23 апрель —   Уилям Шекспир таваллуд топган кун

   Буюк немис шоири Иоҳанн Вольфганг Гёте таърифлагандек, “Шекспир бепоён” — унинг мероси, мана, тўрт асрдирки дунё халқларини ўзига ром қилиб келмоқда. Шекспир дунё аҳлига энг аввало драматург сифатида маълум бўлсада,унинг сонетлари жаҳон шеъриятининг энг ёрқин ва бетакрор асарлари хазинасидан муносиб ўрнини топган. Таниқли инглиз шоири Уильям Вордсворт “Сонетлар Шекспир дил қулфини очгувчи калитдир”, деб ёзганида минг карра ҳақ эди.

УИЛЬЯМ ШЕКСПИР ВА
ИЖОДИ ҲАҚИДА ИККИ МАҚОЛА
Муҳаммаджон Холбеков

ШЕКСПИР БЕПОЁН

Дарҳақиқат, буюк немис шоири Иоҳанн Вольфганг Гёте таърифлагандек, “Шекспир бепоён” — унинг мероси, мана, тўрт асрдирки дунё халқларини ўзига ром қилиб келмоқда. Ватанимиз Ўзбекистонда ҳам Шекспир номи, унинг машҳур асарлари китобхон ҳамда томошабинлар қалбидан чуқур жой олган.

Яқинда “Фан” нашриёти Шекспир асарларининг шоир Жамол Камол таржимасидаги уч жилдли “Сайланма”сини чоп этди. Нашрга академик Бахтиёр Назаров масъул муҳаррирлик қилган, таниқли адабиётшунос олим, профессор Иброҳим Ҳаққулов мазмундор сўзбоши ёзган. Биринчи жилдга адибнинг “Қирол Лир”, “Ҳамлет”, “Макбет”, “Афиналик Тимон”, иккинчи жилдга “Ромео ва Жулетта”, “Отелло”, “Кориолан”, “Юлий Цезар”, учинчи жилдга “Венециялик савдогар”, “Қиш эртаги”, “Қирол Генрих IV”, “Антоний ва Клеопатра” каби комедия ва фожеалари киритилган.

Шекспир ижодидан таржима қилиш тажрибаси ҳақида гапирадиган бўлсак, адибнинг “Ҳамлет” (“Hamlet”, 1600 — 1601) фожеаси дунё тилларига энг кўп ва хўп таржима қилинган асар ҳисобланади. Масалан, XVIII — XX асрлар давомида рус тилига йигирма бир (асардаги Ҳамлет монологи эса ўттиз уч) маротаба таржима қилинган бўлса, ўтган асрда ўзбек тилига уч марта ўгирилди. Биринчи таржима Чўлпон (1934), иккинчи таржима М.Шайхзода (1948) ва учунчи таржима Ж.Камол (1991) қаламига мансубдир. Дарҳақиқат, асарнинг энг таъсирли қисми Ҳамлет монологидир. Ҳаётда беҳисоб фисқу фужурлар билан тўқнаш келган, борлиқ ва инсон ҳақидаги соф тушунчаларга зарба берган аччиқ ҳақиқат қаршисида эсанкираган Ҳамлет олдида “ё ҳаёт, ё мамот” масаласи кўндаланг туради. Аслиятда “To be, or not to be: that is the question” сатрлари билан бошланувчи ҳаяжонли монолог русча таржималарда: “Быть или не быть — таков вопрос” (М. Вронченко, 1829); “Быть или не быть? Вот в чем вопрос!” (А.Кронеберг, 1844); “Быть или не быть — таков вопрос” (М.Лозинский, 1933); “Быть или не быть: вот в чем вопрос” (Б. Пастернак, 1940) қабилида қарийб бир хил қолипда ўгирилган бўлса, ўзбек таржимонлари уни турлича кўринишда таржима қилганлар. Монолог Чўлпон таржимасида “Ё ҳаёт, ё ўлим, масала шунда”; М.Шайхзода таржимасида эса “Тирик қолмоқ ё ўлмоқ? Шудир масала!” тарзида жаранглайди. Жамол Камол уни “Ё ҳаёт, ё мамот: масала шундоқ”, деб ўгирган. Таржималарни аслият билан солиштирганимизда, Чўлпон таржимаси русчадаги М.Лозинский нусхасига, М.Шайхзода таржимаси А.Кронеберг матнига яқинлиги ойдинлашади. Жамол Камол таржимаси эса асл нусхага монанд ўгирилган кўринади. Ҳамлет монологининг охирги уч мисраси аслиятда қуйидаги кўринишга эга:

… Soft you now!
The fair Ophelia! Nymphe, in thy orisons
Be all my sing remeniber’d.

Ушбу мисраларнинг сўзма-сўз таржимаси:

… Жим бўл!
Соҳибжамол Офелия!
Нимфа, ўз ибодатларингда
Менинг гуноҳларимни ҳам эслагин.

Рус таржимони М.Лозинский юқоридаги мисраларни аслиятдан шундай таржима қилади:

… Но тише!
Офелия! — В твоих молитвах, Нимфа,
Все, чем я грешен, помяни.

Мақсуд Шайхзода бу мисраларни ўзбек тилига қуйидагича ўгирган:

… Энди бас, етар!
Офелия! Қувончим! Гуноҳларимга —
Ўз дуоингда кечирим тила, эй пари!

Жамол Камол монологнинг бу мисраларини бевосита инглиз тилидан қуйидагича таржима қилади:

Бас, кифоя! Офелия! Эй, гўзал пари,
Бир осийман, дуоингда ёд айла мени.

Ҳамлет маҳбубаси, соҳибжамол Офелия қаршисида, унга қарата айтаётган ушбу монологида ўзининг, одамлар ўйлаганидек, телба эмаслигини исботламоқчи, бунга қаллиғини ҳам ишонтирмоқчи бўлади. Унинг пурмаъно оташин сўзларининг мағзини чақишга ожиз, фалсафий мушоҳадаларини телба одам сўзига йўяётган Офелияни саросимадан қутқармоқ, тинчлантирмоқ мақсадида Ҳамлет унга қараб: “Soft you now!” (“Жим бўл!”); “The fair Ophelia!” (“Соҳибжамол Офелия!”); “Nymphe, in thy orisons / Be all my sing remeniber’d” (“Нимфа, ўз ибодатларингда менинг гуноҳларимга кечирим тилагин”), дея мурожаат қилаяпти. Асл нусха матнида “Ophelia” ва “Nymphe” исмлари ёнма-ён келаяпти. Бу ерда Ҳамлет ўз севгилиси Офелияни қадим юнон мифологиясидаги тангри Зевснинг қизлари бўлмиш Нимфа (“Соҳибжамол, қаллиқ” маъносида — М.Х.)лардан бирига менгзаб, унга илоҳий гўзаллик ва зукколикни тиламоқда. Сабаби, нимфалар, яъни соҳибжамол гўзаллар табиат қўйнида Аполлон, Дионис ва Артемида каби олийжаноблик тимсоли бўлган тангриларга ҳамроҳлик қилишган. Рус таржимонлари (М.Лозинский, Б.Пастернак, М.Морозов) ўз матнларида “Нимфа” номини сақлаб қолишган ва таржима сўнгида унга шарҳ бериб ўтганлар. Афсус, келтирганимиз М.Шайхзода ва Ж.Камол таржималарида бу ном тушириб қолдирилган. Оқибат-да иккала таржима ҳам аслиятдан бирмунча узоқлашган.

Ёки “Отелло” (“Othello”, 1604) фожеасидаги Отелло монологи илк сатрларининг Ғафур Ғулом ва Жамол Камол таржималаридаги кўринишини қиёслайлик. Монолог инглиз тилида қуйидаги мазмунда жаранглайди:

Soft you, a word or two before you go.
I have done the state some service,
and they know“t.
No more of thаt…

Ғафур Ғулом юқоридаги мисрани асарнинг русча М. Лозинский таржимасидан қуйидагича ўгирган:

Озгина тўхтанг.
Кетар экан, икки оғиз сўзим бор холос.
Венецияга хизмат қилдим —
ҳамма билади.
Бу тўғрида шу кифоя.

Жамол Камол эса уни бевосита инглизчадан таржима қиларкан, аслият мазмуни ва руҳини тўлароқ ифодалашга интилган:

Жиндек сабр қилинглар.
Икки оғиз сўз айтаман кетиш олдидан.
Юртга бир оз хизмат қилдим,
бу энди маълум,
Балки айтиш шарт эмасдир.

Биз бу ерда шарқ ва ғарб шеъриятининг билимдони, аллома шоир Ғафур Ғулом таржимасини асло камситмоқчи эмасмиз. Шоир ўз таржимасини русчадаги М.Лозинский вариантига яқинлаштиришга уринган. Таржимашуносларнинг таъкидлашича, М.Лозинский таржимаси асарнинг мавжуд русча таржималари орасида аслиятга энг яқини ҳисобланади. Жамол Камол бўлса ўз таржимасини бевосита аслиятдан амалга ошираяпти. Шу боис, унинг таржимасида аслият мазмуни аниқроқ ифодаланган.

Шекспирнинг яна бир шоҳ асари “Ромео ва Жулетта” (“Romeo and Juliet”,1597) фожеасидир. Уни рус тилига турли даврда Т.Шчепкина-Куперник ва Б.Пастернак таржима қилган. Ҳар иккала таржима ҳозирга қадар пешма-пеш нашр қилиниб, театрларда ўйналиб келинади. Фожеани ўзбек тилига 1949 йилда Мақсуд Шайхзода, орадан қарийб олтмиш йил ўтиб Жамол Камол таржима қилишди. Шайхзода асарни русчадаги Б.Пастернак вариантидан ўзбекчалаштирган, таржима жараёнида Жаъфар Жабборлининг озарбайжонча таржимасидан ҳам фойдаланган, дейишади мунаққидлар. Таржима мувафаққиятли чиққан бўлса-да, саҳнада у “Отелло” ва “Ҳамлет” каби шуҳрат қозонолмади. Театршунос М.Раҳмонов ва Т.Сильмильштейннинг таъкидлашича, режиссёр асар “ғояси ва услубини яхлитликда бера олмаган эди”. Яхшиси, юқоридаги фикрларнинг нечоғли ҳақиқатга яқинлигини таржималарни асл нусха матни билан солиштириб кузатайлик. Масалан, фожеа якунида Верона ҳокими, шаҳзода Эскал (Escalus, Prince of Verona — Эскалус [лотинча], Верона шаҳзодаси — М.Х.)нинг якуний сўзи аслиятда шундай жаранглайди:

Prince
A glooming peace this morning
with it brings.
The sun for sorrow will not show his head.
Go hence, to have were talk
of these sad things.
Some shall be pardoned,
and some punished.
For never was a story of more woe
Than this of Juliet and her Romeo.
[The tomb is closed] Exeunt.

Энди, юқоридаги мисраларни Б.Пастернак таржимасида келтириб ўтамиз:

Князь
Сближенье ваше сумраком объята
Сквозь толщу туч не кажет солнце глаз.
Пойдем, обсудим сообща утраты
И обвиним или оправдаем вас.
Но повесть о Ромео и Джульетте
Останется печальнейшей на свете.
Уходят.

Мақсуд Шайхзода бу мисраларни қуйидагича ўгирган:

Бек
Ҳаммангизга тонг келтирди мотамсаро сулҳ,
Ҳатто қалқмоқ истамайди аламли қуёш.
Юринг, ҳали кенгаш қуриб ўйламоқ керак —
Кимга — биздан илтифоту кимларга жазо!
Ромео ва Жульеттанинг қиссасидан ҳам,
Ғамли қисса кўрган эмас тарихда олам!
Кетадилар.

Жамол Камол шаҳзода нутқини аслиятдан бундай таржима қилган:

Бек
Шунинг билан тонг келтирди ғамгин осойиш,
Ғамдан бошин кўтаролмай, қийналар қуёш.
Юринг, гаплашайлик яна, этайлик тайин,
Кимни кечирамиз, кимга бергаймиз жазо.
Ромео ва Жульеттанинг ишқидек, эвоҳ,
Қайғули бир муҳаббатни кўрмамиш дунё!
Кетишади.

Шекспир ўз комедия, трагедия ва хроникаларини қофияли ва қофиясиз-оқ шеър шаклида битган. Ҳар икки ҳолатда ҳам унинг мисралари равон ва оҳангдор ўқилади. Ҳатто адиб замондоши, драматург Роберт Грин унинг бу борадаги мувафаққиятига рашк қилса-да, тан олгани манбалардан бизга маълум. Мисол келтирганимиз юқоридаги мисралар аслиятда аб аб аа кўринишида қофияланиб келинаяпти. Мисралардаги қофиялар ҳолати русча таржималарда ҳам аслиятга монанд сақланган. Мақсуд Шайхзода таржимасида фақат охирги икки мисрада қофия аа тарзида русча ва аслият матнига вобаста келаяпти. Жамол Камол таржимасида фақат оқ шеър русумини ишлатиб, қофияларни четлаб ўтгани кўриниб турибди.

Фожеа сўнггидаги, Ромео ва Жулетта жасади қўйилган даҳма ичида шаҳзода Эскал Монтекки ва Капулетти хонадонини яраштираркан, мотамсаро нутқининг дастлабки икки мисраси аслиятда шундай:

A glooming peace this morning
with it brings.
The sun for sorrow will not show his head.

Унинг сўзма-сўз таржимаси маъноси қуйидагича:

Бу тонг ўзи билан олиб келди
мотамсаро сулҳ,
Ҳатто ғамдан қуёш бошин кўтаролмас.

Бу мисралар Мақсуд Шайхзода таржимасида аслиятга яқинроқ кўринади:

Ҳаммангизга тонг келтирди
мотамсаро сулҳ,
Ҳатто қалқмоқ истамайди аламли қуёш.

Сабаби, Шайхзода бевосита аслиятдан ўгирилган озарбайжонча таржимадан ҳам моҳирона фойдалангани кўриниб турибди. Масалан, русча таржимадаги аслиятга ёт “Сквозь толщу туч” иборасини таржимада тушириб қолдираётгани ҳам бунга мисол. Жамол Камол таржимасида эса, иккинчи мисра инглизча матнга монанд жаранглайди.

Шунинг билан тонг келтирди ғамгин осойиш,
Ғамдан бошин кўтаролмай, қийналар қуёш.

Энди, шаҳзода Эскал нутқидаги охирги икки мисранинг таржималарини аслият билан солиштириб кўрайлик. Бу ерда рус таржимонлари ҳам, ўзбек таржимонлари ҳам сўз ва ибораларнинг аслиятдаги маъноларини тўлиқ англаб етмаганлар назаримизда. Мисраларнинг аслиятдаги кўринишига яна бир бор эътибор берайлик:

For never was a story of more woe
Than this of Juliet and her Romeo.

Бу мисраларни сўзма-сўз шундай таржима қилиш мумкин:

Жулетта ва унинг Ромеоси қиссасидан
Қайғулироғини кўрган эмас бу олам.

Шекспир фожеани “Ромео ва Жулетта” деб номлагани билан синчков китобхон бутун асар давомида Жулеттанинг Ромеога нисбатан фаолроқ ҳаракат қилганини, муҳаббатини ҳимоя этишда доимо ташаббускор бўлганини осонгина фаҳмлаб олади. Шунингдек, воқеалар давомида Жулетта Ромеога қараганда сидқидилдан ҳаракат қилади, ақлан бирмунча пеш эканлигини ҳам намоён қила боради. Шу боис, муаллиф сўнгги мисрада, кўриб турганимиз “Than this of Juliet and her Romeo” (“Жулетта ва унинг Ромеоси қиссасидан”) қабилида қаҳрамони Жулеттанинг исмини олдинги ўринга олиб чиқади. Шундай экан, русчадаги Б.Пастернак, ўзбекчадаги М.Шайхзода ва Ж.Камол таржималарида ҳам асл нусха мазмуни тўлиқ ифода этилмаган, дейишга ҳақлимиз.

Юқоридаги мисралардан сўнг, аслиятда: “The tomb is closed. Exeunt” (“Даҳманинг қопқоғи ёпилади. Кетишади.”), дейилади. Бу гап ҳам таржимонлар назаридан четда қолган. Ваҳоланки, мотамга йиғилганлар воқеа ниҳоясида Ромео ва Жулетта жасади қўйилган “даҳманинг қопқоғини ёпиб”, сўнгра “кетишади”.

Тўғри, шеърий асарни бир тилдан иккинчисига таржима қилиб бўлмайди, шеърий таржимада таржимон муаллифнинг рақибига айланмоғи керак, деган фикрлар бор. Бу дегани, таржимоннинг шеърий асарни ўгириш жараёнида томомила эркин бўлиб, асл нусха матнидаги муҳим сўз ва ибораларни ташлаб кетавериши мумкин, дегани эмас, албатта.

Яна бир масала. Ҳозирга қадар Шекспир асарларининг тилимиздаги нашрларида унинг исм-шарифи “Вильям Шекспир” тарзида транслитерация, яъни ҳарфлар миқдори ва номига монанд ёзилиб келинади. Бу, албатта, ўтган асрнинг биринчи яримида адиб асарларининг русча таржималари ва нашрларидан тилимизга кўчиб ўтган эди. Ваҳоланки, Шекспир асарларининг 1957 — 1960 йилларда чоп этилган “Тўла асарлар тўплами”дан бошлаб рус тилида драматургнинг исм-шарифи талаффузда, яъни транскрипцияда “Уильям Шекспир” тарзида асли(William Shakespeare)га монанд тўғри қўлланила бошланди. Афсуски, ўзбек тилидаги 1981 — 1985 йиллар нашр қилинган Шекспир “Танланган асарлар”ида ҳам, 1991 йилда босилиб чиққан “Отелло” китобида ҳам, ниҳоят қўлимиздаги уч жилдли “Сайланма”да ҳам муаллифнинг исм-шарифи “Вильям Шекспир” ҳолида ўзгармасдан қолди.

Шекспир драмаларининг Жамол Камол таржимасида нашр этилган уч жилдлик “Сайланма”си ҳақиқатан ҳам катта воқеадир. “Сайланма”нинг китобхон аҳлига манзур бўлишига аминмиз. Унга ёзилган сўзбоши ҳам Шекспир меросининг ғарб ва шарқ мумтоз адабиётида тутган ўрнини чуқур таҳлил қилиб берган тадқиқот сифатида ўқилади. Бизнингча, “Сайланма”нинг ҳар бир жилди сўнггида пиесаларнинг ёзилиш тарихи, мазмуни, тушуниш қийин бўлган сўз ва иборалар шарҳи битилган илова берилганда, жилдлар иллюстрациялар билан безатилганда ўқувчига янада манзур бўларди.

Чўлпон билан Жамол Камол таржималари ўртасида қарийб олтмиш йил, Ғафур Ғулом, Мақсуд Шайхзода ва Жамол Камол таржималари орасида эса эллик йиллик вақт чегараси ётибди. Таржималарни баҳолаганимизда бу “чегарани” ҳисобга олмоғимиз зарур. Вақт ўтган сари Шекспирдан янги-янги таржималар бунёдга келади. Шекспирнинг ўзи ҳам ўзбек китобхони ва томошабинига янада яқинроқ, янада қадрдонроқ бўла боради. Шекспирнинг бепоёнлиги ҳам шундадир. Жамол Камол таржималарининг янги нашри ҳам шу йўлдаги яна бир қутлуғ қадам бўлиб қолади.

«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2009 йил 9-сони

«ИШҚИНГ САҚЛАГУВЧИ КЎКСИМ БЕҚАЛҚОН»
ёхуд Шекспирнинг хуштаъб сонетлари

Жаҳон шеъриятида XIII асрда пайдо бўлган сонет жанри ўтган даврлар мобайнида янада сайқал топиб, турли шаклларга эга бўлди. Аслида илк сонетчилар қадим Прованс ўлкасида яшаган ўрта аср трубадур (провансча: trobador — топқир) шоирлар эди. XII аср охирида Италиянинг Сицилия ва Тоскане вилоятларига келиб қўним топган трубадурлар маҳаллий шоирлар билан ижодий ҳамкорликда янгича шеърий жанр — сонет (италянча: sonetto — аниқ қолипли жарангдор шеър)ни кашф қилдилар. Кейинчалик ”янги хуштаъб услуб” (италянча: dolice stil nuovo) дея ном қозонган бу шеърий жанрда буюк Данте севгилиси Беатричега бағишланган ишқий мисраларини битади. Унинг издоши Петрарка ижодида сонет янада юксакликка кўтарилди. Шоирнинг маҳбубаси Лаурага бағишлаб ёзган сонетлари ўз муаллифи номини жаҳон шеърияти шоҳсупасига олиб чиқди. XVI асрда сонет Францияга кўчиб ўтиб, Пйер де Ронсар ва дю Белле сингари гуманист шоирлар ижодида етакчи ўрин эгаллади.

Ниҳоят, XVI аср охирида сонет инглиз шеъриятига ҳам кириб келди. Томас Уайет, Филип Сидней ва Эдмунд Спенсер сингари гуманист шоирлар ўз ижодида сонет жанрини янада такомиллаштирдилар. Буюк шоир ва драматург Уильям Шекспир сонетнинг ”инглизча шакли”ни яратиш билан бирга, уни ҳам мазмунан, ҳам бадииян юксак даражага кўтарди. Масалан, Данте ва Петрарка давридаги ”классик сонет” шакли ўн тўрт мисрали бўлиб, у икки қисмга — актава (саккизлик) ва сестата(олтилик)га бўлинган. Ўз навбатида, актава иккита тўртликка, сестата эса иккита учлик(терцета)ка ажратилган. Сонетнинг Шекспир яратган янги шакли ҳам ўн тўрт мисра бўлса-да, кўриниши ”классик сонет”дан бирмунча фарқ қилади. Даставвал учта тўртлик, охирида эса хулосаловчи икки мисра алоҳида келади. Қофиялар ўрни эса биринчи тўртликда abab, иккинчисида cdcd, учинчисида efef ва охирги иккиликда gg кўринишида бўлади.

Cонет жанри қоидасига биноан, унда фақат бир сюжет ифодаланган бўлиши зарур. Дастлабки мисрадаёқ мазмун баён қилиниб, кейинги мисраларда у ривожлантирилади, образлар талқини, контраст ҳолатлар ва ишқий кечинмалар меъёрига етказиб таърифланади. Сўнгги икки мисрада эса воқеликнинг ечими қарор топади. Сонет муаллиф томонидан муайян бир шахсга: маҳбуба ёки дўстга йўлланган бўлиб, ўзида ишқий ёхуд ахлоқий мазмун касб этувчи яхлит кўринишдаги асардир.

Шекспирнинг “Сонетлар” (Sonnets) китобини илк бор 1609 йили ношир Томас Торп чоп эттирган. Шоир замондоши, адабиётшунос Франсиз Мерезнинг таъкидлашича, аслида Шекспир ўз сонетларини 1592—1598 йиллар орасида ёзиб тугатган. Бу тўпламга шоирнинг 154 та сонети жамланган бўлиб, асарлар мазмунидаги фалсафий теранлик, лиризм устуворлиги, кўтаринки кайфият ва мусиқавийлик ўқувчини ўзига ром этади. Лирик қаҳрамон, яъни шоир ўзининг алпжусса, хушсурат дўсти жаноб W.H.га садоқатини ва қорасоч, буғдойрангюз хоним(the Dark Lady)га муҳаббатини ошкора баён айлайди. Қизиғи шундаки, “Сонетлар” китобининг титул варағидаги “Ушбу сонетларнинг ёзилиши (begetter)га асосий сабабчи бўлган пинҳоний дўстим, жаноб W.H.га бахт-саодат ва узоқ умр тилаб қоламан”, деган жумла ечими устида шекспиршунослар ҳозирга қадар бош қотирадилар. Шоирнинг сир тутган садоқатли дўсти ким бўлгану, таърифини келтираётган маҳбубаси ”қорасоч, буғдойрангюз хоним” ким эди? Ҳозиргача Шекспир сонетлари ҳақида юзлаб мақола ва тадқиқотлар яратилган, Гёте, Вордсворд, Оскар Уайлд сингари сўз усталари уларни таҳлил қилиб, юқори баҳолаганлар. Бироқ улардан бирортаси ҳам шоир ўз сонетларида пинҳон тутган қадрдон дўсти W.H.нинг ёхуд кўнгли мойил бўлган хонимнинг исму шарифини аниқ айта олмаган.

Шекспиршунослар шоир сонетларини, одатда, икки қисмга бўлиб талқин қилишади. Биринчи қисмга 1-дан то 120-га қадар, яъни муаллифнинг ”сирли дўсти”га бағишлаган сонетлари, иккинчи қисмга эса 128-дан 152-гача, яъни ”қорасоч, буғдойрангюз”ли хонимга бағишланган сонетларини киритадилар. Олимларнинг кўпчилиги биринчи қисмга мансуб сонетларида Шекспир қадрдон дўсти ва саройдаги паноҳи граф Саутгемптонни таърифлаган дейишса, бошқалар шоирнинг кенжа замондоши граф Уильям Ҳерберт (W.H. — бу ҳарфлар инглизчада унинг исм-шарифига мос келади — М.Х.) тасвирланган, дея исботлашга уринадилар. Нима бўлганда ҳам сонетларда тасвирланган бу хушқомат малласоч йигитнинг шоир кўнглига яқин бўлгани сезилиб туради. Сонетларда таърифланганидек, шоир маълум вақт навқирон дўстидан йироқлашиб ”қорасоч, буғдойрангюз”ли хонимга эргашади. Ниҳоят маҳбубасининг бевафолигини англагач, ундан меҳри совийди, муҳаббати сўна бошлайди. Шоир 139-сонетида рашк ва изтиробини маҳбубасига тавозе билан шундай баён қилади:

Феълингда пинҳонки ноҳақлик, ёлғон —
Оқламоққа мажбур қилмоғинг бекор.
Ундан кўра синдир кучни куч билан,
Макр ила сен мени этма ярадор.

Ўзгани сев, аммо учрашган замон
Кўзларингни мендан олиб қочма ҳеч.
Ишқинг сақлагувчи кўксим беқалқон
Киприкларинг гарчи ялонғоч қилич.

Кўзларинг қудрати ўзингга аён.
Мендан нигоҳингни узиб, оқибат —
Ўзгаларнинг кўксин оларсан нишон,
Ки менга кўрсатмоқ бўларсан шафқат.

О, шафқатингни қўй! Нигоҳинг майли
Ўлдирса ўлдирсин ишқим туфайли.

(Русчадан Ю.Шомансур таржимаси.)

Охир-оқибат шоир севгисига номуносиб бевафо ва енгилтак хонимдан воз кечишга уриниб, ишқ азобида ғамуҳасрат чекади (142—152-сонетларда), қадрдон дўстига садоқатини исботламоқчи бўлади.

Хулоса қилиб айтганда, Шекспир сонетларининг аксар қисми мазмунан лирик қаҳрамоннинг муҳаббат йўлидаги иқрорини, таъбир жоиз бўлса, тоат-ибодатини мадҳ этади. Лирик қаҳрамон қалбида жўш ураётган ишқ туйғуси унинг маънавий қиёфаси ва ўзи яшаётган жамиятга муносабати билан уйғунликда тасвирланади.

Энди Шекспир сонетларининг тарихий тақдири ҳақида икки оғиз сўз. ”Сонетлар” китоби шоир ҳаёт даврида бошқа нашр қилинмайди. Ҳатто 1623 йили чоп қилинган Шекспир асарларининг тўлиқ нашрида ҳам сонетларга ўрин берилмаганди. 1640 йилга келибгина шоир Жон Бенсон Шекспир сонетларини китоб ҳолида қайта чоп эттиради. Бенсоннинг ёзишича: ”Шоир сонетлари унинг трагедия, комедия ва хроникалари каби китобхонлар даврасида шуҳрат қозонолмади. Сабаби, гуманистик кайфиятдаги бу сонетлар Ренессанс ғояларининг инқирозга юз тутаётган йилларида бирмунча эскирган, ўқувчида янгича кайфият уйғотаётган шоир Жон Доннинг мураккаб метафоралар талқинидаги лирикасига ўз ўрнини бераётган эди”.

Инглиз буржуа инқилобидан сўнг, аниқроғи, 1660-йилларга келиб бадиий адабиётда классицизм меъёрлари ҳукмронликни қўлга олади. Классицизм назариётчиси, драматург Жон Драйденнинг ёзишича, бу даврда Шекспир ва Жон Дон сингари мумтоз шоирлар унутила бошланди. Ҳатто уларни ўз асарларида инглиз адабий тили меъёрларини бузганликда айбладилар. Хуллас, мустабид монарх тузумининг ғоявий қуролига айланган классицизм адабиётининг қатъий қолипга бўйсунувчи қоидалари ҳур фикрли, эркин услубда битилган Шекспир сонетларини четга суриб қўйган эди.

XVIII асрга келиб Шекспир драматургиясига қизиқиш қайта уйғонган бўлса-да, унинг сонетлари ҳамон китобхон назаридан четда эди. Масалан, Шекспир ижодининг тарғиботчиларидан бири Жорж Стивенс 1793 йили адиб асарларини қайта нашр қилдираркан, тўпламга ёзган сўзбошисида: ”Биз бу нашрга Шекспир сонетлари ва поэмаларини киритолмадик. Сабаби китобхонда уларга нисбатан қизиқиш йўқ”, деган фикрни билдиради.

XIX аср бошида инглиз романтизми шоирлари саъй-ҳаракати туфайли Шекспир сонетлари ҳаётга қайтди, ўз ўқувчиларини топди. Романтизм шеърияти яловбардорларидан бўлган Сэмюэл Тэйлор Колриж ўзининг Шекспир ижоди ҳақида ўқиган маърузаларида, уни, аввало, шоир деб билишни, ”хуштаъб мазмунли” сонетларини қайта-қайта ўқиб, мағзини чақиб, сўнгра уларга ҳаққоний баҳо беришни таклиф этади. Яна бир романтик шоир Жон Китс биродарига йўллаган мактубида: ”Мен уч дона китоб харид қилгандим. Улардан бири Шекспир ”Сонетлар”и эди. Мен олдин ҳам ўзга шоирлар қаламига мансуб сонетларни ўқигандим. Бироқ улардан Шекспир сонетларидагидек илиқ таассурот олмагандим, завқланмагандим”, деб ёзганди. Хуллас, сўнгги икки аср давомида Шекспир сонетлари Европа ва ўзга қитъаларда машҳур бўлди, китобхоннинг эътиборини ўзига қаратди.

Ўтган асрда Шекспир сонетларини рус тилига Б.Пастернак, С.Маршак, А.Финкель сингари шоирлар маромига етказиб таржима қилдилар. Ҳатто Самуил Маршак Шекспир сонетлари таржимаси учун 1948 йили давлат мукофотига сазовор бўлди. Сонетларни таниқли шоирларимиз Мақсуд Шайхзода ва Юсуф Шомансур русча таржималардан ўзбек тилига ўгирдилар. Буюк сўз устаси Шекспир таваллудининг 445 йиллигини қарши оларканмиз, шоир сонетларидаги хуштаъблик, теран мушоҳада, муаллиф қалбини банд этган самимий муҳаббат ва эзгу истакларнинг бугун ҳам тириклигининг, китобхонни фикрлашга чорлаётганининг шоҳиди бўламиз.

Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2009 йил 28-сони

УИЛЯМ ШЕКСПИР
СОНЕТЛАР
Хуршид Даврон таржималари

Уильям Шекспир 1564 йилнинг 23 апрелида Англиянинг Сретфорд шаҳрида дунёга келган.Униг отаси шаҳардаги обрўли ҳунармандлардан бири бўлиб, ҳатто бир марта шаҳар мэри лавозимига ҳам сайланган. Вилям 18 ёшида давлатманд қўшнисининг қизига уйланади. Уларнинг оиласида учта қиз дунёга келган.Тахминан 1587 йилда Шекспир Лондонга кўчиб боради ва 1593 йилда Жемс Бербеж театрида актёр, режессор ва драматург сифатида хизмат қила бошлайди.
Умри давомида жами 37 пъеса ёзган Шекспир ижоди уч даврга бўлинади. Биринчи даврда ёзилган асарлари ранг-баранг қувноқ комедиялардан иборат. Булар «Ёз кечасидаги туш» (1595), «Венеция савдогари» (1596),»Ҳеч нарсадан кўп ғавғо» (1598), «Бунисига нима дейсиз?» (1599), «Ўн иккинчи кеча» (1600) ва бошқалар. Худди шу даврда у инглиз тарихидан олинган «Ричард III», Ричард II», икки қисмдан иборат «Генрих IV» тарихий пЪесаларини, «Ромео ва ЖулЪетта» ҳамда «Юлий Сезаръ» сингари фожиаларни яратди. Иккинчи давр 1601-1608 йилларга тўғри келади. Бу даврда буюк драматург ижодининг шоҳ асарлари сифатида тан олинган «Ҳамлет» (1601), «Отелло» (1604), «Қирол Лир» (1605), «Макбет» (1605), «Антоний ва Клеопатра» (1606), «Кориолан» (1607), «Афиналик Тимон» (1608) фожиалари дунёга келди. Адиб ижодининг учинчи даври 1609-1612 йилларни ўз ичига олади.Бу даврда у трагикомедиялар ёзади: «Симбелин» (1609), «Қиш эртаги» (1610), «Бўрон» (1612).
Умриниг сўнгги йилларида Уилям Шекспир Лондонни тарк этиб она шаҳрига қайтади ва 1616 йилда айнан туғилган куни — 23 апрелда вафот этади.

27-сонет

Уйимга қайтаман толғин, худди маст,
Чарчоқларим олиб кетсин деб кеча —
Аммо,тан ухлайди-ю, фикр ухламас,
Бари бир у ором топмас тонггача.

Яна хаёл сени кетади излаб,
Яна хаёл учар сен томон илҳақ —
Яна уйқу билмас толиққан кўзлар,
Зулматга тикилар сўқирдай бефарқ.

Қалбим кўзи билан кўраман сени,
У сендан  ўзгани кўргиси келмас.
Жамолинг ёритар бу дам қалбимни,
Бундай дам ўлим ҳам баттоллик қилмас.

Бу ҳаёт бизларга бермас фароғат,
Фикр ҳам туну кун тополмас роҳат.

28-сонет

Чарчадим ва лекин қайдан куч топай,
Қайдан олай толғин вужудга мадор?
Кундузги чарчоғим ҳали тарк этмай,
Туни билан яна тафаккур бедор.

Кундуз билан кеча — бамисли ғаним,
Иккови дўстлашар менга келганда —
Куни булан ором топмайди таним,
Соғинчлар ухлашга қўймайди тунда.

Раҳм қилар дея алдайман кунни,
Боланг гўзал,дея тонгни қучаман.
Зулмат чоғи эса алдайман тунни,
Айтаман: «Сени деб тонгдан кечаман!»

Аммо тонг келтирмас дилимга ором,
Аммо қайғу билан келар яна шом.

29-сонет

Қисмату дунёдан бўлиб норози,
Ҳолимга ачиниб йиғлайман ўзим,
«Нега сен мендан ҳеч бўлмайсан рози?» —
Деб сассиз фалакка тикаман кўзим.

Шундай дам эрк бериб алдоқ ҳисларга,
Телбадай гоҳ йиғлаб, гоҳо куламан.
Йиғлаб куламану бахтли дўстларга,
Омадли дўстларга ҳасад қиламан.

Ногоҳ эслайману чеҳрангни туйқус,
Ожиз туйғуларим узра учаман,
Қуёшга юзма-юз,бахтга юзма-юз
Тўрғайлардай учиб тонгни қучаман.

Сенинг муҳаббатинг шунча бебаҳо,
Алишмасман тожу тахтларга ҳатто!

66 — сонет

Мен ўлим тиларман, роҳатбахш ўлим,
Не қилай, кўнмасам ортиқ хўрликка.
Сиз томон чўзилмас тиланиб қўлим,
Бошимни эгмасман энди кўрликка.

Не қилай, пасткашлик юксалса яна,
Бокира ор-номус этилса бадном.
Куч иймон устидан қилса тантана,
Заифлик Қудрат деб олса агар ном.

Тўғрилик устидан зўр келса ёлғон,
Донолар нодонга эгилса, нетай?
Мудом ҳақиқатнинг бағри бўлса қон,
Шафқат ёвузликка қул бўлса, нетай?

Нетай, барчасидан дил бўлса безор —
Фақат сенинг ишқинг қўйбермагай, ёр.

UILYAM ShЕKSPIR VA
IJODI HAQIDA IKKI MAQOLA
Muhammadjon Xolbekov

SHЕKSPIR BЕPOYON

Darhaqiqat, buyuk nemis shoiri Iohann Volfgang Gyote ta’riflagandek, “Shekspir bepoyon” — uning merosi, mana, to‘rt asrdirki dunyo xalqlarini o‘ziga rom qilib kelmoqda. Vatanimiz O‘zbekistonda ham Shekspir nomi, uning mashhur asarlari kitobxon hamda tomoshabinlar qalbidan chuqur joy olgan.

Yaqinda “Fan” nashriyoti Shekspir asarlarining shoir Jamol Kamol tarjimasidagi uch jildli “Saylanma”sini chop etdi. Nashrga akademik Baxtiyor Nazarov mas’ul muharrirlik qilgan, taniqli adabiyotshunos olim, professor Ibrohim Haqqulov mazmundor so‘zboshi yozgan. Birinchi jildga adibning “Qirol Lir”, “Hamlet”, “Makbet”, “Afinalik Timon”, ikkinchi jildga “Romeo va Juletta”, “Otello”, “Koriolan”, “Yuliy Sezar”, uchinchi jildga “Venesiyalik savdogar”, “Qish ertagi”, “Qirol Genrix IV”, “Antoniy va Kleopatra” kabi komediya va fojealari kiritilgan.

Shekspir ijodidan tarjima qilish tajribasi haqida gapiradigan bo‘lsak, adibning “Hamlet” (“Hamlet”, 1600 — 1601) fojeasi dunyo tillariga eng ko‘p va xo‘p tarjima qilingan asar hisoblanadi. Masalan, XVIII — XX asrlar davomida rus tiliga yigirma bir (asardagi Hamlet monologi esa o‘ttiz uch) marotaba tarjima qilingan bo‘lsa, o‘tgan asrda o‘zbek tiliga uch marta o‘girildi. Birinchi tarjima Cho‘lpon (1934), ikkinchi tarjima M.Shayxzoda (1948) va uchunchi tarjima J.Kamol (1991) qalamiga mansubdir. Darhaqiqat, asarning eng ta’sirli qismi Hamlet monologidir. Hayotda behisob fisqu fujurlar bilan to‘qnash kelgan, borliq va inson haqidagi sof tushunchalarga zarba bergan achchiq haqiqat qarshisida esankiragan Hamlet oldida “yo hayot, yo mamot” masalasi ko‘ndalang turadi. Asliyatda “To be, or not to be: that is the question” satrlari bilan boshlanuvchi hayajonli monolog ruscha tarjimalarda: “Bыt ili ne bыt — takov vopros” (M. Vronchenko, 1829); “Bыt ili ne bыt? Vot v chem vopros!” (A.Kroneberg, 1844); “Bыt ili ne bыt — takov vopros” (M.Lozinskiy, 1933); “Bыt ili ne bыt: vot v chem vopros” (B. Pasternak, 1940) qabilida qariyb bir xil qolipda o‘girilgan bo‘lsa, o‘zbek tarjimonlari uni turlicha ko‘rinishda tarjima qilganlar. Monolog Cho‘lpon tarjimasida “Yo hayot, yo o‘lim, masala shunda”; M.Shayxzoda tarjimasida esa “Tirik qolmoq yo o‘lmoq? Shudir masala!” tarzida jaranglaydi. Jamol Kamol uni “Yo hayot, yo mamot: masala shundoq”, deb o‘girgan. Tarjimalarni asliyat bilan solishtirganimizda, Cho‘lpon tarjimasi ruschadagi M.Lozinskiy nusxasiga, M.Shayxzoda tarjimasi A.Kroneberg matniga yaqinligi oydinlashadi. Jamol Kamol tarjimasi esa asl nusxaga monand o‘girilgan ko‘rinadi. Hamlet monologining oxirgi uch misrasi asliyatda quyidagi ko‘rinishga ega:

… Soft you now!
The fair Ophelia! Nymphe, in thy orisons
Be all my sing remeniber’d.

Ushbu misralarning so‘zma-so‘z tarjimasi:

… Jim bo‘l!
Sohibjamol Ofeliya!
Nimfa, o‘z ibodatlaringda
Mening gunohlarimni ham eslagin.

Rus tarjimoni M.Lozinskiy yuqoridagi misralarni asliyatdan shunday tarjima qiladi:

… No tishe!
Ofeliya! — V tvoix molitvax, Nimfa,
Vse, chem ya greshen, pomyani.

Maqsud Shayxzoda bu misralarni o‘zbek tiliga quyidagicha o‘girgan:

… Endi bas, yetar!
Ofeliya! Quvonchim! Gunohlarimga —
O‘z duoingda kechirim tila, ey pari!

Jamol Kamol monologning bu misralarini bevosita ingliz tilidan quyidagicha tarjima qiladi:

Bas, kifoya! Ofeliya! Ey, go‘zal pari,
Bir osiyman, duoingda yod ayla meni.

Hamlet mahbubasi, sohibjamol Ofeliya qarshisida, unga qarata aytayotgan ushbu monologida o‘zining, odamlar o‘ylaganidek, telba emasligini isbotlamoqchi, bunga qallig‘ini ham ishontirmoqchi bo‘ladi. Uning purma’no otashin so‘zlarining mag‘zini chaqishga ojiz, falsafiy mushohadalarini telba odam so‘ziga yo‘yayotgan Ofeliyani sarosimadan qutqarmoq, tinchlantirmoq maqsadida Hamlet unga qarab: “Soft you now!” (“Jim bo‘l!”); “The fair Ophelia!” (“Sohibjamol Ofeliya!”); “Nymphe, in thy orisons / Be all my sing remeniber’d” (“Nimfa, o‘z ibodatlaringda mening gunohlarimga kechirim tilagin”), deya murojaat qilayapti. Asl nusxa matnida “Ophelia” va “Nymphe” ismlari yonma-yon kelayapti. Bu yerda Hamlet o‘z sevgilisi Ofeliyani qadim yunon mifologiyasidagi tangri Zevsning qizlari bo‘lmish Nimfa (“Sohibjamol, qalliq” ma’nosida — M.X.)lardan biriga mengzab, unga ilohiy go‘zallik va zukkolikni tilamoqda. Sababi, nimfalar, ya’ni sohibjamol go‘zallar tabiat qo‘ynida Apollon, Dionis va Artemida kabi oliyjanoblik timsoli bo‘lgan tangrilarga hamrohlik qilishgan. Rus tarjimonlari (M.Lozinskiy, B.Pasternak, M.Morozov) o‘z matnlarida “Nimfa” nomini saqlab qolishgan va tarjima so‘ngida unga sharh berib o‘tganlar. Afsus, keltirganimiz M.Shayxzoda va J.Kamol tarjimalarida bu nom tushirib qoldirilgan. Oqibat-da ikkala tarjima ham asliyatdan birmuncha uzoqlashgan.

Yoki “Otello” (“Othello”, 1604) fojeasidagi Otello monologi ilk satrlarining G‘afur G‘ulom va Jamol Kamol tarjimalaridagi ko‘rinishini qiyoslaylik. Monolog ingliz tilida quyidagi mazmunda jaranglaydi:

Soft you, a word or two before you go.
I have done the state some service,
and they know“t.
No more of that…

G‘afur G‘ulom yuqoridagi misrani asarning ruscha M. Lozinskiy tarjimasidan quyidagicha o‘girgan:

Ozgina to‘xtang.
Ketar ekan, ikki og‘iz so‘zim bor xolos.
Venesiyaga xizmat qildim —
hamma biladi.
Bu to‘g‘rida shu kifoya.

Jamol Kamol esa uni bevosita inglizchadan tarjima qilarkan, asliyat mazmuni va ruhini to‘laroq ifodalashga intilgan:

Jindek sabr qilinglar.
Ikki og‘iz so‘z aytaman ketish oldidan.
Yurtga bir oz xizmat qildim,
bu endi ma’lum,
Balki aytish shart emasdir.

Biz bu yerda sharq va g‘arb she’riyatining bilimdoni, alloma shoir G‘afur G‘ulom tarjimasini aslo kamsitmoqchi emasmiz. Shoir o‘z tarjimasini ruschadagi M.Lozinskiy variantiga yaqinlashtirishga uringan. Tarjimashunoslarning ta’kidlashicha, M.Lozinskiy tarjimasi asarning mavjud ruscha tarjimalari orasida asliyatga eng yaqini hisoblanadi. Jamol Kamol bo‘lsa o‘z tarjimasini bevosita asliyatdan amalga oshirayapti. Shu bois, uning tarjimasida asliyat mazmuni aniqroq ifodalangan.

Shekspirning yana bir shoh asari “Romeo va Juletta” (“Romeo and Juliet”,1597) fojeasidir. Uni rus tiliga turli davrda T.Shchepkina-Kupernik va B.Pasternak tarjima qilgan. Har ikkala tarjima hozirga qadar peshma-pesh nashr qilinib, teatrlarda o‘ynalib kelinadi. Fojeani o‘zbek tiliga 1949 yilda Maqsud Shayxzoda, oradan qariyb oltmish yil o‘tib Jamol Kamol tarjima qilishdi. Shayxzoda asarni ruschadagi B.Pasternak variantidan o‘zbekchalashtirgan, tarjima jarayonida Ja’far Jabborlining ozarbayjoncha tarjimasidan ham foydalangan, deyishadi munaqqidlar. Tarjima muvafaqqiyatli chiqqan bo‘lsa-da, sahnada u “Otello” va “Hamlet” kabi shuhrat qozonolmadi. Teatrshunos M.Rahmonov va T.Silmilshteynning ta’kidlashicha, rejissyor asar “g‘oyasi va uslubini yaxlitlikda bera olmagan edi”. Yaxshisi, yuqoridagi fikrlarning nechog‘li haqiqatga yaqinligini tarjimalarni asl nusxa matni bilan solishtirib kuzataylik. Masalan, fojea yakunida Verona hokimi, shahzoda Eskal (Escalus, Prince of Verona — Eskalus [lotincha], Verona shahzodasi — M.X.)ning yakuniy so‘zi asliyatda shunday jaranglaydi:

Prince
A glooming peace this morning
with it brings.
The sun for sorrow will not show his head.
Go hence, to have were talk
of these sad things.
Some shall be pardoned,
and some punished.
For never was a story of more woe
Than this of Juliet and her Romeo.
[The tomb is closed] Exeunt.

Endi, yuqoridagi misralarni B.Pasternak tarjimasida keltirib o‘tamiz:

Knyaz
Sblijenye vashe sumrakom ob’yata
Skvoz tolщu tuch ne kajet solnse glaz.
Poydem, obsudim soobщa utratы
I obvinim ili opravdayem vas.
No povest o Romeo i Djulyette
Ostanetsya pechalneyshey na svete.
Uxodyat.

Maqsud Shayxzoda bu misralarni quyidagicha o‘girgan:

Bek
Hammangizga tong keltirdi motamsaro sulh,
Hatto qalqmoq istamaydi alamli quyosh.
Yuring, hali kengash qurib o‘ylamoq kerak —
Kimga — bizdan iltifotu kimlarga jazo!
Romeo va Julyettaning qissasidan ham,
G‘amli qissa ko‘rgan emas tarixda olam!
Ketadilar.

Jamol Kamol shahzoda nutqini asliyatdan bunday tarjima qilgan:

Bek
Shuning bilan tong keltirdi g‘amgin osoyish,
G‘amdan boshin ko‘tarolmay, qiynalar quyosh.
Yuring, gaplashaylik yana, etaylik tayin,
Kimni kechiramiz, kimga bergaymiz jazo.
Romeo va Julyettaning ishqidek, evoh,
Qayg‘uli bir muhabbatni ko‘rmamish dunyo!
Ketishadi.

Shekspir o‘z komediya, tragediya va xronikalarini qofiyali va qofiyasiz-oq she’r shaklida bitgan. Har ikki holatda ham uning misralari ravon va ohangdor o‘qiladi. Hatto adib zamondoshi, dramaturg Robert Grin uning bu boradagi muvafaqqiyatiga rashk qilsa-da, tan olgani manbalardan bizga ma’lum. Misol keltirganimiz yuqoridagi misralar asliyatda ab ab aa ko‘rinishida qofiyalanib kelinayapti. Misralardagi qofiyalar holati ruscha tarjimalarda ham asliyatga monand saqlangan. Maqsud Shayxzoda tarjimasida faqat oxirgi ikki misrada qofiya aa tarzida ruscha va asliyat matniga vobasta kelayapti. Jamol Kamol tarjimasida faqat oq she’r rusumini ishlatib, qofiyalarni chetlab o‘tgani ko‘rinib turibdi.

Fojea so‘nggidagi, Romeo va Juletta jasadi qo‘yilgan dahma ichida shahzoda Eskal Montekki va Kapuletti xonadonini yarashtirarkan, motamsaro nutqining dastlabki ikki misrasi asliyatda shunday:

A glooming peace this morning
with it brings.
The sun for sorrow will not show his head.

Uning so‘zma-so‘z tarjimasi ma’nosi quyidagicha:

Bu tong o‘zi bilan olib keldi
motamsaro sulh,
Hatto g‘amdan quyosh boshin ko‘tarolmas.

Bu misralar Maqsud Shayxzoda tarjimasida asliyatga yaqinroq ko‘rinadi:

Hammangizga tong keltirdi
motamsaro sulh,
Hatto qalqmoq istamaydi alamli quyosh.

Sababi, Shayxzoda bevosita asliyatdan o‘girilgan ozarbayjoncha tarjimadan ham mohirona foydalangani ko‘rinib turibdi. Masalan, ruscha tarjimadagi asliyatga yot “Skvoz tolщu tuch” iborasini tarjimada tushirib qoldirayotgani ham bunga misol. Jamol Kamol tarjimasida esa, ikkinchi misra inglizcha matnga monand jaranglaydi.

Shuning bilan tong keltirdi g‘amgin osoyish,
G‘amdan boshin ko‘tarolmay, qiynalar quyosh.

Endi, shahzoda Eskal nutqidagi oxirgi ikki misraning tarjimalarini asliyat bilan solishtirib ko‘raylik. Bu yerda rus tarjimonlari ham, o‘zbek tarjimonlari ham so‘z va iboralarning asliyatdagi ma’nolarini to‘liq anglab yetmaganlar nazarimizda. Misralarning asliyatdagi ko‘rinishiga yana bir bor e’tibor beraylik:

For never was a story of more woe
Than this of Juliet and her Romeo.

Bu misralarni so‘zma-so‘z shunday tarjima qilish mumkin:

Juletta va uning Romeosi qissasidan
Qayg‘ulirog‘ini ko‘rgan emas bu olam.

Shekspir fojeani “Romeo va Juletta” deb nomlagani bilan sinchkov kitobxon butun asar davomida Julettaning Romeoga nisbatan faolroq harakat qilganini, muhabbatini himoya etishda doimo tashabbuskor bo‘lganini osongina fahmlab oladi. Shuningdek, voqealar davomida Juletta Romeoga qaraganda sidqidildan harakat qiladi, aqlan birmuncha pesh ekanligini ham namoyon qila boradi. Shu bois, muallif so‘nggi misrada, ko‘rib turganimiz “Than this of Juliet and her Romeo” (“Juletta va uning Romeosi qissasidan”) qabilida qahramoni Julettaning ismini oldingi o‘ringa olib chiqadi. Shunday ekan, ruschadagi B.Pasternak, o‘zbekchadagi M.Shayxzoda va J.Kamol tarjimalarida ham asl nusxa mazmuni to‘liq ifoda etilmagan, deyishga haqlimiz.

Yuqoridagi misralardan so‘ng, asliyatda: “The tomb is closed. Exeunt” (“Dahmaning qopqog‘i yopiladi. Ketishadi.”), deyiladi. Bu gap ham tarjimonlar nazaridan chetda qolgan. Vaholanki, motamga yig‘ilganlar voqea nihoyasida Romeo va Juletta jasadi qo‘yilgan “dahmaning qopqog‘ini yopib”, so‘ngra “ketishadi”.

To‘g‘ri, she’riy asarni bir tildan ikkinchisiga tarjima qilib bo‘lmaydi, she’riy tarjimada tarjimon muallifning raqibiga aylanmog‘i kerak, degan fikrlar bor. Bu degani, tarjimonning she’riy asarni o‘girish jarayonida tomomila erkin bo‘lib, asl nusxa matnidagi muhim so‘z va iboralarni tashlab ketaverishi mumkin, degani emas, albatta.

Yana bir masala. Hozirga qadar Shekspir asarlarining tilimizdagi nashrlarida uning ism-sharifi “Vilyam Shekspir” tarzida transliteratsiya, ya’ni harflar miqdori va nomiga monand yozilib kelinadi. Bu, albatta, o‘tgan asrning birinchi yarimida adib asarlarining ruscha tarjimalari va nashrlaridan tilimizga ko‘chib o‘tgan edi. Vaholanki, Shekspir asarlarining 1957 — 1960 yillarda chop etilgan “To‘la asarlar to‘plami”dan boshlab rus tilida dramaturgning ism-sharifi talaffuzda, ya’ni transkripsiyada “Uilyam Shekspir” tarzida asli(William Shakespeare)ga monand to‘g‘ri qo‘llanila boshlandi. Afsuski, o‘zbek tilidagi 1981 — 1985 yillar nashr qilingan Shekspir “Tanlangan asarlar”ida ham, 1991 yilda bosilib chiqqan “Otello” kitobida ham, nihoyat qo‘limizdagi uch jildli “Saylanma”da ham muallifning ism-sharifi “Vilyam Shekspir” holida o‘zgarmasdan qoldi.

Shekspir dramalarining Jamol Kamol tarjimasida nashr etilgan uch jildlik “Saylanma”si haqiqatan ham katta voqeadir. “Saylanma”ning kitobxon ahliga manzur bo‘lishiga aminmiz. Unga yozilgan so‘zboshi ham Shekspir merosining g‘arb va sharq mumtoz adabiyotida tutgan o‘rnini chuqur tahlil qilib bergan tadqiqot sifatida o‘qiladi. Bizningcha, “Saylanma”ning har bir jildi so‘nggida piyesalarning yozilish tarixi, mazmuni, tushunish qiyin bo‘lgan so‘z va iboralar sharhi bitilgan ilova berilganda, jildlar illyustratsiyalar bilan bezatilganda o‘quvchiga yanada manzur bo‘lardi.

Cho‘lpon bilan Jamol Kamol tarjimalari o‘rtasida qariyb oltmish yil, G‘afur G‘ulom, Maqsud Shayxzoda va Jamol Kamol tarjimalari orasida esa ellik yillik vaqt chegarasi yotibdi. Tarjimalarni baholaganimizda bu “chegarani” hisobga olmog‘imiz zarur. Vaqt o‘tgan sari Shekspirdan yangi-yangi tarjimalar bunyodga keladi. Shekspirning o‘zi ham o‘zbek kitobxoni va tomoshabiniga yanada yaqinroq, yanada qadrdonroq bo‘la boradi. Shekspirning bepoyonligi ham shundadir. Jamol Kamol tarjimalarining yangi nashri ham shu yo‘ldagi yana bir qutlug‘ qadam bo‘lib qoladi.

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2009 yil 9-soni

«ISHQING SAQLAGUVCHI KO’KSIM BEQALAON»
yoxud Shekspirning xushta’b sonetlari

Jahon she’riyatida XIII asrda paydo bo‘lgan sonet janri o‘tgan davrlar mobaynida yanada sayqal topib, turli shakllarga ega bo‘ldi. Aslida ilk sonetchilar qadim Provans o‘lkasida yashagan o‘rta asr trubadur (provanscha: trobador — topqir) shoirlar edi. XII asr oxirida Italiyaning Sitsiliya va Toskane viloyatlariga kelib qo‘nim topgan trubadurlar mahalliy shoirlar bilan ijodiy hamkorlikda yangicha she’riy janr — sonet (italyancha: sonetto — aniq qolipli jarangdor she’r)ni kashf qildilar. Keyinchalik ”yangi xushta’b uslub” (italyancha: dolice stil nuovo) deya nom qozongan bu she’riy janrda buyuk Dante sevgilisi Beatrichega bag‘ishlangan ishqiy misralarini bitadi. Uning izdoshi Petrarka ijodida sonet yanada yuksaklikka ko‘tarildi. Shoirning mahbubasi Lauraga bag‘ishlab yozgan sonetlari o‘z muallifi nomini jahon she’riyati shohsupasiga olib chiqdi. XVI asrda sonet Fransiyaga ko‘chib o‘tib, Pyer de Ronsar va dyu Belle singari gumanist shoirlar ijodida yetakchi o‘rin egalladi.

Nihoyat, XVI asr oxirida sonet ingliz she’riyatiga ham kirib keldi. Tomas Uayet, Filip Sidney va Edmund Spenser singari gumanist shoirlar o‘z ijodida sonet janrini yanada takomillashtirdilar. Buyuk shoir va dramaturg Uilyam Shekspir sonetning ”inglizcha shakli”ni yaratish bilan birga, uni ham mazmunan, ham badiiyan yuksak darajaga ko‘tardi. Masalan, Dante va Petrarka davridagi ”klassik sonet” shakli o‘n to‘rt misrali bo‘lib, u ikki qismga — aktava (sakkizlik) va sestata(oltilik)ga bo‘lingan. O‘z navbatida, aktava ikkita to‘rtlikka, sestata esa ikkita uchlik(terseta)ka ajratilgan. Sonetning Shekspir yaratgan yangi shakli ham o‘n to‘rt misra bo‘lsa-da, ko‘rinishi ”klassik sonet”dan birmuncha farq qiladi. Dastavval uchta to‘rtlik, oxirida esa xulosalovchi ikki misra alohida keladi. Qofiyalar o‘rni esa birinchi to‘rtlikda abab, ikkinchisida cdcd, uchinchisida efef va oxirgi ikkilikda gg ko‘rinishida bo‘ladi.

Sonet janri qoidasiga binoan, unda faqat bir syujet ifodalangan bo‘lishi zarur. Dastlabki misradayoq mazmun bayon qilinib, keyingi misralarda u rivojlantiriladi, obrazlar talqini, kontrast holatlar va ishqiy kechinmalar me’yoriga yetkazib ta’riflanadi. So‘nggi ikki misrada esa voqelikning yechimi qaror topadi. Sonet muallif tomonidan muayyan bir shaxsga: mahbuba yoki do‘stga yo‘llangan bo‘lib, o‘zida ishqiy yoxud axloqiy mazmun kasb etuvchi yaxlit ko‘rinishdagi asardir.

Shekspirning “Sonetlar” (Sonnets) kitobini ilk bor 1609 yili noshir Tomas Torp chop ettirgan. Shoir zamondoshi, adabiyotshunos Fransiz Merezning ta’kidlashicha, aslida Shekspir o‘z sonetlarini 1592—1598 yillar orasida yozib tugatgan. Bu to‘plamga shoirning 154 ta soneti jamlangan bo‘lib, asarlar mazmunidagi falsafiy teranlik, lirizm ustuvorligi, ko‘tarinki kayfiyat va musiqaviylik o‘quvchini o‘ziga rom etadi. Lirik qahramon, ya’ni shoir o‘zining alpjussa, xushsurat do‘sti janob W.H.ga sadoqatini va qorasoch, bug‘doyrangyuz xonim(the Dark Lady)ga muhabbatini oshkora bayon aylaydi. Qizig‘i shundaki, “Sonetlar” kitobining titul varag‘idagi “Ushbu sonetlarning yozilishi (begetter)ga asosiy sababchi bo‘lgan pinhoniy do‘stim, janob W.H.ga baxt-saodat va uzoq umr tilab qolaman”, degan jumla yechimi ustida shekspirshunoslar hozirga qadar bosh qotiradilar. Shoirning sir tutgan sadoqatli do‘sti kim bo‘lganu, ta’rifini keltirayotgan mahbubasi ”qorasoch, bug‘doyrangyuz xonim” kim edi? Hozirgacha Shekspir sonetlari haqida yuzlab maqola va tadqiqotlar yaratilgan, Gyote, Vordsvord, Oskar Uayld singari so‘z ustalari ularni tahlil qilib, yuqori baholaganlar. Biroq ulardan birortasi ham shoir o‘z sonetlarida pinhon tutgan qadrdon do‘sti W.H.ning yoxud ko‘ngli moyil bo‘lgan xonimning ismu sharifini aniq ayta olmagan.

Shekspirshunoslar shoir sonetlarini, odatda, ikki qismga bo‘lib talqin qilishadi. Birinchi qismga 1-dan to 120-ga qadar, ya’ni muallifning ”sirli do‘sti”ga bag‘ishlagan sonetlari, ikkinchi qismga esa 128-dan 152-gacha, ya’ni ”qorasoch, bug‘doyrangyuz”li xonimga bag‘ishlangan sonetlarini kiritadilar. Olimlarning ko‘pchiligi birinchi qismga mansub sonetlarida Shekspir qadrdon do‘sti va saroydagi panohi graf Sautgemptonni ta’riflagan deyishsa, boshqalar shoirning kenja zamondoshi graf Uilyam Herbert (W.H. — bu harflar inglizchada uning ism-sharifiga mos keladi — M.X.) tasvirlangan, deya isbotlashga urinadilar. Nima bo‘lganda ham sonetlarda tasvirlangan bu xushqomat mallasoch yigitning shoir ko‘ngliga yaqin bo‘lgani sezilib turadi. Sonetlarda ta’riflanganidek, shoir ma’lum vaqt navqiron do‘stidan yiroqlashib ”qorasoch, bug‘doyrangyuz”li xonimga ergashadi. Nihoyat mahbubasining bevafoligini anglagach, undan mehri soviydi, muhabbati so‘na boshlaydi. Shoir 139-sonetida rashk va iztirobini mahbubasiga tavoze bilan shunday bayon qiladi:

Fe’lingda pinhonki nohaqlik, yolg‘on —
Oqlamoqqa majbur qilmog‘ing bekor.
Undan ko‘ra sindir kuchni kuch bilan,
Makr ila sen meni etma yarador.

O‘zgani sev, ammo uchrashgan zamon
Ko‘zlaringni mendan olib qochma hech.
Ishqing saqlaguvchi ko‘ksim beqalqon
Kipriklaring garchi yalong‘och qilich.

Ko‘zlaring qudrati o‘zingga ayon.
Mendan nigohingni uzib, oqibat —
O‘zgalarning ko‘ksin olarsan nishon,
Ki menga ko‘rsatmoq bo‘larsan shafqat.

O, shafqatingni qo‘y! Nigohing mayli
O‘ldirsa o‘ldirsin ishqim tufayli.

(Ruschadan Yu.Shomansur tarjimasi.)

Oxir-oqibat shoir sevgisiga nomunosib bevafo va yengiltak xonimdan voz kechishga urinib, ishq azobida g‘amuhasrat chekadi (142—152-sonetlarda), qadrdon do‘stiga sadoqatini isbotlamoqchi bo‘ladi.

Xulosa qilib aytganda, Shekspir sonetlarining aksar qismi mazmunan lirik qahramonning muhabbat yo‘lidagi iqrorini, ta’bir joiz bo‘lsa, toat-ibodatini madh etadi. Lirik qahramon qalbida jo‘sh urayotgan ishq tuyg‘usi uning ma’naviy qiyofasi va o‘zi yashayotgan jamiyatga munosabati bilan uyg‘unlikda tasvirlanadi.

Endi Shekspir sonetlarining tarixiy taqdiri haqida ikki og‘iz so‘z. ”Sonetlar” kitobi shoir hayot davrida boshqa nashr qilinmaydi. Hatto 1623 yili chop qilingan Shekspir asarlarining to‘liq nashrida ham sonetlarga o‘rin berilmagandi. 1640 yilga kelibgina shoir Jon Benson Shekspir sonetlarini kitob holida qayta chop ettiradi. Bensonning yozishicha: ”Shoir sonetlari uning tragediya, komediya va xronikalari kabi kitobxonlar davrasida shuhrat qozonolmadi. Sababi, gumanistik kayfiyatdagi bu sonetlar Renessans g‘oyalarining inqirozga yuz tutayotgan yillarida birmuncha eskirgan, o‘quvchida yangicha kayfiyat uyg‘otayotgan shoir Jon Donning murakkab metaforalar talqinidagi lirikasiga o‘z o‘rnini berayotgan edi”.

Ingliz burjua inqilobidan so‘ng, aniqrog‘i, 1660-yillarga kelib badiiy adabiyotda klassitsizm me’yorlari hukmronlikni qo‘lga oladi. Klassitsizm nazariyotchisi, dramaturg Jon Draydenning yozishicha, bu davrda Shekspir va Jon Don singari mumtoz shoirlar unutila boshlandi. Hatto ularni o‘z asarlarida ingliz adabiy tili me’yorlarini buzganlikda aybladilar. Xullas, mustabid monarx tuzumining g‘oyaviy quroliga aylangan klassitsizm adabiyotining qat’iy qolipga bo‘ysunuvchi qoidalari hur fikrli, erkin uslubda bitilgan Shekspir sonetlarini chetga surib qo‘ygan edi.

XVIII asrga kelib Shekspir dramaturgiyasiga qiziqish qayta uyg‘ongan bo‘lsa-da, uning sonetlari hamon kitobxon nazaridan chetda edi. Masalan, Shekspir ijodining targ‘ibotchilaridan biri Jorj Stivens 1793 yili adib asarlarini qayta nashr qildirarkan, to‘plamga yozgan so‘zboshisida: ”Biz bu nashrga Shekspir sonetlari va poemalarini kiritolmadik. Sababi kitobxonda ularga nisbatan qiziqish yo‘q”, degan fikrni bildiradi.

XIX asr boshida ingliz romantizmi shoirlari sa’y-harakati tufayli Shekspir sonetlari hayotga qaytdi, o‘z o‘quvchilarini topdi. Romantizm she’riyati yalovbardorlaridan bo‘lgan Semyuel Teylor Kolrij o‘zining Shekspir ijodi haqida o‘qigan ma’ruzalarida, uni, avvalo, shoir deb bilishni, ”xushta’b mazmunli” sonetlarini qayta-qayta o‘qib, mag‘zini chaqib, so‘ngra ularga haqqoniy baho berishni taklif etadi. Yana bir romantik shoir Jon Kits birodariga yo‘llagan maktubida: ”Men uch dona kitob xarid qilgandim. Ulardan biri Shekspir ”Sonetlar”i edi. Men oldin ham o‘zga shoirlar qalamiga mansub sonetlarni o‘qigandim. Biroq ulardan Shekspir sonetlaridagidek iliq taassurot olmagandim, zavqlanmagandim”, deb yozgandi. Xullas, so‘nggi ikki asr davomida Shekspir sonetlari Yevropa va o‘zga qit’alarda mashhur bo‘ldi, kitobxonning e’tiborini o‘ziga qaratdi.

O‘tgan asrda Shekspir sonetlarini rus tiliga B.Pasternak, S.Marshak, A.Finkel singari shoirlar maromiga yetkazib tarjima qildilar. Hatto Samuil Marshak Shekspir sonetlari tarjimasi uchun 1948 yili davlat mukofotiga sazovor bo‘ldi. Sonetlarni taniqli shoirlarimiz Maqsud Shayxzoda va Yusuf Shomansur ruscha tarjimalardan o‘zbek tiliga o‘girdilar. Buyuk so‘z ustasi Shekspir tavalludining 445 yilligini qarshi olarkanmiz, shoir sonetlaridagi xushta’blik, teran mushohada, muallif qalbini band etgan samimiy muhabbat va ezgu istaklarning bugun ham tirikligining, kitobxonni fikrlashga chorlayotganining shohidi bo‘lamiz.

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali

UILYAM SHEKSPIR
SONETLAR
Xurshid Davron tarjimasi

Uilyam Shekspir 1564 yilning 23 aprelida Angliyaning Sretford shahrida dunyoga kelgan.Unig otasi shahardagi obro’li hunarmandlardan biri bo’lib, hatto bir marta shahar meri lavozimiga ham saylangan. Uilyam 18 yoshida davlatmand qo’shnisining qiziga uylanadi. Ularning oilasida uchta qiz dunyoga kelgan.Taxminan 1587 yilda Shekspir Londonga ko’chib boradi va 1593 yilda Jems Berbej teatrida aktyor, rejessor va dramaturg sifatida xizmat qila boshlaydi.
Umri davomida jami 37 p’esa yozgan Shekspir ijodi uch davrga bo’linadi. Birinchi davrda yozilgan asarlari rang-barang quvnoq komediyalardan iborat. Bular ‘Yoz kechasidagi tush’ (1595), ‘Venetsiya savdogari’ (1596),’Hech narsadan ko’p g’avg’o’ (1598), ‘Bunisiga nima deysiz?’ (1599), ‘O’n ikkinchi kecha’ (1600) va boshqalar. Xuddi shu davrda u ingliz tarixidan olingan ‘Richard III’, ‘Richard II’, ikki qismdan iborat ‘Genrix IV’ tarixiy p’esalarini, ‘Romeo va Jul’etta’ hamda ‘Yuliy Sezar’ singari fojialarni yaratdi. Ikkinchi davr 1601-1608 yillarga to’g’ri keladi. Bu davrda buyuk dramaturg ijodining shoh asarlari sifatida tan olingan ‘Hamlet’ (1601), ‘Otello’ (1604), ‘Qirol Lir’ (1605), ‘Makbet’ (1605),’Antoniy va Kleopatra’ (1606), ‘Koriolan’ (1607),’Afinalik Timon’ (1608) fojialari dunyoga keldi. Adib ijodining uchinchi davri 1609-1612 yillarni o’z ichiga oladi.Bu davrda u tragikomediyalar yozadi: ‘Simbelin’ (1609), ‘Qish ertagi’ (1610), ‘Bo’ron’ (1612).
Umrinig so’nggi yillarida Uilyam Shekspir Londonni tark etib ona shahriga qaytadi va 1616 yilda aynan tug’ilgan kuni — 23 aprelda vafot etadi.

27-sonet

Uyimga qaytaman tolg’in, xuddi mast,
Charchoqlarim olib ketsin deb kecha —
Ammo,tan uxlaydi-yu, fikr uxlamas,
Bari bir u orom topmas tonggacha.

Yana xayol seni ketadi izlab,
Yana xayol uchar sen tomon ilhaq —
Yana uyqu bilmas toliqqan ko’zlar,
Zulmatga tikilar so’qirday befarq.

Qalbim ko’zi bilan ko’raman seni,
U sendan o’zgani ko’rgisi kelmas.
Jamoling yoritar bu dam qalbimni,
Bunday dam o’lim ham battollik qilmas.

Bu hayot bizlarga bermas farog’at,
Fikr ham tunu kun topolmas rohat.

28-sonet

Charchadim va lekin qaydan kuch topay,
Qaydan olay tolg’in vujudga mador?
Kunduzgi charchog’im hali tark etmay,
Tuni bilan yana tafakkur bedor.

Kunduz bilan kecha — bamisli g’anim,
Ikkovi do’stlashar menga kelganda —
Kuni bulan orom topmaydi tanim,
Sog’inchlar uxlashga qo’ymaydi tunda.

Rahm qilar deya aldayman kunni,
Bolang go’zal,deya tongni quchaman.
Zulmat chog’i esa aldayman tunni,
Aytaman:’Seni deb tongdan kechaman!’

Ammo tong keltirmas dilimga orom,
Ammo qayg’u bilan kelar yana shom.

29-sonet

Qismatu dunyodan bo’lib norozi,
Holimga achinib yig’layman o’zim,
‘Nega sen mendan hech bo’lmaysan rozi?’ —
Deb sassiz falakka tikaman ko’zim.

Shunday dam erk berib aldoq hislarga,
Telbaday goh yig’lab, goho kulaman.
Yig’lab kulamanu baxtli do’stlarga,
Omadli do’stlarga hasad qilaman.

Nogoh eslaymanu chehrangni tuyqus,
Ojiz tuyg’ularim uzra uchaman,
Quyoshga yuzma-yuz,baxtga yuzma-yuz
To’rg’aylarday uchib tongni quchaman.

Sening muhabbating shuncha bebaho,
Alishmasman toju taxtlarga hatto!

66 — sonet

Men o’lim tilarman, rohatbaxsh o’lim,
Ne qilay, ko’nmasam ortiq xo’rlikka.
Siz tomon cho’zilmas tilanib qo’lim,
Boshimni egmasman endi ko’rlikka.

Ne qilay, pastkashlik yuksalsa yana,
Bokira or-nomus etilsa badnom.
Kuch iymon ustidan qilsa tantana,
Zaiflik Qudrat deb olsa agar nom.

To’g’rilik ustidan zo’r kelsa yolg’on,
Donolar nodonga egilsa, netay?
Mudom haqiqatning bag’ri bo’lsa qon,
Shafqat yovuzlikka qul bo’lsa, netay?

Netay, barchasidan dil bo’lsa bezor —
Faqat sening ishqing qo’ybermagay, yor.