, Арслон акамиз аломат мотоциклида элтиб ташлаб келарди; олдинда девдек бўлиб ўзи ўтиради, янгамиз орқасига мингашиб, белидан қучоқлаб олади — ке-етди. Қайтишда эса ўзи бемалол салт-сувой қайтаверарди. Эндиликда эринади, йўл босиш малол, бориб-келиб юрган манзили янада олислашиб кетгандек туюлади. Ўтириб-ўтириб, шу савил мотоцикл ҳайдашни ўрганмаганига афсус қилади. Болалигида Николь қишлоғини чангитиб ўртоқлари билан велосипед миниб юрарди-ку, буни уддалаёлмасмиди? Уялди, гап-сўзга қолишдан қўрқди. Ие, бу ер сенга Воронежми? Аёл бошига, бунинг устига — ўқувчиларга таълим-тарбия берадиган муаллима, кўчама-кўча мотоцикл тариллатиб юрса! Нима, шу шайтонаравани бутининг орасига оладиган эринг ўлганми?
Ўлди. Мана, энди ўлган. Бу ёғига нима қилсин Марина янгамиз? Анови рўпарадаги пастак омборчада чанг босиб, занг босиб ётган ордонани олиб чиқиб минсинми? Ёши бир жойга борган қопдек хотин, нафақадаги муаллима! Қаранглар, қаранглар, эрининг бошига етгач, анови кампир кўчага мотоцикл миниб чиқибди! Ўл бу кунингдан, шарманда келгинди!
Бу “тойчоқ”ни Арслон акамиз қурилишда ишлаганида мукофотга олган эди. Ўзиям оддий мотоцикл эмас, чоғроқ бир мошина деса бўлади. Бу атрофда бошқа бунақаси йўқ. Биқинидаги тепки бот-бот қақшатиб ўтирилмайди, миниб олиб худди мошина сингари калитчаси секин буралса кифоя — ғизиллаб юриб кетаверади. Роса бежирим, “ичак-чавоғи” кўринмайди, ҳаммаёғи сирланган. Юришлари ҳам бир майин, бир равон! Арслон акамиз уни бекорга “бизнинг “Чайка” деб ғурурланмасди.
Ўйлай-ўйлай, Марина янгамиз айвончасидан туриб, қўшни Зайнаб беванинг ҳовлида тўп тепиб юрган Абди ўғлини чақиради. Шу бола техникага жуда ўч, акамиз тириклигида ёнидан кетмас, вақт-бевақт мотоциклни ярақлатиб чангини артар, бошқа қора-қура юмушларига ҳам шай — эвазига ғириллатиб ҳовлини бир-икки бор айланиб келар эди.
Таклифни эшитиб Абдининг кўзлари чақнаб кетади:
Абди калитни оласолиб омбор сари чопади. Мотоциклни ташқарига судраб, ўзича у ёқ-бу ёғини текшириб кўра бошлайди. Сўнгра ўт олдириб, ҳовлини бир-икки қатла айланади ва кўнгли жойига тушиб, одатдагидек уни ялтиратиб артмоққа киришади. Ҳар-ҳар замон бошини кўтариб, айвонча тарафга қийқириқ солади:
Шу кеча Марина янгамизнинг тушига ким кирибди денг — Федька! Қирқ йил бурунги Федька абжир! Синфларида унга пинҳона ёки ошкора ошиқ бўлмаган қиз йўқ эди. Ўзиям абжирмисан абжир эди-да. Бошида қалпоғи қирра, қадди ғоз, тутқичини эркин қўйиб велосипед суришларини кўрган ҳар қандай қиз ўлиб қоларди. Турникда ўйин кўрсатишлари-чи! Катта танаффус тугагунча оёқ бармоқларида тескари осилиб турарди. Ўша Федька чаққон кирибди тушига. Иккаласи велосипеднинг икки ёнида, жавдарзор оралаб кетаётганмиш. Федька ҳўнгир-ҳўнгир йиғлармиш: “Айтсанг, ўзим олиб бориб қўярдим-ку, Марин”.
Бундан ўн-ўн беш йиллар бурун — ҳали ота-онаси ҳаётлигида ёзги таътил чоғи Николга борганларида янгамиз уни пивохона олдида учратган эди. Қонталаш кўзлари чақчайиб, адои тамом бўлибди. Оёқда туролмайдиган маст. Салом бериб балога қолди: “Менга хотин бўлсанг-чи, Люська! — дея, кимгадир ўхшатибми, тармашди ўлгур. — Зойкам ўлган, биласан”.
Аранг қочиб қутулган эди. Ўша Федька абжир! Эсидан чиқиб кетганига ҳам минг йил бўлди, тушида нима қилади? Хаёли қочиб уйғонди Марина янгамиз. Қараса, кун ёйилиб қопти. Ҳадемай чошгоҳ, жўнаш керак. Ҳали торт ҳам пиширмоқчи эдинг, Марин, тур!
“Акамиз”у “янгамиз” деб гапиряпман. Ўзи, ака-укадан бизда сероб, лекин Арслон акамиз битта эди, ягона. У асли Маҳмуд жўрамизга тоға, менга эса амаки мақомида. Тўғри, бир бўғин нарироқ қариндош. Маҳмуд икковимиз болаликдан унга ҳавас қилиб, кетидан думдек эргашиб катта бўлганмиз. Велосипед ҳайдашни ҳам, сойда сузишни ҳам бизга шу одам ўргатган. Сираси, иккаламизни бир-биримизга боғлаган, дўстга айлантирган — Арслон акамиз дейиш мумкин. Ўқишдан таътилга келганларида ойна олдида туриб соч тарашларию шимини дазмоллашларига маҳлиё бўлиб термилиб ўтирардик, гапирган гапию қилиқларига тақлид қилиб чарчамасдик. Кейинчалик бизни поездга солиб Тошкентга олиб борган ҳам, ўқишга қабул этилганимизда илк бор ресторанга бошлаб, умримизда кўрмаган таомлару лимонад ва музқаймоқлар билан сийлаган ҳам ана шу Арслон акамиз бўлади. Тошкентга йўли тушганда жўраларимизни тўплаб чойхонада ош қилиб берарди, талабалик қўлимизга пул қистирарди. Таътилга борганимизда-ку бор маишатимиз акамизнинг бўйнида эди.
Шу ерда бир тўхтаб ўтгим келяпти.
Қизим рассомликка ўқимоқчи бўлди. Туни билан ухламай этюд чизишни машқ қиларди. Бир кеча алламаҳалда хонамга кирди, кўзлари киртайиб кетган.
— Дадажон, эсингиздами, ҳув ёшлигимда қишлоққа борганимизда анув гавдали амакингизникида меҳмон бўлувдик. Уйларидаги деворда бир расм кўрувдим. Ғалати расм эди.
Эсламай нима! Чамаси, минг-минглаб нусхада тарқалган плакатсимон бир тасвир-да. Бир ёни пуштинамо аллақандай йирик шафтоли, кўкмак бутоғи тиккайиб турибди. Шуни учтами-тўртта қипяланғоч, қийиқкўз митти болакай худди копток мисол қаёққадир думалатиб кетаётир. Ёнбошида хитойчами, тикка тушган бир ёзув, холос.
Сарғайиб кетган шу расмга кўп йиллар муқаддам Арслон акамизнинг бўйдоқхонасида ҳам кўзим тушган — деворга осиғлиқ турарди. У менга негадир ёқмасди, сабабини ўйлаб кўрмаганман.
Қизим ўқишга кирди. Қишлоққа борганимда ваъдам эсимга тушиб, Арслон акамиздан расмни сўрадим. “Жоним керак бўлса, мана — сеники, лекин уни бермайман!” деса бўладими кутилмаганда қизишиб! Мен уни сира бунақа ҳолатда кўрмаган эдим, ҳайратда қолдим.
Қизим негадир қайтиб расмдан сўз очмади. Мен ҳам индамадим. Аммо ҳануз таажжубда юраман.
Арслон акамиз ўзи ҳам бир арслондек девқомат одам эди. Кўкраги баланд, эррайим, чапани. Лекин, болаликда “бешиккертти” қилинганига қарамай, аммаси унга қизини бермади. Аниқроғи, Тошкентда дўхтирликка ўқиган қиз, шевасига маҳлиё бўлдими, хоразмлик биттасига тегиб кетди. Арслон акамизнинг арслонникидек кўнгли ана шунда синди — у ҳам ёшлигидан бу эски маталларга ишониб, бошқасини дилига яқинлаштирмай юрган экан-да. “Бир нуқсони бордирки, жондек аммаси қизини аяди” деб, ўзгалар ҳам бирин-кетин уни кўкрагидан итара бошлади.
Шу орада Россиянинг ҳар жойидан беш-ўн қиз қишлоқ мактабларига муаллимликка келади. Туман марказидаги, ҳовлиси Тургенев севги қиссаларида тасвирламиш азим дарахтларга кўмилган, аммо ташландиқ кўҳна чорбоғларни эслатадиган қатор оқ бинолар — “келгиндилар уйи”дан уларга жой берилади. Кетма-кет уйланган укалари ота ҳовлини эгаллагандан кейин ана шу бўйдоқхонада сўққабош яшаб юрган, боз устига араққа ҳавас қўйган (бир чети шунга кўра ҳам эл қиз бермагандир) Арслон акамиз оқшом чоғлари бу сирли чорбоғда ўз-ўзидан бошланиб кетадиган оврупоча базмларда бояги салт-сувойлардан ройишроқ бирига илакишиб, бирга истиқомат қила бошлайди. Номусга қолган ота бир товоқ ош билан уларни мусулмончасига никоҳлаб қўяди. Мана, энди ростакам эр-хотин. Марина янгамиз ҳам ўшшайиб турмай, ярашса-ярашмаса, сариқ атласдан кўйлагу лозим кийиб, бинойидек янга бўлиб кетди. Уни мақтамаган, ҳавас қилмагани йўқ эди. Саранжом-саришта, эрга меҳрибон, ширинсўз, киришимли. Тағин нима керак, бир рўзғорга бўлади-да!
Лекин бу дунёда акахонимизга яна бир бало тайёр турган экан: шундай азамат одам бепушт чиқди. “Анови”нинг касригами ёки кўп йиллардан сўнг асорат кўрсатган дарди бедаво сабабми, у ёғи худога аён. Эр-хотин ноилож етимхонадан ота-онасиз бир қизалоқни асраб олдилар. Ўзиям дурагаймикан, афт-ангори қорача-ю, кўзлари пистоқинамо — бир ҳисобда буларга мос, биров “нега бунақа?” деёлмайди. Меҳр қўйиб, ювиб-тараб катта қилдилар. Бироқ, эрка ўсган қиз, Тошкентда ўқиб юрганида уни-буни баҳона тутдию Россия томонларга кетиб қолди. Дараклаб борган отанинг билгани шу бўлдики, боққан онасига товон тушгиси келганми ё пистоқи кўзларига урган бегона қон тортганми, ишқилиб, бир Андрейга кўнгил бериб, ўшанинг изидан жўнаган экан; “Папа, я его люблю!” деди, вассалом.
Самарадан шалвираб қайтган ота кўп ўтмай ётиб қолди. Девдек одам уч-тўрт ой ичида чўпдек озиб, ранги заъфарон бўлиб кетди. Қон айниган, талоқ ишдан чиққан эди. Ана шунда барчаси аён бўлди: акамизнинг сариштаси асли ҳув ёшлигида, коинотга училадиган жойларда хизмат қилиб юрганида бузилган экан.
Икки йил чамаси кечаю кундуз янгамиз унинг бошида турди, ёш болага қарагандек қаради, боқди. Бўлмади. Акамиз кетди. Армонли дунёдан армонсизигами йўл тортиб!
Мана, энди Марина янгамиз ёппа-ёлғиз! Кўнгли сув сўраб борадиган ягона жойи — қўшни қишлоқлик Лена дугонасиники. У билан бир йиллари бозорда танишиб, чиқишиб қолган. Лена “модачи” армиядан орттирилган хотин; қишлоқ қиз-жувонларининг жону дили — очиқ-сочиқ кўйлаклар тикади, чевар. Ўзиям ўзбекнинг ўзбеги бўлиб кетган. Айниқса, болаларини қарғашини кўрсангиз!
— Сен шу атрофда бир-икки соат айланиб турарсан-а, — дея Абдини этакда қолдириб, Марина янгамиз совға-салом жойланган тўрвасини судрай-судрай, майишибгина дўнгликка қараб ўрлайди.
— Бўлди, муаллим янга, сиз қанча десангиз — шунча! — дейди худо берган Абдибой оғзи қулоғига етиб ва мотоциклни адир ёқалатиб учириб кетади.
Янгамиз ёнбағирда жойлашган боғ-роғли, кенг-мўл ҳовлига кириб борганида Лена модачи тандир бошида нон ёпмоқда экан. Аниқроғи, ёпиб бўлгану хонтахтага ёйиб қўйилган қип-қизил нонларини дасталаб дастурхонга ўраётган экан. Аммо, кун қизиб турганига қарамай, эгнидаги қопдек кўйлагию бет-бошини чирмаб ўраган увада, доғ-дуғ рўмолини ҳали ечмаган. Ҳовурдан қизарган, асли қовжираб кетган бир бурдагина юзда иккита киртайган яшилтоб нуқта йилтиллаб кўринади — бамисоли икки томчи ўсма суви!
Икки дугона ачом-ачом қилади, ҳол-аҳвол сўрашади.
Мезбон дарҳол ичкари кириб, кийим-бошини алмаштириб — мавридига мослаб чиқади. Кейин зипиллаб бирпасда тут тагидаги чорпояда меҳмонига жой ҳозирлайди. Дугонаси кўтариб келган совға-саломни бир-бир очиб кўраркан, миннатдорлик билан ҳар гал уни қучиб-қучиб қўяди. Ўзи ҳам уйга қатнаб, борини дастурхонга тўкиб солади.
Кифтида жилдхалтаси, боядан бери ҳовлида ивирсиб юрган, тушдан кейин ўқийдиган кенжатой қизига бир бўлак торт кесиб бериб мактабига жўнатгач, ниҳоят, келиб азиз меҳмонига рўбарў ўтиради.
Ҳовлида ўзларидан бошқа кимса қолмаган — ота икки ўғлини ёнига олиб сомон тўплагани даштга кетган, ўртанча қиз дарсдан сўнг хабарлашгани момосиникига бориши керак — тайинланган.
Ана шунда икки элдош, икки мусофир ўтириб олиб она тилларида сўйлаша кетади. Ҳеч ким йўқ, биров эшитмайди, бемалол. Орқадан кўрган одам, айниқса, ғирт жайдари қиёфадаги қишлоқи хотиннинг ўрисча чулдирашига лол қолиши турган гап.
— Кел, Мариночка, одамга ўхшаб ўзимиз бугун бир ўтиришайлик! — дейди дугонаси келтирган атирдан апил-тапил қулоқлари ортига суртиб, малҳамни дарров юзига чаплаб олган Лена модачи бирдан руҳланиб.
— Бошқача-да, — дея чорпоя бурчагидаги тўрвадан сирачли боши чиқиб турган қизил мусалласга ишора қилади мезбон. — Маданийроқ!
— Заҳарни ичсин! — дейди дик этиб ўрнидан турган Лена модачи беихтиёр ўзбекчага ўтиб. — Ичадиганини ичиб бўлган у.
Мезбон уйдан икки қўлида иккита узунчоқ фужер кўтариб чиқаётганида дарвозадан қўшни қизалоқ бош суқади:
— Кўккўз холанг ҳам ўлсин илойим, хамиртуруши ҳам ордона қолсин! — дейди жавраб уй эгаси ва қўлидаги идишларни авайлаб айвон четига қўяди-да, тандир тарафга йўрғалайди.
Қизчани жўнатгач, дарвозага занжир солиб қайтаркан, у шўхлик билан дугонасига кўз қисади:
— Майлими? Ҳа, нима қипти, ўзимиз-ку!
— Ихтиёринг, — деб қўяди янгамиз елкасини учириб.
Мусалласдан қуйиб, қадаҳ уриштиришаркан, Лена модачи бехос эсига тушибми, сўрайди:
— Айтгандай, нима учун ичамиз буни? Бирор нима десанг-чи!
Лена модачи фужерни баланд кўтариб, ўйга толади.
Икковлон бир дам нимани айтиш хусусида талаша-талаша, ахийри ўша ҳамма биладиган машҳур “Подмосковные вечера”ни танлайди.
Икки ғариб бир-бирининг кифтига қўл ташлаб, олис юртларидан эсдалик, олис юртларининг нафасини келтирадиган соғинчга тўла шу ҳазин таронани оҳиста хиргойи қила бошлайди. Бир фурсат теварак-атроф ўзгача тус олиб, аллақандай армонли оқшом сокинлиги ингандек, қўшиқ куйлаётганлар — сирдошу жондош Марфушаларга, ҳув девор бўйлаб қад чўзган бўзтераклар ҳам оқбадан қайинларга айланиб кетгандек бўлади.
Хийлагина “ўхшаб” қолган етимхона фарзанди — нима, бу ҳовли-жой ўзиники-да! — ногаҳон овозини баралла қўйиб юборади:
Не-е-е за-абудь и ты-ы
эти летные-е-е
Подмоско-овные ве-че-ра-а-а…
Нола нолага уланади:
От этих мест куда мне деться?
С любой травинкой хочется дружить.
Ведь здесь мое осталось сердце,
А как на свете без любви прожить?
Ашула айтиб толгач, дугоналар бир-бирининг бўйнига чирмашган кўйи талай замон маҳзун шалпайиб ўтиради.
— Ҳавонча?! — деб такрорлайди янгамиз дафъатан алланечук бўшашиб; ичида нимадир чирт узилган каби, ҳозироқ бу ердан чиқиб қочгиси келади. — Нима у ҳавончангиз?
— Ҳа, ўғир-чи, ўғир? Мана, ҳозир опкеламан, кўрасиз! — Лена модачи ҳадаҳа бурилиб, ошхонаси томон йўртмоқ бўлади.
Мезбон саросималаниб, бурилган жойида тўхтайди.
Қип-қизил баҳона бу! Мана, ҳозир янгамиз ҳувиллаб ётган ўша ёлғизхонасига кириб боради-ю, бармоқ тишлаб қолади: қиладиган ишининг тайини йўқ. Сиқилганидан чиқиб қўни-қўшнисининг ул-булига қарашган бўлади. Бир маҳал юраги тошиб, яна изига чопади: “Уйимда бир дунё юмуш!”
— Ия, қўйсангиз-чи, Маринаой! Озиб-ёзиб бир келганингизда-я? Ош-чи, ҳозир ош қиламиз, ахир!
— Кейин, кейинги сафар, — дейди янгамиз кейинги сафар бу уйга қадам босмасликни дилига тугиб ўрнидан тураркан; шу тўпори хотиннинг олдига нима учун келди ўзи?!
Ҳангу манг бўлиб қолган Лена шўрлик ҳарчанд қистаб кўндиролмагач, типирчилаган кўйи тандирхонадан тўртта нон келтириб меҳмоннинг тўрвасига солади, сўнг у ёқ-бу ёққа жонсарак аланглаб, ишкомдан уч-тўрт бош узум узиб келади.
Хуллас, бояги мусалласданмикан ёки арзанда дугонасининг хурсанд-хушон кириб келганию қўққисдан бундай туриб жўнаганигами, кўнгли бехос бузилиб, у кўзида ёш билан кифту бошини силай-сийпалай уни кузатади.
Дарвозадан чиқаркан, Марина янгамиз бу ерга аслида нима учун келганинию ҳали яна кўп бора келажагини дафъатан англаб етади.
— Мен сизни бемалол ўтирасизми десам — дарровгина чиқибсиз, муаллим янга? — дейди чўнқайиб олиб мотоциклнинг аллақаерини кавлаштираётган Абди. — Ҳали икки соат бўлмади-ку?
Қайтиб йўлга тушадилар.
Сойдан ўтиб, қабристон ёқалаб бораётганларида йўл қия келиб, ғилдираклари ногаҳон тупроққа сирпаниб кетадию мувозанати қочган мотоцикл сурила-сурила ёнбош бўлиб қолади. Абди жонталваса ирғиб туриб унга ёпишади ва бир ҳамла билан тикка қилади. Чап тиззасини чангаллаб нари кетган янгамиз бориб ердан учгинаси бўртиб турган бир харсангга ўтиради.
Янгамиз билинар-билинмас оқсоқланган кўйи тепалик сари юради.
Қабристон дарвозасига етганда у бир зум тараддудланиб қолади. Ҳар-ҳар замон келиб турадиган жойи, бошига рўмол-пўмол ўраб олмаганини қаранг — кўрган биров нима дейди?
Нима деса дер — кир, Марин, киравер!
Қабристондан қайтиб чиққач, қиялик бўйлаб эниб келаркан, янгамизнинг кўзи “бизнинг “Чайка”га тушади. Боя турган жойгинасида турибди. Эгаси эса кўринмайди. Кейин бундай ўтиб қараса — у мотоциклнинг панасида муштдеккина бўлиб пинакка кетган.
Бола аста кўзини очиб, бошини кўтаради.
Jarayon deganda men gurullab turgan jonli hodisani tushunaman. To‘g‘ri, u goho birmuncha sust yoki jo‘shqin kechishi, tom ma’noda samarador yoki quruq shovqin-surondan iborat bir manzara kasb etishi mumkindir, lekin uzluksiz harakatda bo‘lmog‘i shart! Shu jihatdan qaraganda, bugungi adabiy jarayon menga yo‘lning o‘rtasida to‘xtab turgan aravani eslatadi. O‘z holicha u buzuq emas, yurgizsa – yuradi, ammo to‘xtab qolgani haqiqat.
NOSOZ ARAVA QACHON YURADI?
Yozuvchi Erkin A’ZAM bilan suhbat
Gulnoz SATTOROVA: – Erkin aka, suhbatimizni adabiy jarayon muammolaridan boshlasak. Bir ijodkor sifatida bugungi adabiy jarayonga sizning munosabatingiz qanday? Ma’lumki, har qanday badiiy asar yaratilishi bilan adabiy muhitda o‘ziga xos munosabat paydo bo‘ladi. Lekin bu munosabatlar, adabiyotga qo‘yilgan talablar hamma vaqt ham bir xil bo‘lmaydi. Chunki har bir davr, ijtimoiy muhitning o‘ziga xos mezonlari mavjud bo‘lganligi bois adabiy-tanqidiy qarashlarda ham u yoki bu tomon og‘ishlarni kuzatishimiz mumkin. Ammo hamma davrlarda adabiyotning oldiga qo‘ygan maqsadi bitta – bu ezgulikka xizmat qilish, insoniyatning ma’naviy olamini boyitish, badiiy mukammallikka erishishdir. Shu ma’noda adabiyotning bugungi ahvoli, xoh nasrda, xoh nazmda bo‘lsin, yaratilayotgan asarlar va ularga adabiyotshunoslar tomonidan berilayotgan baho sizni qoniqtiryaptimi?
Erkin A’ZAM: – Jarayon deganda men gurullab turgan jonli hodisani tushunaman. To‘g‘ri, u goho birmuncha sust yoki jo‘shqin kechishi, tom ma’noda samarador yoki quruq shovqin-surondan iborat bir manzara kasb etishi mumkindir, lekin uzluksiz harakatda bo‘lmog‘i shart!
Shu jihatdan qaraganda, bugungi adabiy jarayon menga yo‘lning o‘rtasida to‘xtab turgan aravani eslatadi. O‘z holicha u buzuq emas, yurgizsa – yuradi, ammo to‘xtab qolgani haqiqat. Birov kelib andak turtsa, nariroq siljiydi ham, keyin yana qotadi-qoladi. Qiziq joyi shundaki, uni turtib o‘tadigan, sal-pal harakatga soladiganlarning aksariyati – yo bu aravaga aloqasi omonatroq tasodifiy kimsalar, yoki undan bir manfaat chiqarishni maqsad qilgan korchalonlar va hokazo. Aravaning chinakam xo‘jayini – aravakashning o‘zini esa bu atrofda ahyon-ahyon uchratasiz. U (yoki ular) qayoqqa g‘oyib bo‘ldi, nega kamnamo? “Aravakashlik” bepisand, rag‘batsizroq yumushga aylanib qoldimi deyman-da, hammasi pitrab ketgan; aksariyati-ku bu dunyoni tark etdi, qolgani – qo‘limi, dilimi soviganroqdek…
Yo‘q, bugun qat’iy bir adabiy siyosat zarur demoqchi emasman – unisini ko‘rganmiz; men anglangan, shakllangan tabiiy jarayon to‘g‘risida gapiryapman. U faqat yaxshi-yaxshi asarlar, shularni yozadigan yozuvchilar, o‘qiydigan o‘quvchilar, baholaydigan nuktadon adabiyotshunoslar bilangina yuzaga keladi.
Chinakam jarayon deb ana shuni aytsa bo‘ladi, goho-goho g‘ichirlab uch-to‘rt qadam siljiydigan omonat aravani emas.
Darvoqe, “arava” istilohi endi xiyla eskirganroq, bugun zamonaviy nomlari paydo bo‘lgan: kino, televideniye, internet deganday.
Yozilayotgan uncha-muncha narsalarni baholash masalasiga kelsak, bunda ham boyagi manzarani ko‘rasiz. Yangi kitobingizni shirali bir dastxat bitib tanqidchiga tutqazmasangiz bekor – sizsiz ham tirikchilik tashvishlari boshidan oshib yotibdi, atigi ikki-uch ming nusxa chiqqan matoh uning qo‘liga yetib borishi dargumon. O‘sha baholovchi sizga xayrxoh bo‘lsa, homiy bo‘lsa – yaxshi, do‘stingiz bo‘lsa-ku, sizdan zo‘r adib yo‘q. Mana sizga “jarayon”!
Men ba’zi yozganlarimni “Darakchi”ga beraman – mushtariysi, o‘quvchisi ko‘p. Buni ko‘rib burun jiyiradiganlar ham topiladi: “oldi-qochdi” gazetada chiqibdi, demak, jiddiy asar emas! Qayerda chiqsin bo‘lmasa? Adadi mingtaga yetar-yetmas “jiddiy” “Sharq yulduzi”dami? Uni ham o‘qimaymiz, unga ham obuna bo‘lmoqqa hafsala qilmaymiz-ku!
Men bilgan “adabiy jarayon” ana shu. Siz boshqacha fikrda bo‘lsangiz – ayting, jon qulog‘im bilan eshitib olay. Xolisan, vijdonga qarab gapirsangiz – bas.
Gulnoz SATTOROVA: – Bir alloma: “Yaxshi asarlarning aybi – ko‘plab yomon kitoblarning tug‘ilishiga sababchi bo‘lishidir”, degan ekan. Ammo dunyo adabiyotida shunday asarlar borki, turli davrlarda, bir-biridan bexabar ijodkorlar tomonidan yaratilgan bo‘lishiga qaramay, ulardagi g‘oya va mazmun bir-biriga juda o‘xshab ketadi, ba’zan esa ular biri ikkinchisini takrorlagandek bo‘ladi. O‘zbek adabiyotida ham bunday namunalarni ko‘plab uchratish mumkin. Bu asarlarni o‘qish jarayonida “Bu falonchining falon asariga taqlid emasmikan, yoki falon asardan ta’sirlanmaganmikan”, deb o‘ylaymiz. Adabiyotdagi uyg‘unlik va o‘xshashliklarni qanday baholash kerak? Umuman, adabiy ta’sir ijobiy hodisami yoki aksincha qarash to‘g‘rimi?
Erkin A’ZAM: – Taqlid, adabiy ta’sir, o‘rganish degan gaplar yangilik emas, “sayyor syujet” tushunchasi ham azaldan ma’lum. Nechta hamdir abadiy mavzu bor emish-ku. Ularni qadimgi yunon tragiklari Sofoklu Yevripid, bu yog‘i hazrat Shekspiru Pushkinu Gogolgacha – bitta qoldirmay yozib ketgan. Muhabbat, nafrat, do‘stlik, dushmanlik, muruvvat, xiyonat, ezgulik, yovuzlik kabi tushunchalar bugun to‘qib chiqarilmagan. Odamzod bino bo‘lganidan beri tabiatan, mohiyatan deyarli o‘zgarmaganini ham bilamiz. Deylik, dunyoning narigi chekkasidagi odam ham tishi og‘riganda sizu bizga o‘xshab azob chekadi, afti bujmayadi, yomon gapdan u ham ranjiydi, gul tutsangiz – millatu mansabu mavqeidan qat’i nazar, jilmayadi, tabassum qiladi, minnatdor bo‘ladi.
Ba’zi asarlarimizni rus adabiyotidagi nimalargadir o‘xshatib, o‘zimizcha “siri”ni fosh qilmoqchi bo‘lamiz. Surishtirib kelsangiz, o‘sha ruscha asarning ham bir ildizi fransuz yoki ingliz adabiyotidan chiqadi.
Yoki – goho, hali siz aytgan “bir-biridan bexabar ijodkorlar” mazmunan yaqin, uyqash asarlar yaratib qo‘yishi mumkin. Kechagi zamonda ruslar ham, gruzinu qirg‘izlar ham yagona siyosiy mafkura ostida, deyarli bir xil muhit, bir xil vaziyatda yashadi. Deylik, eston adibi qalamga olgan biror muammoga tojik yozuvchisi ham qo‘l urdi – mavzular o‘xshash, asarlar bir vaqtda e’lon qilingan. Kim kimdan ko‘chiribdi, xo‘sh? Tojik eston tilini bilmasa yoki eston tojikchadan bexabar bo‘lsa! Chingiz Aytmatovning “Yuzma-yuz”, Valentin Rasputinning “Toabad yodingda tut”, Said Ahmadning “Ufq” asarlarida ba’zi bir uyqash holat, vaziyatlar bor. Armani Grant Matevosyanning “Alxo” qissasi bilan mashhur “Alvido, Gulsari” o‘rtasidagi kompozitsion, situatsiyaviy yaqinliklarga nima deysiz!
Bu asarlardan har birining adabiyotda o‘z o‘rni bor, sirtqi o‘xshashliklariga qaramay, ularning har birida mavzuga alohida yondashuv, qo‘yilgan muammoning mustaqil talqinini ko‘ramiz.
Binobarin, syujet yo‘nalishida ma’lum yaqinlik, uyg‘unlik ko‘rilishi mumkindir, ammo ruh, talqin, nafas o‘zgacha, yangicha bo‘lmog‘i darkor. Bu esa muallifning shaxsiyati va ijodiy salohiyatiga bog‘liq masala. Mutlaqo bir xil ikki odam yo‘q-ku dunyoda. Gap ana shu o‘zlikni, o‘ziga xoslikni yuzaga chiqara bilishda. Shunga erishilsa, “o‘xshaydi-o‘xshamaydi” degan gaplardan tashvish qilmasa bo‘ladi.
Azaliy-abadiy mavzularning azaliy-abadiy qoliplari ham borligini unutmaslik kerak. Ularni hali aytilgan betakror shaxsiyat, betakror yondashuv bilangina yangilash mumkin.
Qolaversa, gap faqat nimani yozishda emas, qanday yozishda. Shunday yozingki, tanishdan-tanish syujet ham kitobxonga yangi bo‘lib ko‘rinsin. Ana shunda insofi bor odam bir nima deb tirg‘alolmaydi. “Nizomiy panjasiga panja urmoq…” – chinakam zo‘rlik, chinakam mahorat ana shunda ekanini hazrat Navoiy isbotlab ketgan-ku!
Gulnoz SATTOROVA: – Inson o‘z hayoti davomida kimdandir nimanidir o‘rganib, o‘rganganlarini o‘zgalarga o‘rgatadi. Bu jarayonni ijodkor ahli boshqalarga nisbatan teranroq his qiladi. Siz o‘zingizga ustoz deb kimlarni ayta olasiz, Sizning ijodingizdan ta’sirlanib, havas qilib ijod qilayotgan ijodkorlar bormi?
Erkin A’ZAM: – Ba’zilar meni Abdulla Qahhorning shogirdi deydi. To‘g‘ri, men u zotni bir necha marta ko‘rganman, suhbatlarida ham bo‘lganman. Ammo unda endigina universitetga qadam qo‘ygan g‘o‘r bir talaba edim. Kimning huzurida o‘tirganimni bilardim, albatta, lekin u kishi menga nihoyati bir adabiyot ixlosmandi sifatida qaragan, shunday shogirdim ham bor, deb xayoliga keltirmagan bo‘lsa kerak. Chunki biror qo‘lyozma ko‘tarib bormaganman, uni ko‘rsatib maslahat olmaganman; tortinchoqlikdanmi, bu ishni keyin ham qilmadim. Shunga ko‘ra, o‘zimni kimsan – Abdulla Qahhorning shogirdiman demoqqa jur’at etolmayman. Ana – Erkin akayu Abdulla akalarni, Uchqun akayu Shukur aka va O‘tkir akayu Dadaxon Nuriylarni aytsa bo‘ladi.
Abdulla Qahhorni men bir muxlis sifatida, el qatori o‘qiganman, xolos, ijodini yotvolib atay o‘rganganman deb maqtanolmayman. Lekin hayotiy va adabiy tutumlariga ixlos-ehtiromim baland. Og‘zidan chiqqan gapga qat’iy amal qilgan jasoratli inson, buyuk adib! O‘z davrida, davrasida shu jihatdan yagona edi deyish mumkin.
Ustoz Asqad Muxtordan ko‘p mehribonliklar ko‘rganim rost. U zotning ishonchini to‘liq oqlayolmaganimdan xijolatda yuraman. Negadir u kishi mendan kattaroq narsalar umid qilgan edi, chamasi. Xudo rozi bo‘lsin.
Ozod akani yaxshi ko‘rardim. Har qanday vaziyatda ham dilidagini ayta oladigan ko‘ksi ochiq, ko‘kragi baland, suyansa bo‘ladigan tanti inson edi. Odamzodning chinakam qadri, o‘rni dunyodan o‘tganidan keyin bilinar ekan-da. Ozod akani ko‘p qo‘msayman, hozir hayot bo‘lganlarida unday bo‘lar edi, bunday bo‘lar edi, deya armon qilib yuraman. Hayotligida ko‘zing qayoqda edi, esing qayoqda edi, hoy banda!
Qarang, tilga olingan zotlarning har uchalasi ham adabiyotning, hayotning asl fidoyilari! Havas qilasiz, shular mening ustozlarim edi degingiz keladi.
Gulnoz SATTOROVA: – Jahon xalqlari madaniy-ma’naviy boyliklari bilan tanishish o‘z milliy merosimizga o‘zgacha ko‘z bilan qarashni taqozo etsa, o‘zaro qiyoslash uni munosib baholashga imkon yaratadi. Shu ma’noda mumtoz va zamonaviy chet el adabiyotidan bahramand bo‘lgan kishi o‘z milliy adabiyotining pastu balandini teranroq anglaydi. Adabiyotga o‘zgacha mehr va talabchanlik bilan yondashadi, shu me’yorlar asosida uni baholaydi. Siz qardosh xalqlar va jahon adabiyoti namunalaridan kimlarning asarlarini ko‘proq mutolaa qilasiz? Qiyoslaringiz qanday xulosalar bergan?
Erkin A’ZAM: – Bu savolingizga favqulodda bir javob topishim qiyin-ov. Umr bo‘yi kitob titib, bilganimni aytar bo‘lsam, 19 asr rus adabiyotidan buyukroq adabiyotni ko‘rmadim. Pushkin, Gogol, Turgenev, Tolstoy, Chexov, Leskov… Yana bor, ko‘p. Bulardan har birining nomiga “buyuk” so‘zini qo‘shsangiz, asti haqqingiz ketmaydi. Bir asr mobaynida yaratilgan boshqa bunday ulkan adabiyot jahonda yo‘q. Shularni o‘qiboq, adabiyotni bilaman deya yozuvchilikka urinaversa bo‘ladi. To‘g‘ri, keyingi asrda badiiy ifoda usullarini yangilash borasida ko‘pdan-ko‘p izlanishlar yuz ko‘rsatdi, har turli “izm”lar maydonga chiqdi, biroq adabiyotning asl mohiyati o‘zgarmadi, rus adabiyotining o‘sha “oltin davri”ni hatlab o‘tadigan hodisa ham sodir bo‘lgani yo‘q. Bejiz emaski, 20 asr jahon adabiyotining eng dongdor vakillari ham, surishtirib kelsangiz, yo Tolstoyning, yo Dostoyevskiyning, yo Chexovning muxlisi bo‘lib chiqadi. Negaki, adabiyot deganingizning jon tomiriga qo‘l cho‘zgan siymolar edi ular!
Men faqat badiiy nasr, realistik nasrni nazarda tutib aytyapman bu gaplarni.
Gulnoz SATTOROVA: – Har bir o‘z uslubiga ega bo‘lgan ijodkor ijodida o‘zi qoniqish his qilgan asarlari bo‘ladi. Masalan, Sizning o‘tgan asrning 70-yillarida yaratilgan “Pakananing oshiq ko‘ngli”, “Anoyining jaydari olmasi”, “Atoyining tug‘ilgan yili”… kabi asarlaringiz kitobxonlar va adabiy jamoatchilik tomonidan ijobiy qabul qilingan. Bugungi kunda yaratilayotgan qissa va hikoyalaringiz ham o‘shanday salmoqqa ega deb o‘ylaysizmi?
Erkin A’ZAM: – Salmog‘ini aytolmayman, taroziga solib ko‘rganim yo‘q. Chunki ularini ham, bularini ham bitta muallif yozgan. U ilgari yosh edi, g‘o‘rroq, tajribasizroq edi. Sirasi, o‘sha vaqtda adabiyotga qarash, rag‘batu munosabat, umuman, aks sado o‘zgacha edi. Deylik, tuzukroq bir hikoya yozib ham tilga tushsa bo‘lardi. Hozir qoyilmaqom bir narsa bilan chiqib ham birovni hayratga sololmaysiz – zamon shunday keldi. Qolaversa, odam yoshligida o‘ziga yoqqan kitob yoki kinolarni keyinchalik ham qo‘msab, o‘shalarning yodi, zavqi bilan yuradi. Dastlabki uchrashuv boshqacha bo‘ladi-da, shirini esda qoladi.
Hayotda va adabiyotda uncha-muncha narsani ko‘rib ulgurgan muallifingizning bugungi yozmalariga kelsak, adabiyot deganlariga u endigina sal-pal yaqinlashganday, nazarimda. Xonaki adabiy udumlaru o‘tkinchi adabiy o‘yinlarga berilmay, mohiyat sari bir-ikki qadam qo‘yildi shekilli. Yana xudo biladi deng.
Gulnoz SATTOROVA: – “Jannat o‘zi qaydadir” kitobingizga kiritilgan har bir hikoya, kinoqissa va publitsistik maqola kitobxonlar, adabiyotshunoslar va barcha mutaxassislar tomonidan o‘z bahosini oldi. To‘plamga kiritilgan bir asar boshqalariga qaraganda ko‘proq e’tiborimni tortdi. Ya’ni “Zabarjad” kinoqissasi. Bu asardagi Zabarjad obrazi o‘zbek adabiyotida yaratilgan o‘zbek ayollari obrazidan farq qiladi. Chunki adabiyotda “milliy o‘ziga xoslik” degan tushuncha bor. Bunday o‘ziga xoslik dastavval o‘zbek adabiyotida ayol obrazini yaratishda ularning uyat, andisha, birovga bo‘lgan muhabbatini oshkora ayta olmaslik, uning dilida kechayotgan tuyg‘ularini faqat ishoralar orqali berish kabi tasvirlarda ko‘rinadi. Zabarjadda esa bu tushunchalarning aksi. U uyatsiz, andishasiz ayol emas, lekin tuyg‘ulariga erk bera olgan. Bu holatni o‘zbek kitobxonining hammasi ham to‘g‘ri qabul qilishi qiyin. Siz bu obrazni yaratishda uni kitobxon qanday qabul qilishi haqida o‘ylab ko‘rganmisiz?
Erkin A’ZAM: – “Bayramdan boshqa kunlar”ni o‘qigan bo‘lsangiz, eslarsiz – Safura degan obraz bor, hayotda o‘rnini topolmagan besaranjomroq bir qiz; hozir unaqasi sonmingta, dunyoning har yog‘ida uloqib yuribdi – o‘zicha baxtu omad axtarib. Xullas, ana shu qissa e’lon qilinganda balolarga qolganman – o‘zbek xotin-qiziga tuhmat deb! Holbuki, men uni osmondan olib yo ichimda to‘qib yozmagan edim. O‘zbek xotin-qizi faqat Kumushbibi yoki Zebi-Zebonalar emasdir. Bugun u o‘zgargan – oradan bir-bir yarim asr vaqt o‘tdi-ku! Bugun u, kerak bo‘lsa, o‘sha serishva fransuz xonimlariga ham dars beradi! Ko‘chaga chiqing – ko‘rasiz! Demak, milliylik ekan deb, ko‘ra-bilaturib hayot haqiqatini siporishlab, andavalab ko‘rsatish ham adabiyotning fazilati sanalmasa kerak. Qahramonni kitobxonlar mazaxo‘rak bo‘lib qolgan kechagi adabiyotdan emas, bugungi voqelikdan qidirsangiz – Zabarjaddan battarlari ham topiladi. Siz u qizning ozroq shaddodligiyu “tuyg‘ulariga erk bergani”ni aytyapsiz, xolos. Fazilatlari-chi? Mardligu tantiligi-chi? Keling, sanab o‘tirmayin-da, bittagina savol beray: qissani o‘qib shu qizginani yomon ko‘rib qoldingizmi yoki uning biron qilig‘i sizga erish tuyuldimi? Ichki insoniy bir hurlikka intilish, bu yo‘lda odatdagi hisob-kitobdan qochib, birovning haqqu moliga ochiq ko‘z solmay, azbaroyi ko‘ngil mayliga, taqdir taqozosiga qarab ish tutish asnosida risoladan jinday chetga chiqmoq milliy tiynatni buzish sanalsa, bunda ayb Zabarjadda emas, uni yozgan muallifda! Muallif esa Zabarjad qiz to‘g‘risida naql etayotib, o‘zbek kitobxoni bunga qanday qaraydi-qaramaydi – o‘ylab ham o‘tirgani yo‘q, ko‘nglida borini, ko‘rgan-bilganini yozganu qo‘ygan. Chunki u hayotdan va adabiyotdan xabardor ko‘zi ochiq kitobxonga ishonadi. Chunki bu ishga biron bir g‘araz yoki g‘irromlik aralashmagan!
Gulnoz Sattorova suhbatlashdi
Erkin A’zam
S T U P K A
“Qirq yillik gurunglar” turkumidan
Arslon akamiz dunyodan o‘tgandan so‘ng Marina yangamiz mana shu kunni intiqib kutadigan bo‘lib qolgan. Ilgari onda-sondagina borardi, endi har oy bir qatnamasa, ko‘ngli joyiga tushmaydi. Taraddudni uch-to‘rt kun oldin boshlaydi. Markazga chiqib sovg‘a-salom oladi; Lena serfarzand, quruq qo‘l bilan borish noqulay. Quruq qo‘l — qora kosov. Lenaning o‘ziga xushbo‘yroq atirmi, yuzga chaplaydigan biror malhammi xarid qiladi, bolalariga — shirinlik-pirinlik. Yuvosh, allaqanday tortinchoq eri Sa’dullaboyga kelganda har gal ikkilanib qoladi: araq olsinmi yoki ikki-uch shisha pivomi? O‘tgan daf’a araqni ko‘rib, “Biz bu narsalar bilan xayr-xo‘sh qilgan edik-ku, Marinaoy”, degan edi odaticha yerdan ko‘z uzmay. Erkak kishiga yana nima olib borish mumkin? “Ichmasa ichmas. Shofyor emish tag‘in! — deydi ichida yangamiz bir shisha musallasni to‘rvasiga joylab. — O‘zidan ko‘rsin, Lena ikkalamiz quritamiz!”
Yo‘lni o‘ylab har safar Marina yangamizni tashvish bosadi. Lenaning uyi olis, qo‘shni qishloqda, soy kechib, o‘ru qir aylanib boriladi. Ilgarilari ko‘ylak tiktirgani jo‘nasa, Arslon akamiz alomat mototsiklida eltib tashlab kelardi; oldinda devdek bo‘lib o‘zi o‘tiradi, yangamiz orqasiga mingashib, belidan quchoqlab oladi — ke-yetdi. Qaytishda esa o‘zi bemalol salt-suvoy qaytaverardi. Endilikda erinadi, yo‘l bosish malol, borib-kelib yurgan manzili yanada olislashib ketgandek tuyuladi. O‘tirib-o‘tirib, shu savil mototsikl haydashni o‘rganmaganiga afsus qiladi. Bolaligida Nikol qishlog‘ini changitib o‘rtoqlari bilan velosiped minib yurardi-ku, buni uddalayolmasmidi? Uyaldi, gap-so‘zga qolishdan qo‘rqdi. Ie, bu yer senga Voronejmi? Ayol boshiga, buning ustiga — o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya beradigan muallima, ko‘chama-ko‘cha mototsikl tarillatib yursa! Nima, shu shaytonaravani butining orasiga oladigan ering o‘lganmi?
O‘ldi. Mana, endi o‘lgan. Bu yog‘iga nima qilsin Marina yangamiz? Anovi ro‘paradagi pastak omborchada chang bosib, zang bosib yotgan ordonani olib chiqib minsinmi? Yoshi bir joyga borgan qopdek xotin, nafaqadagi muallima! Qaranglar, qaranglar, erining boshiga yetgach, anovi kampir ko‘chaga mototsikl minib chiqibdi! O‘l bu kuningdan, sharmanda kelgindi!
Bu “toychoq”ni Arslon akamiz qurilishda ishlaganida mukofotga olgan edi. O‘ziyam oddiy mototsikl emas, chog‘roq bir moshina desa bo‘ladi. Bu atrofda boshqa bunaqasi yo‘q. Biqinidagi tepki bot-bot qaqshatib o‘tirilmaydi, minib olib xuddi moshina singari kalitchasi sekin buralsa kifoya — g‘izillab yurib ketaveradi. Rosa bejirim, “ichak-chavog‘i” ko‘rinmaydi, hammayog‘i sirlangan. Yurishlari ham bir mayin, bir ravon! Arslon akamiz uni bekorga “bizning “Chayka” deb g‘ururlanmasdi.
O‘ylay-o‘ylay, Marina yangamiz ayvonchasidan turib, qo‘shni Zaynab bevaning hovlida to‘p tepib yurgan Abdi o‘g‘lini chaqiradi. Shu bola texnikaga juda o‘ch, akamiz tirikligida yonidan ketmas, vaqt-bevaqt mototsiklni yaraqlatib changini artar, boshqa qora-qura yumushlariga ham shay — evaziga g‘irillatib hovlini bir-ikki bor aylanib kelar edi.
Taklifni eshitib Abdining ko‘zlari chaqnab ketadi:
Abdi kalitni olasolib ombor sari chopadi. Mototsiklni tashqariga sudrab, o‘zicha u yoq-bu yog‘ini tekshirib ko‘ra boshlaydi. So‘ngra o‘t oldirib, hovlini bir-ikki qatla aylanadi va ko‘ngli joyiga tushib, odatdagidek uni yaltiratib artmoqqa kirishadi. Har-har zamon boshini ko‘tarib, ayvoncha tarafga qiyqiriq soladi:
Shu kecha Marina yangamizning tushiga kim kiribdi deng — Fedka! Qirq yil burungi Fedka abjir! Sinflarida unga pinhona yoki oshkora oshiq bo‘lmagan qiz yo‘q edi. O‘ziyam abjirmisan abjir edi-da. Boshida qalpog‘i qirra, qaddi g‘oz, tutqichini erkin qo‘yib velosiped surishlarini ko‘rgan har qanday qiz o‘lib qolardi. Turnikda o‘yin ko‘rsatishlari-chi! Katta tanaffus tugaguncha oyoq barmoqlarida teskari osilib turardi. O‘sha Fedka chaqqon kiribdi tushiga. Ikkalasi velosipedning ikki yonida, javdarzor oralab ketayotganmish. Fedka ho‘ngir-ho‘ngir yig‘larmish: “Aytsang, o‘zim olib borib qo‘yardim-ku, Marin”.
Bundan o‘n-o‘n besh yillar burun — hali ota-onasi hayotligida yozgi ta’til chog‘i Nikolga borganlarida yangamiz uni pivoxona oldida uchratgan edi. Qontalash ko‘zlari chaqchayib, adoi tamom bo‘libdi. Oyoqda turolmaydigan mast. Salom berib baloga qoldi: “Menga xotin bo‘lsang-chi, Lyuska! — deya, kimgadir o‘xshatibmi, tarmashdi o‘lgur. — Zoykam o‘lgan, bilasan”.
Arang qochib qutulgan edi. O‘sha Fedka abjir! Esidan chiqib ketganiga ham ming yil bo‘ldi, tushida nima qiladi? Xayoli qochib uyg‘ondi Marina yangamiz. Qarasa, kun yoyilib qopti. Hademay choshgoh, jo‘nash kerak. Hali tort ham pishirmoqchi eding, Marin, tur!
“Akamiz”u “yangamiz” deb gapiryapman. O‘zi, aka-ukadan bizda serob, lekin Arslon akamiz bitta edi, yagona. U asli Mahmud jo‘ramizga tog‘a, menga esa amaki maqomida. To‘g‘ri, bir bo‘g‘in nariroq qarindosh. Mahmud ikkovimiz bolalikdan unga havas qilib, ketidan dumdek ergashib katta bo‘lganmiz. Velosiped haydashni ham, soyda suzishni ham bizga shu odam o‘rgatgan. Sirasi, ikkalamizni bir-birimizga bog‘lagan, do‘stga aylantirgan — Arslon akamiz deyish mumkin. O‘qishdan ta’tilga kelganlarida oyna oldida turib soch tarashlariyu shimini dazmollashlariga mahliyo bo‘lib termilib o‘tirardik, gapirgan gapiyu qiliqlariga taqlid qilib charchamasdik. Keyinchalik bizni poyezdga solib Toshkentga olib borgan ham, o‘qishga qabul etilganimizda ilk bor restoranga boshlab, umrimizda ko‘rmagan taomlaru limonad va muzqaymoqlar bilan siylagan ham ana shu Arslon akamiz bo‘ladi. Toshkentga yo‘li tushganda jo‘ralarimizni to‘plab choyxonada osh qilib berardi, talabalik qo‘limizga pul qistirardi. Ta’tilga borganimizda-ku bor maishatimiz akamizning bo‘ynida edi.
Shu yerda bir to‘xtab o‘tgim kelyapti.
Qizim rassomlikka o‘qimoqchi bo‘ldi. Tuni bilan uxlamay etyud chizishni mashq qilardi. Bir kecha allamahalda xonamga kirdi, ko‘zlari kirtayib ketgan.
— Dadajon, esingizdami, huv yoshligimda qishloqqa borganimizda anuv gavdali amakingiznikida mehmon bo‘luvdik. Uylaridagi devorda bir rasm ko‘ruvdim. G‘alati rasm edi.
Eslamay nima! Chamasi, ming-minglab nusxada tarqalgan plakatsimon bir tasvir-da. Bir yoni pushtinamo allaqanday yirik shaftoli, ko‘kmak butog‘i tikkayib turibdi. Shuni uchtami-to‘rtta qipyalang‘och, qiyiqko‘z mitti bolakay xuddi koptok misol qayoqqadir dumalatib ketayotir. Yonboshida xitoychami, tikka tushgan bir yozuv, xolos.
Sarg‘ayib ketgan shu rasmga ko‘p yillar muqaddam Arslon akamizning bo‘ydoqxonasida ham ko‘zim tushgan — devorga osig‘liq turardi. U menga negadir yoqmasdi, sababini o‘ylab ko‘rmaganman.
Qizim o‘qishga kirdi. Qishloqqa borganimda va’dam esimga tushib, Arslon akamizdan rasmni so‘radim. “Jonim kerak bo‘lsa, mana — seniki, lekin uni bermayman!” desa bo‘ladimi kutilmaganda qizishib! Men uni sira bunaqa holatda ko‘rmagan edim, hayratda qoldim.
Qizim negadir qaytib rasmdan so‘z ochmadi. Men ham indamadim. Ammo hanuz taajjubda yuraman.
Arslon akamiz o‘zi ham bir arslondek devqomat odam edi. Ko‘kragi baland, errayim, chapani. Lekin, bolalikda “beshikkertti” qilinganiga qaramay, ammasi unga qizini bermadi. Aniqrog‘i, Toshkentda do‘xtirlikka o‘qigan qiz, shevasiga mahliyo bo‘ldimi, xorazmlik bittasiga tegib ketdi. Arslon akamizning arslonnikidek ko‘ngli ana shunda sindi — u ham yoshligidan bu eski matallarga ishonib, boshqasini diliga yaqinlashtirmay yurgan ekan-da. “Bir nuqsoni bordirki, jondek ammasi qizini ayadi” deb, o‘zgalar ham birin-ketin uni ko‘kragidan itara boshladi.
Shu orada Rossiyaning har joyidan besh-o‘n qiz qishloq maktablariga muallimlikka keladi. Tuman markazidagi, hovlisi Turgenev sevgi qissalarida tasvirlamish azim daraxtlarga ko‘milgan, ammo tashlandiq ko‘hna chorbog‘larni eslatadigan qator oq binolar — “kelgindilar uyi”dan ularga joy beriladi. Ketma-ket uylangan ukalari ota hovlini egallagandan keyin ana shu bo‘ydoqxonada so‘qqabosh yashab yurgan, boz ustiga araqqa havas qo‘ygan (bir cheti shunga ko‘ra ham el qiz bermagandir) Arslon akamiz oqshom chog‘lari bu sirli chorbog‘da o‘z-o‘zidan boshlanib ketadigan ovrupocha bazmlarda boyagi salt-suvoylardan royishroq biriga ilakishib, birga istiqomat qila boshlaydi. Nomusga qolgan ota bir tovoq osh bilan ularni musulmonchasiga nikohlab qo‘yadi. Mana, endi rostakam er-xotin. Marina yangamiz ham o‘shshayib turmay, yarashsa-yarashmasa, sariq atlasdan ko‘ylagu lozim kiyib, binoyidek yanga bo‘lib ketdi. Uni maqtamagan, havas qilmagani yo‘q edi. Saranjom-sarishta, erga mehribon, shirinso‘z, kirishimli. Tag‘in nima kerak, bir ro‘zg‘orga bo‘ladi-da!
Lekin bu dunyoda akaxonimizga yana bir balo tayyor turgan ekan: shunday azamat odam bepusht chiqdi. “Anovi”ning kasrigami yoki ko‘p yillardan so‘ng asorat ko‘rsatgan dardi bedavo sababmi, u yog‘i xudoga ayon. Er-xotin noiloj yetimxonadan ota-onasiz bir qizaloqni asrab oldilar. O‘ziyam duragaymikan, aft-angori qoracha-yu, ko‘zlari pistoqinamo — bir hisobda bularga mos, birov “nega bunaqa?” deyolmaydi. Mehr qo‘yib, yuvib-tarab katta qildilar. Biroq, erka o‘sgan qiz, Toshkentda o‘qib yurganida uni-buni bahona tutdiyu Rossiya tomonlarga ketib qoldi. Daraklab borgan otaning bilgani shu bo‘ldiki, boqqan onasiga tovon tushgisi kelganmi yo pistoqi ko‘zlariga urgan begona qon tortganmi, ishqilib, bir Andreyga ko‘ngil berib, o‘shaning izidan jo‘nagan ekan; “Papa, ya yego lyublyu!” dedi, vassalom.
Samaradan shalvirab qaytgan ota ko‘p o‘tmay yotib qoldi. Devdek odam uch-to‘rt oy ichida cho‘pdek ozib, rangi za’faron bo‘lib ketdi. Qon aynigan, taloq ishdan chiqqan edi. Ana shunda barchasi ayon bo‘ldi: akamizning sarishtasi asli huv yoshligida, koinotga uchiladigan joylarda xizmat qilib yurganida buzilgan ekan.
Ikki yil chamasi kechayu kunduz yangamiz uning boshida turdi, yosh bolaga qaragandek qaradi, boqdi. Bo‘lmadi. Akamiz ketdi. Armonli dunyodan armonsizigami yo‘l tortib!
Mana, endi Marina yangamiz yoppa-yolg‘iz! Ko‘ngli suv so‘rab boradigan yagona joyi — qo‘shni qishloqlik Lena dugonasiniki. U bilan bir yillari bozorda tanishib, chiqishib qolgan. Lena “modachi” armiyadan orttirilgan xotin; qishloq qiz-juvonlarining jonu dili — ochiq-sochiq ko‘ylaklar tikadi, chevar. O‘ziyam o‘zbekning o‘zbegi bo‘lib ketgan. Ayniqsa, bolalarini qarg‘ashini ko‘rsangiz!
— Sen shu atrofda bir-ikki soat aylanib turarsan-a, — deya Abdini etakda qoldirib, Marina yangamiz sovg‘a-salom joylangan to‘rvasini sudray-sudray, mayishibgina do‘nglikka qarab o‘rlaydi.
— Bo‘ldi, muallim yanga, siz qancha desangiz — shuncha! — deydi xudo bergan Abdiboy og‘zi qulog‘iga yetib va mototsiklni adir yoqalatib uchirib ketadi.
Yangamiz yonbag‘irda joylashgan bog‘-rog‘li, keng-mo‘l hovliga kirib borganida Lena modachi tandir boshida non yopmoqda ekan. Aniqrog‘i, yopib bo‘lganu xontaxtaga yoyib qo‘yilgan qip-qizil nonlarini dastalab dasturxonga o‘rayotgan ekan. Ammo, kun qizib turganiga qaramay, egnidagi qopdek ko‘ylagiyu bet-boshini chirmab o‘ragan uvada, dog‘-dug‘ ro‘molini hali yechmagan. Hovurdan qizargan, asli qovjirab ketgan bir burdagina yuzda ikkita kirtaygan yashiltob nuqta yiltillab ko‘rinadi — bamisoli ikki tomchi o‘sma suvi!
Ikki dugona achom-achom qiladi, hol-ahvol so‘rashadi.
Mezbon darhol ichkari kirib, kiyim-boshini almashtirib — mavridiga moslab chiqadi. Keyin zipillab birpasda tut tagidagi chorpoyada mehmoniga joy hozirlaydi. Dugonasi ko‘tarib kelgan sovg‘a-salomni bir-bir ochib ko‘rarkan, minnatdorlik bilan har gal uni quchib-quchib qo‘yadi. O‘zi ham uyga qatnab, borini dasturxonga to‘kib soladi.
Kiftida jildxaltasi, boyadan beri hovlida ivirsib yurgan, tushdan keyin o‘qiydigan kenjatoy qiziga bir bo‘lak tort kesib berib maktabiga jo‘natgach, nihoyat, kelib aziz mehmoniga ro‘baro‘ o‘tiradi.
Hovlida o‘zlaridan boshqa kimsa qolmagan — ota ikki o‘g‘lini yoniga olib somon to‘plagani dashtga ketgan, o‘rtancha qiz darsdan so‘ng xabarlashgani momosinikiga borishi kerak — tayinlangan.
Ana shunda ikki eldosh, ikki musofir o‘tirib olib ona tillarida so‘ylasha ketadi. Hech kim yo‘q, birov eshitmaydi, bemalol. Orqadan ko‘rgan odam, ayniqsa, g‘irt jaydari qiyofadagi qishloqi xotinning o‘rischa chuldirashiga lol qolishi turgan gap.
— Kel, Marinochka, odamga o‘xshab o‘zimiz bugun bir o‘tirishaylik! — deydi dugonasi keltirgan atirdan apil-tapil quloqlari ortiga surtib, malhamni darrov yuziga chaplab olgan Lena modachi birdan ruhlanib.
— Boshqacha-da, — deya chorpoya burchagidagi to‘rvadan sirachli boshi chiqib turgan qizil musallasga ishora qiladi mezbon. — Madaniyroq!
— Zaharni ichsin! — deydi dik etib o‘rnidan turgan Lena modachi beixtiyor o‘zbekchaga o‘tib. — Ichadiganini ichib bo‘lgan u.
Mezbon uydan ikki qo‘lida ikkita uzunchoq fujer ko‘tarib chiqayotganida darvozadan qo‘shni qizaloq bosh suqadi:
— Ko‘kko‘z xolang ham o‘lsin iloyim, xamirturushi ham ordona qolsin! — deydi javrab uy egasi va qo‘lidagi idishlarni avaylab ayvon chetiga qo‘yadi-da, tandir tarafga yo‘rg‘alaydi.
Qizchani jo‘natgach, darvozaga zanjir solib qaytarkan, u sho‘xlik bilan dugonasiga ko‘z qisadi:
— Maylimi? Ha, nima qipti, o‘zimiz-ku!
— Ixtiyoring, — deb qo‘yadi yangamiz yelkasini uchirib.
Musallasdan quyib, qadah urishtirisharkan, Lena modachi bexos esiga tushibmi, so‘raydi:
— Aytganday, nima uchun ichamiz buni? Biror nima desang-chi!
Lena modachi fujerni baland ko‘tarib, o‘yga toladi.
Ikkovlon bir dam nimani aytish xususida talasha-talasha, axiyri o‘sha hamma biladigan mashhur “Podmoskovnыye vechera”ni tanlaydi.
Ikki g‘arib bir-birining kiftiga qo‘l tashlab, olis yurtlaridan esdalik, olis yurtlarining nafasini keltiradigan sog‘inchga to‘la shu hazin taronani ohista xirgoyi qila boshlaydi. Bir fursat tevarak-atrof o‘zgacha tus olib, allaqanday armonli oqshom sokinligi ingandek, qo‘shiq kuylayotganlar — sirdoshu jondosh Marfushalarga, huv devor bo‘ylab qad cho‘zgan bo‘zteraklar ham oqbadan qayinlarga aylanib ketgandek bo‘ladi.
Xiylagina “o‘xshab” qolgan yetimxona farzandi — nima, bu hovli-joy o‘ziniki-da! — nogahon ovozini baralla qo‘yib yuboradi:
Ne-ye-ye za-abud i tы-ы
eti letnыye-ye-ye
Podmosko-ovnыye ve-che-ra-a-a…
Nola nolaga ulanadi:
Ot etix mest kuda mne detsya?
S lyuboy travinkoy xochetsya drujit.
Ved zdes moye ostalos serdse,
A kak na svete bez lyubvi projit?
Ashula aytib tolgach, dugonalar bir-birining bo‘yniga chirmashgan ko‘yi talay zamon mahzun shalpayib o‘tiradi.
— Havoncha?! — deb takrorlaydi yangamiz daf’atan allanechuk bo‘shashib; ichida nimadir chirt uzilgan kabi, hoziroq bu yerdan chiqib qochgisi keladi. — Nima u havonchangiz?
— Ha, o‘g‘ir-chi, o‘g‘ir? Mana, hozir opkelaman, ko‘rasiz! — Lena modachi hadaha burilib, oshxonasi tomon yo‘rtmoq bo‘ladi.
Mezbon sarosimalanib, burilgan joyida to‘xtaydi.
Qip-qizil bahona bu! Mana, hozir yangamiz huvillab yotgan o‘sha yolg‘izxonasiga kirib boradi-yu, barmoq tishlab qoladi: qiladigan ishining tayini yo‘q. Siqilganidan chiqib qo‘ni-qo‘shnisining ul-buliga qarashgan bo‘ladi. Bir mahal yuragi toshib, yana iziga chopadi: “Uyimda bir dunyo yumush!”
— Iya, qo‘ysangiz-chi, Marinaoy! Ozib-yozib bir kelganingizda-ya? Osh-chi, hozir osh qilamiz, axir!
— Keyin, keyingi safar, — deydi yangamiz keyingi safar bu uyga qadam bosmaslikni diliga tugib o‘rnidan turarkan; shu to‘pori xotinning oldiga nima uchun keldi o‘zi?!
Hangu mang bo‘lib qolgan Lena sho‘rlik harchand qistab ko‘ndirolmagach, tipirchilagan ko‘yi tandirxonadan to‘rtta non keltirib mehmonning to‘rvasiga soladi, so‘ng u yoq-bu yoqqa jonsarak alanglab, ishkomdan uch-to‘rt bosh uzum uzib keladi.
Xullas, boyagi musallasdanmikan yoki arzanda dugonasining xursand-xushon kirib kelganiyu qo‘qqisdan bunday turib jo‘naganigami, ko‘ngli bexos buzilib, u ko‘zida yosh bilan kiftu boshini silay-siypalay uni kuzatadi.
Darvozadan chiqarkan, Marina yangamiz bu yerga aslida nima uchun kelganiniyu hali yana ko‘p bora kelajagini daf’atan anglab yetadi.
— Men sizni bemalol o‘tirasizmi desam — darrovgina chiqibsiz, muallim yanga? — deydi cho‘nqayib olib mototsiklning allaqayerini kavlashtirayotgan Abdi. — Hali ikki soat bo‘lmadi-ku?
Qaytib yo‘lga tushadilar.
Soydan o‘tib, qabriston yoqalab borayotganlarida yo‘l qiya kelib, g‘ildiraklari nogahon tuproqqa sirpanib ketadiyu muvozanati qochgan mototsikl surila-surila yonbosh bo‘lib qoladi. Abdi jontalvasa irg‘ib turib unga yopishadi va bir hamla bilan tikka qiladi. Chap tizzasini changallab nari ketgan yangamiz borib yerdan uchginasi bo‘rtib turgan bir xarsangga o‘tiradi.
Yangamiz bilinar-bilinmas oqsoqlangan ko‘yi tepalik sari yuradi.
Qabriston darvozasiga yetganda u bir zum taraddudlanib qoladi. Har-har zamon kelib turadigan joyi, boshiga ro‘mol-po‘mol o‘rab olmaganini qarang — ko‘rgan birov nima deydi?
Nima desa der — kir, Marin, kiraver!
Qabristondan qaytib chiqqach, qiyalik bo‘ylab enib kelarkan, yangamizning ko‘zi “bizning “Chayka”ga tushadi. Boya turgan joyginasida turibdi. Egasi esa ko‘rinmaydi. Keyin bunday o‘tib qarasa — u mototsiklning panasida mushtdekkina bo‘lib pinakka ketgan.
Bola asta ko‘zini ochib, boshini ko‘taradi.
